“azuleJo”
İsLAM DEkorAtİV MotİVLƏrİ:
PORTUQALİYADA
Aydan AĞABƏYLİ, memar, Lissabon Universitetinin məzunu
İslam öz sürətli yayılmasının başlangıcında memarlıq simasına sahib deyildi. Dini yaymaq üçün yeni ərazilər işğal edən İslam mədəniyyəti yerli mədəniyyətlərin, yaşam tərzlərinin təsirinə məruz qalırdı və əsas etibarilə onlardan istifadə edirdi. Nümunə olaraq günümüzə gəlib çıxan ən qədim məscid olan Qüdsdə yerləşən Qübbətus-Səhranın strukturuna baxmaq yetər və bunun müasir məscidlərdən fərqləndiyini görərik. Bir sira yeni elementlərdə İslam incəsənətinin təsiri olsa da, bu məsciddə hələ də Bizans incəsənətinə aidlik hiss olunur. Lakin, yerli memarlığın böyük təsirinə baxmayaraq, fikirimcə, günümüzdə İslam memarlığı və İslam incəsənətinin formalaşmasında ən böyük təsiri İslam fəlsəfəsi göstərmişdir. İslam incəsənəti və memarlığı İslam fəlsəfəsindən ayrı mövcud ola bilməz və bundan kənarda təhlil edilə bilməz. İslam sənətini öyrənməyə başlayanda hər bir elementin və ornamentin hansısa qanunauyğunluğa və məntiqə əsaslanaraq istifadə olunduğunu açıq-aydın görürük.
BEynƏLXALQ MEMArLıQ AkADEMİyAsı (MBMA) межДУНАроДНАЯ АкАДемиЯ АрХитектУрЫ (мААм)
AZƏrBAyCAn MEMArLAr İttİfAQı соЮЗ АрХитектороВ АЗерБАЙДжАНА
Buna görə də yerli ənənələrə baxmayaraq İslam dininin bütün yayılma ərazisi boyunca eyni incəsənət nümunələrinə rast gəlmək mümkündür. Portuqaliyada İslam işğalının təsiri müasir mədəni həyatda da hiss olunur. Məsələn, bir çox şəhər adlarında və ya gündəlik istifadə olunan sözlərdə ərəb kəlmələrinə rast gəlinir. Portugaliyanın hazırkı ərazisi 5 əsr boyunca (X və XIII əsrlər arasında) müsəlman işğalı altında qalmışdır. Bu dövrdə orada xristianlar, yəhudilər və müsəlmanlar yan-yana yaşamışlar. Bu mədəniyyətlərarası münasibət yeni ideyalar və konseptlər əmələ gətirdi. (şək. 1)
struktura malikdir. Uzun zaman Rum hərbi düşərgəsi kimi istifadə olunmuş bu qala divarlarının orta şərqdəki olan düşərgələrlə oxşarlığı ilə bağlı etibarlı dəlillər tapılmamışdır, buna görə də tarixən o, Ərəb Əmirliyi zamanına aid olunur (977–988-ci illər). (şək. 2)
MEMAR
“Cava de Viriato”, Viseu (Google Earth-dən görünüş)
İslam İberiya yarım adası (XII–XIII əsrlər)
Portuqaliyada İslam incəsənətinin təsiri ilk baxışdan qonşu İspaniyadakı qədər hiss olunmasa da tədqiqat apardıqdan sonra buraya müsəlman memarlığı və incəsənəti nümunələrinin kifayət qədər çox olduğunu görürük. İberiya yarımadasının qərbində yerləşən o ərazilər ərəbcə Gharb Al’Andalus adlandırılırdı. Hazırda Portuqaliyanın cənub hissəsində yerləşənən bu bölgə ərəb dilindən gələn etimologiyasını qoruyub saxlayır və Algarve adlanır. Amma bütövlükdə İslam təsiri tək bu regionda deyil, Portuqaliyanın digər bölgələrində də hiss olunur. Portuqaliyanın IX əsrdən qalmış Viseu şəhərində yeləşən “Cava de Viriato” orada İslam dövrü ilə əlaqələndirilə bilən ən qədim abidələrdən biridir. Bu abidə xarici qalayanı xəndəklə əhatə olunmuş nəhəng İyun
иЮНЬ
2017
Husn al-Qadisiyya, Samara (Irak)(Google Earth-dən görünüş)
Portugal arxeoloqu Helena Catarino bu abidə ilə Bağdadda yerləşən Husn al-Qadisiyya düşərgə-şəhəri arasında maraqlı paralel aparır. (şək.3) Hazırda Portuqaliyda olduqca az İslam memarlığı nümunəsi mövcuddur. Bunların ən önəmlilərindən biri isə Mertola şəhərində yerləşən, XIII əsrdə baş verən dəyişikliklər zamanı kilsəyə çevirilmiş Almohad məscididir. (şək. 4) ELMİ, AnALİtİk-İnforMAsİyA jurnALı / НАУЧНЫЙ иНформАциоННо-АНАлитиЧескиЙ жУрНАл
115
MEMAR
AZƏrBAyCAn MEMArLAr İttİfAQı соЮЗ АрХитектороВ АЗерБАЙДжАНА
BEynƏLXALQ MEMArLıQ AkADEMİyAsı (MBMA) межДУНАроДНАЯ АкАДемиЯ АрХитектУрЫ (мААм)
da davam edir. Haqqında “Igreja que foy mesquyta” (Əvvəllər məscid olmuş kilsə) əfsanəsi söylənən məscid hər tərəfdən gücləndirilmiş dördkünc formaya və sadə giriş ilə bəzəksiz fasada sahib idi. O bütün tikili boyunca beş nefli interyeri xatırladan bir neçə iti uclu damla örtülmüşdü. Hündür mavritan minarə hələ də fasadların birinə bitişik olaraq dururdu. (şək. 5-6) Daha sonra 1530-cu ildə Dom Joao de Maskarenaş tərəfindən bir sira dəyişikliklər olmuş, iki tağlı dam silindrik ilə əvəz olunmuş, Murdejar tərzində kontraforslar və mavritan konusvari merlonlar əlavə olunmuşdur. Paulo Pereiranın yazdığı kimi: “Ən herətamiz xüsusiyyətlərindən biri mihrab idi, qapalı namaz nişi idi. Niş üç yalançı kapitel ilə dəstəklənən mavritan tərzi tağlar ilə bəzədilib...”. (şək. 7) Nossa Senhora da Conceição kilsəsi. Mertola, Portuqaliya
Duarte d’Armas tərəfindən çəkilmiş 1509-1510-cu illərə aid olan iki şəkildə bu tikilinin kilsəyə transformasiyası görsənir. Bu şəkillərdə o artıq kilsədir, lakin məscidin əsas xüsusiyyətlərini daşımaq-
Duarte d’Armas tərəfindən çəkilmiş eskizlər. c. 1509-1510 (ANTT)
Mertola məscidində mihrab
İslam dövrünə aid memarlıq abidələri Portuqaliyada azlıq təşkil etsə də İslam ornament nümunələri burada kifayət qədər çoxdur. Xüsusi ilə də İslam həndəsi naxışlarının istifadəsi, bir sıra tətbiq növləri müşahidə olunur. Bunlardan ən çox rast gəlinəni “azulejo”lardır. “Azulejo” İspan və Portuqal keramik plitələrini adlandırmaq üçün xüsusi termindir. (şək. 8) Mavritan dekorativ plitələrinin adlandırıldığı “zilij” sözü ilə “azulejo” eyni yaranma etimologiyasına 116
ELMİ, AnALİtİk-İnforMAsİyA jurnALı / НАУЧНЫЙ иНформАциоННо-АНАлитиЧескиЙ жУрНАл
İyun
иЮНЬ
2017
BEynƏLXALQ MEMArLıQ AkADEMİyAsı (MBMA) межДУНАроДНАЯ АкАДемиЯ АрХитектУрЫ (мААм)
MEMAR
AZƏrBAyCAn MEMArLAr İttİfAQı соЮЗ АрХитектороВ АЗерБАЙДжАНА
Sintra Sarayında İslam həndəsi fiqurları ilə “azulejo” nümunəsi
sahibdirlər. Bu sözün ərəb kökənli olduğu dəqiqdir, lakin onun yaranması ilə bağlı iki fərqli versiya var. Birinci versiyaya görə “azulejo” sözü ərəb dilində “təmizlənmiş kiçik daş” mənasına gələn ( aal-zulayj) sözündən əmələ gəlmişdir. İkinci versiyaya görə isə bu terminin İspan və Portuqal dillərində göy rəng mənasına gələn “azul” sözündən əmələ gəlməsidir. “Azulejo”larda daha çox göy rəngin istifadə olunduğundan belə bir versiyaya da yer verilmişdir. Daha dərin etimologiyaya baxsaq bu söz latın sözləri olan və mavi rəng anlamına gələn lapiz lazuli (qısaca lapis) sözündən, o söz isə öz sırasında yenə də ərəb kökənli lāzuward ( ) və fars kökənli lâjvard ( ) sözlərindən əmələ gəlib. İlk baxışda bu versiyaların ikisi də məntiqə uyğun görünsə də “azulejo” sözünün bu keramik plitələrdə mavi rəngdən istifadədən daha öncə yarandığı düşünülür, ona görə də birinci versiyaya daha çox üstünlük verilir. “Azulejo” Portuqaliyaya və İspaniyaya XV-XVI əsrlərdə gəlmişdir. Onların manufakturasına İspaniyanın Sevilya şəhərində başlanılmışdır. (şək. 9) Buna xüsusilə Kral Manuelin həyat yoldaşı ilə İspaniyaya səfəri səbəb olmuşdur. Həmin səfər zamanı mavritan memarlığının mərkəzi olan Granada və Toledo kimi şəhərlərə səfər edən kral ailəsinin üzvləri gördüklərinə valeh olduqdan sonra bu tərz ornamentləri öz ölkələrinə gətirmək istəmişlər. Portugaliyada “azulejo”lar kral tərəfindən saraylarda, sonra isə alicənablar və hətta kilsə tərəfindən istifadə olunmağa başladı, bununla da komfort və prestij simvoluna çevirildi. Paulo Pereiranın yazdığına görə mavritan memarlığı və incəsənəti hətta Portuqaliyanın Azor və Madeyra adaları kimi İslam İyun
иЮНЬ
2017
təsiri altında qalmamış regonlarına belə yayıldı. Beləliklə, “azulejo”lar Portuqaliya memarlığının ayrılmaz hissəsinə çevirildi. “Azulejo”lar istehsal dövrlərindən və ustaların işindən asılı olaraq hazırlanma texnikasına, naxışlarının növünə və istifadə olunma yerinə görə fərqlənirlər. Bir çox abidələrdə onlar interyerdə, eksteryerdə, həmçinin kiçik memarlıq formalarında da istifadə olunur. (şək. 10) Bu abidələrin sırasına kilsələr də daxildir. Portuqaliyanın Sintra şəhərində Sintra Milli Sarayının dekorasiyalarında bu təsiri görə bilirik. Sarayın bir çox divarları, özəl-
“Azujelo”
Kiçik memarlıq formasının dekorunda İslam həndəsi naxışları. Tomar, Portuqaliya
ELMİ, AnALİtİk-İnforMAsİyA jurnALı / НАУЧНЫЙ иНформАциоННо-АНАлитиЧескиЙ жУрНАл
117
MEMAR
AZƏrBAyCAn MEMArLAr İttİfAQı соЮЗ АрХитектороВ АЗерБАЙДжАНА
BEynƏLXALQ MEMArLıQ AkADEMİyAsı (MBMA) межДУНАроДНАЯ АкАДемиЯ АрХитектУрЫ (мААм)
Sintra Milli sarayı, ərəb otağı
Leiria Qalasından keramik plitə nümunələri. “Alicatado” texnikası
118
ELMİ, AnALİtİk-İnforMAsİyA jurnALı / НАУЧНЫЙ иНформАциоННо-АНАлитиЧескиЙ жУрНАл
liklə də Ərəb otağı, İslam həndəsi və nəbati naxışlarları ilə bəzədilmişdir. (şək. 11) Coimbra kilsəsində (XVI əsr) isə interyerdə olan sütünlar tamamilə “azulejo”larla örtülmüşdü. Hazırda o hissə dağıdılmış olsa da bunu bizə nümayiş etdirən şəkillər mövcuddur. (şək. 12) İstehsal növünə görə də “azulejo”lar bir neçə cür olur. İlk hazırlanma texnikalarından biri Portuqalca “alicatado” adlanır. Keramik plitələri rəng, ölçü və formasına görə kiçik hissələrə bölüb sonra onlardan mürəkkəb həndəsi kompleks hazırlayırdılar. (şək. 13) Daha sonra yaranmış “corda seca” texnikasının əsası isə keramikanın üstünə şirli təsvirlər çəkmək təşkil edir. Daha sonra bişirmə zamanı rəng keramika ilə birləşir. (şək. 14) Daha bir önəmli növ “corda seca”nın əvəzinə gəlmiş “aresta” texnikasıdır. İslam həndəsi naxışlarına uyğun olan “aresta” bundan sonrakı intibah İyun
иЮНЬ
2017
BEynƏLXALQ MEMArLıQ AkADEMİyAsı (MBMA) межДУНАроДНАЯ АкАДемиЯ АрХитектУрЫ (мААм)
dövründə də əsas texnikaya çevrilmişdir. Beləliklə, bu növ “azulejo”larda rəngləri naxışların əmələ gətirdiyi çüxurlara çəkirik və bu rəngləri bir-birindən aralı saxlayır. (şək. 15) “Azulejo”larda istifadə olunan rənglər isə: mavi kobalt, mis marqan, dəmir marqan, qırmızı qurğuşun, kobalt oksid və marqandır. “Azulejo”lara İslam təhsiri öz effektini itirsə də onlar Portuqaliyanın mədəniyyətinin önəmli hissəsinə çeviriliblər və günümüzə qədər belə inkişaf etməyə və istifadə olunmağa davam edir. Əədəbiyyat 1. Blair, S.S., & Bloom, J.M.. The art and architecture of Islam. New York: Yale university press. Pelican history of art, 1995. 2. Bourg, E. Islamic Geometric Patterns. London: Thames and Hudson, 2008. 3. Gwinn, R.P. The new encyclopaedia britannica : volume 1. Chicago: Encyclopaedia Britannica, 1990. 4. Meco, J. O Azulejo em Portugal. Lisbon: Publicações Europa-América, 1998.
AZƏrBAyCAn MEMArLAr İttİfAQı соЮЗ АрХитектороВ АЗерБАЙДжАНА
“Corda seca” texnikası, “Azulejo”
MEMAR
“Aresta” texnikası, “Azulejo”
5. Pereira, P. 2000 years of art in Portugal. Lisbon: Temas e Debates. Lissabon, 1999. 6. Pereira, J.C. Portuguese Tiles from the National Museum of Azulejo. Lissabon, 1995. 7. SIMÔES, S. Azulejaria em Portugal nos séculos XV e XVI. Lissabon, 1969. 8. http://patrimonioislamico.ulusofona. pt/index.php
реЗЮме айдан агабеЙли исламские Декоративные мотивы в портУгалии: “аЗУлеЖо” В течении пяти веков Португалия находилась под исламским влиянием, это оставило ощутимый след в архитектуре и искусстве страны. Несмотря на небольшое количество исламской архитектуры в Португалии, мы наблюдаем много примеров исламского растительного и геометрического орнамента. Керамические плиты “азулежо” – один из самых ярких примеров использования исламских декоративных мотивов. Они различаются по методу производства, месту применения и типу узора. ключевые слова: ислам, мавританская архитектура, Португалия, азулежо, геометрический орнамент. SUMMARY Aydan AGHABAYLI ISLAMIC DECORATIVE MOTIFS IN PORTUGAL: “AZULEJO” Portugal was under Islamic rule during 5 centuries and this left a tangible mart on its art and architecture. Despite the small amount of Islamic architecture in Portugal, we see a loft of examples of Islamic floral and geometric patterns. Ceramic panels “azulejo” one of the vivid examples of the use of Islamic decorative motifs. They differ according to the method of production, the place of application and the type of pattern. Keywords: Islam, moorish architecture, Portugal, azulejo, geometric ornamentation. İyun
иЮНЬ
2017
ELMİ, AnALİtİk-İnforMAsİyA jurnALı / НАУЧНЫЙ иНформАциоННо-АНАлитиЧескиЙ жУрНАл
119