BIKTIMAK AITORTZEKO ETA OROITZEKO UDALEN JARDUERA PROTOKOLOA by Bakeola

INDARKERIAREN ETA TERRORISMOAREN BIKTIMAK AITORTZEKO ETA OROITZEKO UDALEN JARDUERA-PROTOKOLOA

2016

Diru-languntzailea

LEHENDAKARITZA Bakegintza eta Bizikidetzarako Idazkaritza Nagusia

PRESIDENCIA Secretaria General para la Paz y la Convivencia

Egilea:

Bakeola Gipuzkoa San Juan 15 2003 Donostia. Tel.: 943 217 155 gipuzkoa@bakeola.org Bizkaia Simon Bolivar 8 bis 48010 Bilbo. Tel.: 944 009 999 bakeola@bakeola.org www.bakeola.org

Hauen diru-laguntzaz:

LEHENDAKARITZA Bakegintza eta Bizikidetzarako Idazkaritza Nagusia

PRESIDENCIA Secretaria General para la Paz y la Convivencia

AURKIBIDEA

I. Justifikazioa ...............................................................4 I.1 Sarrera........................................................................ 4 I.2 Zioen azalpena.......................................................... 4 I.3 Xedea.......................................................................... 5 II. Erreferentzia-markoa ..............................................7 II.1. Arau-markoa eta marko juridikoa........................ 7 II.2. Marko teorikoa ....................................................... 9 III. Jarduteko prozedura.............................................15 III.1. Oinarrizko printzipioak....................................... 15 III.2. Gomendioak......................................................... 17 III.3. Esku hartzeko prozedurak.................................. 19 III.4. Burutu beharreko jarduerak.............................. 23 IV. Eskerrak eta egilea................................................30 V. Bibliografia..............................................................31 ERANSKINA - Bizipenak................................................................... 32

I. Justifikazioa I.1 SARRERA Euskal gizarteak indarkeria eta terrorismoa jasan ditu hainbat hamarkadatan. Oinarrizko giza eskubideak larri urratu dira, hala nola bizitzeko eskubidea, osotasun fisikorako eskubidea eta askatasunerako eskubidea; izan ere, ehunka pertsona erail, zauritu, torturatu, bahitu eta estortsionatu dituzte. Horrek guztiak nahigabe handia eragin du. Euskal gizarteak oinaze handia jasan du, ETAren indarkeria terroristaren ondorioz bereziki. Hala ere, beste talde terrorista batzuen (Komando Autonomo Antikapitalistak, ATE, BatallĂłn Vasco EspaĂąol, GAL eta A Hirukoitza) indarkeriak ere oinazea eragin du. Gainera, hainbat polizia-talderen legez kontrako jarduerek (milaka tratu txar eta tortura kasu izan dira, esaterako) izandako ondorioak ere kontuan hartu behar ditugu. Urte askoan, beldurra, isiltasuna eta axolagabekeria izan dira nagusi euskal gizartean. Zorionez, indarkeria eta terrorismoa arbuiatzen zituzten herritarren erantzunak ugaritu egin ziren, eta gero eta erakunde eta gizarte-mugimendu gehiago sortu ziren, Euskal Herriko Bakearen Aldeko Koordinakundea (1986) eta Elkarri (1992), besteak beste. Horiek funtsezkoak izan ziren bake egoerak ezartzeko. Etorkizuneko bizikidetzak biktimen memoria izan behar du oinarri, eta memoriak indarkeriaren legitimitaterik eza izan behar du ardatz nagusi. Biktimak aitortzea ez da justizia-egintza hutsa; biktima horiek pairatutako tragedia berriz ere gertatzerik nahi ez duen gizartearen adierazpen zintzoa da. Indarkeriaren eta terrorismoaren biktimekiko elkartasunak hauxe esan nahi du: biktimak aitortzeko eta kaltea konpontzeko neurri zehatzak ezartzea, biktimak urte askotan ahaztu eta inbisibilizatu izana ahal den heinean konpentsatze aldera. Hori guztia dela eta, euskal gizarteak honako erronka hauek ditu gaur egun: memoria eta justizia ezartzea eta hautsitako gizarte-harremanak konpontzea helburu duten ekimenak abian jartzea. I.2 ZIOEN AZALPENA Arartekoaren terrorismoaren biktimei erakundeek emandako arretari buruzko txostenean (2009) jaso zenez, dokumentu hori idaztean â&#x20AC;&#x153;hamabost udalerri inguruk bakarrik antolatuak zituzten terrorismoaren biktimak aitortzeko eta omentzeko ekitaldiak, hala nola inprimaki, fatxada nahiz udaletxeko aretoetan terrorismoaren aurkako edo biktimen aldeko leloak idaztea, biktimen aldeko monolitoak altxatzea, edo kaleei, enparantzei zein udal-instalazioei biktimaren baten izena emateaâ&#x20AC;?. Udalerri askotan hildakoak izan zituzten atentatuak egin zirela kontuan hartuta, kezkagarria zen datu hori.

Zenbait udalek arrazoi hauek eman zituzten jarduerarik antolatu ez izana justifikatzeko: haien udalerrian ez zela biktimarik izan, biztanle gutxiko udalerria zela, eragile politikoek eta teknikoek ez zekitela arlo horretako jarduerak nola burutu. Hori dela eta, Eusko Jaurlaritzaren Terrorismoaren Biktimei Laguntzeko Zuzendaritzak bultzatutako Memoriaren Mapa deituriko ekimenak euskal udalerri askok beren herrietan izandako biktimei omenaldiak antolatzea ahalbidetu du azken urteotan. Bestalde, Giza Eskubideen, Bizikidetzaren eta Lankidetzaren Idazkaritza Nagusiak hainbat txosten eta material sortu ditu, toki-administrazioari terrorismoaren eta indarkeriaren biktimak aitortzea eta oroitzea helburu duten jarduerak antolatzeari buruzko orientabideak emate aldera. Bakeolaren ustez, ezinbestekoa da protokolo bat egitea, hausnarketak eta erreferentzia -marko bat ez ezik, hizpide dugun gaiarekin lotutako udal-jarduerak burutzea errazteko eta orientatzeko proposamen eta baliabide zehatzak jasotze aldera. Eta lortu dugu hori egitea, Bakeolaren ezagutza metatuari eta EAEko udalei laguntzen dugun lan-esperientziari esker. Protokolo hau idazteko, honako urrats metodologiko hauei jarraitu diegu: - - - -

Lehendik zegoen bibliografia aztertzea, araudi eta txosten ofizialei arreta berezia emanez. Udalerrietan egindako ekimenei buruzko dokumentazioaren hustuketa egitea. Arlo honetan diharduten profesionalek eta giza eskubide urraketak pairatu dituzten biktimek erantzuteko galde-sorta laburra sortzea eta aztertzea. Behin betiko dokumentua idaztea.

Protokolo hau etengabe hobetzeko asmoa dugula azpimarratu nahi dugu. Honako hau ez da dokumentu estatiko eta itxi bat, eta, beraz, protokoloaren jarraipena egiteko aurreikusitako guneetan hautemandako premien arabera egokituko da. I.3 XEDEA Protokoloaren xedea hauxe da: udal-eragileei â&#x20AC;&#x153;orientabideak ematea udal-mailako eremuan terrorismoaren eta indarkeriaren biktimak oroitzeko eta aitortzeko ekitaldiak antola ditzatenâ&#x20AC;?. Protokolo honen bitartez, honako hau lortu nahi dugu, zehatz-mehatz: - Terrorismoaren eta indarkeriaren biktimak aitortzera eta oroitzera bideratutako udal-jarduerak zer printzipiotan oinarritu behar diren zehaztea. - Terrorismoaren eta indarkeriaren biktimak aitortzera eta oroitzera bideratutako tokiko jarduerek zer irizpideri eta jarraibideri jarraitu behar dieten adieraztea. - Horrelako ekimenak abian jarri nahi dituzten udal-arduradunei argibideak ematea. - Terrorismoaren eta indarkeriaren alorreko adituen eta biktimen gogoetak eta ekarpenak sistematizatzea. - Azken urteotan abian jarritako udal-jarduketak biltzea.

Azkenik, protokoloaren amaieran, bibliografia eta hainbat eranskin ageri dira, dokumentua osatzeko.

II. Erreferentzia-markoa II.1 ARAU-MARKOA ETA MARKO JURIDIKOA Nazioarteko erreferentzia-markoa Hauxe da gure proposamena: nazioarteko, estatuko eta erkidegoko marko juridikoak geureganatzea, eta biktimen memoriarekin lotutako jarduerak antolatzerakoan nazioarteko zuzenbideak emandako ebazpenak eta gidalerroak oinarri hartzea. Hona hemen erreferentziatzat hartutako bi arau nagusiak: Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala (1948) eta 60/147 Ebazpena, Nazio Batuen Batzar Nagusiarena, 2005eko abendukoa, honako dokumentu hau onartzen duena: “Nazioarteko zuzenbide humanitarioaren urraketa larriak pairatu dituzten biktimek errekurtsoak jartzeko eta ordainak jasotzeko duten eskubideari buruzko oinarrizko printzipioak eta gidalerroak”. Nazioarteko Zuzenbidea Estatuak bere gain hartutako betebeharretako bat da, eta, horrenbestez, barne-zuzenbidean sartzen da (Espainiako Konstituzioaren 96.1 art.). Gauza bera gertatzen da Giza Eskubideen Nazioarteko Zuzenbidearekin: “Konstituzioak onartutako oinarrizko eskubideei eta askatasunei buruzko arauak honako hauek oinarri hartuta interpretatuko dira: Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsala eta Espainiak berretsitako gai horri buruzko nazioarteko itunak eta hitzarmenak” (Espainiako Konstituzioaren 10.2. art.). Ebazpen horretan, biktimei dagozkien oinarrizko eskubideak ezartzen dira: egia jakiteko eskubidea, justizia izateko eskubidea eta kaltea konpontzeko eskubidea. Horrez gain, eskubide horietako bakoitzaren eduki praktikoak zehazten dira. Egia jakiteko eskubideak hauxe esan nahi du: biktimek eta haien senideek eskubidea dutela “eskubideen urraketak benetan zer baldintzatan gertatu ziren jakiteko, eta biktima hil edo desagertu baldin bazen, harekin zer gertatu zen ezagutzeko”. Justizia izateko eskubideak honako hau esan nahi du: Estatuak biktimen eskubide-urraketak ikertzeko eta epaitzeko beharrezkoa den justizia-sistema antolatzeko erantzukizuna duela, inpunitatea saiheste aldera. Kaltea konpontzeko eskubideak esan nahi du, biktimen kalte moralak eta ekonomikoak konpontzeaz gain, beste eskubide hauek ere badituela: lehengoratzeko - hau da, biktima bere eskubideak urratu aurretiko egoerara itzultzeko –, birgaitzeko eta horrelako urraketarik berriz ere gertatuko ez direlako bermea izateko eskubideak. Honako barne-arau marko hau dago indarrean: Estatu mailan: -

52/2007 Legea, abenduaren 26koa, gerra zibilean eta diktaduran jazarpena edo indarkeria pairatu zutenen eskubideak onartzen eta zabaltzen dituena, eta haien aldeko neurriak ezartzen dituena. Memoria Historikoaren Legea ere esaten zaio.

29/2011 Legea, irailaren 22koa, terrorismoaren biktimak aitortu eta osorik babeste-

671/2013 Errege Dekretua, irailaren 6koa, Terrorismoaren biktimak aintzatesteko

koa.

eta haiei osoko babesa emateko irailaren 22ko 29/2011 Legearen Erregelamendua onartzen duena.

Erkidego-mailan: -

4/2008 Legea, ekainaren 19koa, Terrorismoaren Biktimei Aitorpena eta Erreparazioa egitekoa.

- 55/2010 Dekretua, otsailaren 23koa, Terrorismoaren Biktimen Partaidetzarako Euskal Kontseiluarena. - 290/2010 Dekretua, azaroaren 9koa, terrorismoaren biktimei laguntza integrala emateko sistema garatzen duena. - 107/2012 Dekretua, ekainaren 12koa, Euskal Autonomia Erkidegoan, 1960tik 1978ra bitartean, motibazio politikoko indarkeria-egoeran izandako giza eskubideen urraketen ondorioz sufrimendu bidegabeak jasan zituzten biktimak aitortzekoa eta biktima horiei ordainak ematekoa. - 426/2013 DEKRETUA, urriaren 16koa, Euskal Autonomia Erkidegoan, 1960tik 1978ra bitartean, motibazio politikoko indarkeria-egoeran izandako giza eskubideen urraketen ondorioz sufrimendu bidegabeak jasan zituzten biktimak aitortzeko eta biktima horiei ordainak emateko dekretua aldatzen duena. -

12/2016 LEGEA, uztailaren 28koa, Euskal Autonomia Erkidegoan 1978 eta 1999 bitartean izandako motibazio politikoko indarkeria egoeran giza eskubideen urraketak jasan dituzten biktimei errekonozimendua eta erreparazioa ematekoa.

II.2 MARKO TEORIKOA Protokoloaren edukia Hona hemen atal honen edukiak: alde batetik, giza eskubideen urraketak, eta bestetik, indarkeria politikoaren eta terroristaren testuinguruan sortutako bizikidetza-haustura eta oinazea. Ez dugu bi kontu horiek parekatzeko asmorik, baina bigarren kontu horri ere erreparatu nahi diogu, tokiko bizikidetza hausteak eragin handia izan duelako gizartean (eta oraindik ere baduelako), eta inpaktu horri ez zaiolako behar lukeen garrantzia eman bizikidetza berreraikitze aldera. Giza eskubideen urraketez aritzean, giza eskubideak noiz urratu diren eta eskubide-urraketa pairatu duen pertsona biktimatzat noiz hartzen den zehazten duen nazioarteko araudian ezarritako erreferentzia marko etiko eta morala hartuko dugu oinarri. Lege-erreferentzia horri esker, eskubideen urraketak identifikatzeko gai izango gara, kontuan izan gabe nork egin dituen urraketa horiek. Gainera, urraketen larritasun-maila aztertu ahal izango dugu, orokortu gabe. Indarkeriaren ondorioei eta bizikidetza hausteari buruz ari garenean, polarizazioari eta aldatzeko itxaropena galtzeari mesede egiten dioten eta gizarte-ehunean ondorio kaltegarriak eragiten dituzten faktoreak ditugu hizpide. Terminologia argitzea Ikerketarekin jarraitu aurretik, ezinbestekoa da landutako gaiarekin lotutako termino nagusiak argitzea. Eusko Jaurlaritzak, Mariano Sánchez Solerren hitzetara jotzen du indarkeria politikoa definitzeko: “norbanakoek, talde ideologikoek, erakunde publikoek, Estatuaren administrazioko sektoreek, alderdiek eta erakundeek indar fisikoa nahiz hitzezkoa nahita erabiltzea, eta mehatxu egitea, honako helburu hauekin: herrialde bateko gertaera politikoetan esku hartzea eta horien norabidea aldatzea, kontrolatzea eta gobernu-erabakiak inposatzea, eta Estatuko boterea eskuratzea, zuzentzea edo botereari eustea”. Egile horren esanetan, erakundeen indarkeria politikoak hauxe esan nahi du: “ezarritako ordenari eusteko erabilitako indarkeria oro, betiere indarkeria hori Estatuko erakundeek antolatzen, bultzatzen, eragiten, baimentzen edota tresna gisa erabiltzen badute” (Eusko Jaurlaritza, 2008, 12. or.). Arartekoak (2009b: 49. or.) Drogaren eta Delituaren Aurkako Bulegoaren indarkeria terroristaren definizioa aipatzen du: “indarkeriazko jardueren metodo iraunkorra da. Antsietatea sortzen du eta banan banako, taldeko edo estatuko jardule (erdi) ezkutuek erabilitakoa da arrazoi idiosinkrasikoak, kriminalak edo politikoak izanda. Bertan, hilketa kasuetan ez bezala, helburu nagusiak ez dira indarkeriaren xede zuzenak. Indarkeriaren giza biktimak ausaz aukeratzen dira normalean (aukera helburuak) edo xede den biztanleriaren barruan aukeratuta bestela (helburu ordezkatzaileak edo sinbolikoak), eta mezuaren sortzaile gisa balio dute. Terroristaren (bere erakundea), biktimen (arriskuan jarritakoak) eta helburu nagusien arteko mehatxu eta indarkerian oinarrituriko komunikazio prozesuak helburu nagusia (entzuleak) manipulatzeko erabiltzen dira eta hura terrorismo, eskari edo arretaren xede bihurtzen da, nagusiki lortu nahi dena larderia, derrigortzea edo propaganda den gorabehera”.

Hizpide dugun kasuan, kideak herrialde edo erkidego berekoak ziren, eta Ubillos, et al.-en (2011, 5. or.) adierazitako Vázquezen esanetan, “horrek ondorio okerragoak eragiten ditu biztanleriarengan, elkarrekiko mesfidantza giroa sortzen eta herrialdearen sistema moraletik at jarduten dela-eta”. “Giza eskubideen urraketa larriak pairatu dituzten pertsona guztiek egia jakiteko, justizia izateko, eta kaltea konpontzeko eskubideak dituzte. Hortaz, biktimek eskubide hauek dituzte: a) benetako justizia berdintasunean izateko eskubidea; b) pairatutako kalteak benetan, behar bezala eta berehala konpontzeko eskubidea, hau da, lehengoratzeko, kalte-ordaina jasotzeko, birgaitzeko, asetzeko eta horrelakorik berriz ere gertatuko ez delako bermea izateko eskubideak; c) urraketei eta konpontzeko bideei buruz behar duten informazioa eskuratzeko eskubidea. Hori guztia Nazio Batuen Batzar Nagusiak 2005eko abenduaren 16an onartutako dokumentu honetan ezarritako baldintza hauen arabera: «Giza eskubideei buruzko nazioarteko arauen eta nazioarteko zuzenbide humanitarioaren urraketa larriak pairatu dituzten biktimek errekurtsoak jartzeko eta ordainak jasotzeko duten eskubideari buruzko oinarrizko printzipioak eta gidalerroak». Printzipio horiek bat datoz 1948ko Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalarekin, 1966ko Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Itunarekin, bai eta giza eskubideen nazioarteko zuzenbidearekin ere. Espainiako Konstituzioaren 10.2. artikuluak ezarritakoari jarraiki, dokumentu horiek aztertzen ari garen gaiarekin lotutako kontuak interpretatzeko erreferentzia-markoa osatzen dute.” (Eusko Jaurlaritza. Lehendakaritza. Bakegintza eta Bizikidetzarako Idazkaritza Nagusia, 2013, 6. or.). Denbora horretan, indarkeriak biktimak eragin ditu. NBEren Batzar Nagusiak 40/34 ebazpenaren bitartez onartutako Delituen eta Botere Abusuaren Biktimentzako Oinarrizko Justizia Printzipioei buruzko Adierazpenean ezarritakoaren arabera, honako hauek hartuko dira biktimatzat: «estatu kideetan indarrean den legeria penala (botere abusua debekatzen duena barne) urratzen duten egintzen edo jarduerarik ezaren ondorioz, besteak beste kalte fisiko nahiz emozionalak, adimen-kalteak, galera ekonomikoak edo oinarrizko eskubideen urraketak jasan dituzten pertsonak edo taldeak». Azpimarratu behar da, adierazpenaren arabera, pertsona bat biktimatzat har daitekeela «egilea identifikatu, atzeman, epaitu eta kondenatu ala ez, eta egilearen eta biktimaren arteko familiako harremanik dagoen kontuan hartu gabe». Halaber, «biktima» terminoak honako hauek barne hartzen ditu: «bai zuzeneko biktimarekin berehalako harremana duten senideak eta mendeko pertsonak, bai biktima arrisku egoeran zegoenean laguntzeko asmoz esku hartzeagatik kalteak jasan dituzten pertsonak, bai biktimizazioa saihesteko esku hartu dutenak». “Nazioarteko zuzenbidean, pertsona bat giza eskubideen urraketen biktimatzat hartzeko, gertaera bera hartzen da kontuan, ez nork egin zuen. Euskal Herriaren kasuan, berriz, biktima izendapenari buruzko eztabaida egilearen balorazio politikoarekin lotuta egon da” (Krakenberger, 2013, 4. or.). Egileari garrantzi handiagoa ematen baldin bazaio egindako urraketari, injustiziari edo oinazeari baino, biktimak berbiktimizatzeko arriskua dago. Ikuspegia eta biktimen parte-hartzea funtsezkoak bihurtu dira politika biktimologikoak eta memoriarekin lotutako politikak abian jartzerakoan; lehen, Estatuak betetzen zuen eginkizun hori. Hori dela eta, garrantzi handiagoa eman zaio biktimei eman beharreko kaltearen konponketari. Garrantzi horren adierazgarri dira orain dela gutxiko “Nazioarteko zuzenbide humanitarioaren urraketa larriak pairatu dituzten biktimek errekurtsoak jartze-

ko eta ordainak jasotzeko duten eskubideari buruzko oinarrizko printzipioak eta gidalerroakâ&#x20AC;?. Printzipio horietan, konponketa ez da ekonomikoa soilik; askoz haratago doaz, eta memoria konponketa-prozesu integral ororen funtsezko osagaietako bat dela ezartzen dute. Horren ondorioz, memoriaren kultura sortu da, gaur egungo nahiz etorkizuneko belaunaldiek gizarte berri bat eraiki dezaten izandako gertaerak berriz errepikatu ez direlako bermearekin. Bakeola ereduzko memoriaren aldekoa da. Esamolde hori Todorovek sortu zuen, eta hauxe esan nahi du: iraganeko oinazean trabatuta geratzen ez den memoria; proiektatzeko eta gaur egun aplika daitezkeen irakaspenak ateratzeko aukera ematen duena, eta, iraganeko okerrak alde batera utzita, etorkizunari begiratzea helburu duena. Memoriaren definizio horrek bi dimentsio dakartza berekin: Dimentsio morala: Dimentsio honek justiziarekin lotutako alderdiak lantzea du helburu, hots, eskubide-urraketa pairatu duten biktimak eta beren senideak aitortzea eta kaltea konpontzea. Dimentsio hori biktimen politika publikoekin lotuta dago. Dimentsio etiko, politiko eta identitarioa: Dimentsio honek identitate-arazoei aurre egitea eta gure historiari buruzko kontakizun bateratua eratzea du helburu. Ikuspegi honek proposatzen du memoria komun bat dagoela, iraganaren jabetze selektiboa dela hori, eta Estatu bateko herritar guztien identitate politiko komuna osatzen laguntzen duela. Dimentsio hori memoriaren politika publikoekin lotuta dago. Arku kronologikoa Gomendatutako arku kronologikoa 1960tik gaur egunera doa. Bi arrazoi direla-eta aukeratu da tarte hori: batetik, aipatutako data baino lehenagoko datuak eskuratzen zailak direlako, eta, bestetik, terrorismoaren biktimekin lotutako politikek urte hori hartzen dutelako erreferentzia-puntutzat. Ez dugu inola ere aditzera eman nahi aukeratutako dataren aurretik eskubide-urraketarik egon ez zenik. Zoritxarrez, ez da horrela, eta zilegi da gomendatutakoaz besteko data bat ezartzea muga gisa. Hala ere, tokiko memoria-politikak aztertze aldera, landuko ditugun urteak zehazten laguntzen digun arku kronologiko bat ezartzea komeni da. Giza eskubideen urraketak. Datuak 1 Jarraian, euskal kasuan, 1960tik 2013ra bitartean giza eskubideen urraketak eragin dituzten eragileen eta egoeren azalpena ematen da. (Eusko Jaurlaritza. Lehendakaritza. Bakegintza eta Bizikidetzarako Idazkaritza Nagusia, 2013): 1. ETAk eta indarkeria baliatu duten beste talde batzuek egindakoak: 1.1. Bizitzeko eskubidearen urraketak (837) 1.1.1. Atentatuak (811) 1.1.2. Bahiketetan hildakoak (15) 1.1.3. Oraindik desagertuta daudenak (3)

1 Oharra: ez dira ikerlan handiagoa behar duten gertakariak jaso, guztira 201 kasu eta 77 hildako.

1.1.4. Agertutako gorpuak (2) 1.1.5. Kale borroka (2) 1.1.6. Beste batzuk (4) 1.2. Osotasun fisikorako eta psikikorako eskubidearen urraketa larriak (2.365-2.600) 1.2.1. Atentatuetan larri zauritutakoak (2179) 1.2.2. Bahitu eta hankan tiro bat eman ondoren, askatutakoak (15) 1.2.3. Bahitu eta, ondoren, askatutakoak (41) 1.2.4. Bahitu eta Estatuko segurtasun-indarrek askatutakoak (6) 1.2.5. Haien autoa lapurtu eta atentatu batean erabiltzeko atxikitakoak (97) 1.2.6. Kale borroka (27) 1.3. Beste datu batzuk 1.3.1. Atentatu-kopurua (3.600 inguru) 1.3.2. Estortsio ekonomikoa pairatu dutenak (Milaka pertsona) 1.3.3. Bizkartzaina dutenak (1.500 eta 2.000 bitarte) 1.3.4. Kale borroka egintza-kopurua (4.500 gutxi gorabehera) 2. Estatuak eta Estatuko Segurtasun Indarrek egindakoak: 2.1. Bizitzeko eskubidearen urraketak (94) 2.1.1. Polizia zaintzapean hildakoak (9) 2.1.2. Polizia-kontrolak eta antzekoak (20) 2.1.3. Nahasmenak, okerrak, abusuak eta beste batzuk (17) 2.1.4. Zerbitzuz kanpo dauden poliziak nahasita dauden liskarrak (16) 2.1.5. Manifestazioak eta mobilizazioak (30) 2.1.6. Heriotza zigorra (2) 2.2. Osotasun fisikorako eta psikikorako eskubidearen urraketa larriak (746) 2.2.1. Polizia-kontrolak (47) 2.2.2. Nahasmenak, okerrak, abusuak eta beste batzuk (40) 2.2.3. Zerbitzuz kanpo dauden poliziak nahasita dauden liskarrak (18) 2.2.4. Manifestazioetan larri zauritutakoak (641) 2.3. Beste datu batzuk 2.3.1. Tortura (5.500 salaketa publiko, egiaztatutako 4.009 kasu). 3. Talde parapolizialak eta eskuin-muturreko taldeak 3.1. Bizitzeko eskubidearen urraketak (73) 3.1.1. Atentatuak eta erasoak (61) 3.1.2. Mobilizazioak (3) 3.1.3. Bahitu ondoren hildakoak (4) 3.1.4. Oraindik desagertuta daudenak (3) 3.1.5. Bortxatutako eta, ondoren, eraildako emakumeak (2) 3.2. Osotasun fisikorako eta psikikorako eskubidearen urraketa larriak (426) 3.2.1. Atentatuak eta erasoak (323) 3.2.2. Manifestazioak eta mobilizazioak (32) 3.2.3. Bortxatutako emakumeak (13) 3.2.4. Bahitutakoak (galdekatu, kolpekatu eta mehatxatutakoak) (58) 3.3. Beste batzuk 3.3.1. Ondasunen aurkako atentatuak edo/eta herio mehatxuak (953)

1960 eta 2013 artean euskal kasuan izandako giza eskubideen urraketei buruzko oinarrizko txosten honen ondoren, Eusko Jaurlaritzako Bakegintza eta Bizikidetzarako Idazkaritza Nagusiak honako izenburu hau zuten dokumentuak argitaratu zituen: â&#x20AC;&#x153;1960-2010 artean

euskal kasuan bizitzeko eskubidearen aurka izandako urraketen udal erretratuak”. Guztira, 130 koaderno ziren. Erretratu bakoitzak euskal kasuarekin zerikusia duten edo izan dezaketen 1960 eta 2010 artean udalerri bakoitzean izandako indarkeriazko heriotzei buruz eskuragarri dagoen informazioa biltzen du (izenak, abizenak eta geratutakoaren azalpen laburra). Koaderno bakoitzak bi zati ditu; lehenengoan, bizitzeko eskubidearen urraketa pairatu duten pertsonak ageri dira, egileen eta ordena kronologikoaren arabera; bigarrenean, berriz, gertaerak behar bezala argitu ez direla-eta egiaztatutako biktimatzat hartu ezin diren pertsonak. Bakegintza eta Bizikidetzarako Idazkaritza Nagusiaren hitzetan: “Lana euskal udalek adierazitako premiaren ondorioa izan zen; izan ere, udalek memoriarekin lotutako jarduerak sustatzeko asmoa zuten, baina ez zuten behar adina informazio aurkitu beren udalerrian izandako biktimei buruz. Dokumentu honen helburua hauxe da: tresna erabilgarri bat izatea, udaleko arduradunek memoriarekin lotutako proiektuei heltzeko aukera izan dezaten, beren herriari buruz eskuragarri dagoen informazioa izanda” (Eusko Jaurlaritza, 2016, 7. or.). Horrenbestez, memoriarekin eta biktimak aitortzearekin lotutako edozein jarduera egiteko, ezinbestekoa da mapa kuantitatibo bat eta oinarrizko txosten bat egitea, udalerri bakoitzean giza eskubideen urraketak zenbat pertsonak jasan dituzten jakiteko. Ondorioak eta bizikidetza-hausturak Protokolo honek memoriarekin eta biktimak aitortzearekin lotutako udal-jardueren egite onerako jarraibideak sistematizatzea du helburu. Beraz, esan dugun bezala, eskubide-urraketez gain, gizarte zibilean izandako ondorioak eta bizikidetza-haustura hartuko dira kontuan, eta ondorio horiek konpontzeko edo/eta arintzeko jarduerak proposatuko dira. Ondorioak apurka sortzen dira, maila txikienetik handienera igaroz. Beraz, mailaz mailako prozesu bati jarraitzen diote (talde-prozesua ere izan daiteke). Pixkanaka ikasi egiten da, eta, apurka-apurka erasotzen has daiteke; erasoa, bestalde, gero eta handiagoa bihur daiteke, harik eta aurkaria edo gorrotatutako taldea desagerrarazi arte. Zenbait prozesu sozio-kognitibok gizarte-eraso kolektiboa erraztu dute, eta oraindik ere errazten duten. Honatx prozesu horietako batzuk: 2 1. Erasoaren justifikazio morala: hainbat taldek “betebehar moral” bati erantzunez jarduten dutela uste dute, gizarte-ordena zalantzan jarri delako, eta berrezarri egin behar dutelako. Horretarako, indarkeria erabiltzen dute. 2. Etsaia deslegitimatzea/gizagabetzea: pixkanaka-pixkanaka, etsaia deslegitimatzen, gizagabetzen, baztertzen eta gaitzesten dute, eta, azkenean indarkeria baliatzen dute haren aurka. 2 Ideia hau ondoko liburuaren kapitulutik atera da: Superando la violencia colectiva y construyendo cultura de paz D. Páez, C. Martín Beristain, J. L. González, N. Basabe y J. de Rivera, 2011 liburuko Agresión, odio, conflictos intergrupales y violencia colectiva atala.

3. Arduradunen inpunitatea: erasoak taldeka egiten direnez, ziur aski ondoriorik edo zigorrik izango ez dutela pentsatzen da. Egileen ustez, ez dute eraso horri buruzko azalpenik eman beharrik izango, anonimoak direlako, eta, beraz, zigorrik gabe geratuko direla pentsatzen dute. Erantzukizuna norberarena izan beharrean taldearena dela uste dute. 3. La impunidad de las personas responsables: dado que estas agresiones se realizan en grupo, se percibe como un acto que seguramente no tendrá mayores consecuencias ni sanciones, que no habrá que rendir cuentas, que se hacen desde el anonimato y desde la impunidad. Se percibe que la responsabilidad no es personal sino grupal. Euskadin gertatu den prozesu psikologikoa honako hau da: indarkeria politikoa eta gorrotoa nagusi izan den egoeretan, taldeak/norbanakoak gero eta gehiago diskriminatu eta baztertu izan du “etsaia”, harik eta hura debaluatu eta moralki eta pertsona gisa degradatu arte. Hori dela eta, azkenean, erasotzaileek beste norbait erasotzeko edo hiltzeko “eskubidea zutela” sinetsi izan dute. Bilakaera horren ondorioz, aldaketa nabarmena izan da gure gizarteko giltzarri moraletan, eta bizitzeko eskubideak lehen mailako balio izateari utzi dio. Bakeola fenomeno hori ikertzen ari da, eta, hori dela eta, indarkeria politikoak eta terroristak eragindako ondorioen eta bizikidetza-hausturen zerrenda osatu dugu (Bakeola, 2014). - -

Banantzea eta familiako harremanak eta lagun harremanak haustea. Giza eskubideak ikuspuntu okerretik irakurtzea (talde baten giza eskubideak errespeta daitezen aldarrikatzen da, baina beste talde batzuenak, ez). - “Besteekiko” enpatiarik eza. - Indarkeria eta eskubide-urraketak ahaztu beharra/ahazteko jarrera izatea. “Orrialdea irakurri gabe pasatzea”. - Euskal kasuan izandako indarkeria eta urraketak isilpean gordetzea edo/eta horien beldur izatea. - Euskal kasuari buruzko iritzia emateko askatasunik ez dagoelako ustea. - Bestela pentsatzen duten pertsonak diskriminatzea, arbuiatzea, eta haiekiko aurreiritziak izatea. - “Besteak” gizagabetzea, eta etsaitzat hartzea. - Jarrera polarizatuak. “Nirekin ez bazaude, nire aurka zaude”. - … Indarkeriazko talde-jokabideekin lotutako faktore kulturalak eta historikoak aztertu ditugu, eta egiaztatu dugu gerrak, terrorismoak eta abarrek indarkeriaren normalizazioa dakartela; horrek ondorio hauek dakartza: alde batetik, indarkeriazko jokabideen erabilera indartzea, eta, bestetik, etorkizuneko belaunaldiek helburu bat lortze aldera indarkeria erabiltzea zilegi dela pentsatzea. Bakeolak protokolo hau egin nahi izan du, eragile politiko eta teknikoentzako tresna erabilgarri bat izan dadin, eta sistema kultural eta balio-sistema bat eraikitzen lagun dezan (Jares, 2006), indarkeria-mota oro deslegitimatzeko, eta bizitzeko eskubidea, askatasunarekiko eta gizakien duintasunarekiko errespetuari dagokien lehentasuna emateko. 14

III. Jarduteko prozedura III.1 OINARRIZKO PRINTZIPIOAK BALIO DEMOKRATIKOAK EZARTZEAREKIN LOTUTAKO PRINTZIPIOAK -

Memoriari buruzko udal-politikek giza eskubideak bloke banaezin gisa sustatu eta defendatu behar dituzte, eta iraganaren berrikuspen autokritikoa egiten lagundu behar dute, biktimei (batik bat bizitza bidegabe eten zitzaienei) arreta berezia emanez.

Bizikidetza demokratikoaren balioak finkatzea helburu duten politikak eta jarduera publikoak bultzatuko dira, horixe baita horrelako urraketak berriz ere gertatuko ez direlako bermeak sustatzeko tresnarik onena.

ERAKUNDEEN JARDUNAREKIN LOTUTAKO PRINTZIPIOAK - Erakundeek biktimak aitortzeak eta oroitzeak honako hauek dakartza: indarkeria deslegitimatzearen aldeko mezua eta giza eskubideen urraketa oro justifikatzearen aurkako jarrera. - Egindako ekimen orok jarrera-aldaketaren eta borondate politiko iraunkorraren adierazgarri izan behar du. - Ezinbestekoa da udalean ordezkaritza duten indar politikoak burutuko diren jarduerekin ados egon daitezen sustatzea eta lortzea. -

Memoriari buruzko politika publikoek iraganari, orainari eta etorkizunari erreparatuko diete, eta gertatu zenarekiko erantzukizuna izatea eta berriz ere ez errepikatzeko konpromisoa hartzea ekarriko dute.

BIKTIMEKIN LOTUTAKO PRINTZIPIOAK -

Biktimak aitortzea eta oroitzea helburu duten politikek toki-erakundeek eta herritarrek biktimekiko eta beren senideekiko inplikazio sentibera, zintzoa eta hurbilekoa izatea eskatzen dute.

- Abian jarritako ekimenek biktimei dagozkien egia jakiteko, justizia izateko eta kaltea konpontzeko eskubideak errespeta daitezen izango dute helburu, eta, bereziki, biktimei arreta pertsonala emateari erreparatuko zaio. - Udalak azpimarratu behar du biktimek eginkizun garrantzitsua dutela gainerako herritarrekin batera memoria eratzen. - Jardueretan, biktimen eskubide-berdintasunaren printzipioa hartuko da oinarri, pairatutako indarkeria-mota gorabehera. Printzipio hori bi eratan aplikatu behar

da: alde batetik, ez da biktimen arteko diskriminaziorik onartu behar, eta, bestalde, biktima batzuk egoteak beste biktima batzuk eragiten dituela justifikatzea helburu duen edozein ekintzaren aurka egin behar da. -

Udalak biktimek eta beren senideek udaletxean antolatutako memoriarekin lotutako jardueretan parte har dezaten sustatuko du. Horretarako, jarduera horiek prestatzeko eta burutzeko zer ekintza egingo diren jakinaraziko zaie.

GIZARTE ZIBIL ANTOLATUAREN, HERRITARREN ETA BESTE ERAKUNDE BATZUEN EGINKIZUNAREKIN LOTUTAKO PRINTZIPIOAK - Biktimak eta gizarteko kideak bat egiten eta horien arteko interakzioa lortzen laguntzen duten jarduerak bultzatuko dituzte udalek, etorkizuna eta bizikidetza oinarri hartuta. -

Herriko biztanleen eta gizarte zibil antolatuko erakundeen parte hartzea sustatzen duten ekimenak abiatuko dira, eta pertsona horiek kontuan hartuko dira jarduerak prestatzean eta burutzean.

- Udalak biktimak oroitzearen eta aitortzearen alde lanean ari diren erakundeak kontuan izango ditu, eta haien proposamenei eta eskaerei erantzungo die edo/eta egindako lanean lagunduko die.

III.2 GOMENDIOAK Protokolo hau egiterakoan, garrantzitsua iruditu zaigu zenbait biktimaren eta adituren iritzia ezagutzea, hau da, jakitea ea haien ustez zer eginkizun bete behar duten eragile politikoek eta teknikoek udalerri bateko biktimak oroitzeko eta aitortzeko jarduerak abian jartzerakoan. Horretarako, galde-sorta bat bidali diegu posta elektronikoz bai arlo horretan diharduten profesionalei, bai EAEn giza eskubideen urraketak pairatu dituzten biktimei. Galdeketa horien emaitzak IVAC-KREIk 2013an egindako EAEn izandako terrorismoaren biktimei buruzko ikerketarekin alderatu ditugu. Ikerketa horren helburu nagusia hauxe zen: 1960tik aurrera talde terroristek eraildako pertsonen senide-talde adierazgarri batek (EAEn bizi ziren senide horiek) 2013ko egoera pertsonal eta sozialari buruz zer iritzi zuen ezagutzea. Hona hemen ikerketa horren emaitzak, labur-labur: -

Gai horien inguruan erakunde politikoei zer eskatu behar zaien galdetzean, honako hauek izan dira erantzunak (garrantziaren araberako ordenan daude): adostasun handiagoa, biktimen parte-hartze handiagoa, epe ertainerako eta luzerako politikak, eta hizkuntza hobeto erabiltzea. “Beste eskaera batzuk” ere aipatu dira, askotarikoak, baina horiek guztiak batera aztertuz gero, honako hau erreklamatzen dela ondoriozta daiteke: alderdikeriarik gabeko laguntza pertsonalizatua, inpunitaterik ez izatea, oinazea ez ahaztea, gehiago kezkatzea, informazio gehiago ematea, eta autokritika eta elkarrizketa egotea.

2013an euskal gizartean izandako aldaketa onerako izan zela adierazi da. Hala ere, xehetasun handiagoz galdetzean, inkestan parte hartu dutenen % 64,9k esan du euskal gizarteak “egoera berehala gainditzea nahiago duela”. Pertsona horiek inpunitatea nagusitu dela eta biktimak bertan behera utzi direla uste dutela pentsarazten digu horrek.

Terrorismoaren amaiera ekartzen laguntzeko biktimek antolatu dituzten jarduera garrantzitsuenak honako hauek izan direla adierazi dute inkestako parte-hartzaileek: memorial eta artxibo digitaletan jasotako lekukotasunak, eta, ondoren (alde nabarmenarekin), ikasgeletara joatea, eztabaida publikoetan parte hartzea, eta memoriarekin lotutako ekintzetan egotea (garrantziaren araberako ordenan daude).

Erantzunak aztertu ditugu, eta honako alderdi hauek azpimarratu behar ditugu: laguntzarik ez dela eman edo laguntza berandu iritsi dela adierazi da, eta, hori zer erakundek egin duen aipatu dutenean, hainbat pertsonak beren udalak aipatu dituzte.

- Halaber, erantzun askotan, lehen eta bigarren mailako biktimak daudela aipatu da. Biktima-talde beraren barruan hainbat aldiz aipatu da arazo hori, eta biktima batzuk beste batzuk baino mediatikoagoak direla eta alderdien manipulazioa jasateko arriskua dagoela esan dute. - Beste batzuetan, inkestatuek ETAz besteko talde terroristen biktimak ere berdin -berdin aitortu beharra azpimarratu dute.

- Hainbat biktimaren esanetan, injustizia sentsazioa areagotzen du “presoak heroitzat hartzeak, ezer ez aurpegiratzeak, eta pertsona horiek goraipatzeak eta babesteak”. - Zenbait biktimak damutu beharra azpimarratu dute. Haien iritziz, gizarteak autokritika egin behar du, bereziki terrorismoa defendatu duten edo oraindik ere defendatzen duten sektoreek. Halaber, terrorismoaren deslegitimazioa eskatu dute. Jarraian, 2016an egindako inkesta baten emaitzak ageri dira. Alde batetik, sentsibilitate desberdinak dituzten biktimen talde bat (3) inkestatu da; pertsona horiek eskarmentua dute EAEko gizarte-ehuna berreraikitzea helburu duten proiektu eta ekimenetan. Bestalde, biktimologiaren alorrean ibilbidea duten hainbat adituk (3) hartu dute parte inkesta horretan. Ikus daitekeenez, 2013ko ikerketan azaldutako zenbait gaik bere horretan jarraitzen dute: Tokiko eragile politikoen eta udal teknikarien eginkizuna: 2013ko ikerketan adierazi bezala, inkestatutako biktima guztiek berdin pentsatzen dute: adostasun handiagoa eta erakundeek biktimak alderdikeriaz erabil ez ditzaten lortu behar da. Alde horretatik, inkestatutako biktimetako batek hauxe dio: “udaleko talde guztien artean adostutako ekintzak sustatu behar dira. Hala ez bada, baliteke herria ez izatea gai horiek lantzeko izan behar lukeen behar bezain heldu”. Hona hemen beste kontu garrantzitsu bat: tokiko eragile politikoek biktimekin hitz egin behar da, biktimen ahotsak entzute eta horiek guztiak aitortze aldera, biktimak anitzak direla errespetatuz. Inkestatutako biktimetako batzuen esanetan, udalak sustatutako jardueretan ezinbestekoa da herritarren parte-hartzea: “Memoria oso instituzionala da, eta inklusiboagoa izan beharko luke; ekitaldietan ez lirateke alkatea eta bere udalbatza bakarrik egon behar, herritarrak ere han egon beharko lirateke”. Adituak bat datoz gauza batean: tokiko eragile politikoek beren udalerriko errealitatea ezagutu behar dute eta ekintzak proposatu behar dituzte erantzukizun politikoa oinarri hartuz eta adostasun ahalik eta handiena lortuz. Alde horretatik, adituetako batek honako proposamen hau egin die udalei: “aipatutako gaia lantzea helburu duen lantalde egonkor bat osatzen saia daitezen, agenda politikotik at, eta udalerri edo mankomunitate bakoitzean bake-teknikari bat izenda dezaten, aipatutako ekimenetan laguntzeko”. Horrez gain, adituen ustez, eragile politikoek eta udal teknikariek biktimekin lotutako eraikuntza ideologiko sendoa egin behar dute; horretarako, prestakuntza jaso behar dute, oinazea hobeto ulertzeko oinarrizko gaitasunak (entzutea, enpatia…) garatze aldera. Azkenik, adierazi dute ez litzatekeela biktimen borondatearen aurkako udal jarduerarik egin behar.

Memoriari eta biktimak aitortzeari buruzko jarduerak abian jarri nahi dituen udalerri bateko biktimen eginkizuna: Inkestatutako biktimek esan dute zer gertatu zitzaien kontatu, kontakizunak komunean jarri eta beren bizipenen berri eman behar dutela. “Gure lekukotasuna eman nahi dugu, memoria bizia adierazten dugulako, (gorrotorik gabe baina ahaztu gabe) gertatutakoa gainditu eta gure bizitza berregin dugun heinean eredugarriak garelako”. Bestalde, haien esanetan, biktimei antolatutako jardueretan egoteko aukera eman behar zaie; eta, nahi izanez gero, izan daitezela protagonista baina alderdikeriazko manipulazio oro bazter utzita. Inkestatutako adituen arabera, biktimei entzun egin behar zaie, beren irizpide eta iritziak errespetatu egin behar dira, betiere irizpide horiek giza eskubideak betetzearekin koherentea badira. Gainera, udalerrian antolatutako ekimenetan daudela eta parte hartzen dutela bermatu behar da. Herritarren eta gizarte zibil antolatuaren eginkizuna: Gizarte zibil antolatuaren eginkizunari dagokionez, biktimetako batek esan du interesgarria litzatekeela “gizarteko buruzagiek horrelako ekimenetan parte hartzera anima ditzaten oinarrian daudenak”. Hala ere, alde horretatik, nahiko ezkorrak direla utzi dute agerian; izan ere, 2013an egindako ikerketan adierazi zenez, herritarrek “egoera berehala gainditzea nahiago dute”. Haien ustez, funtsezkoa da herritarren esku beren bizipenen berri emateko, beren historia kontatzeko, guneak jartzea. Halaber, zeregin hori ikastetxeetan ere burutzea proposatu da: “Neska-mutilek eta gazteek zer gertatu den jakin dezaten, horri buruz hausnar dezaten, eta klasean entzundakoa gurasoei helaraz diezaieten”. Alde horretatik, inkestatutako adituek esan dute, zaila bada ere, herritarrek parte hartu eta inplikatu egin behar dutela. Aditu baten iritziz, kolektiboak (gazteak eta hezkuntza-sektorea) inplika daitezen lortu behar da. Era berean, bi kolektibo horiek elkarbizitzaren eta bake-kultura sortzearen alde lanean ari diren biktimekin lotu beharra dago, “horrela gertatutakoa errepikatu ez dadin bermatuko baita”. III.3 ESKU HARTZEKO PROZEDURAK Nola abiatu biktimak aitortu eta oroitzearekin lotutako jarduerak: 1. Errealitate anitzak kontuan hartuz eta adierazpen pluralerako guneak sortuz:

Indarkeria politikoak eta terrorismoak oso eragin ezberdina izan dute Euskadiko udalerri bakoitzean: indarkeria-mota ezberdinak erabili dira, eta inbertitutako baliabideak eta nagusitutako jarrera politikoak ere ez dira berdinak izan. Hortaz, ezinbestekoa da aniztasun horri banaka erantzutea. 19

Abiapuntu honetan oinarritzea da gure gomendioa: memoriari buruzko lan bat egitea, han azaltzen da giza eskubideen urraketa guztiak jasotzea eta denon artean kontakizun kritiko bat osatzea pairatutako indarkeria bidegabea izan dela.

2. Hizkuntza zainduz:

Euskadin, garrantzitsua da hizkuntza kontuan hartzea; izan ere, hizkuntza polarizazio handiaren mende dago, eta horrek blokeo eta tentsio handiak eragiten ditu.

Hizkuntza eta esanahi inklusiboak erabiltzea, horixe da gure gomendioa. Norberak erabil ditzala erosoen sentiarazten duten terminoak baina, betiere, komeni da ados jartzea besteak ez onartzea eta ez errespetatzea dakarren hizkuntza beligerantea ez erabiltzeko.

3. Gure ustez, jarduerek prozesu baten parte izan behar dute, eta (ahal dela) ez dute une zehatz baten ondorio izan behar:

Jakin badakigu eragile politiko batzuek azaroaren 10ean (memoriaren egunean) jardueraren bat antolatzen dutela, eta, batzuetan, zaila izaten dela haratago joatea.

Tokiko jarduerek prozesu baten parte izan beharko lukete, eta (ahal dela) ez lukete une zehatz baten ondorio izan behar.

4. Gizarte-ehuna berreraikitzea helburu duten jarduera positiboak proposatuz:

Ezinbestekoa da izaera etiko-politikoa duten ekimen positiboak bisibilizatzea, herritarren kontzientzian eragiteko, jarrera positiboa oinarri hartuta aldaketak eragiteko. Horrela, jarrera negatiboen gehiegizko ordezkaritza izatea saihestuko dugu, eta udalerrian eginkizun pedagogikoa izango dugu, gertatutakoa errepika ez dadin bermatze aldera.

Bake-esperientziak sortzea eta bisibilizatzea eta errealitatearekin bat datorren (arreta osoa jarrera bateraezinei eta gatazkaren indarkeriari jartzeari utziz) udalerriaren eta Euskadiren irudi bat osatzen laguntzea gomendatzen dugu.

5. Biktimen parte-hartze zuzen eta aktiboa izanda:

4/2008 Legea, Terrorismoaren Biktimei Aitorpena eta Erreparazioa egitekoa, argia da biktimen parte-hartzeari dagokionez. Aipatutako legearen 5.3. artikuluan, honako hau ezartzen da: â&#x20AC;&#x153;Erreparazio-neurrietan sartzen da, halaber, hainbat jarduera publiko bultzatzea, biktimei ordain morala emateko eta haien duintasuna, izen ona eta eskubideak jendaurrean lehengoratzeko. Horrela, honako hauek sustatuko dira biktimekin adostuta eta, hala badagokio, haien elkarteekin: omenaldiak egitea, oroigarriak altxatzea, terrorismoaren biktimei aitorpena egiteko eta horiekiko enpatia izateko tokiko ekimenak sortzea, bakerako eta elkarbizitzarako hezkuntza-proiektuetan biktimen lekukotzak egotea, bai eta terrorismoaren biktimei babesa eta aitorpen sozial, etiko eta politikoa erakusteko izaera sinbolikoa duten bestelako adierazpideak izatea ereâ&#x20AC;?. 5.1. Horrenbestez, udalerri bakoitzeko biktimekin eta haien senideekin harremanetan jarri beharra dago haiekin zer jarduera antolatuko diren adosteko. Biktimak ani-

tzak dira, hots, batzuek elkarteetan parte hartzen dute, eta beste batzuk, berriz, antolatu gabe daude. 5.2. Elkarrizketa zintzoak sustatzea, giro barean, biktimak politikoki erabiltzea eta manipulatzea saihestuz. Elkarrizketan: 5.2.1. Zergatik deitu dugun azpimarratzea: udalak egindako hausnarketa-prozesua eta lana (eragile politikoen hausnarketa), biktimak aitortzea helburu duten ekintzak burutzeko asmoa, eta udalak senideekin harremanetan egon eta haiek egin nahi duenaren inguruan zer uste duten jakin nahi izatea. 5.2.2. Gonbidapena egitea, edo zer egin nahi den jakinaraztea. 5.2.3. Biktimaren historiari buruz eta gertaera horrek bere familian izandako ondorioei buruz galdetzea. Ondoren, biktima bakoitzak zer pentsatzen duen edo nola sentitzen den adieraziko du. Batzuek xehetasunen bat emango dute, eta beste batzuek ez dute hitz egin nahi izango. Kontuan izan behar dugu, biktima batzuek isilik egon behar izan dutela urte askoan, eta ahaztu egin dituztela.

Kontuan izan biktima batzuek bizirik ateratako pertsonatzat dutela beren burua, eta gerta daitekeela biktima terminoa mendekotasunarekin eta pasibotasunarekin lotzea. Hori dela eta, horrekin kontuz ibiltzea komeni da.

5.2.4. Identifikatzea ea senideek erakundeek aitortu eta kaltea konpontzen saiatu direla uste duten, eta haiek zer iritzi duten eta zer gabezia hautematen dituzten aztertzea. 5.2.5. Agur esatean, berriz ere gogoraraztea edozein premia dutela ere harremanetan jar daitezkeela. 5.2.6. Harremanetarako telefono-zenbaki bat ematea. 6. Alderdi politikoen arteko elkarrizketa eta adostasuna erraztuz:

Nahitaezkoa da talde politikoen arteko elkarrizketa eta adostasuna erdiestea biktimak aitortzeko eta oroitzeko jardueren inguruan. Horretarako, ahalik eta adostasunik handiena sustatu behar da.

Sarri, itxikeria, zatiketa eta konfrontazioa izan dira nagusi. Horrek jarrera baztertzaile gero eta larriagoak eragin ditu. Eragile politikoek gizarte-joera positiboa sortzen lagun dezakete baldin eta elkartzearen eta hitz egitearen alde egiten badute modu argian.

7. Gizarte zibil antolatuak eta herritarrek parte hartuz:

Antolatutako jardueretan udalerriko herritarrek eta gizarte zibil antolatuak parte har dezaten sustatzea komeni da.

Biktimak aitortzeko eta oroitzeko jardueretan herritarrek parte hartzearen alde egin dute eta egiten ari dira udalerri asko. Eragile politiko batzuk gizarte zibil antolatuek eta herritarrek parte hartzea garrantzitsua dela ohartu dira. Izan ere, parte-hartze horrek ondorio hauek ekarri ditu: â&#x20AC;&#x153;besteenâ&#x20AC;? ikuspegia ulertzea, zauriak sendatzea, estereotipoak eta aurreiritziak alde batera uztea, eta, herri eta auzo askotan nagusitutako eta auzokideen arteko polarizazioari eustea ekarri duen gorrotoa bazter uztea.

Herritarren inplikazioa era askotan gauzatu da: - Elkartzeko eta eztabaidatzeko foroak: hitzaldiak, gai jakin bati buruzko jardunaldiak, zineforumakâ&#x20AC;Ś - Prozesu luzeagoak ere badira. Horietan, sentsibilitate desberdineko pertsonak biltzen dira, hainbat elkarte espezializatu lagun dituztela, eta beren bizipen eta gogoetak kontatzen dizkiete elkarri. Parte-hartze horren bitartez, gizarte-ehuna berreraikitzen laguntzen dute.

8. Beste eragile batzuk kontuan hartuz, hala nola udalerriko hedabideak eta hezkuntza formala nahiz ez-formala:

Gogorarazi nahi dugu ezinbestekoa dela tokiko hedabideek udalerrian egiten ari diren biktimak aitortu eta oroitzearekin lotutako jarduera eta prozesuetan parte har dezaten lortzea. Hedabideek funtsezko eginkizuna dute; izan ere, udalerriak gai horren inguruan burututako jardunbide onen berri ematen diete herritarrei, eta, hortaz, gizartearen despolarizazioa lortzen laguntzen dute. Hezkuntza formal eta ez-formalaren alorrei dagokienez, oso garrantzitsua da hezkuntza-maila guztietan bakerako eta giza eskubideetarako hezkuntza ardatz duten programa pedagogikoak ezartzea, gertatutakoa errepika ez dadin bermatzeko.

III.4 BURUTU BEHARREKO JARDUERAK

Orain arte egindakoak Jarraian, aztergai dugun gaiarekin lotuta egindako jarduerak jaso dira 3. Informazioa iturri hauetatik atera da: Arartekoaren Euskadin terrorismoaren biktimei erakundeek emandako arretari buruzko txostenetik, eta 2006tik gaur egunera bitartean EAEko udalek egindako ekimenei buruzko dokumentazioaren hustuketa batetik. EAEko udalek ekimen hauek burutu dituzte batik bat: alde batetik, atentaturen bat izaten zen bakoitzean, kontzentrazio isilak antolatzea, eta herritarrak horietan parte hartzera gonbidatzea; eta, bestetik, beste erakundeek antolatutako indarkeria terroristaren aurkako deialdietara atxikitzea. - Udal dezentek terrorismoa gaitzesteko eta biktimekiko elkartasuna adierazteko mozioak onartu dituzte. - Hainbat udalek, ez askok, beren udalerriko urrezko domina terrorismoaren biktimei eman diete, edo, bestela biktimak seme edo alaba kutun izendatu dituzte. - Ekimen esanguratsuenetako bat hauxe izan da: udalerriko biktimei omenaldi publikoak egitea, eta, horietan, senideek, herritarrek eta eragile politikoek parte hartzea. - Aipatutako dokumentazioaren hustuketatik ateratako ekintza gehienak hauek dira: udalean biktimei harrera egitea, lore eskaintzak, oroigarrizko plakak eta txistulariak, minutuko isiluneak, monolitoakâ&#x20AC;Ś - Gaur egun udal batzuek horrelako jarduerak egiten jarraitzen dute. Hala ere, nabarmendu behar da hizpide dugun gaiarekin lotutako jardueraren bat antolatu duten udalak gutxienak direla, atentaturen bat izan den eta biktimen aldeko ekimenen bat egitea beharrezkotzat jo ez duten udalen aldean.

3 Euskadin terrorismoaren biktimei erakundeek emandako arreta, Arartekoak Legebiltzarrari egindako txosten berezia, 2009ko ekainean.

Burutu beharrekoak BIKTIMAK OROITZEKO ETA AITORTZEKO JARDUERAK ABIAN JARRI NAHI DITUZTEN UDALERRIETARAKO GOMENDIOAK: Atal hau idazteko, honako hauek erabili ditugu: alde batetik, proiektu honetarako egindako galde-sortan biktimek nahiz adituek egindako ekarpenak, eta, bestetik, Bakeolaren ezagutza metatua eta EAEko udalei laguntzen dugun lan-esperientzia. Esku hartzeko hiru maila ezarriko dira, esku-hartzerik txikienetik handienera, eta udal bakoitzak gai horrekiko duen konpromisoa eta udalerriaren errealitatea kontuan hartuta intentsitate-mailarik egokiena aukeratuko du. (1) LEHEN MAILAKO JARDUERAK: Jarduerarik antolatu ez duten edo jarduera gutxi antolatu dituzten udalerriak. 1.1. Urraketarik pairatu duen biztanlerik ez duten udalerriak. 1.2. Urraketak pairatu dituzten biztanleak dituzten udalerriak. (2) BIGARREN MAILAKO JARDUERAK: Giza eskubideen urraketak pairatu dituzten biztanleak dituzten eta jardueraren bat burutu duten udalerriak. (3) HIRUGARREN MAILAKO JARDUERAK: Giza eskubideen urraketak pairatu dituzten biztanleak dituzten eta urtero gai horrekin lotutako jarduerak burutzen dituzten udalerriak.

(1) LEHEN MAILAKO JARDUERAK: JARDUERARIK ANTOLATU EZ DUTEN EDO JARDUERA GUTXI ANTOLATU DITUZTEN UDALERRIETARAKO GOMENDIOAK 1.1. Giza eskubideen urraketarik pairatu duen biztanlerik ez duten udalerriak.

Biktimen Memoriaren Eguna (azaroaren 10a) ospatzea gomendatzen diegu. Eusko Legebiltzarreko Bozeramaileen Batzordeak data hori hautatu zuen, hain zuzen ere, azaroaren 10a delako hildakoak izan dituzten atentaturik gertatu ez den urteko egun bakarra.

Halaber, Terrorismoaren Biktimen Europako Eguna (martxoaren 11) ospatzea proposatzen diegu.

1.2. Giza eskubideen urraketak pairatu dituzten biztanleak dituzten udalerriak: a. Mapa kuantitatiboa. Toki bakoitzean izandako giza eskubideen urraketak zenbatzea eta deskribatzea. b. Alderdi hauen inguruko oinarrizko azterketa: b.1 Udalerriak burututako jardueren historia: Aurreko legealdietan, gai horrekin lotutako jarduerarik burutu al da udalerrian? Erakundeetatik at, ekimenik antolatu al da? b.2 Bizitzeko eskubidearen urraketa pairatu duten biktimen zerrenda egitea.

Kontsultatu beharreko zenbait iturri: I.

1960-2010 artean euskal kasuan bizitzeko eskubidearen aurka izandako urraketen udal erretratuak. Horren bitartez, euskal kasuarekin zerikusia duten edo izan

dezaketen 1960 eta 2010 artean izandako indarkeriazko heriotzei buruzko informazioa eskura daiteke.

II. Tokiko historialariak. III. Hainbat datu-base: www.abc.es/especiales/eta/victimas www.arovite.com/bases-de-datos/ www.argituz.org www.avt.org www.covite.org www.elpais.com/especial/eta/victimas.html www.euskalmemoria.com www.fundacionfernandobuesa.com Informe sobre vĂctimas del terrorismo practicado por grupos incontrolados, de extrema derecha y el GAL de Gobierno Vasco.

Udalerriko biktimekin eta haien senideekin harremanetan jartzea zer asmo dauden jakinarazteko eta burutu beharreko jarduerak prestatzen parte har dezaten gonbidatzeko.

d. Biktimak aitortzeko ekintza bat antolatzea: biktima bakoitzarentzat, hilketaren egunean, biktima oroitzeko eta aitortzeko ekitaldi instituzional pertsonalizatu bat antolatzea. (Ahal bada, ekitaldi horiek norberaren izenean egitea komeni da. Ekitaldia behin egin ondoren, jarduera horiek Memoriaren Egunean egitea gomendatzen dugu). Bestalde, senideek jarduerarik antolatu nahi ez badute, haien iritzia errespetatzea komeni da. Zenbait proposamen: -

Olerki, testu, abesti edo musika pieza bat irakurtzea. Artea beti izaten da komunikatzeko bitarteko bikaina.

Lore eskaintzak.

Sinbolo iraunkor bat (zuhaitz bat landatzea, plaka pertsonalizatu bat jartzea, etab.).

Biktimek parte-hartze aktiboa izatea (haien ahotsak entzutea), baita udaleko indar politikoek eta herritarrek (senideei denon artean idatzitako idazki bat emateaâ&#x20AC;Ś) ere.

Biktima hiriko seme edo alaba kutun izendatzea, edo, bestela, hiriko urrezko domina ematea.

(2) BIGARREN MAILAKO JARDUERAK: GIZA ESKUBIDEEN URRAKETAK PAIRATU DITUZTEN BIZTANLEAK DITUZTEN ETA JARDUERAREN BAT BURUTU DUTEN UDALERRIETARAKO GOMENDIOAK. -

Orain arte zer jarduera burutu diren aztertzea, eta horiek nola baloratu diren ikustea (errepikatu behar ez direnak, proposamen interesgarriei eustea, aurrekoetan egindako okerrak ez errepikatzea eta egiteke dauden ekintzak bultzatzea).

Bizitzeko eskubidearen urraketa pairatu duten biktimen zerrenda osatzea eta beste eskubide-urraketa batzuk jasan dituzten biktimen zerrendak egitea (osotasun fisikorako eta psikikorako eskubidearen urraketa larriak, osotasunaren aurkako delituak, etab.).

- Biktimak lekukotasuna hainbat bideren bitartez ematera gonbidatzea. Besteak beste, Eusko Jaurlaritzaren Gertu programa erabil dezakete horretarako (terrorismoaren biktimen, zaurituen eta mehatxatuen lekukotasunak grabatzen dituen programa), edota tokiko beste hedabide batzuk. -

Udalerrian, memoriaren erreferente bat eraikitzea (plaza bat, parke batâ&#x20AC;Ś), eta, han, oroitutako biktimen izenak jartzea. Erreferente horretarako zenbait proposamen: - Monolito bat jartzea, memoria indibidual nahiz kolektiborako. - Urtero biktimak oroitzeko jarduerak antolatzea (ikusi horren adibideak d puntuko lehen mailako jarduerak atalean).

- Zineforumak edo antzeko ekintzak burutzea, herritarrek biktimen lekukotasunen berri izan dezaten. -

Biktimekin zuzenean elkartzea helburu duen jardueraren bat (hitzaldi bat, solasaldi bat, lekukotasunen truke bat) bultzatzea.

(3) HIRUGARREN MAILAKO JARDUERAK: GIZA ESKUBIDEEN URRAKETAK PAIRATU DITUZTEN ETA URTERO GAI HORREKIN LOTUTAKO JARDUERAK BURUTZEN DITUZTEN UDALERRIAK. Proposatutako jarduerak prozesu baten parte dira, eta biktimen memoriarekin lotutako tokiko politika publikoak gidatuko dituen jarduera-plan batean integratuta egon behar dute. - Udalerriko indar politikoek lan-prozesu bati ekitea, printzipio komun batzuk adosteko. Printzipio horiek biktimak aitortzea eta oroitzea helburu duten jarduerak eta ekimenak zuzenduko eta arautuko dituzte, eta datozen bi urteotan zer lan egin behar den zehaztuko dute. -

Herritarren kolektiboekin eta tokiko buruzagiekin ere memoriari buruzko lan -prozesu bat abian jartzea, haiek ere jarduera- eta ekimen-plan horretan bere ekarpena egin dezaten.

Tokiko biktimek ere plan hori prestatzen parte har dezaten lortzea.

- Osoko bilkuran, eragile politikoek, herritarrek eta biktimek prestatutako jarduera-plana onartzea. -

Urraketak pairatu dituzten biktimen zerrendak osatzen jarraitzea, eta zerrenda horietan urraketa guztiak jasotzea (kaltearen delituak, askatasunaren aurkako delituakâ&#x20AC;Ś). Halaber, tokiko biktimen historiak liburu batean jaso daitezke.

- Biktimen zerrenda eta biktima horien historia biltzen dituen dokumentu edo DVD bat sortzea. -

Bizikidetza-hausturak identifikatzea (urraketak, tentsioak, isiltasunaâ&#x20AC;Ś).

Udalerriko ikastetxeetan biktima hezitzaileak barne hartzen dituzten hezkuntza-programak ezartzea.

- Herritarrek gizarte-ehuna berreraikitzearekin lotutako ekimenetan parte har dezaten bultzatzea. -

Biktimek eta herritarrek elkarrekin parte hartzea dakarten ekintzak sustatzea.

- Udalerriaz gaindiko eremuetan parte hartzea (beste erakunde batzuekin elkarlanean arituz), bizipenak eta ikaskuntzak partekatzeko. -

Sentsibilizazio-programak bultzatzea edota herritar guztiei zuzendutako ekintzak antolatzen dituzten erakundeekin elkarlanean aritzea (filmen zikloak edo zineforumak, biktimekin elkartzea, mahai-inguruak eta eztabaidak, Gogoraren karpa, etab.).

Azkenik, azpimarratu nahi dugu, udalerriak maila batean zein bestean egon, udal guztiek honako ekintza hauek burutu behar dituztela: -

Adierazpen instituzionala egitea.

- Indarkeriaren eta Terrorismoaren Biktimen Memoriaren Eguna (azaroaren 10a) ospatzeko ekitaldia antolatzea. -

Terrorismoaren Biktimen Europako Eguna (martxoaren 11) ospatzea.

- Biktimen duintasunaren aurkako elementu oro, hala nola biktimen memoriaren aurkako pintaketak eta kartelak, kentzea eta hiri-paisaia garbi mantentzea. -

Terrorismoa eta indarkeria omentzen edota goresten duten ekitaldi publikoak debekatzea.

Egindako jarduera guztiak zabaltzea, udalaren webgune ofizialaren, udaleko aldizkarien eta prentsaurrekoen bitartez, esaterako.

IV. Eskerrak eta egileak Bake-kulturaren alde lanean ari diren erakundeek azken urteotan izandako eginkizun aktiboari esker idatzi ahal izan da honako protokolo hau. Halaber, eskerrik asko ikerlari, psikologo, historialari eta antropologoei, terrorismoaren eta indarkeriaren biktimak aitortzearekin eta oroitzearekin lotutako txostenak eta materialak prestatzen parte hartzeagatik. Terrorismoaren eta indarkeriaren biktimak bereziki aipatu nahi ditugu, eta eskerrak eman nahi dizkiegu, proiektu honetan parte hartu ala ez. Haiek dira jasandako indarkeriaren lekuko moralak, eta, beraz, protokolo honen protagonistak. Azkenik, biktimak aitortzeari eta oroitzeari dagokienez jarrera aktibo eta konprometitua izan duten udalerriei eskerrak eman nahi dizkiegu, adore handia erakutsi dutelako gai horrekin lotutako ekimenak bultzatuz. Honatx protokolo honen egilea: BAKEOLA, Bizikidetza, Gatazka eta Giza Eskubideak (EDE Fundazioa). Dokumentua erreproduzitzeko egilearen baimena behar da. Honen finantzaketa izan dugu: Eusko Jaurlaritzaren Giza Eskubideen, Bizikidetzaren eta Lankidetzaren Idazkaritza Nagusia.

V. Bibliografia -

Varona, G. et al. (2009) Euskadin terrorismoaren biktimei erakundeek emandako arreta. Gasteiz: Arartekoa.

Varona, G., Cuesta J, L. (2015) Terrorismoaren biktimen memoriarako eskubidea. Eusko Jaurlaritza.

Varona, G. (2013) EAEn bizi diren terrorismoaren biktimak: erailketen zeharkako biktimen ezinegona eta itxaropena. Donostia: Euskal Herriko Unibertsitatea.

Varona, G. et al. (2015) Terrorismoaren biktimekin tratatzeko eta bigarren mailako biktimizazioa saihesteko jardunbide egokien gida orokorra. Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzua, Gasteiz.

Krakenberger, A. (2013) “Biktimintegi” hitzaldia: Memoria kolektiboa eta biktimak euskal gizartean sartzea helburu. Biktimei sostengu eman eta gizartea berreraiki. Argituz.

- Eusko Jaurlaritza. (2008) Motibazio politikoko indarkeria-egoeran izandako giza eskubideen urraketei eta sufrimendu bidegabeei buruzko txostena. -

Etxeberria, X. (2016) Terrorismoaren biktimak aitortzeko etika. Deustuko Unibertsitatea.

Páez, D., Martín Beristain, C., González, J.L, Basabe N. eta Rivera. J. (2011) Indarkeria kolektiboa gaindituz bake-kultura eraikitzea. Madril: Fundamentos argitaletxea.

Lamarca, I. (2015) EAEko terrorismoaren biktimen memoriarako eskubidea. Eguzkilore: Kriminologiaren Euskal Institutuaren koadernoa.

- Martín Beristain, C. (2012) Indarkeria, polarizazioa eta elkarbizitza berreraikitzea. Euskal kasua. M. García de la Torre, M. Oianguren, G. Ruiz eta J. Ugarte (koord.). Giza eskubideak eta bakea berrezartzea EAEn. Bilbo: Bakeaz. - Bakegintza eta Bizikidetzarako Idazkaritza Nagusia. Eusko Jaurlaritza. (2014) Memoriaren mapa osatzen. Udal-mailako eremuan terrorismoaren eta indarkeriaren biktimak aitortzeko eta oroitzeko jarduerak antolatzeko iradokizunak. -

Ubillos et al. (2011) Erasoak, gorrotoa, taldeen arteko gatazkak, eta indarkeria kolektiboa. Fundamentos argitaletxea, Zientzia bilduma.

- Biktimen eta Giza Eskubideen Zuzendaritza. Bakegintza eta Bizikidetzarako Idazkaritza Nagusia. (2014) Biktimen inguruko politika eta ekimenen kudeaketari buruzko txostena. Aldi bereko hamabost lan-ildo eta zentzuzko batasun bat. Eusko Jaurlaritza. -

Carmena, M; Landa, JM, Múgica, R eta Uriarte, JM. (2013) 1960 eta 2013 artean euskal kasuan izandako giza eskubideen urraketei buruzko oinarrizko txostena. Bakegintza eta Bizikidetzarako Idazkaritza Nagusia. Eusko Jaurlaritza.

Bakegintza eta Bizikidetzarako Idazkaritza Nagusia. Eusko Jaurlaritza. (2016) Euskal kasuan bizitzeko eskubidearen aurka izandako urraketen udal erretratuak.

ERANSKINA I. 2006tik 2016ra bitarte EAEko udalerrietan izandako bizipen nabarmenak

ARABA 1.

Gasteizko Udalak terrorismoaren eta indarkeria polizialaren 33 biktima omendu ditu 2016an 2016/12/29 http://www.20minutos.es/noticia/2923458/0/ayuntamiento-vitoria-celebra-2016homenajes-33-victimas-terrorismo-violencia-policial/#xtor=AD-15&xts=467263 2. ETAren biktima baten semeak Gasteizko Udalaren omenaldiari uko egin dio 2016/08/20 http://www.lavanguardia.com/vida/20160820/404075913791/el-hijo-de-unavictima-de-eta-rechaza-el-homenaje-del-ayuntamiento-de-vitoria.html 3. ETAk eraildako pertsona baten familiak Gasteizko Udalaren omenaldiari uko egin dio 2016/05/09 http://www.elmundo.es/pais-vasco/2016/05/09/5730d835ca4741071a8b4594.html 4.

Urtaran, Gasteizko alkatea, bertan behera utzi ez duen ETAren lehenengo biktima 2016/03/01 - 1984an eraildako Pedro Ortiz komisariordearen familiak Gasteizko hirugarren omenaldian parte hartu du. http://www.elespanol.com/espana/20160301/106239505_0.html 5.

Gasteizek JesĂşs Velasco gogoratuko du astelehenean. Haren senideak ez dira omenaldian izango. 2016/01/10 http://www.elmundo.es/pais-vasco/2016/01/10/5692474046163f12028b4654.html 6.

Gasteizko alderdi politiko guztiek, EH Bilduk barne, Miguel Ă ngel Blancori omenaldia egin diote 2015/07/13 http://www.elmundo.es/pais-vasco/2015/07/13/55a39649ca474138588b4578.html 7. Gasteizek terrorismoaren eta indarkeria polizialaren biktima guztiak omenduko ditu 2015/10/01 http://www.gasteizhoy.com/homenaje-vitorianos/

BIZKAIA 8.

Getxoko Udalak terrorismoaren biktima guztiak omendu ditu. EH Bildu ez da omenaldian izan. 2016/12/01 http://www.lavanguardia.com/vida/20161201/412320525468/el-ayuntamiento-degetxo-recuerda-a-todas-las-victimas-del-terrorismo-con-la-ausencia-de-eh-bildu.html 9.

Bilbok Memoriaren Eguna ospatu du, eta alderdi guztiak, ETAren eta beste indarkeria-mota batzuen biktimak han izan dira 2016/11/10 http://www.eldiario.es/norte/euskadi/Bilbao-Dia-Memoria-ETAviolencia_0_578842436.html 10. ERMUA - EH Bilduk 19 urtean lehenengo aldiz Miguel Ă ngel Blancoren omenaldian parte hartu du 2016/07/13 http://politica.elpais.com/politica/2016/07/13/actualidad/1468411789_579875.html 11. Barakaldok omenaldi bat egin du Miguel Ă ngel Blanco oroitzeko 2016/07/07 http://www.elmundo.es/pais-vasco/2016/07/07/577e77fd268e3ef94c8b46dc.html 12. Alderdi politiko guztiak izan dira Bilboko biktimei egindako lore eskaintzan 2015/11/10 http://www.elmundo.es/pais-vasco/2015/11/10/5641e282e2704ef5798b463d.html 13. Alderdi guztiek Bilbon bat egin dute biktimak oroitzeko 2014/11/10 http://ccaa.elpais.com/ccaa/2014/11/10/paisvasco/1415623868_424740.html 14. Getxok ETAren etenaren ondoren lehenengo omenaldia egin du, Bildu gabe 2011/12/02 http://www.elmundo.es/elmundo/2011/12/02/paisvasco/1322841332.html 15. Getxoko Udalak terrorismoaren biktimak omendu ditu 2010/07/10 http://www.elcorreo.com/vizcaya/20100710/mas-actualidad/politica/ayuntamientogetxo-homenajea-victimas-201007101434.html

GIPUZKOA 16. Donostiako Udaleko talde politikoek “indarkeriaren eta terrorismoaren biktima guztiak” omendu dituzte 2016/12/10 http://www.eldiario.es/politica/Ayuntamiento-San-Sebastian-homenajeanterrorismo_0_78042425.html 17. Zestoako Udalak eta herritarrek “zorra kitatu dute”: orain dela 36 urte ETAk eraildako Ceferino Peñari omenaldia egin diote 2016/05/15 http://www.eldiario.es/norte/euskadi/Vecinos-Ayuntamiento-Zestoa-CeferinoETA_0_516198665.html 18. DONOSTIA- Erakundeek eta alderdiek bat egin eta terrorismoaren biktimak aitortu dituzte 2016/03/11 http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2016/03/11/politica/euskadi/instituciones-ypartidos-reconocen-unidos-a-las-victimas-del-terrorismo 19. DONOSTIA - ‘Performancea’ ETAren biktimengatik 2013/05/02 http://www.elmundo.es/elmundo/2013/05/02/paisvasco/1367498369.html 20. Donostiako Udalak Euskadin izandako terrorismoaren lehenengo biktimatzat hartutako Begoña Urroz omendu du 2013/04/08 http://www.diariovasco.com/20130408/mas-actualidad/politica/ayuntamientodonostia-homenajea-forma-201304081430.html 21. Zumaiak biktimak oroitu ditu baina eraildako Albizuren familia ez da ekitaldian izan 2010/07/23 http://www.elmundo.es/elmundo/2010/07/23/paisvasco/1279894182.html 22. Zarautzek Memoriaren Mapa ekimenarekin bat egin du biktimak omenduz 2010/04/25 http://www.elmundo.es/elmundo/2010/04/25/paisvasco/1272215399.html 23. Irunen (Gipuzkoa) terrorismoaren ondorioz eraildako 26 biktimei omenaldia egin die udalak 2010/03/11 http://www.20minutos.es/noticia/649294/0/#xtor=AD-15&xts=467263

24. Lasartek ETAren hamaika biktima omendu ditu 2010/02/15 http://www.diariovasco.com/20100215/mas-actualidad/politica/lasarte-homenajeaonce-victimas-201002151723.html 25. ELGOIBAR - Udalak biktimen familiak gonbidatuko ditu apirilaren 26ko aitorpenekitaldira 2008/04/02 http://www.diariovasco.com/20080403/bajo-deba/ayuntamiento-invitara-familiasvictimas-20080403.html 26. EIBAR - Errekonozimendua terrorismoaren biktimei 2008/12/15 http://www.diariovasco.com/20081216/bajo-deba/reconocimiento-victimasterrorismo-20081216.html 27. Zarauzko Udalak terrorismoaren biktimak omentzea erabaki du 2006/12/22 http://www.diariovasco.com/prensa/20061223/costaurola/ayuntamiento-zarautzdecidido-homenajear_20061223.html EUSKADI 28. Martxoaren 11n Eusko Jaurlaritzak terrorismoaren biktimen aitorpen instituzionala egingo du Donostian 2016/02/25 http://www.expansion.com/agencia/europa_press/2016/02/25/20160225130211.html 29. Aurten ere haustura politikoa izan da nagusi Euskadin izandako biktimen omenaldian 2016/11/08 http://www.elespanol.com/espana/20161108/169233564_0.html 30. Memoriaren Egunak Arabako alderdien artean zatiketa eragin du 2015/11/09 http://www.gasteizhoy.com/pp-dia-de-la-memoria-alava/ 31. Gipuzkoan alderdi guztiek elkarrekin ospatu dute Memoriaren Eguna 2016/11/10 http://www.noticiasdegipuzkoa.com/2016/11/10/politica/euskadi/todos-lospartidos-celebran-conjuntamente-en-gipuzkoa-el-dia-de-la-memoria 32. Omenaldi instituzionala egin zaie ETAren eta â&#x20AC;&#x2DC;beste indarkeria-mota batzuenâ&#x20AC;&#x2122; biktimei, EH Bildurekin eta PP eta UPyD gabe 2015/11/10 http://www.elmundo.es/pais-vasco/2015/11/10/5641c8efca4741754d8b45c3.html