Bangsamoro Transition Commission

Puunan sii ko

Bangsamoro Transition Commission ago so

Pangitaban o Bangsamoro m a r a n a o

So kiyabaal angkaya a puunan n tatabanganun o

February 2014

Credits Photos of Commissioners and their profiles are courtesy of the Office of the Presidential Adviser on the Peace Process. www.opapp.gov.ph

Layout & Design

Ryan G. Palacol AX Digital Palette Designs E: rgpalacol@yahoo.com M: +63 927.654.4785 W: http://www.axdpdesigns.com

Katharo a makapupuun sii ko Chairman

S

aken a mathatharo a Chairman o Bangsamoro Transition Commission (BTC) na babaluyin aken a kamaselaan aken so kisampayin sii ko kadakelan angkaya a Puunan ko Commission ago so Pangitaban o Bangsamoro.

Giyangkaya a Puunan na mapapadalem un so mga sembag ko mga pakaisa sa media, mga bitiyara ago konsultasyon o kadakelan makapantag ko BTC ago so pangitaban iyan. Giyangakaya a Puunan a mini salin ko baram-barang a katharo na miyambaal kenaba bo para ko mga kipakauunutan ko darpa ago so dii mangembaal sa pangitaban, ka para bun ko mga inged a masasakem o mga muskila ago kalilintad sa Mindanao. So publication o giyangakaya a Puunan na mathataro a ebidensiya o panaguntaman ami ko kaphakasampay o pangitaban ko kadakelan a makauuntol ko mga pangingilayan o mga o stakeholders.

Pangenggaten aken so uman e isa a kambibityaraan iran angkaya a Puunan ago misampay iran inin ko madakel a tao. Makapantag saya na iiyugan so mga BTC Communications Group, ago so mga umpungan sa makambaal pen sa mga kopya o giyaya a Puunan ko kipayapatenun un ko kadakelan. Para madownload so giyangkaya a Puunan sa English, Tagalog, Cebuano, Sinug, Maranao, Teduray, ago Maguindanaon, na bisitaa niyo so www.bangsamoroonline.com Maiisa ko pangingilayan ko kalilintad na sumurong tano a maiisa a mga tao.

Hon. Mohagher Iqbal Chairman Bangsamoro Transition Commission

Tago 1. Antonaa i Bangsamoro Transition Commission?

4

2. Antaa e mga membro o Bangsamoro Transition Commission o BTC?

4

3. Antonaa a mga tindeg e kakapetan o BTC ko kambaala ko pangetaban?

4

4. Andmanaya e ka-aalunga ko mga tindeg a miyangabebetu siiko mga betekan ago mga proseso o BTC?

5

5. Andmanaya e kapembaala o BTC ko pangetaban?

5

6. Amayka ka miya aprub a kongres ago presidente so pangitaban, baaden a bisa niyan den?

5

7. Antonaa i kipantag o kauupakat o mga tao ko pangetaban?

5

8. Andmanaya e kapreparado o mga tao ko plebisito?

5

9. Antaa mga tao e kapakay mamangeped sii ko plebisito?

5

10. Inu, kapakay a makapangeped sii ko plebisito so mga inged a da sa listaan angkuto a miyanga-aaloy?

6

11. Inu, khapakay so resolusyon o apya sapulo bo ka porsento (10%) o mga botante a maped siran ko teritoryo o bangsamoro?

6

12. Antonaa i kasuwa amay ka mambaal so pangetaban?

6

13. Antonaa i kasuwa o Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM) amay ka maaden so pangitaban?

6

14. Amayka mambaal so Bangsamoro, antaa e paguntod sii kanggoberno e ko teritoryo?

6

15. Antonaa i mga penggalebeken o mga BTA?

6

16. Antonaa i pangitaban o bangsamoro?

7

17. Andmanaya amay ka sii ko kiyabaluya ko pangetaban na aden a mailay a dalem iyan a di makasusugat ko betekan a Pilipinas?

7

18. Antonaa i kapakasusugat o pangetaban ko paynal a kiyaupakatan a kalilintad ko 1996?

7

19. Antonaa i khibago a umpungan o bangsamoro?

7

20. Antonaa i political ago fiscal a kasarili?

7

21. Angkainoto so tidto a kasarili na importante ko Bangsamoro?

7

22. Andmanaya e kaphagukiti o pangetaban ko kakhabago ago kapsarili o Bangsamoro?

8

23. Antonaa i petharoon a ministerial system a kanggoberno o bangsamoro?

8

24. Andmanaya e kakhabaloy a elected o mga membro o umpungan o bangsamoro?

8

25. Antonaa i miyatangked a penggalebeken o local government units (LGUs) sii ko ministerial system?

8

26. Andmanaya e kapakebegera o pangitaban ko Bangsamoro?

9

27. Inu, adena a khaaden a budget a khibegay sii ko kakhaatura ko kapka uyag o mga tao o bangsamoro?

9

28. Antonaa i kambegaya a petaroon makapantag ko mga pekhalaba ago pekhakuwa a pirak sii ko kapeluluba ago ipephakapiya o mga kaaden aden o bangsamoro?

9

29. Makapantag ko mga tamok a maaaden ko bangsamoro na andmanaya e kakhatangkeda ko kakhapti run ago so kausara un sa matedto ago makauuntol ko mga nesisita?

10

30. So mga problema ko kalilintad ago kapipiya a ginawa na maka aalang ko ipekhapiya o ekonomiya, andmanaya e kakhasakema o pangetaban ko datar aya a mga muskila?

10

31. Andamanaya e kapepakaiseg o sistema o bangsamoro justice ko pangetaban?

11

32. Antonaa i mga kabenar o mga kenaba Bangsamoro ugaid na aden a lupa iran ago mababaling sa teritoryo o bangsamoro?

11

33. Antonaa i mga kawagib o mga lumad sii sa Bangsamoro?

11

34. Antonaa i suwaan amay ka aden a mga kaso a so bangsamoro na in’daan sa lupa sa da maka ukit ko katedto o kukuman?

11

35. Isa ako ko mga mababaling ko khikaaaloy a mga darpa a khasakem o Bangsamoro, antonaa i dait a suwaan aken ka un ako makatabang?

12

36. Baaden a patot a suwaan o isan aken a sii magi inged sa Manila?

12

37. Antonaa i kapakay a suwaan o mga umpungan o kadakelan?

13

Bangsamoro Transitory Provisions Political Autonomy Transition Commission Basic Rights Culture

Justice

IP Matters

Security Matters

Fiscal Autonomy

Social Justice

BTC

Antonaa i Bangsamoro Transition Commission?

So umpungan o transisyon o Bangsamoro a miyabaloy ko Executive Order 120 na bebegan sa bager a kakabaluya niyan ko mga nesisita a kukuman para ko mga bangsamoro. So mga membro o umpungan na makapembaal sa kukuman a makauuntol ko kiyaupakatan o goberno a Pilipinas ago so Moro Islamic Liberation Front (MILF). Makatalinguma ko kambaluya ko pangetaban, na so umpungan na nesisita a makarekomenda sa congress udi na sii ko mga tao sa kakhasalina ko dalem o 1987 constitution upama ka kailangan.

BTC

Antaa e mga membro o Bangsamoro Transition Commission o BTC?

Aden a sapulo ago lima (15) a membro o BTC a langon siran bangsamoro. So pito kiran kataw na pinili a goberno, na so walo (8) ron mambu pedun so Chairman, na MILF a miyapakauntod kiran. Sii ko sapulo ago lima (15) a mga membro na telo (3) a umpungan a katitindegan iran; siran na so mga muslim, kristiyan, ago mga lumad.

4

Bangsamoro Transition Commission

BTC

Bangsamoro Basic Law

BBL

BTC

1

Antonaa a mga tindeg e kakapetan o BTC ko kambaala ko pangetaban?

So BTC na makauuntol ko mga tindeg a panga-aaloy: Una: So mga membro o umpungan na makapamagayon kaon siran makandadatar sa pangingilayan ko kisurungen ko kalilintad ago kamapiyaan ko darpa a Bangsamoro, a aya kapadalem ko pangetaban, ko kapakauuntulaun ko kiyaupakatan a framework ago kiyapagayunan o GPH ago MILF.

2 3

Ikaduwa: So BTC na pagukitan iyan e kapakapamangugop o kalangkapan ko dii kambaluya ko pangetaban a makauukit ko mga bitiyara o kadakelan ka un iran masigurado so kikipeden ko mga singanen ago nesisita o kukuman.

Ikatlo: So kukuman a kabaluy na aya un makapengguna na so mga Bangsamoro; melagid so muslim, kristiyan, so mga lumad ago mga kipagi-ingedun a tangked a masasakop o bangsamoro.

Puunan sii ko Bangsamoro Transition Commission ago so Pangitaban o Bangsamoro

BTC

Andmanaya e ka-aalunga ko mga tindeg a miyangabebetu siiko mga betekan ago mga proseso o BTC?

So mga betekan o BTC na makambabales sa so umpungan na makapanegas dumisisyon ko mga isyu isan o mapapadalem ko pangitaban.

Sii ko kipangasigin ko kapakapamangeped o kadakelan, na so BTC na makepenggulegeda ko mga kikauunutan o map’propos a mga tao o Bangsamoro ago so sii ko mga kilala a mga tetegel a pakapoon ko ped a bangensa. So BTC na mapakapepamangeped iyan so umpungan o mga tao a makatabang ko kipayapaten ko impormasyon ko m’bala-bala a inged.

Amayka ka miya aprub a kongres ago BTC presidente so pangitaban, baaden a bisa niyan den?

BTC

4

5

6

Dapen. Aden pen a makauuri a suwaan.

Aden a kaaden a kambutuay a bebetuwan sa plebisito makapantag sii ko pangetaban a miyambaal kaun kabegan so mga tao sa bagian ko kaaprubi yun.

BTC

So kauupakat o mga tao ko khaaden a plebisito na pakabegay sa bager ko pangetaban. Kabager iyan so kitab ko kakhabaloy niyan a kukuman o bangsamoro.

BTC

Andmanaya e kapreparado o mga tao ko plebisito?

So plebisito na tindeg a ginawa ka un so mga bangsamoro na pakapamili upama ka kabaya iran ago di so pangetaban a makapepaar kiran ko kapaguyaguyag iran. Nesisita inin ko mga tao o bangsamoro kaun siran makasasabot ago makapepamangeped ko mga bitiyara makapantag ko dalem o pangitaban ka un siran makapamagitong sa mapiya amay ka mauma so plebisito.

Puunan sii ko Bangsamoro Transition Commission ago so Pangitaban o Bangsamoro

So BTC na mimbaal sa lima (5) a umpungan ka un mabaloy so nesisita a ipadalem ko kitab. Gyuto so mga umpungan sii ko 1.) kapakasarili sa goberno, 2.) kapakapsarili makapantag sa kapirak, 3.) kabenar ago mga singanen o kapakawatan sa kamarataan, 4.) kabnar o kadakelan, kapagadat, ago so mga lumad, ago 5.) kakhabaloy o transisyon o bangsamoro, mga ukit o kakhasalin o pangitaban, ago mga ped.

Aden a duwa (2) a miyabaloy a umpungan makapantag saya. Gyuto so mga umpungan ko kapagisa-isa ago sii ko pangalin ko pangitaban.

BTC

Antonaa i kipantag o kauupakat o mga tao ko pangetaban?

7

8

9

Andmanaya e kapembaala o BTC ko pangetaban?

Antaa mga tao e kapakay mamangeped sii ko plebisito?

So miyamakaregister sangkaya a panga-aaloy a inged na aya kapakay a makapamangeped ko plebisito: a. So kapapantagan a masasakop a Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM); b. So mga municipality o Baloi, Munai, Nunungan, Pantar, Tagoloan ago Tangkal sii ko probinsiya a Lanao del Norte ago so langon o mga barangay sii sa municipality o Kabacan, Carmen, Aleosan, Pigkawayan, Pikit ago Midsayap, a gyuto siran so miyamamuto ko kiped iran sa ARMM siiko miya ipos a plebisito ko ragon a 2001; c. So siti a Cotabato ago Isabela; ago d. Langon o kakaraniya a mga inged a kambabaalan sa resolusyon o Local Government Unit udi na so mga area a aden a botante niyan a miniraot sa sapulo ka porsento (10%) a miyangeni sa kiped ilan sii ko dapen kabalay o pangitaban o Bangsamoro.

5

BTC

Inu, kapakay a makapangeped sii ko plebisito so mga inged a da sa listaan angkuto a miyanga-aaloy?

Uway. So mga khakaraniya a inged pedun so makaliliyo ko teritoryo a maaaloy a khakadakela un so mga bangsamoro, amay ka mepitisyon so apya sapulo bo ka porsyento (10%) o makareregister kiran, ago kaaayunan o kadakelan ko mga kapapakayan a botante o plebisito.

BTC

10 11

Amayka mambaal so Bangsamoro, antaa e paguntod sii kanggoberno e ko teritoryo?

Amay ka kaapruban ko plebisito so pangetaban na so Bangsamoro Transition Authority (BTA) na aya pasen pakauntod ago pakakapet ko khamasaan a goberno, ago kapaniguraduan iyan e kitataros o kamamasaan a goberno sii ko teritoryo o bangsamoro. Kapakay a so BTA na makambaal sa umpungan a makauuntol ko mapia a institution ago mapapadalem ko ministerial system. Aya mituturo uto na so kasiguraduwa a di maaren so serbisyo publiko; ago di kadilikaduan so kadakelan.

12

13

14

15

Inu, khapakay so resolusyon o apya sapulo bo ka porsento (10%) o mga botante a maped siran ko teritoryo o bangsamoro?

Di. So sapulo ka porsyento (10%) a kapapakayan a botante a miyabeto na para buuto siran maped siiko plebisito.

Aya kinangelan para maped siran siiko teritoryo a bangsamoro na so kadakelan ko botante iran ko plebisito na makaaayon ko kiped iranun.

Antonaa i kasuwa amay ka mambaal so pangetaban?

So mga probinsiya, mga siti, mga municipality ago barangay a matatago run so kadakelan ko botante a miyaprub siiko pangetaban na makapembaal sa part o bangsamoro a kabaloy a umpungan a aya kisambi sii ko ARMM. BTC

BTC

BTC

Antonaa i kasuwa o Autonomous Region in Muslim Mindanao (ARMM) amay ka maaden so pangitaban?

Amay ka maaden so pangitaban makapantag ko kakhabaloy o bangsamoro na khada den so ARMM. Ugaid na aden a mga singanen o pangitaban makapantag sii ko kakhada o ARMM, na gyuto so mga sukay o mga empleyado a khibegay kiran base ko kapakauuntol sii ko pangitaban a civil service, ago so kiki turn-over o languwan a rek sii ko goberno a bangsamoro.

BTC

Antonaa i mga penggalebeken o mga BTA?

So BTA na aya pasen makapenggalebek ko temporary a goberno o Bangsamoro taman sa maaden so eleksyon ago makauntod so mga membro o Bangsamoro Assembly ago amayka mabaloy den so goberno o bangsamoro sii ko kauma a 2016.

So umpungan ago kababaloy o BTA na makauuntol ko mapapadalem ko kukuman. So mga membro nian na aya un mapakauntod na so presidente. Aya makapendatu-un na MILF. So ministerial system ago cabinet system na pepuun den amay ka makauntod so BTA.

6

Puunan sii ko Bangsamoro Transition Commission ago so Pangitaban o Bangsamoro

BBL

Antonaa i pangitaban o bangsamoro?

So pangitaban o bangsamoro na aya mababaloy a aturan o umpungan ko Bangsamoro. Sakamauto mambo na sekaniyan e tumitideg a untulan o goberno o bangsamoro, ago aya un makabebegay sa depinisyon ago aturan makapantag pen ko ped.

BBL

Antonaa i kapakasusugat o pangetaban ko paynal a kiyaupakatan a kalilintad ko 1996?

So pangetaban na mababaloy a puunan ko paynal a kiyaupakatan a kalilintad ko miya ipos a ragon a 1996. Makapantag ko kambegaya sa lugar ko kadatu na so BTC na kinangelan na ikonsider iyan so miyapropos a rekomendisyon a miya rebiyo makapantag ko untulan o kauupakatan a kalilintad ko miyaipos a ragon a 1996 a mapakay a mirakes ko pangitaban.

Sasarigan a so pangitaban na makasusugat ko kabaya o mga bangsamoro ago so mga kipagi-inged siiko darpa. So nesisita a kitab na aya un kapadalem na so kibago a ukit o goberno, ekonomik, komersyal, kapaguyag uyag, ago mga pangkatan o kanggoberno sii ko kakuwaa ko kalilintad ago kapipiya o mga tao o bangsamoro.

BBL

BBL

16 17

18

19

Angkainoto so tidto a kasarili na importante ko Bangsamoro?

So benar a matedto a kasarili na aya kabaloy a ukit o bangsamoro sii ko kakapt sa mga andang a muskila ko kada a hustisya, kamareginan ko kaphaguyag ago so kapapangka-pangkat o kadakelan puon ko mga umpungan, mga pangetaban a da makauntol ko mga nesisita, kabaya, menang ago kiyapagukit-ukitan o mga bangsamoro.

So tedto a kasarili na kaparo niyan so mga tao a magamit iran so kawagib iran ko katindeg sii ko kapepakapiya iran ago so mga ukit iran rakes so mga kaaden-aden iran, a di iran mebagak so mga ula-ula ago mga adat a miyangasusuwa iran ko mga paluke-lukesan.

Puunan sii ko Bangsamoro Transition Commission ago so Pangitaban o Bangsamoro

Aden a bager o BTC a makap’propos sa congress udi na sii ko mga tao makapantag sii ko kasalina ko betekan a Pilipinas amay ka masagipa iyan a nesisita den.

BBL

21

Antonaa i khibago a umpungan o bangsamoro?

So umpungan na aya un matatago na so mga tao, goberno a regional ago so teritoryo a mambebetad a parte a Pilipinas.

So umpungan na khaaden nun so kapsarili sa goberno, ukit o kapamilawataw, ago kapakinggiginawae a makasusugat ko ukit ago kapaguyag-uyag o mga bangsamoro.

Makaphembisa sekaniyan ko kakhapti siiko mga rek o goberno ago so ukit o kaphenggoberno.

BBL

20

Andmanaya amay ka sii ko kiyabaluya ko pangetaban na aden a mailay a dalem iyan a di makasusugat ko betekan a Pilipinas?

Antonaa i political ago fiscal a kasarili?

Aya petharoon a kasarili a political na maito a ipangangapet o central government ko darpa, ago so bangsamoro na kabebegan sa kabaya a ginawa sii ko ukit a kaphenggoberno iran.

So kasarili a fiscal na aya mituturo iyan na so bangsamoro na bebegan sa kabaya a ginawa sii ko mga ukit a kapakaslaa udi na kapagusara iran ko tamok o darpa ago sii ko kapembaa-baada iran non ko mga nesisita a penggastusan.

So political ago fiscal a kasarili na aya mababaloy a ukit o goberno o bangsamoro a magaga niyan tumindeg sabap ko sarili niyan a bager ago kaaden-aden.

7

BBL

Andmanaya e kaphagukiti o pangetaban ko kakhabago ago kapsarili o Bangsamoro?

Sii ko pageletan o central government ago so bangsamoro government na mapapadalem un so espesyal a relasyon a mabebekes o kauupakatan a kalilintad.

So framework agreement ago so mga mapapadalem un na pakabegay a bager ko mga bangsamoro sa makatindeg siran ago minggulalan iran so ministerial a ukit o kanggoberno, so kapembegaya sa kadatu, so kakhapeti iran ko mga kaadenaden iran, so ukit a kaphakabetad iran sa standard, nesisita a pagukitan ko kasambi sa goberno, kasarili sa kakhapeti ko mga tamok o inged sa ukit a maito bo a kapaar a khibegay kiran o central government.

BBL

BBL

22

23

BBL

24

Aden pen a khaaden a umpungan o mga datu o Bangsamoro a runon khatuon so Chief Minister, provincial governors, mayors, ago representatib o m’barambarang a darpa.

So goberno o bangsamoro na aya phakakapet ko kadatu sii ko kapakenduluna ko mga local government units (LGUs).

8

Siiko ministerial a kanggoberno na so bangsamoro assembly na kenaba matag pangembaal sa pangitaban ka siran e mapakapenggulalanun. Melaged so bager o pangembaal sa kukuman ago kadatu na langon mapaparolin sii ko Bangsamoro assembly.

So gabinete a Bangsamoro na kapangkat sii ko Chief Minister, deputy Chief Minister, ago mga ped a Minister, a nesisita a makapenggulalan ko mga galebek o goberno. So Chief Minister a rangko na kaupakatan makapantag ko kadakelan ko boto o mga membro o umpungan a aya pakakapeten ko pinakamapuro a kadatu. So Chief Minister na aya pen makapembaya a ginawa sii ko kituroon ko paka untuden a Deputy Chief Minister sii ko mga elected a membro o umpungan, na so mga ped peman ko mga minister na pakapuon mambu ko mga membro o miyatharo a umpungan.

Antonaa i miyatangked a penggalebeken o local government units (LGUs) sii ko ministerial system?

So mga singanen a dii kapaguket-ukitan o mga LGUs a matataro sa kukuman na di kada ay di tabia na salinen para makauntol ko pangingilayan ko mapia a kanggoberno a phakaayon ko pangitaban o Bangsamoro local government.

Antonaa i petharoon a ministerial system a kanggoberno o bangsamoro?

25

Andmanaya e kakhabaloy a elected o mga membro o umpungan o bangsamoro?

So pangitaban na aya phakabegay sa aturan ko kakhabaad o mga posisyon ago ko kakhatindegi ko kauladan o m’baram-barang a umpungan sii ko bangsamoro assembly. So pangitaban na mituturo iyan so nesisita a suwaan o mga umpungan a aden a benar a mga tindeg ago plataporma un a makasasakem ko mga muskila ko goberno a paka apekto ko mga tao.

Puunan sii ko Bangsamoro Transition Commission ago so Pangitaban o Bangsamoro

BBL

Andmanaya e kapakebegera o pangitaban ko Bangsamoro?

So pangitaban makapantag ko kambegaya sa lugar ko kadatu ko pageletan o Central Government ago Bangsamoro Government na aaluyen nun so mga aturan niyan. So goberno o bangsamoro na makakakapet sa bager a langkap ko intero a masasakop iyan. So peman so central government na makathatana so rekaniyan a bager. Ugaid na makandadatar so central government ago bangsamoro government ko kambegaya sa lugar ko mga bager a mapaparolin kiran sii ko suled o bangsamoro.

Antonaa i kambegaya a petaroon BBL makapantag ko mga pekhalaba ago pekhakuwa a pirak sii ko kapeluluba ago ipephakapiya o mga kaaden aden o bangsamoro?

So mga pekhakuwa a pirak puon ko kapluluba, kapephakapiya ago so ipepagusar ko mga tamok a misusuled o bangsamoro na khabaad sangkaya a mga panga aaloy: 1. So mga knaba putaw a mineral isan o mga pethad, wator ago mga mina a matatago ko suled a bangsamoro na sii khapadalem ko mga rek o bangsamoro ago so mga local government units LGUs) iyan.

2. So peman so mga putaw a mineral a misusuled o bangsamoro na pitopolo ago lima ka porsento (75%) a khakuwa un o bangsamoro na so khasama a duwapolo ago lima ka porsento (25%) na kakhuwa peman o central government.

3. So peman so mga lana isan o petroleum, mga lanagas, ago uranium na makandadatar un sa baad so central government ago goberno o bangsamoro.

Puunan sii ko Bangsamoro Transition Commission ago so Pangitaban o Bangsamoro

BBL

26

27

28

Inu, adena a khaaden a budget a khibegay sii ko kakhaatura ko kapka uyag o mga tao o bangsamoro?

So pangitaban na maaden sa pangungumanan para ko mga bangsamoro. Makaliyo ko mga tax a pangolektaan o ARMM na khapakay pen a manimo sa pirak a pakapoon ko mga capital gains tax, estate, documentary stamp tax ago donor’s tax.

Langon o katimo a pirak puun ko mga miya aloy a piklasian o tax na khakapetan o bangsamoro treasury. Aden a pakapuon ko national taxes, ago mga bayad a miyangakokolekta ko bangsamoro a so pitu polo run ago lima ka porsento (75%) na khibegay ko mga bangsamoro ago so duwapulo un ago lima ka porsyento (25%) na khatago sa central government.

So kalaan sii ko kasarili a piskal na matataginor makapantag ko insigida a ukit a kakhausara ago kapakaliyuwa ko mga pamemegayan a tabang o central government uman ragon sii ko ipephakapiya o darpa. So kapephakapiya o darpa na dait a mibegay a mapakaukit sa central government.

So bangsamoro na aden a bager iyan ko kapakipagupakat makapantag ko mga loan, mga utang ago so mga peklasian iyan a masasakem o mga bangko a praybet o di na reka goberno ago so mga ahensiya a pephamagutang diyun baden rakes so gyuto a tanto a mga pupuro e kapakenggarantura. So bangsamoro na khapakay mambo a makakuwa sa tabang a pinansyal a pakapuon sii ko Overseas Development Assistance (ODA) para ko mga ipephakapiya a project. So mga ped a khakuwaan sa laba na makasasakem ko mga pamemegayan a tabang o goberno a phakapoon ko mga korporasyon a rek ago makokontrol o goberno a bangsamoro, mga umpungan makapantag ko kaphirak, mga darpa a aden a pekalaba un, ago so mga dungkuan a mga phagedaan a aden a peka kuwaun a pirak a matatago sii ko suled a teritoryo o bangsamoro.

Khapakay pen a makakuwa sa tabang a pakapuon ko mga kauupakatan a diikaplabaan a misusuled udi na kikilalaan o umpungan o bangsamoro isan o mga pamemegayan, ago so mga barangan a tabang a masasakem a central government ko mga galebekan o ped a bangensa. So gyuto a mga tabang na khapakay a makuwa sa diretso o goberno o bangsamoro sii ko kaphagusara un ko paka aantaandmanaya.

9

29 BBL

Makapantag ko mga tamok a maaaden ko bangsamoro na andmanaya e kakhatangkeda ko kakhapti run ago so kausara un sa matidto ago makauuntol ko mga nesisita?

So pangitaban na aya phakabegay sa aturan ko kakhapti ago kanggastusa sa matedto ko pirak o bangsamoro. Aden a khabaloy a umpungan mipantag ko kailaya ko mga kaaden aden o bangsamoro.

Sa giyaya na kenaba kikilinga ko kadatu, bager, ago galebek o National Commission on Audit ko kailaya ago kapakasisinumpata sa mapiya o mga listaan makapantag ko mga miyalaba ago mga usaran.

So umpungan o bangsamoro na khapakay a makabegay sa kukuman ko katangkeda ko katedto ago so galebekan o mga opisyal. Maaaloy ko pangitaban so opisina o hisbah a gyuto so opisina makapantag ko khikatatangked a dadabiatan para ko kadaklan datar o Ombudsman.

30 BBL

So mga problema ko kalilintad ago kapipiya a ginawa na maka aalang ko ipekhapiya o ekonomiya, andmanaya e kakhasakema o pangetaban ko datar aya a mga muskila?

Sii ko kakhaupakati ago kipenggulalanen ko pangitaban na mapapadalem un so kalilintad ago kaiisa isa o meriridoai a mga umpungan.

So dii kinggulalanen ago kipamayandegen ko kalilintad ago kapipiya a ginawa na aya unaan ko galebek o mga pulis o bangsamoro, ugaid na kinangelan so kapakauuntol iyan ko petharo a professionalism, civilian, kabisa o kinggulalanen ko kukuman a daa kikilidan iyan ago matedto.

So umpungan o mga pulis para ko bangsamoro na aya iran kapesirbisyuan na so goberno o bangsamoro, central government ago so mga darpa a misasarigun.

So pangitaban na phakabegay sa aturan ko kakhabaloy o umpungan o mga pulis para ko bangsamoro rakes so mga dait a pangkatan iran. So sistema ko hustisya o bangsamoro na khabager ago mararampay ka un so mga rido na miraot ko mga senganin a bitiyara ka un di makauma ko dii kapakathatanae sa lima.

So goberno o bangsamoro na mipenggulalan iyan so Sajahatra Bangsamoro, mga programa makapantag ko socio-economic a makauuntol ko kalaan ko plano a ipephakapiya o bangsamoro sii ko dakapaka suu-suur o mga kauyagan ago aturan ko mga darpa o bangsamoro. So goberno o bangsamoro na makaphanamar sa kitendegen iyan ko inged a mapapadalem un so kalilintad a daba un kalek ago kabaya a ginawa, uwai na makaaayon ko kipamayandegen ko maratabat ago mga kabenar.

10

Puunan sii ko Bangsamoro Transition Commission ago so Pangitaban o Bangsamoro

BBL

Andamanaya e kapepakaiseg o sistema o bangsamoro justice ko pangetaban?

Langon o mga tao na bebegan sa kabenar a matharo iran so mga muskila iran ago makaukit ko kukuman. Miyuman ko mga kabenar a miyanga aaloy sa betekan na so pangitaban na aden a khabaloy a mga umpungan o hustisya ko bangsamoro. So pormal a kakhabaloy ago kaphakapetabed o sistema o hustisya a Shariah ago sa kaphakaulada ko langkapan o mga Shariah Court rakes so kapasang ko sistema niyan na khabaloy ko bangsamoro. So kapuruan o Shari’ah ago so kipekinggulalanenun na para bo ko mga muslim.

BBL

31

32

Amay ka nesisita na so pangitaban na khapakay a makambaal sa ukit ko kapephakapiya o galebekan o mga local civil courts. So kasasakitan a umpungan a magiinged ko teritoryo a bangsamoro na khapakay a makambaya a ginawa mubai ko mga local courts udi na sii ko mga ped a district a Shari’ah ago so mga sumpat iyan a korte.

So pangitaban na kikilalaan iran mambo so mga ukit o mga lumad a aya mabaloy a isa ko mga phagukitan ko kaayusa ko mga rido iran.

BBL

Antonaa i mga kawagib o mga lumad sii sa Bangsamoro?

So mga lumad a mabebeto na gyuto siran so mga nitib udi na inandang a khipagi-inged ko Bangsamoro sii ko masa o kapesalimbuta ko darpa. Aden a baya a ginawa a ibebegay kiran ko katendua iran ko mga ginawa iran, mga karuma iran ago so mga apu-apuan iran a maptharo a mga Bangsamoro. Masasakem o pangitaban na so karespekto e ko mga kawagib, kapaguyag-uyag ago so mga inandang a kapagukit o mga lumad.

Puunan sii ko Bangsamoro Transition Commission ago so Pangitaban o Bangsamoro

Langon o mga khipage-inged ko bangsamoro na aden a kabenar iran a gagaranturen o betekan a Pilipinas, pangetaban ago mga kawagib o manusiya a kauupakatan o mga m’barambarang a bangensa. Da a tao ko bangsamoro a khibaba o ped makapantag ko edad iyan, piklasian iyan, kasarian, so mga daway niyan, kiya-laan iyan, ago so psimbaan iyan. So pangetaban na gagaranturen iyan a so gyuto a ibebegay a mga kawagib na khilalaan ago iprespekto niyan. Saden sa manusiya a matatangked iyan so kabenar na da baniyan dait a ikhalek.

BBL

So pangitaban na pakiiilay niyan so respekto niyan ko mga lumad makapantag ko kaayusa ko mga muskila a phangasasagadan iran sii ko ukit a kabebegi sa menang ko mga pangitaban a maaaden den ko tribo iran rakes so mga ukit o inandang.

33 34

Antonaa i mga kabenar o mga kenaba Bangsamoro ugaid na aden a lupa iran ago mababaling sa teritoryo o bangsamoro?

Antonaa i suwaan amay ka aden a mga kaso a so bangsamoro na in’daan sa lupa sa da maka ukit ko katedto o kukuman?

So ibebegay a kawagib ko kapanamok na kilalaan ago pagadatan. So tedto a mga muskila o mga tao a bangsamoro a pkha aden makapuun ko kenaba mauntol a kakuwae kiran sa darpa ago mga tamok na khilalaan. Amay peman ka so kaphakakasoy o mga tamok na di den mapakay a manggulawla na so central government ago so goberno o bangsamoro na phembaal sa mga epektib a ukit a kaayusa un a kapenggunaan o mga tao o bangsamoro.

11

35 BBL Isa ako ko mga mababaling ko khikaaaloy a mga darpa a khasakem o Bangsamoro, antonaa i dait a suwaan aken ka un ako makatabang?

Una, aya nisisita na makakuwa sa benar a impormasyon, kapagistadian ago kasabutan so mga isyu.

Khapakay a aden a kenaba benar a impormasyon, marata, kumikilid, ago di maka uuntol a mga bitiyara a ipekharata a ginawa. Kalimu-limo bo na baanan pangimbenara. Aya suwaan na kapamatiya ko mga benar ago khasarigan a impormason a mapapadalem ko mga pikhlasian o phamatiyaan isan inen, ago kapamangiped ko mga bitiyara o kadakelan makapantag ko pangitaban, ko ukit a kapangingisa sa diretso ago katharua ko mga muskila un.

Ikaduwa na baluyangka a ginawangka a dii mamayandeg ko pangitaban. Sii ko mga bulayoka aka ago pamilyangka na m’bitiyaraangka kiran o antonaa i kapiya o pangitaban ko kapasada ko mga marata ago mga muskila a miniraot sa pipira ragon sii ko ukit a kinggulalanen ko framework ko kalilintad ago socioeconomic a benar ago tangked a kakhapasada ko kanggalbeka un.

Ikatlo na amay ka so pangitaban na miraot sa kongres para ko kipenggulalanen un ko kukuman na kalimu-limo bo na paki-ilayingka so tabang ka ko ukit a phananawag ka, p’limu-limud ka, phakawit ka sa surat ago mga katharo sa social media sii ko mathataro a tumitindeg ko kadakelan sii sa House of Representatives ago sa senado. Upama ka membro ka o umpungan na pagukit ka sa kapaka khamping para ko grupungka sa kiraot o pangangawid ka ko kaphakaukit o pangitaban sa kongres.

Ikapat na amayka plebisito den na liyo ka ago buto ka ago pangenggatangka so ped sa maka buto sa “Uway!” sii ko pangitaban.

36 BBL Baaden a patot a suwaan o isan aken a sii magi inged sa Manila?

Aden. Aya nesisita na so katanggapa o uman e isa reketano a ped ko solusyon o mga muskila a maaaden sa Mindanao. So kalangkapan na phananawagen a makatabang ko formula o pangitaban a kiyaupakatan ko bitiyara a kalilintad ago so katangkeda ko dait a mebegay tano para ko kalilintad.

Aya patot na genekan tano so katharo sa marata ago kapamimikiran sa mga daa pakaid iyan makapantag ko umpungan ago ko mga tao a m’baram-barang e paratiyaya. Para maisa-isa tano na ikilid tano pasin so kibabaan ko mga ped reketano, so mga rarata a pagitong, ago so mga rarangit a phakabinasa ko pamikiran, ka untano sii makauuntol ko mga problema a maaaden.

Aya patot reketano na kasabutan so mga ukit o kaphaguyag uyag o mga lumad ago inandang sa Mindanao ago so kabenar o mga pamando a mapapadalem ko Qur’an a so ped un na makaaayon ko dalem o Bible. Para ko kalilintad, ipephakapiya ago ipembago o Pilipinas na aya dait a suwaan tano na lekaan tano so mga mata tano ko kailaya ko kapakambibida bida o uman e isa sii ko darpa tano.

12

Puunan sii ko Bangsamoro Transition Commission ago so Pangitaban o Bangsamoro

37 BBL Antonaa i kapakay a suwaan o mga umpungan o kadakelan?

So mga iskwelaan, simbahan, masgit ago media na mapepelano so mga patot a suwaan iran ko kambaal sa darpa ko mga bitiyara makapantag ko kauupakatan a kalilintad ago pangitaban. So phamageskwela na khapakay a m’bitiyaraan iran so pangitaban ago so mga nesisita niyan ko Bangsamoro ago sii ko ipephakapiya o nasyon sii ko mga sabjek isan o kapagiskwelae ko dii kathatalagepeda o mga tao, political science, ekonomiks, kaphlano ko inged (urban ago rural), mga galebek, ukit a kambangko ko Islam, mga kaplaba sa lupa ago kapanginseda, kapagetao-tao ago internasyonal a kasabut. So mga khikauunutan ko kasimba peman na khapakay a mabager iran mambu so katharo a makatuturo ko dait a kathabangi ko mga daa rekiyan, makasabar makapantag ko kapakambibida bida o umani isa, ago so kipayapaten ko mga mapiya a adat a makauuntol ko panduan o agama a diiran ipangusiyat sii ko mibabago a donya.

Pakaukitan tano so kalilintad.

Megop tano ko kada o kabibidaan ko mga kareregenan ko inged tano.

Siran na mga pagari tano ko darpa a pagi-ingedan tano.

Maguyag-uyag tano sa ukit a m’babaalen tano a mga ginawa tano a dait a suwaan o ped,kenaba sii bo ko mga katharo a ditano i pangusyat.

Ka aya miyaaloy a kalilintad a da taman iyan na sii pekhapoon ko mga ummat o Bangsamoro a mga mapi piya a makekenal sa puso iran. .

Puunan sii ko Bangsamoro Transition Commission ago so Pangitaban o Bangsamoro

13