Στο πλαίσιο των Προγραμμάτων Αγωγής Υγείας Δημοτικό Σχολείο Αποστόλων Υπεύθυνος Προγράμματος: Δημαράς Σεραφείμ Σχολικό Έτος: 2011-2012
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι μια πολύ σημαντική παράμετρος στη διάρκεια της ανάπτυξης του παιδιού, η οποία μόλις τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να αναγνωρίζεται. Όλο και περισσότερα σχολεία αντιμετωπίζουν περιστατικά με κρούσματα βίας μεταξύ των μαθητών τους, συγκρούσεις, περιθωριοποίηση, δυσκολίες συνεργασίας μεταξύ των μαθητών, απουσία ενσυναίσθησης. Η επιστήμη, μελετώντας συνεχώς τις νέες προοπτικές που εμφανίζονται στη ψυχολογία κατέληξε στο ότι η ενσυναίσθηση αποτελεί σημαντικό παράγοντα για το παιδί στην πορεία κατάκτησης των πιο πάνω αρετών καθώς και ακόμη περισσότερων. Μολαταύτα, έχουμε ακόμη πολλούς ενδοιασμούς σε ότι αφορά την εισαγωγή μαθημάτων κατάκτησης της συναισθηματικής νοημοσύνης στα σχολεία, καθώς είναι μια νέα μέθοδος και αντιμετωπίζεται με σκεπτικισμό. Ίσως ακόμη η έλλειψη βασικών υποδομών σε πολλά από τα σχολεία της χώρας μας, να οδηγεί τους εκπαιδευτικούς στην μη ενασχόληση με νέες μεθόδους καθώς θεωρούν ότι ήδη η παροχή της στοιχειώδους γνώσης είναι δύσκολη δουλειά. Παρόλα αυτά όπως είδαμε και εμείς κατά τη διάρκεια της υλοποίησης αυτού του προγράμματος, δεν είναι καθόλου δύσκολο, εμείς σαν εκπαιδευτικοί να εντάξουμε αυτά τα μικρά μαθήματα μέσα στη καθημερινότητα μας. Πολλές φορές το κάνουμε ήδη ασυνείδητα, όταν για παράδειγμα αντιμετωπίζουμε μια σύγκρουση μεταξύ δύο μαθητών, προσπαθώντας να τους οδηγήσουμε σε μια ειρηνική εξεύρεση λύσης, και αφού τους προκαλέσουμε να αναρωτηθούν γιατί οδηγήθηκαν στη σύγκρουση αυτή. Άρα λοιπόν οι περισσότεροι από μας, ήδη αναπτύσσουν τη συναισθηματική νοημοσύνη των μαθητών τους, έμμεσα μέσα από μικρά μαθήματα της καθημερινής ζωής. Σκοπός μας είναι να δείξουμε με ποιο τρόπο μπορούμε να το επιτύχουμε πιο αποτελεσματικά και πιο κατευθυνόμενα σε αξίες που υπολείπονται σήμερα από τα παιδιά μας και που σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δύσκολο να τις αντιληφθούν ακόμη και τα ίδια. Για να το πετύχουμε λοιπόν αυτό εφαρμόσαμε στα πλαίσια των αναλυτικών προγραμμάτων, το πρόγραμμα ανάπτυξης συναισθηματικής νοημοσύνης, μια σειρά από μαθήματα, που σκοπό έχουν τελικά να οδηγήσουν τα παιδιά στην κατάκτηση αρετών και αξιών μέσα από ιστορίες της καθημερινής ζωής, μέσα από τη συζήτηση, μέσα από τη διαντίδραση και την επαφή με τους άλλους.
ΟΜΑΔΑ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ Κατά τη διάρκεια υλοποίησης του προγράμματος συμμετείχαν τα παρακάτω άτομα: Υπεύθυνος
:
Δημαράς Σεραφείμ
Ομάδα
:
Προβιά Δόξα Θάλεια Τζίτζικα Βασίλης Ζαμπετάκης Μαρία Ζαμπετάκη Στέλιος Σηφακάκης Χρύσα Στρόρα Αντωνία Κιόσα Μαρία Σηφακάκη Καλλιόπη Σηφακάκη Αναστασία Μανουσάκη Μανώλης Μπούτζουκας Γιάννης Χανιώτης Μανώλης Γαβράς
Συνεργασία με το δημοτικό σχολείο προγράμματος ήταν η κα. Μελένια Τόση
Αλφάς
όπου
υπεύθυνη
του
Λόγοι Επιλογής του Θέματος – Γενικοί Στόχοι Όπως φαίνεται και από τη φωτογραφία του εξώφυλλού μας, το σχολείο παρομοιάζεται σαν ένα μεγάλο δέντρο που σε κάθε κλαδί έχει ίδιους ‘καρπούς’, αλλά παρόλα αυτά είναι διαφορετικοί. Πως γίνεται αυτό; Ο κάθε ‘καρπός’ συμβολίζει έναν μαθητή. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο κάθε μαθητής λειτουργεί διαφορετικά, ενώ όλοι αποτελούν μέρος του συνόλου. Άλλος είναι χαρούμενος κι άλλος λυπημένος, άλλος παίζει με φίλους και άλλος έχει γυρίσει τη πλάτη του στους υπόλοιπους. Επιπλέον υπάρχουν παιδιά που παίζουν ομαδικά και άλλα που ζηλεύουν και ρίχνουν ακόμη κάτω από το δέντρο αυτόν με τον οποίο παίζουν. Κάποια πάλι βοηθούν τους άλλους, ενώ υπάρχουν και παιδιά τα οποία αδιαφορούν για το τι συμβαίνει γύρω τους. Μήπως όλο αυτό μας θυμίζει κάτι; Κάθε τάξη αποτελείται από διαφορετικά άτομα. Ο ρόλος του δασκάλου είναι να κάνει αυτό το σύνολο να δουλέψει αρμονικά, να συνεργαστεί, να αναπτύξει αξίες, να κατακτήσει τη γνώση να κοινωνικοποιηθεί… Πολλές φορές όμως συναντά εμπόδια σε αυτό του το έργο. Αυτά συνήθως έχουν να κάνουν με τις διαφορετικές προσωπικότητες που συναντά μέσα στη σχολική τάξη. Έτσι και εμείς. Αντιμετωπίζοντας προβλήματα ανταγωνισμού μεταξύ των μαθητών, ζήλιας μεταξύ τους, ανάρμοστης συμπεριφοράς και θέλοντας να δώσουμε στα ίδια τα παιδιά να καταλάβουν ποιο είναι το λάθος τους σε αυτές τις συμπεριφορές, επιλέξαμε να αρχίσουμε το πρόγραμμα. Γνωρίζοντας επιπλέον ότι το πρόγραμμα θα ωφελήσει σύμφωνα με αποτελέσματα ερευνών την αυτοεκτίμηση των μαθητών, αλλά και την αποτελεσματικότερη επικοινωνία μεταξύ τους, αλλά και με τους ενήλικες αποφασίσαμε να ασχοληθούμε με το θέμα αυτό. Εξάλλου το συγκεκριμένο σχολείο στο οποίο βρισκόμαστε αποτελείται κυρίως από μαθητές, των οποίων οι γονείς λείπουν όλη τη μέρα στις δουλειές τους και πολλές φορές μπορεί να μη βλέπουν τα παιδιά τους για αρκετές μέρες. Έτσι τα παιδιά αντιμετωπίζουν ένα κενό στην επικοινωνία με τους γονείς τους, αλλά και μεταξύ τους, ειδικά στην περίπτωση αδελφών οι οποίοι δρουν ανταγωνιστικά μεταξύ τους. Είχαμε μια τέτοια περίπτωση όπου μαθητής μας, σχεδόν καθημερινά δημιουργούσε πρόβλημα στο σχολείο, αφού στο διάλειμμα, τσακωνόταν συνεχώς με τα αδέρφια του. Απόρροια του παραπάνω γεγονότος, θέλαμε οι μαθητές να μάθουν να σέβονται τόσο τον εαυτό τους, όσο και τους άλλους. Αυτό θα επιτυγχανόταν με την ανάπτυξη της αυτογνωσίας τους, ώστε να συνειδητοποιήσουν ποια είναι η θέση τους και το πώς θα λειτουργήσουν ως κομμάτι της κοινωνίας. Είχαμε επίσης δύο περιπτώσεις οι οποίες είχαν δυσκολία στην επικοινωνία με τα άλλα παιδιά και πολλές φορές κινούνταν μόνα τους στα
διαλείμματα ή και έδειχναν φόβο στην επαφή με τους συμμαθητές τους. Ίσως σε κάποιες περιπτώσεις αυτό να ξεπεραστεί απλώς με το να γνωριστούν καλύτερα τα παιδιά μεταξύ τους, όσο περνά ο καιρός, αλλά πρόθεσή μας ήταν να τα βοηθήσουμε όσο περισσότερο μπορούμε. Αυτό θα το πετυχαίναμε εξαλείφοντας τους φόβους και τις αναστολές που επιδείκνυαν, χάρη στην σωστή και αποτελεσματική κατάκτηση της ενσυναίσθησης από το σύνολο των μαθητών. Ακόμη σκοπός μας είναι να μάθουν τα παιδιά να εκφράζουν τα συναισθήματα τους σωστά χωρίς φόβους και να κατανοούν τη διαφορά μεταξύ σωστού και λάθους, αλλά και να συνειδητοποιήσουν πως τα συναισθήματα δε πρέπει να κλείνονται μέσα μας, αλλά να εκφράζονται υγιώς. Τέλος θέλαμε να αναπτύξουν τις γνωστικές τους ικανότητες, όπως την ικανότητα της σκέψης, να συγκεντρώνονται, να αξιολογούν και να επιλύουν προβλήματα, χρησιμοποιώντας πάντα σωστά τη γλώσσα και το λεξιλόγιό τους.
Εμείς και οι άλλοι δεν έχουμε πάντα την ίδια διάθεση, ούτε φυσικά την ίδια συμπεριφορά στην αντιμετώπιση των καθημερινών μας προβλημάτων…
ΕΙΔΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ Οι ειδικοί στόχοι που θέσαμε κατά τη διάρκεια του προγράμματός μας ήταν οι εξής: Να συνειδητοποιούν τις ανάγκες τους, τα συναισθήματά τους, τις χαρές τους, τις λύπες τους. Να περιμένουν με υπομονή τη σειρά τους και να σέβονται τον άλλο όταν μιλάει. Να κατανοήσουν την αξία της ομαδικότητας και να μάθουν να λειτουργούν σαν ομάδα με συνεργατικό πνεύμα Να μάθουν να εμπιστεύονται και να είναι ειλικρινής μεταξύ τους και με τους άλλους Να διαπραγματεύονται και να μεσολαβούν έτσι ώστε να αποφεύγονται οι συγκρούσεις και οι διαμάχες. Να αναγνωρίζουν τις διάφορες μορφές συναισθημάτων όπως θυμός, ζήλια, εγωισμός, επιθετικότητα, μοναξιά, ντροπή, περηφάνια, φόνος, χαρά, και να τα ελέγχουν. Να μάθουν να αποδέχονται τις καταστάσεις που δεν γίνεται να αλλάξουν και να προσπαθούν να βελτιώσουν αυτές που μπορούν. Να είναι αισιόδοξοι Να μιλούν ελεύθερα και να ανοίγονται στους άλλους Να αντιμετωπίζουν τους φόβους και τις αναστολές τους Να μην επικρίνουν αλλά να αποδέχονται αυτά που ακούνε, έχοντας πίστη στον εαυτό τους. Να αποκτήσουν αυτοεκτίμηση. Να φέρουν τον εαυτό τους σε δύσκολες θέσεις και να προσπαθήσουν να κατανοήσουν τα συναισθήματα των άλλων-ενσυναίσθηση Να μάθουν να εκφράζουν τη σκέψη τους και τα συναισθήματά τους χρησιμοποιώντας το κατάλληλο κάθε φορά λεξιλόγιο. Να ανταλλάσσουν απόψεις και να υποστηρίζουν τη γνώμη τους με ήρεμο και δημοκρατικό τρόπο, σεβόμενοι πάντα τους συμμαθητές τους. Να φτάσουν σε ένα επίπεδο ωριμότητας, όπου θα μπορούν να κατανοήσουν τις ανάγκες και επιθυμίες των συμμαθητών τους.
Υλοποίηση Προγράμματος - Δυσκολίες Κατά τη διάρκεια υλοποίησης του προγράμματος επαναπροσδιορίσαμε αρκετές φορές τις προσεγγίσεις, τις μεθόδους μας, αλλά και ενσωματώσαμε νέες δραστηριότητες, όπου βρίσκαμε την ευκαιρία. Διάφορα μικρά περιστατικά της καθημερινότητας, μας έδιναν το έναυσμα, ώστε να καταπιαστούμε με μια νέα προβληματική. Σε κάποιες περιπτώσεις αντιμετωπίσαμε δυσκολίες, κυρίως σε ότι αφορά τη συμμετοχή των παιδιών με σοβαρότητα στο πρόγραμμα. Κάποιες φορές αντέδρασαν, δείχνοντας ότι δε θέλουν να ασχοληθούν με αυτό και κάποιες άλλες φορές αστειεύτηκαν με τις ιστορίες που άκουγαν και τη συζήτηση που γινόταν. Συνήθως βέβαια αυτό οφειλόταν σε δύο υπερκινητικές μονάδες που έχουμε στη τάξη και δεν άφηναν τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας να συγκεντρωθούν και να επικεντρώσουν τη προσοχή τους στο υπό διαπραγμάτευση θέμα. Ευτυχώς όμως στη πορεία και μετά από κουβέντα, το πρόβλημα αυτό εξαλείφθηκε. Πρόβλημα υπήρξε ακόμη στο να εκφράσουν τα παιδιά τα εσωτερικά τους συναισθήματα, καθώς υπήρχε έντονα το αίσθημα της ντροπής, ειδικά τις πρώτες μέρες. Προσπαθήσαμε εδώ να εξηγήσουμε πως έχει η κατάσταση και πρώτοι εμείς να εκφράσουμε τα συναισθήματα μας, για να τους δείξουμε πως γίνεται. Στο τέλος πλην μιας μαθήτριας πετύχαμε όλοι να λένε τουλάχιστον από μια κουβέντα για την εσωτερική τους κατάσταση, μιας και απέκτησαν το αίσθημα της ασφάλειας ότι όσο λέγονται θα γίνουν σεβαστά και αποδεκτά από τους άλλους. Σε ότι αφορά το πλάνο που είχαμε καταρτίσει, πολλές φορές δεν ακολουθήσαμε το πρόγραμμα καθώς αστάθμητοι παράγοντες επηρέαζαν το καθημερινό πρόγραμμα μας όπως πρόβες για σχολικές γιορτές, αργίες, κάποιες φορές δε προλάβαμε να ολοκληρώσουμε το κύκλο μαθημάτων για εκείνη τη μέρα και αναγκαστήκαμε να αναβάλλουμε το πρόγραμμα. Έτσι φτάσαμε να ολοκληρώσουμε το πρόγραμμα με το τέλος της χρονιάς. Κανονίσαμε τελικά να κάνουμε κάθε Πέμπτη από 2 ώρες στο πρόγραμμα στα πλαίσια της Ευέλικτης Ζώνης και επιπλέον όταν χρειάστηκε οποιαδήποτε άλλη στιγμή μέσα στην εβδομάδα. Σε ότι αφορά τη δομή του προγράμματός μας αποφασίσαμε να κινηθούμε με βάση τη πρόταση του βιβλίου: Πρόγραμμα Ανάπτυξης Συναισθηματικής Νοημοσύνης της Βασιλικής Πλωμαρίτου. Επιπλέον προσθέσαμε δραστηριότητες, όπως και η ίδια πρότεινε προσαρμοσμένες στις δυνατότητες και τις επιλογές που είχαμε σαν σχολείο. Διακρίναμε λοιπόν τρεις ενότητες με βάση τις οποίες αναπτύξαμε το πρόγραμμά μας: Στη πρώτη ενότητα ασχοληθήκαμε με τη συμπλήρωση ελλιπών προτάσεων, οι οποίες θεωρούνται βασικές, όσον αφορά την ανάπτυξη της
αυτογνωσίας και της αυτοαποκάλυψης του κάθε μαθητή. Έτσι τα παιδιά απέκτησαν μεγαλύτερη ευχέρεια στην έκφραση των σκέψεών τους, των συναισθημάτων, αλλά και του λεξιλογίου τους. Επιπλέον δόθηκαν στους μαθητές κάποιες έννοιες που έπρεπε με βάση τις προϋπάρχουσες εμπειρίες τους, να εξηγήσουν τι σημαίνει η καθεμιά. Παραθέτουμε μια σελίδα ως παράδειγμα
Φιλία σημαίνει……………………………………………….… …………………………………………………………………. Αυτό που μου αρέσει να κάνω με τους φίλους μου είναι………. ………………………………………………………………….. Αυτό που μου αρέσει να κάνω με τον αγαπημένο μου φίλο είναι …………………………………………………………………… Εάν ένας φίλος μου μού έλεγε ψέματα………………………….. …………………………………………………………………… Γελάω πολύ με τους φίλους μου όταν……………………………. ……………………………………………………………………. Νιώθω απογοήτευση όταν οι φίλοι μου………………………….. ……………………………………………………………………. Θα ήμουν καλύτερος φίλος/η, αν…………………………………. ……………………………………………………………………. Το πιο δύσκολο πράγμα όταν αρχίζεις φιλά με άτομο του αντίθετου φίλου είναι…………………………………………… …………………………………………………………………….
Υπήρχαν περίπου 5 τέτοιες σελίδες που πραγματεύθηκαν τη προβληματική για τις έννοιες με τις οποίες θα ασχολιόμασταν στην ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης. Χρησιμοποιήσαμε αυτές τις απαντήσεις πριν από κάθε μάθημα που κάναμε στη δεύτερη ενότητα του προγράμματος ως αφόρμηση για τη συζήτηση που θα ακολουθούσε με την ανάγνωση της εκάστοτε ιστορίας. Πέραν όμως αυτής της χρήσης των προτάσεων, κάναμε αναλυτικές κουβέντες για τις οποίες πολλές φορές ξεπεράσαμε το χρόνο που είχαμε προβλέψει για τη κάθε ενότητα.
Έτσι λοιπόν στη δεύτερη ενότητα στηριχθήκαμε στην αφήγηση 16 ιστοριών εκ των οποίων σε κάθε μια έχει οριστεί ως κεντρικό θέμα ένα συναίσθημα το οποίο όμως δεν αναφέραμε στους μαθητές. Τα συναισθήματα που πραγματευθήκαμε είναι τα εξής: Το συναίσθημα της αγάπης Το συναίσθημα της Απογοήτευσης Το συναίσθημα του Εγωισμού Το συναίσθημα της Ειλικρίνειας Το συναίσθημα της Ενοχής Το συναίσθημα της Επιθετικότητας Το συναίσθημα της Ευγνωμοσύνης Το συναίσθημα της Ζήλιας Το συναίσθημα του Θυμού Το συναίσθημα της Μοναξιάς Το συναίσθημα της Ντροπής Το συναίσθημα της Περηφάνιας Το συναίσθημα της Συγκίνησης Το συναίσθημα του Φόβου Το συναίσθημα της Χαράς Σε κάθε ιστορία ξεκινούσαμε συνήθως με κάποιες φωτογραφίες που εξέφραζαν το συγκεκριμένο συναίσθημα, ώστε οι μαθητές να το εντοπίσουν και να το εκφράσουν. Μετά ζητούσαμε από τους μαθητές να κάνουν γκριμάτσες, ώστε να δείξουν πως ακριβώς εκφράζεται. Μετά από την ολοκλήρωση των ιστοριών επανερχόμασταν σε κάθε συναίσθημα και ζητούσαμε από τους μαθητές κάποιος να κάνει τη γκριμάτσα και οι άλλοι να το αναγνωρίσουν και να εκφράσουν το αντίθετο. Αφού λοιπόν κάναμε αυτή τη σύντομη εισαγωγή, στη συνέχεια αφηγούμουν την κάθε ιστορία στα παιδιά. Η κάθε ιστορία όπως είπαμε είχε συγκεκριμένη δομή και σταματούσε ξαφνικά σε ένα σημείο, όπου γινόταν απόλυτα αισθητό το συναίσθημα του κεντρικού μας ήρωα. Παραθέτουμε μια χαρακτηριστική αφήγηση που αφορά τον Εγωισμό. Όπως αναπτύχθηκε η συγκεκριμένη αφήγηση, αναπτύχθηκαν και όλες οι υπόλοιπες με μικρές διαφορές κάθε φορ Μετά την αφήγηση αφήσαμε τα παιδιά να προβληματιστούν και θέσαμε τα ερωτήματα που υπάρχουν μετά την ιστορία. Ανάλογα με τη κατεύθυνση της συζήτησης, προσαρμόσαμε και εμείς τη κουβέντα και με προσωπικές ιστορίες που αντιμετωπίσαμε καθ’ όλη τη διάρκεια της χρονιάς. Αυτό που έπρεπε να προσέξουμε ωστόσο ήταν κάθε φορά να μη το παρακάνουμε με τις ερωτήσεις και κουράζονται οι μαθητές μας. Οπότε μετά από μια μικρή συζήτηση περνούσαμε είτε σε ένα εναλλακτικό όμορφο τέλος σε κάθε ιστορία, σε ένα φύλλο εργασίας όπου έγραφαν τι πρέπει να αποφεύγουμε
σαν άνθρωποι απέναντι στο συνάνθρωπό μας, όταν το συναίσθημα ήταν αρνητικό ή σε τι να εστιάζουμε όταν το συναίσθημα ήταν θετικό. Επιπλέον υπήρχαν κάποια σχέδια συναισθηματικής συνειδητοποίησης όπου αναλύαμε το κάθε συναίσθημα, ανάλογα με τα συμπεράσματα τα οποία βγάζαμε κάθε φορά.
ΣΧΕΔΙΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΠΟΙΗΣΗΣ
Έτσι ολοκληρώσαμε με την παρουσίαση της δομής του προγράμματος μας που υπήρχε ως βάση, πάνω στην οποία κινηθήκαμε. Στη τρίτη ενότητα εντάξαμε δραστηριότητες που θα παρουσιάσουμε στη συνέχεια ως συμπληρωματικές σε κάθε συναίσθημα, αλλά και μικρές αλλαγές που κάναμε στη καθημερινότητά μας, ώστε να δώσουμε στα παιδιά να καταλάβουν καλύτερα το σεβασμό απέναντι στους άλλους, την συνεργασία, την αλληλοβοήθεια, τη κατανόηση, την ανάπτυξη αξιών και αρετών και γενικότερα την κατάκτηση της ενσυναίσθησης.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Όπως ήδη αναφέραμε πέραν των προγραμμάτων που υπήρχαν στο βιβλίο και εφαρμόσαμε, εμπλακήκαμε σε πολύ περισσότερες δραστηριότητες με τα παιδιά όποτε μας δόθηκε η ευκαιρία. Το πρόγραμμα ήταν ήδη γεμάτο από τις ερωταπαντήσεις της κάθε αφήγησης, της δραματοποίησης όπου αυτή προτεινόταν, την αναζήτησης του κατάλληλου λεξιλογίου για την έκφραση των εσωτερικών συναισθημάτων. Μας δόθηκε η ευκαιρία όμως να κάνουμε πολύ περισσότερα τα οποία και θα παρουσιάσουμε στη συνέχεια. 1. Σε κάθε αφήγηση προσπαθήσαμε να έχουμε μια καλύτερη εικόνα κάθε συναισθήματος με τη χρήση κάποιων μικρών βίντεο, όπου αυτό ήταν εφικτό. Έτσι στην ενότητα της Ντροπής βάλαμε το βίντεο με τίτλο: ‘Ραγισμένο Δοχείο’ Το βίντεο αυτό αφορά μια γριά που μεταφέρει δύο δοχεία και το ένα είναι κανονικό, αλλά το άλλο στάζει. Το δοχείο που στάζει αισθάνεται Ντροπή και η γριά του εξηγεί ποια είναι η χρησιμότητά του.
link: http://www.youtube.com/watch?v=794VpExmV-I Σε άλλη ιστορία για το συναίσθημα της αγάπης έχουμε βάλει ως βιντεάκι για την έναρξη της συζήτησης ένα με τίτλο: ‘Η αγάπη και ο χρόνος’. Αυτή η ιστορία δείχνει με ποιο τρόπο λειτουργεί η αγάπη σε μια ιστορία όπου το νησί των συναισθημάτων βουλιάζει.
link: http://www.youtube.com/watch?v=wTzqMksLEd4&feature=related Στο κεφάλαιο του εγωισμού χρησιμοποιήσαμε ένα βιντεάκι που αφηγείται την ιστορία μιας τυφλής κοπέλας και το πόσο εγωιστικά φέρθηκε στο φίλο της όταν της χάρισε τα μάτια του.
link: http://www.youtube.com/watch?v=q7UZcircdQg&feature=related
Τέλος στο κεφάλαιο της Συγκίνησης, θέλοντας να καταδείξουμε και τη δύναμη των Λέξεων, χρησιμοποιήσαμε ένα βιντεάκι με έναν τυφλό ο οποίος μετά την παρέμβαση μιας κοπέλας, ξαφνικά έγινε το επίκεντρο της προσοχής από τους περαστικούς. Απλά αλλάζοντας μια φράση…
link: http://www.youtube.com/watch?v=bJGfqXw_Lq4 Αυτά από τα βιντεάκια και θα μπορούσαμε να βάλουμε πολλά περισσότερα, αλλά θεωρώ ότι αυτά παρείχαν τα πιο δυνατά ερεθίσματα για να ξεκινήσει η κουβέντα μέσα στη τάξη, όπως και έγινε. Μάλιστα μιας και οι ιστορίες είναι συγκινητικές, κάποια από τα παιδιά τα άγγιξαν και στεναχωρήθηκαν κάπως. 2. Μια άλλη παράλληλη δραστηριότητα με την υλοποίηση του προγράμματος, ήταν η έκδοση της σχολικής μας εφημερίδας. Από τις πρώτες μέρες στο σχολείο συζητήσαμε την προοπτική δημιουργίας μιας σχολικής εφημερίδας που θα ευαισθητοποιείται σε τοπικά θέματα, αλλά και σε θέματα που απασχολούν όλους μας καθημερινά. Έτσι οργανωθήκαμε, μοιράσαμε εργασίες, ο κάθε μαθητής ανέλαβε να γράψει ένα άρθρο και στη συνέχεια αυτοί που μπορούσαν να τα δακτυλογραφήσουν στον υπολογιστή, το έκαναν. Στη συνέχεια συγκέντρωσα όλο το υλικό και το συνέθεσα σε μια εφημερίδα, την οποία εκδώσαμε και μοίρασαν τα παιδιά στα χωριά τους. Ο σκοπός μας με τη δραστηριότητα αυτή, ήταν, οι μαθητές να εμπλακούν σε συνεργασίες μεταξύ τους και συζήτηση για το πώς θα υλοποιήσουν αυτό το έργο. Θέλαμε να επικοινωνήσουν μεταξύ τους, αλλά και με τους ενήλικες από τους οποίους πήραν συνεντεύξεις, αφηγήσεις, πληροφορίες για τη σύνθεση
των άρθρων τους και να μπορέσουν να σκεφτούν, να συγκεντρωθούν και να αξιολογήσουν το υλικό που είχαν στα χέρια τους, ώστε να παράγουν κάτι όμορφο και αποκλειστικά δικό τους. Παραθέτουμε στη συνέχεια το αποτέλεσμα που προέκυψε από τις εργασίες και τα άρθρα των παιδιών:
Αυτή ήταν και η εφημερίδα μας. Για να ολοκληρωθεί μας πήρε περίπου 2 μήνες, καθώς πολλές καθυστερήσεις έγιναν στα άρθρα, στη διόρθωση και συγγραφή τους, αλλά τέλος καλό, όλα καλά. 3. Μια από τις βασικότερες δραστηριότητες που πραγματοποιήσαμε κατά τη διάρκεια υλοποίησης του προγράμματος, ήταν η επίσκεψη στο γηροκομείο ΑΓΚΑΛΗ-HOMES στο Γερακάρι. Αφού ήρθαμε σε συνεννόηση με την υπεύθυνη του γηροκομείου, πήγαμε εκεί μια επίσκεψη, ώστε να χαρούν και οι ηλικιωμένοι που βρίσκονται σε εκείνο το ίδρυμα. Είχαμε αποφασίσει ενόψη Πάσχα, να κατασκευάσουμε λαμπάδες και πασχαλινές κάρτες, αλλά και να τραγουδήσουμε κρητικά τραγούδια, μαντινάδες και τα κορίτσια της τάξης να χορέψουν. Κατόπιν αυτών μας έκαναν και μια ξενάγηση στο χώρο, ο οποίος είναι πραγματικά πανέμορφος.
4. Πριν την έναρξη του προγράμματος και κατά τη συζήτηση για το πρόγραμμα που επιλέξαμε να κάνουμε, προβάλλαμε 2 μικρές παρουσιάσεις για 2 ειδικά σχολεία τα οποία ασχολούνται με την εκπαίδευση των μαθητών τους σε θέματα συναισθημάτων. Το πρώτο αφορά το Μουσείο Συναισθημάτων, το οποίο μπορούν να επισκέπτονται σχολεία και να μαθαίνουν οι μαθητές πώς να διαχειρίζονται τα συναισθήματά τους. Δυστυχώς όμως, το σχολείο αυτό βρίσκεται στην Αθήνα, οπότε δε μας ήταν εύκολο να το επισκεφθούμε λόγω κόστους.
link: http://www.mce.gr/page.asp?pid=4
Το δεύτερο σχολείο είναι το Ονειροδρόμιο. Αν και αφορά παιδιά προσχολικής ηλικίας, αυτό που μας ενδιέφερε, ήταν να δείξουμε τις διαφορετικές μεθόδους προσέγγισης που υπάρχουν σε σχολεία ανά την Ελλάδα και το πόση σημασία δίνεται σήμερα από την παιδεία στην σωστή συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών.
link: http://www.oneirodromioschool.gr/ 5. Ένας ακόμη από τους λόγους για τον οποίο επιλέξαμε το πρόγραμμα αυτό, είναι και το ότι έχουμε ένα μαθητή με σύνδρομο Down στη τάξη μας. Θέλαμε απλώς να ευαισθητοποιηθούμε σε ζητήματα που έχουν να κάνουν με τη διαφορετικότητα και την επικοινωνία με όλα τα άτομα ανεξαιρέτως. Αν και ο συγκεκριμένος μαθητής διδάσκεται μέσω παράλληλης στήριξης, περνά κάποιες ώρες στη σχολική τάξη. Βλέπουμε όμως ότι στα διαλείμματα ο συγκεκριμένος μαθητής παίζει μόνος του ή συνήθως με μικρότερους μαθητές. Θέλαμε να αλλάξει αυτό και να εμπλακεί περισσότερο με τους συμμαθητές του. Έτσι με αφορμή την παγκόσμια ημέρα ατόμων με σύνδρομο Down, που ήταν στις 21 Μαρτίου αποφασίσαμε να ψάξουμε λίγο το θέμα και να ευαισθητοποιηθούν οι μαθητές πάνω σε ζητήματα με τα άτομα αυτά. Ωστόσο λόγω της γιορτής της 25ης Μαρτίου μεταθέσαμε τη δραστηριότητα για τις 2 Απριλίου, που είναι η παγκόσμια ημέρα Αυτισμού. Έτσι βάλαμε τις ομάδες να δουλέψουν και να βρουν υλικό για την ασθένεια αυτή από το ιντερνετ, από εγκυκλοπαίδειες και γενικότερα από όσα γνωρίζουν. Η καλύτερη εργασία ήταν αυτή που παρουσιάζουμε στη συνέχεια.
6. Θεωρώ ότι η καλύτερη παρέμβαση σε ζητήματα συναισθηματικής νοημοσύνης όμως υπήρξε η καθημερινή παρέμβαση σε προβλήματα που προέκυπταν στη διάρκεια της ημέρας. Παρατηρήσαμε για παράδειγμα ότι ενώ το φαγητό μοιραζόταν στο κυλικείο, στο προαύλιο γινόταν ένας μικρός χαμός. Αποφασίσαμε λοιπόν να βάλουμε μια τάξη. Αυτό έγινε βάζοντας σε μια σειρά
τους μαθητές, ενώσω περίμεναν να πάρουν το φαγητό τους. Αναθέσαμε την αρμοδιότητα για την τήρηση της σειράς στην μεγαλύτερη παρούσα τάξη κάθε φορά, φτάνοντας στη μεγαλύτερη που ήταν η δική μας (ΣΤ’ Τάξη). Έτσι τα παιδιά έμαθαν να σέβονται τη σειρά που υπάρχει, να αποφεύγουν προβλήματα και διαμάχες που προκύπτουν και να βελτιώνουν καταστάσεις όπου υπάρχει προβληματισμός, όπου αυτό είναι εφικτό.
Ακόμη και στις απλές καθημερινές επιπλήξεις, ο τρόπος που αυτό γίνεται επηρεάζει το κάθε παιδί. Ο σκοπός μας ήταν πάντα να καθοδηγούμε και να δίνουμε στους μαθητές μέσα από συζήτηση, να καταλάβουν τι έκαναν λάθος και ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος να το διορθώσουν. Μια δυσάρεστη τέτοια στιγμή υπήρξε όταν τα παιδιά έσπασαν το τζάμι της τάξης. Μολονότι δεν εμφάνισαν τον ένοχο, ανέλαβαν συνολικά την ευθύνη (αφού δεν υπήρξε ευτυχώς τραυματισμός) και ζήτησαν να πληρώσουν τα ίδια για τη ζημιά. Έδειξαν αλληλεγγύη, ομοψυχία, συνεργάστηκαν για να λύσουν ένα πρόβλημα και αντιμετώπισαν με θάρρος, μια δύσκολη κατάσταση. Θα ήθελα να πιστεύω ότι αυτό ήταν απόρροια του προγράμματός μας. Ακόμη και μέσα από τα μαθήματα, όπου μας δόθηκε η ευκαιρία, εκμεταλλευτήκαμε τις αναφορές σε συναισθήματα, όπως στην ενότητα της γλώσσας όπου αναφερόταν μια περίπτωση παιδιού με χωρισμένους γονείς το οποίο αισθανόταν μοναξιά. Ζητήσαμε να απομονώσουν τα παιδιά το συγκεκριμένο συναίσθημα, να το εκφράσουν με γκριμάτσες στα πρόσωπά τους, να το κατανοήσουν και να πουν περιπτώσεις που γνωρίζουν τα ίδια στις οποίες αντιμετωπίστηκε το συναίσθημα αυτό.
Β.Μ. 2Ο τεύχος σελ.93-94
7. Ζητήσαμε περίπου στα μισά του προγράμματος από τους μαθητές, να γράψουν μια έκθεση-ανώνυμη-με το τι τους άρεσε μέχρι τώρα, τι θα ήθελαν να αλλάξει και τι θα ήθελαν να κάνουμε περισσότερο. Τα παιδιά, χωρίς να διστάσουν ή να φοβηθούν να εκφράσουν τη γνώμη τους, έγραψαν όλα, δείχνοντας ένα κομμάτι του εσωτερικού τους κόσμου, επικοινωνώντας και χρησιμοποιώντας το κατάλληλο λεξιλόγιο. Παραθέτουμε μια από τις καλύτερες εκθέσεις που είχαμε:
8. Άλλες δραστηριότητες αφορούσαν στην εκπόνηση εργασιών τύπου πόστερ - κολάζ, για την υλοποίηση των οποίων τα παιδιά συνεργάζονταν και αναζητούσαν πληροφορίες σχετικές με διάφορα θέματα που αφορούσαν είτε στα μαθήματα της κάθε μέρας, είτε σε συγκεκριμένες δράσεις της συναισθηματικής νοημοσύνης όπως για παράδειγμα η κατανόηση και η σπουδαιότητα της παράδοσης και των διαφόρων δραστηριοτήτων της καθημερινότητας. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα θέλαμε να δείξουμε πως η περηφάνια μπορεί να ερμηνευθεί ως θετικό συναίσθημα μέσα στα παιχνίδια και πως η χαρά μοιράζεται σε όλους τους συμμετέχοντες τηρώντας τους κανόνες και αποδεχόμενοι τον τρόπο λειτουργίας των παιχνιδιών, αλλά και τον προγραμματισμό του καθενός: συνεργασία – άμιλλα - παύση του εγωισμού (αλτρουισμός) – διαχείριση του θυμού και της ζήλιας όταν δε γίνεται αποδεκτή η επιθυμία μας, ήταν κάποιες μόνο από τις πτυχές της συναισθηματικής νοημοσύνης που επιχειρήσαμε να αναδείξουμε συνολικά.
9. Κλείνοντας να αναφέρουμε την υπό υλοποίηση δραστηριότητά μας για την οποία δουλεύουμε ώστε να κλείσουμε τη χρονιά ευχάριστα. Είναι ένα θεατρικό, το οποίο και συγγράφουν τα ίδια τα παιδιά και θα ονομάζεται: «Γίναν όλα μαλλιά κουβάρια». Στο θεατρικό αυτό, αποφασίσαμε με τα παιδιά, ο καθένας να αναλάβει έναν ρόλο π.χ. τη Κοκκινοσκουφίτσα, το Σούπερμαν ή οποιονδήποτε άλλο ήρωα κόμικ ή παραμυθιών επιθυμεί ο καθένας, ώστε να δημιουργηθεί μια ιστορία. Η ιστορία αυτή θα έχει σχέση με τα συναισθήματα και τη διαχείριση τους. Έχουμε πει για παράδειγμα ότι θα κάθεται ένας ήρωας παραμυθιού σε μια γωνία μόνος του και θα κλαίει. Θα τον πλησιάσουν άλλοι ήρωες για να τον κάνουν παρέα. Ή ένα άλλο παράδειγμα, ο Σούπερμαν, είναι υπερόπτης. Κάποια στιγμή χάνει τις δυνάμεις του και αναγκάζεται να ρίξει τον εγωισμό του και να ζητήσει βοήθεια από τους υπόλοιπου ήρωές μας. Το θεατρικό δεν έχει συγγραφεί ακόμη, αν και έχουμε ήδη φτιάξει τα προσκλητήρια και την αφίσα του στα πλαίσια μαθήματος της γλώσσας. Σχεδιάζουμε να το υλοποιήσουμε την 15η Ιουνίου, στη γιορτή λήξης του σχολικού έτους. Παραθέτουμε τις πρώτες σκέψεις της δραστηριότητας αυτής, καθώς είναι σε εξέλιξη και σχεδιάστηκε χωρίς να έχει προβλεφθεί εξαρχής. Θα προσθέσουμε υλικό με το πέρας της.
10. Μια ακόμη δραστηριότητα ήταν η ανταλλαγή γραμμάτων αλληλογραφίας με το δημοτικό σχολείο Αλφάς, με το οποίο συνεργαζόμαστε και υλοποιούμε από κοινού το πρόγραμμα. Θέλαμε να κανονίσουμε και μια επίσκεψη, αλλά οικονομικοί κυρίως λόγοι δε μας το επέτρεψαν. Από τα γράμματα που στείλαμε, αναμένουμε ακόμη απαντήσεις και εφόσον υπάρχει το χρονικό πλαίσιο, θα απαντήσουμε και εμείς εκ νέου. Τα παιδιά επέδειξαν μεγάλο ενθουσιασμό στη διάρκεια αυτής της δραστηριότητας. Καθημερινά με ρωτούσαν για το πότε θα στείλουμε τα γράμματα, αν μας έχουν απαντήσει και γενικά είχαν αγωνία για το τι γίνεται. Όπως και να χει με αυτή τη δραστηριότητα, θελήσαμε να δώσουμε την ευκαιρία στα παιδιά να επικοινωνήσουν με ένα άλλο σχολείο, να κατανοήσουν τις εκεί δύσκολες συνθήκες, να μπουν στη θέση των μαθητών του σχολείου αυτού, βλέποντας τα προβλήματα που έχουν, κάνοντάς τους ερωτήσεις για τη δομή και τη λειτουργία του δικού τους σχολείου. Μπόρεσαν λοιπόν να κατανοήσουν τις ανάγκες άλλων συμμαθητών τους, να ανοιχτούν και να μιλήσουν για τον εαυτό τους σε άλλα άτομα και να γνωριστούν με αυτά. Το πιο όμορφο ήταν ότι έδωσαν ακόμη και τον αριθμό του κινητού τους τηλεφώνου, ώστε αν θέλουν οι μαθητές του σχολείου Αλφάς να επικοινωνήσουν μαζί τους και να γνωριστούν καλύτερα. Υπέυθυνη του προγράμματος στο δημοτικό σχολείο Αλφάς ήταν η κα. Μελένια Τόση που φρόντισε για την επικοινωνία μέσω αλληλογραφίας των δύο σχολείων και μας είπε ότι και από τη πλευρά των δικών της παιδιών, υπήρξε παρόμοιος ενθουσιασμός κατά την παραλαβή της αλληλογραφίας. Παραθέτουμε στη συνέχεια κάποιες από τις καλύτερες επιστολές σαν δείγμα δουλειάς. Όταν λάβουμε και τις απαντήσεις θα τις προσθέσουμε και αυτές.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Τα συμπεράσματα που μπορούν να προκύψουν από το πέρας αυτού του προγράμματος, είναι ποικίλα. Δε μπορούμε όμως να είμαστε αντικειμενικοί σε ότι αφορά την επίτευξη των στόχων, καθώς εκτός του προγράμματος, σε κάθε σχολική τάξη ο δάσκαλος συνειδητά και πολύ περισσότερο ασυνείδητα διαμορφώνει τη συναισθηματική νοημοσύνη των μαθητών. Ο ρόλος μας άλλωστε είναι και η καλλιέργεια του έσω ανθρώπου. Έτσι μόνο υποκειμενικοί θα μπορούσαμε να είμαστε κλείνοντας αυτή τη παρουσίαση, οπότε θα διατυπώσουμε απλά ένα γενικό συμπέρασμα: Αν και κατά το παρελθόν, σε συζήτηση με μια δασκάλα που είχε υλοποιήσει ένα αντίστοιχο πρόγραμμα, οι μαθητές, μετά από μια φορτισμένη συζήτηση έφτασαν στο σημείο να κλαίνε από τη συγκίνησή τους αλλά και από τη συναισθηματική φόρτιση, ξέσπασαν με αυτό τον τρόπο, εμείς αυτό δε το πετύχαμε. Τουλάχιστον μέχρι τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, Θεωρούμε ωστόσο ότι το πρόγραμμα αυτό μόνο να προσφέρει είχε στα παιδιά από τις πιο απλές δραστηριότητες, όπως τις περιγράψαμε παραπάνω, μέχρι την πιο σύνθετη συγκεκριμένη ανάλυση κάθε συναισθήματος στα πλαίσια τα των 16 μαθημάτων. Το πρώτο χαρακτηριστικό που θα είχαμε να επισημάνουμε, είναι ότι οι ίδιοι οι μαθητές επέδειξαν ιδιαίτερο ενθουσιασμό για το πρόγραμμα. Από τη στιγμή που το ξεκινήσαμε ανά τακτά χρονικά διαστήματα, ρωτούσαν για το πότε θα το επαναλάβουμε, ερχόντουσαν στα διαλείμματα και ανάφεραν πόσο τους άρεσε, αλλά και το ζητούσαν όλο και περισσότερο. Σίγουρα το διαφορετικό-ειδικά όταν ξεφεύγει από τα πλαίσια του μαθήματος, τους κεντρίζει περισσότερο το ενδιαφέρον και το αποζητούν περισσότερο, καθώς δε συνειδητοποιούν ότι την ώρα εκείνη, γίνεται μάθημα. Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο, υπήρξε το γεγονός της συμμετοχής του συνόλου των παιδιών. Ακόμη και οι αδύναμοι μαθητές ή μαθητές οι οποίοι δεν συμμετέχουν ενεργά στη τάξη, σήκωναν χέρι και ήθελαν να μιλήσουν και να πάρουν μέρος στη κουβέντα που κάναμε (σε ότι αφορά αυτό καθ’ αυτό το πρόγραμμα). Αυτός είναι και ο λόγος εξαιτίας του οποίου παρατηρήθηκε μεγάλη καθυστέρηση, καθώς στις κουβέντες που κάναμε, σπάνια μας έφτανε ο χρόνος να ολοκληρώσουμε κάθε δραστηριότητα. Θεωρώ όμως ότι η ουσία του προγράμματος υπήρξε σημαντικότερη από τον προγραμματισμό, καθώς αυτό που μας ενδιέφερε ήταν τα παιδιά να μάθουν ελεύθερα και δε μας χρειαζόταν καμιά απολύτως πίεση. Σε ότι αφορά άλλα συμπεράσματα: Οι μαθητές σίγουρα στη διάρκεια της χρονιάς ηρέμισαν, οι συγκρούσεις έπαψαν, μαθητές οι οποίοι δεν μιλούσαν και τόσο άνετα στην αρχή, άρχισαν να ανοίγονται περισσότερο και να κάνουν
ακόμη και πλάκες με τους άλλους. Τα αδέρφια που είχαμε αναφέρει πιο πάνω, κάπως μαλάκωσαν στη συμπεριφορά τους, αν και σε συζήτηση με το διευθυντή, καταλάβαμε ότι υπήρχε πρόβλημα στα πλαίσια της οικογένειάς τους, οπότε χρειάζονται περαιτέρω δράσεις. Ωστόσο οι καθημερινοί τσακωμοί έγιναν εβδομαδιαίοι… (Αναφέραμε ότι κάποια στιγμή τα παιδιά έσπασαν το τζάμι της τάξης) Στο ζήτημα του σπασμένου τζαμιού θεωρούμε ότι η τάξη λειτούργησε σαν ομάδα, αναλαμβάνοντας την ευθύνη που της αναλογεί και προτείνοντας συγκεκριμένες λύσεις, ακόμη και χωρίς να εμφανίσουν τον μοναδικό ένοχο, αλλά αναλαμβάνοντας την ευθύνη όλοι μαζί. Η σειρά στο κυλικείο, το μοίρασμα του δικού τους φαγητού από τους μεγαλύτερους, σε περίπτωση που κάποιος δεν είχε κολατσιό, τα ομαδικά παιχνίδια στο διάλειμμα που αρχικά απέκλειαν τους μικρότερους, αλλά μετά τους έβαζαν και αυτούς στα παιχνίδια τους, έστω και αν δεν ήταν το ίδιο καλοί, είναι μερικές ακόμη αλλαγές που παρατηρήσαμε κατά την διάρκεια του προγράμματος. Ακόμη και μέσα στη τάξη, η αναμονή του καθενός για να μιλήσει χωρίς να πετάγεται, ο σεβασμός του συμμαθητή που ψάχνει να βρει την απάντηση, χωρίς οι άλλοι να τον μειώνουν ή να τον αγχώνουν με η συμπεριφορά τους, ο προσδιορισμός της συναισθητικής κατάστασης των ηρώων στις διάφορες ιστορίες και αφηγήσεις που συναντούσαμε καθημερινά (βλέπουμε και ότι το βιβλίο της γλώσσας σχεδόν σε καθημερινή βάση, έχει μαθήματα σχετικά με την αναγνώριση των συναισθημάτων του κεντρικού ήρωα) πιστεύουμε ότι είναι κατά μέρος απόρροια του προγράμματος που ακολουθήσαμε. Τέλος θα λέγαμε ότι το πρόγραμμα αυτό, μας πρόσφερε και συνεχίζει να μας προσφέρει μια όμορφη εμπειρία στο ταξίδι της ανακάλυψης και διαχείρισης των συναισθημάτων. Τα παιδιά έχουν να επιδείξουν έναν τεράστιο εσωτερικό κόσμο, όταν τους δοθεί η ευκαιρία. Μένει εμείς να τους δείξουμε το δρόμο, να τον εκφράσουν.