Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης by Batsioulas Publications

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης To Έπος 1940-41 - Φως στην ιστορική αλήθεια

Aπαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση ή αναμετάδοση ή διασκευή και αναπαραγωγή με οποιονδήποτε τρόπο, ηλεκτρονικό, μηχανικό, φωτοτυπικό ή ηχογραφικό του παρόντος έργου ή μέρος αυτού, χωρίς την ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗ έγγραφη άδεια του ΕΚΔΟΤΗ και του ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ. Νόμος 2121/1993 και Κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα και στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

«Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης» To Έπος 1940-41. Φως στην ιστορική αλήθεια © Εκδόσεις Ν. & Σ. Μπατσιούλας Ο.Ε. - Αθήνα 2014 © Νίκος Πηγαδάς - 2014 e-book

ISBN: 978-960-6813-88-7

Εκδόσεις Ν. & Σ. Μπατσιούλας Κηφισίας 5, 115 23 Αθήνα Τηλ.: 2103315186, Fax: 2103315134 Πελοπίδου 5, 32200 Θήβα Τηλ.: 2262100795, Fax: 2262027275 e-mail: info@batsioulas.gr url: www.batsioulas.gr

Νίκος Πηγαδάς

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης To Έπος 1940-41. Φως στην ιστορική αλήθεια

Στον άγνωστο στρατιώτη του ’40

Περιεχόμενα Περιεχόμενα Συντμήσεις Πρόλογος Ευχαριστίες

9 15 17 19

I Τα τύμπανα του πολέμου Προκλήσεις. Διπλωματικό παρασκήνιο. Το τελεσίγραφο. Η αγγλική βοήθεια. Οι Τσάμηδες. Η φασιστική προπαγάνδα. Ο κύβος ερρίφθη. Βασιλιάς και Μεταξάς χέρι–χέρι. Κλίμα τρομοκρατίας. Η ηττοπάθεια του δικτάτορα. Η στάση της Γερμανίας. Το σχέδιο Μαρίτα. Το διπλωματικό παρασκήνιο. Οι προκλήσεις. Συνέντευξη μη... δημοσιεύσιμη! Ο Νταούτ Χότζα. Και... σκηνοθέτες οι φασίστες. Το ιταμό τελεσίγραφο. Παραδοθείτε αυθωρεί! Σαν σε πανηγύρι. Παραζάλη και μεθύσι. Ζαχαριάδης: Παλεύουμε για τη λευτεριά. Η έκκληση των διανοουμένων. Η αγγλική βοήθεια. Οι οχυρώσεις που δεν έγιναν.

II Κεντρικός τομέας Πίνδος, Πρεμετή, Κλεισούρα, Τρεμπεσίνα Τα σχέδια των αντιπάλων. Επιστροφή στη δράση. Οβίδες-τριαντάφυλλα. Τα ορεινά χειρουργεία. Ο Δαβάκης. Α έ ρ α - Α έ ρ α...

23 25 28 29 33 36 38 40 41 46 51 55 56 57 60 64 66 67 69 70 75

83 88 89 98 98 101

Νίκος Πηγαδάς

Αλέξανδρος Διάκος. Η σφαγή στο Ελεύθερο. Βατερλό και... κιθάρες. Αφαντη η... Τζούλια. Η υπέρβαση των συνόρων. Η γενική αντεπίθεση. Εφυγε... ο Φριζής. Το απόσπασμα Μπομπορίδη. Επιτέλους, ταχυδρομείο... Κατάληψη του 1292. Ρώμη καλεί Βερολίνο. Συνάντηση Χίτλερ – Μουσολίνι. Στην κόλαση του 731. Η μάχη στο Μπούμπεσι. Η 5η (V) μεραρχία (Κρητών). Επίθεση στα... τυφλά. Γιγαντομαχία. Το σφαγείο Τρεμπεσίνας – Σεντέλι. Οι ευθύνες του ΓΣ. Απερίγραπτος ηρωισμός. Η Primavera. Γαλαζοαίματος... στη μάχη. Το νέο Βερντέν... Εκτη ημέρα. Το τέλος της Πριμαβέρα. Αταφοι νεκροί. Εικόνες φρίκης. Οι απώλειες. Η έκθεση Μουσολίνι. III Νότιος τομέας Καλπάκι, Αγιοι Σαράντα, Αργυρόκαστρο, Χιμάρα Οπως στον Μαραθώνα. Επίθεση μετά...μουσικής. Το πυροβολικό. Η μάχη στο Καλπάκι (Ελαία). Το νέο... Σούλι. Μάστιγα Ιταλοί και Αλβανοί. Και τώρα αντεπίθεση. Οι Ελληνες στο Αργυρόκαστρο. 10

102 110 111 114 121 123 126 127 128 132 133 134 143 146 148 152 153 156 160 161 162 165 167 171 173 174 175 177 178 183 191 197 203 204 212 216 218 226

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

Πρόταση για ανακωχή. Διαταγή – πρόκληση. Οι Ελληνες στη Χιμάρα. Κολασμένος καιρός. Σταυροί στο μέτωπο. Κατσιμήτρος και 8η μεραρχία. Στρατιώτης ... Αβεσαλώμ.

235 236 241 243 247 251 254

IV Βόρειος τομέας Mόροβα, Ιβάν, Κορυτσά, Πόγραδετς, Μνήμα της Γριάς Διαφωνίες στα υψηλά κλιμάκια. Η μεγάλη ώρα. Η γενική επίθεση. Η δίκη. Eκθεση του Ν. Νικολόπουλου. Οι μάχες στο Ιβάν. Η κατάληψη της Κορυτσάς. Οι πανηγυρισμοί. Προκήρυξη ανεξαρτησίας. Ο Σεφέρης στην Κορυτσά... Η εξέλιξη των επιχειρήσεων. Η Μοσχόπολη σε ελληνικά χέρια. Το...σινικόν τείχος. Συναδέλφωση ... νεκρών. Πανικός στην ιταλική ηγεσία. Μια εύθυμη νότα. Το «νέο Μεσσολόγγι». Σουρεαλισμός που σκοτώνει... Το Μνήμα της Γριάς. Πρόταση για ...λιποταξία. Εκρηξη... ηφαιστείου. Οι χιονοδρόμοι σε δράση. Νέα σφαγή... Ο επίλογος. Μέρες θανάτου.

255

V To Πολεμικό Ναυτικό Σύγκριση των δύο στόλων. Η μεγαλύτερη νηοπομπή. Νηοπομπή σε...ναρκοπέδιο.

319 321 325 327 11

259 260 262 269 272 274 279 281 285 287 289 292 294 298 299 302 303 304 306 311 313 314 315 316 318

Νίκος Πηγαδάς

Η πρώτη επιτυχία. Η τραγωδία του υποβρυχίου Πρωτεύς. Μεταφορά χρυσού... Βομβαρδισμός Πειραιά και στόλου. H αποδημία του στόλου. Επιδημία... φυγής. Οι ναζί βομβαρδίζουν τον στόλο. Το θωρηκτό Αβέρωφ. Η βύθιση του Υδρα. Η Αεροπορία Ναυτικής Συνεργασίας. Οι πεσόντες.

329 331 337 340 341 344 345 345 348 349 350

VI H Πολεμική Αεροπορία. Εμβολισμός στον... αέρα. Ανεπάρκεια μέσων. Επιστροφή στη δράση. Και η RAF στον αγώνα. Primavera. Προσγείωση με... χορό και τραγούδια. Πολιτική Αεροπορία. Βομβαρδισμοί αμάχων Ιπτάμενοι δολοφόνοι. Ιταλικό σαμποτάζ και συλλήψεις. Μαρτυρία αυτόπτη. Άμαχοι νεκροί στους βομβαρδισμούς της Πάτρας* Η Θεσσαλονίκη στο στόχαστρο. Λάρισα. Ο βομβαρδισμός του Πειραιά. Στόχος και η Κέρκυρα. Βαρύ το τίμημα.

351 357 360 362 363 371 372 373 374 376 377 378 380 392 393 394 394 396

VII Παγοπληξίες και άλλα δεινά Η ηρωικοτέρα ημέρα. Και λόχος χιονοδρόμων. Εφιάλτης στο χιόνι. Αναφορά του λοχαγού Σέρρα. 2.660 παγόπληκτοι το δεκαήμερο. Ψείρες – κολοσσοί. Επιστολές-βάλσαμο.

397 401 403 404 406 408 410 411

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

VIII Η κάλπικη συνθηκολόγηση Η σύμπτυξη. Το ΟΧΙ του Λάβδα. Τηλεγράφημα-παγίδα. Η αυτοκτονία Κοριζή. Το κείμενο του πρώτου πρωτοκόλου. Πλήρης σύγχυση... Παράδοση άνευ όρων. Ο ρόλος του Μπάκου. Τα αποκαλυπτήρια. Η αυλαία. Αποχαιρετισμός στα όπλα. Παύσατε πυρ... Νεκρώσιμη ημέρα. Τιμή και δόξα στους μαχητές. Το τέλος μιας εποποιίας. Το βρετανικό εκστρατευτικό σώμα. Αιχμάλωτοι από λάθος. Ο Τσόρτσιλ... χαίρεται. Επαινοι απ’ τον... Χίτλερ. Ο κυνισμός του Τσόρτσιλ. Καθολική η αναγνώριση.

413 414 418 421 422 426 428 430 432 434 437 439 441 441 444 444 450 453 454 456 456 458

IX Το τέταρτο ... όπλο Κανηφόροι. Ζωντανή μαρτυρία. Σ’ έπιανε ρίγος.

463 464 468 470

X Μονογραφίες Αδελφοί Αλεξανδράκη. Γιάννης Βαχλιώτης. Κωνσταντίνος Γάτας. Οδυσσέας Ελύτης. Η όμορφη αφροσύνη. Ο Νίκος Καββαδίας τραυματιοφορέας. Βλάσης Καρατζίκας. Χαράλαμπος Κεφαλόπουλος. Γιάννης Μπεράτης. Κωστής Παπαδάκης. Ζώης Πηγαδάς. Βλάσης Τσέζος.

473 473 476 479 480 482 484 486 487 489 490 491 493

XI Nέμεσις τιμωρός. Δίκη δωσιλόγων Φέσι... χρυσών λιρών. Η αγροτική παραγωγή στους κατακτητές. Λαθρέμποροι οι... αγρότες. Δουλοπρέπεια στη νιοστή. Θάνατος στους αντιστασιακούς... Οργιο προπαγάνδας. Η απόφαση. Θάνατος στους εθνοπροδότες. Απολογία ενώπιον της Ιστορίας. Το αναγκαστικό δάνειο και η λεηλασία αρχαιοτήτων.

495

XII Επίμετρο Προσκλητήριο πεσόντων. Η τραγωδία της Κατοχής. Η διαρπαγή του πλούτου. Τα κοιμητήρια.

523 523 525 528 528

XIII Βιβλιογραφία

531

505 507 508 511 513 513 515 516 521 522

Συντμήσεις ΑΔΑ: Ανώτερος διοικητής αντιτορπιλικών. ΑΔΑΣ: Ανωτέρα Διοίκησις Αεροπορίας ΑΔΥ: Ανώτερος διοικητής υποβρυχίων. ΓΕΑ: Γενικό Επιτελείο Αεροπορίας. ΓΕΝ: Γενικό Επιτελείο Ναυτικού. ΓΕΣ: Γενικό Επιτελείο Στρατού. ΓΣ: Γενικό Στρατηγείο. ΔΙΣ: Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού. ΕΛΑΣ: Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός. ΕΛΙΑ: Ελληνικό Λογοτεχνικό ΙΣτορικό Αρχείο. ΕΣΣΔ: Ένωση Σοσιαλιστικών Σοβιετικών Δημοκρατιών. (Για συντομία, Σοβιετική Ένωση ΗΠΑ: Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. ΚΚΕ: Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας ΚΥΔΕΠ: Κεντρική Υπηρεσία Διαχείρισης Εγχωρίου Παραγωγής. ΜΙΣΠΑ: Μουσείο Ιστορίας Πολεμικής Αεροπορίας. ΜΟΠ: Μοίρα ορειβατικού πυροβολικού. ΝΔ: Νομοθετικό Διάταγμα. ΟΚΝΕ: Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας. ΠΑ: Πολεμική Αεροπορία. Π.Ν.: Πολεμικό Ναυτικό. ΣΠ: Σύνταγμα Πεζικού. ΣΣ; Σώμα Στρατού. ΤΣΑΜ; Τμήμα Στρατιάς Ανατολικής Μακεδονίας. ΤΣΔΜ; Τμήμα Στρατιάς Δυτικής Μακεδονίας. ΤΣΜΤ: Τμήμα Στρατιάς Κεντρικής Μακεδονίας. ΤΣΗ; Τμήμα Στρατιάς Ηπείρου. ΤΣΚΜ; Τμήμα Στρατιάς Κεντρικής Μακεδονίας. ΥΙΝ: Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού. ΥΠΕΘΑ: Υπουργείο Εθνικής Αμυνας. ΥΠΕΞ: Υπουργείο Εξωτερικών.

Το θέατρο επιχειρήσεων στον ελληνο-ιταλικό πόλεμο. (Πηγή: ΔΙΣ)

Πρόλογος Ο πολυαίμακτος αγώνας των Ελλήνων, για την απόκρουση της ιταλικής εισβολής, ξεκίνησε στις 28 Οκτωβρίου 1940 και ολοκληρώθηκε στις 20 Απριλίου 1941 με την κάλπικη συνθηκολόγηση. Συνολική διάρκεια 175 ημέρες. Το μέγεθος και η οικουμενική λάμψη αυτού του υπέροχου αγώνα δεν μπορεί να χωρέσει στις σελίδες ενός βιβλίου. Πώς να κλείσεις τον... Ολυμπο σ’ ένα δωμάτιο; Ωστόσο, η κατά καιρούς επαναπροσέγγιση μεγάλων γεγονότων, που σημαδεύουν τη διαδρομή των λαών, πιστεύω πως είναι απαραίτητη για τη συντήρηση της ιστορικής μνήμης. Αλίμονο στα έθνη που διαγράφουν την ιστορία τους, γραμμένη με το αίμα ανώνυμων ηρώων. Πολύ περισσότερο, όταν κάποιοι στο εξωτερικό, κυρίως στις ΗΠΑ, με την πρόθυμη συνδρομή πεμπτοφαλαγγιτών και δωσιλόγων, επιχειρούν να αποδομήσουν την εθνική συνείδηση κάθε λαού, δηλαδή την ιστορία και τον πολιτισμό του και να τον ισοπεδώσουν στο πλαίσιο της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης. Το άκρως ανησυχητικό φαινόμενο, δυστυχώς, ενδημεί στην Ελλάδα από τις αρχές περίπου του 21ου αιώνα. Ας ξαναδούμε, λοιπόν, την εποποιία του 1940-41 μέσα από την παρούσα έρευνα, προκειμένου να αντλήσουμε ωφέλιμα συμπεράσματα, αλλά και να διδαχθούμε από το υψηλό φρόνημα και τα επιτεύγματα εκείνης της απροσκύνητης γενιάς. Με βάση γνωστές, αλλά και νεότερες, πλην όμως αδιαμφισβήτητες, πληροφορίες, σ’ αυτό το βιβλίο καταρρίπτονται κάποιοι μύθοι εκείνης της εποχής, που δυστυχώς συντηρούνται. Ενας απ’ αυτούς, ίσως ο πιο διαδεδομένος, παρουσιάζει τον Μεταξά ως τον... πατέρα της νίκης των Ελλήνων στον ελληνο-ιταλικό πόλεμο. Πρόκειται για συστηματική και θηριώδη προπαγάνδα, με την οποία αποκοίμιζαν τον λαό τα φερέφωνα και οι κόλακες του δικτάτορα. Η ιστορική αλήθεια πάνω σ’ αυτό το θέμα αναδύεται κυρίως μέσα από τα κεφάλαια Τα τύμπανα του πολέμου και Νότιος τομέας. Η νίκη των ελληνικών όπλων πρέπει ν’ αποδοθεί στους εξής αποφασιστικούς κατά τη γνώμη μου παράγοντες: 1. Στον αυθόρμητο παλλαϊκό ξεσηκωμό και στον ομαδικό ηρωισμό της γενιάς του ’40 ενάντια στη φασιστική επιβουλή. Η καταπιεσμένη οργή των Ελλήνων, μετά και από τον άνανδρο τορπιλισμό του ευδρόμου Ελλη, εκτονώθηκε στο πεδίο της μάχης. Για να δώσει την πρέπουσα απάντηση στον Μουσολίνι, κάτι που φοβήθηκε να πράξει ο Μεταξάς στις 15 Αυγούστου 1940, αποκρύπτοντας από τον λαό την ταυτότητα του ιταλικού υποβρυχίου. 2. Στην παντελή έλλειψη ηθικών κινήτρων από της πλευράς των ιταλών στρατιωτών, σε αντίθεση με τους έλληνες συναδέλφους τους. Ο ιταλός φαντάρος πειθαναγκάστηκε από έναν αμετροεπή, μωροφιλόδοξο και μισητό 17

Νίκος Πηγαδάς

ηγετίσκο να συμμετάσχει σε μια τυχοδιωκτική και επικίνδυνη περιπέτεια, που δεν του προσέφερε το παραμικρό σε ηθικό ή άλλο επίπεδο. Με δύο λόγια, είχε μηδενικό κίνητρο. Παρ’ όλα αυτά, πολέμησε και δεν παραδόθηκε αμαχητί, όπως ισχυρίζονται ορισμένοι. Αλλωστε, όφειλε να υπερασπισθεί την ίδια τη ζωή του. Δικαίωμα αδιαπραγμάτευτο. 3. Επιπλέον, ο ελληνο-ιταλικός πόλεμος είχε μια σπάνια ιδιαιτερότητα, που βάρυνε στην πλάστιγγα. Κι αυτή δεν ήταν άλλη από την εθελοντική και ουσιαστική συμμετοχή των αμάχων της Ηπείρου και της Πίνδου στον κοινό αγώνα. Γυναίκες, γέροι και παιδιά κάλυψαν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τον ανεφοδιασμό των μαχομένων τμημάτων σε τρόφιμα και πολεμοφόδια. Συχνά λειτούργησαν και σαν τραυματιοφορείς. Κατά κανόνα, οι άμαχοι μετέφεραν τα όποια φορτία κυριολεκτικά στις πλάτες τους. Κάθε στιγμή κινδύνευαν να τσακιστούν, σκαρφαλώνοντας σε απόκρημνα βουνά και γιδόστρατες, μες στο χιόνι, τη λάσπη και τη βροχή, σ’ έναν κατ’ εξοχήν ορεινό πόλεμο. Αποτελούν παράδειγμα προς μίμηση και τους αξίζει ο δημόσιος έπαινος στο διηνεκές. Oλόκληρο το μέτωπο του ελληνο-ιταλικού πολέμου κατά μήκος των ελληνο-αλβανικών συνόρων, με ανάπτυγμα περίπου 240 χιλιομέτρων, ήταν χωρισμένο γεωγραφικά, σε τρεις τομείς. Τον βόρειο τομέα, από τις Πρέσπες μέχρι και τον Γράμμο. Τον κεντρικό, που τον αποτελούσε η Πίνδος και τον νότιο, από τον Σμόλικα μέχρι το Ιόνιο Πέλαγος. Στις σελίδες αυτού του βιβλίου η καταγραφή των πολεμικών επιχειρήσεων ξεκινά από τον κεντρικό τομέα, συνεχίζεται με τον νότιο και καταλήγει στον βόρειο. Ο τρόπος αυτός παρουσίασης των γεγονότων επιλέχθηκε από τον υπογραφόμενο, που πιστεύει πως έτσι διευκολύνεται ο αναγνώστης στην καλύτερη κατανόηση των δρώμενων. Η δράση του Πολεμικού Ναυτικού και της Πολεμικής Αεροπορίας καταγράφεται σε χωριστά κεφάλαια. Ενας από τους λόγους –μάλλον ο πιο σοβαρός– που οδήγησαν στον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, ήταν η μέχρι παρεξηγήσεως ανεκτική στάση Αγγλίας και Γαλλίας απέναντι στην επεκτατική βουλιμία Χίτλερ και Μουσολίνι. Οι Νέβιλ Τσάμπερλεν (Champerlain, 1869-1940) και Εντουάρ Νταλαντιέ (Daladier, 1884-1970), πρωθυπουργοί Αγγλίας και Γαλλίας, αντίστοιχα, ακολούθησαν ως μη όφειλαν πολιτική κατευνασμού. Κραυγαλέα πολιτική γκάφα τους ήταν η συνυπογραφή με τους Χίτλερ και Μουσολίνι της συμφωνίας του Μονάχου (Σεπτέμβριος 1938), με την οποία: Οι σουδητικές περιοχές της Τσεχοσλοβακίας παραχωρήθηκαν στη Γερμανία. Η συμφωνία εγγυόταν την ανεξαρτησία της Τσεχοσλοβακίας, αλλά ο Χίτλερ υποδούλωσε ανενόχλητα ολόκληρη τη χώρα. Η συμφωνία του Μονάχου άνοιξε την όρεξη του γερμανού δικτάτορα και τον δρόμο για να προκαλέσει τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, με την εισβολή των ναζιστικών στρατευμάτων στην Πολωνία (1.9.1939). Ο ναύαρχος Επαμεινώνδας Καββαδίας, στο βιβλίο του Ο ναυτικός πόλεμος 1940 όπως τον έζησα, 18

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

Αθήνα 1950, σ.85, σχολιάζει καυστικότατα τη στάση των δυτικών δυνάμεων –προφανώς περιλαμβάνει και τις ΗΠΑ– ως εξής: Αι δυτικαί δυνάμεις, αριστερίζουσαι και οπαδοί της πάση θυσία ειρήνης, παραμελούσι τους εξοπλισμούς των. Ο Χίτλερ διαδηλοί την ανάγκην επεκτάσεως της Γερμανίας και εξοπλίζεται φανερά, ακολουθούμενος υπό του Μουσολίνι. Χωρίς να ρίψη μίαν βολήν ο Χίτλερ προσαρτά Αυστρίαν και Τσεχοσλοβακίαν. Χωρίς να δώση λόγον εις ουδένα, ο Μουσολίνι καταλαμβάνει Αβησσυνίαν και Αλβανίαν. Ορθές οι αιτιάσεις Καββαδία, πλην του επιθέτου αριστερίζουσαι. Αν οι Τσάμπερλεν και Νταλαντιέ ήταν αριστεροί, τότε τι ήταν ο Χίτλερ που συμμάχησε –προσωρινά έστω– με τους Σοβιετικούς, τον Αύγουστο του 1939; Αλλωστε, η ανεκτικότητα των δυτικών στηριζόταν κυρίως στην ελπίδα, πως ο Χίτλερ εξοπλιζόταν για να επιτεθεί εξαρχής κατά της Σοβιετικής Ενωσης.

Ευχαριστίες Στην ολοκλήρωση τούτης της επίπονης προσπάθειας βοήθησαν τα μάλα όλοι και όλες, που αναφέρονται ευθύς αμέσως και τους οποίους ευχαριστώ βαθύτατα. Η συμβολή τους ήταν ουσιαστική και ανεκτίμητη: Παναγιώτης Γεωργόπουλος. Φωτεινή Τομαή–Κωνσταντοπούλου και οι υπάλληλοι του Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου του υπουργείου Εξωτερικών. Ολόκληρο το ανθρώπινο δυναμικό, ένστολο και πολιτικό, της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού και ιδιαίτερα οι Νίκος Δελατόλας, Γιάννης Γεμενετζής, Γιώργος Σκαλτσογιάννης, Παναγιώτης Σπυρόπουλος, Βασίλης Αναστασόπουλος, Δημήτρης Καριώτης, Γιάννης Καραβάς, Πηγή Καλογεράκου, Γεωργία Σιδέρη, Γιώτα Χριστοπούλου, Ελένη Απέργη, Θεοφάνης Βλάχος, Ασημίνα Αγγελή, Δημ. Χατζής, Κων/να Παπαθανασίου, Μανόλης Περάκης, Νίκος Στασινόπουλος, Βίκυ Ροδινού, Κατερίνα Σταύρου, Στέλιος Καράβης, Σπύρος Κατσούλας, Θανάσης Παπαρούπας, Μιχάλης Τέγος. Ολοι και όλες, που υπηρετούν στην Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού. Τα ονόματά τους: Σπύρος Μιμίκος, Νικήτας Μαλαπάνης, Θάνος Παπαδημητρόπουλος, Παναγιώτης Γέροντας, Γιώργος Μαστρογεωργίου, Χάρης Ζαγοριανάκος, Νίκη Χρηστάκου, Αννα Μάγγα, Ευαγγελία Πανταζοπούλου. Από το Ναυτικό Μουσείο Ελλάδας οι Αναστασία Αναγνωστοπούλου–Παλούμπη και Κλεοπάτρα Ρηγάκη. Από το Μουσείο Ιστορίας Πολεμικής Αεροπορίας (ΜΙΣΠΑ) οι Νίκος Σοφιανός και Αλέξης Καρυτινός. Από το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο οι Μαρία Παπαναστασίου, Μπέττυ Χωριανοπούλου και Ρεγγίνα Κατσιμάρδου. Από το ΕΛΙΑ (Ελληνικό Λογοτεχνικό Ιστορικό Αρχείο) οι Παναγιώτης 19

Νίκος Πηγαδάς

Τουρλής, Μαρία Αρβανιτάκη, Κυριακή Αρβανιτάκη, Μαρία Κοκολογιάννη και Μαρία Γαζή. Η ιστορικός–αρχαιολόγος Ευγενία Δουλδούρα και ο ερευνητής Δημήτρης Μαλάμης. Οι συνάδελφοί μου Κώστας Μανιμανάκης, Πάνος Μπαΐλης, Αργυρώ Λύτρα, Χάρης Γκίκας και Βαγγέλης Τζερτζίνης. Οι Μιλτιάδης Γκίκας και Ελένη Γκίκα. Η Μαρία Μαλαγκονιάρη. Τα αδέρφια μου, Γιώργος και Κώστας και ο εξάδελφός μου Νίκος Κ. Πηγαδάς. Ο γιος μου Ζώης και η κόρη μου Μαρία. Νίκος Πηγαδάς Δεκέμβριος 2014.

Τα τύμπανα του πολέμου Προκλήσεις. Διπλωματικό παρασκήνιο. Το τελεσίγραφο. Η αγγλική βοήθεια.

Πέρα από τον μύθο περί κυοφορούμενης εξέγερσης των δήθεν αλύτρωτων Τσάμηδων στη Θεσπρωτία, (την αποκαλούμενη και Τσαμουριά), ο Μπενίτο Μουσολίνι ενθαρρύνθηκε στην απόφασή του να επιτεθεί κατά της Ελλάδας και από το φοβικό σύνδρομο του Μεταξά. Στο λογικό αυτό συμπέρασμα οδηγούν τα ακόλουθα αντικειμενικά γεγονότα: • Η απόκρυψη της εθνικότητας του υποβρυχίου, που τορπίλισε το εύδρομο Ελλη τον Δεκαπενταύγουστο του 1940. Και μόνο το συγκεκριμένο γεγονός αρκούσε, νομίζω, για να οδηγήσει τον ιταλό δικτάτορα στην εκτίμηση, πως η Ελλάδα δεν προτίθεται να αντισταθεί στα κατακτητικά σχέδιά του. • Η παρά την ορατή απειλή μη ουσιαστική θωράκιση των συνόρων μας με την Αλβανία. (Μη κατασκευή των απαραιτήτων οχυρωματικών και άλλων έργων). • Ο μη εφοδιασμός του Στρατού ξηράς με άρματα μάχης και άλλο σύγχρονο για την εποχή υλικό. Ούτε καν τα απαιτούμενα πολεμοφόδια δεν είχε εξασφαλίσει ο έλληνας δικτάτορας, όπως αποδείχτηκε στην πράξη. • Η ουσιαστική εγκατάλειψη και μη ανανέωση των στόλων του Πολεμικού Ναυτικού και της Πολεμικής Αεροπορίας. Και όλα αυτά, για να μη δώσει στον Μουσολίνι την αφορμή επίθεσης κατά της χώρας μας. Μιας επίθεσης, που ήταν ήδη προαποφασισμένη. Ενας εξωγενής παράγοντας, που επίσης ενθάρρυνε τον Μουσολίνι στην υλοποίηση των επεκτατικών του βλέψεων, ήταν οι αλλεπάλληλες στρατιωτικές επιτυχίες της χιτλερικής Γερμανίας, σε διάστημα μόλις ενός έτους από την έναρξη του Β΄ παγκοσμίου πολέμου (1.9.1939). Βέβαια, η όρεξη του ιταλού δικτάτορα είχε ανοίξει ήδη από το 1936, όταν ο στρατός του υπέταξε την Αιθιοπία (Αβησσυνία, τότε), με τη λεγόμενη διεθνή κοινότητα να τηρεί προκλητικά στάση Πόντιου Πιλάτου. Ακολούθησε (7.4.1939) η αναίμακτη, δίκην περιπάτου, ιταλική εισβολή και κατάληψη της Αλβανίας, (προσάρτηση κατά μία εκδοχή), που ανέβασε τις πολιτικές μετοχές του αρχιφασίστα. Η... φιλική είσοδος των ιταλικών στρατευμάτων στην Αλβανία δεν ήταν τυχαία. Είχαν προηγηθεί ζυμώσεις μεταξύ των δύο πλευρών, με την αλβανική ιθύνουσα τάξη, όπου δέσποζε το μουσουλμανικό στοιχείο, να προσφέρει γη και ύδωρ στους Ιταλούς, αλλά με το εξής υπεσχημένο αντάλλαγμα: • Την επέκταση των συνόρων της Αλβανίας προς βορά και νότο. Δηλαδή, προς Κόσοβο και Θεσπρωτία (Τσαμουριά), αντίστοιχα. Και, ναι 21

Νίκος Πηγαδάς

μεν στο Κόσοβο οι Αλβανοί συγκροτούσαν την πλειονότητα του πληθυσμού, αλλά στη Θεσπρωτία οι Τσάμηδες αποτελούσαν μειονότητα. Τα αποκαλυπτήρια των επεκτατικών αυτών σχεδίων έκανε ετεροχρονισμένα ο ίδιος ο Μουσολίνι στις 10 Ιουνίου 1941, με την Ελλάδα υπό διπλή κατοχή πια. Μιλώντας σε συγκέντρωση της φασιστικής νεολαίας, αναφέρεται στα σχέδιά του για τις βίαιες αλλαγές στον γεωγραφικό χάρτη των Βαλκανίων, λες και μοίραζε τ’ αμπελοχώραφα του πατέρα του. Οι παρατιθέμενες πληροφορίες είναι από το βιβλίο του αντιστρατήγου Κων. Θ. Μπακόπουλου Η ομηρία των πέντε αντιστρατήγων, σ. 14-15, Αθήναι 1948: • Η Ελλάδα αποτελεί μέρος του μεσογειακού χώρου της Ιταλίας. Η Βουλγαρία θα προσαρτήσει τη Μακεδονία, ήτις είναι εξεχόντως βουλγαρική, καθώς και τη Δυτική Θράκη, ήτις απετέλει διάδρομον στενόν και ανόητον, ο οποίος ημπόδιζε την Βουλγαρίαν να εξέλθη εις το Αιγαίον. Πλούσια δώρα ετοίμαζε επίσης ο ψευδοκαίσαρ, κατά τον Μπακόπουλο, για την Αλβανία. Συγκεκριμένα, θα τής χάριζε την Τσαμουριά και το Κόσοβο, όπως ήδη αναφέρθηκε. Στις πολύ στενές σχέσεις των αλβανών μουσουλμάνων με τη φασιστική Ιταλία αναφέρεται και ο ναύαρχος Αλέξανδρος Ε. Σακελλαρίου, στο βιβλίο του (σ.15) Η θέσις της Ελλάδος εις τον Δεύτερον Παγκόσμιον Πόλεμον, εκδόσεις Cosmos Greek-American, Printing Company, Ουάσινγκτον 1944, ως εξής: Εις τον λόγον του εις τα Τύρρανα, περί τα μέσα Απριλίου, (σ.σ. προφανώς του 1940), ο κόμης Τσιάνο, (υπουργός Εξωτερικών της Ιταλίας και γαμπρός του Μουσολίνι), δηλώνει εις τους Αλβανούς, ότι η Ιταλία ανέλαβε την ειρήνευσιν της Αλβανίας και την εκπλήρωσιν των εθνικών της βλέψεων [...]. Στην ίδια σελίδα, ο Σακελλαρίου υπογραμμίζει τα ακόλουθα άκρως αποκαλυπτικά: Οταν, δια να συμπληρωθή ο φαύλος κύκλος, οι Αλβανοί, που προσποιούνται σήμερα τους αδικημένους, έστειλαν, αμέσως μετά την αναίμακτον παράδοσιν της πατρίδος των, μεγάλην από τους εξέχοντας μπέηδές των πρεσβείαν δια να προσφέρουν το στέμμα της Αλβανίας εις τον με πολλά στέμματα στολισμένον λιλλιπούτειον βασιλέα-αυτοκράτορα (σ.σ. εννοεί τον ιταλό βασιλιά Βιτόριο Εμανουέλε Γ΄, 1869-1947), ο πολύς Μουσολίνι υπόσχεται ασφαλή επέκτασιν των αλβανικών συνόρων. Την 14ην, πάλιν, Ιουνίου, ο ιταλός υπουργός Παιδείας Bottai δηλώνει από του εξώστου του δημαρχείου της Κορυτσάς ότι [...] η Αλβανία θα επεξέτεινεν εντός δύο ή τριών ετών τα σύνορά της. Και την 25ην του ιδίου μηνός, ο στρατάρχης Badoglio διαβεβαιώνει αλβανικήν αντιπροσωπείαν, ότι η Ιταλία 22

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

θα αφωσιώνετο εις την ευημερίαν και την οργάνωσιν της Αλβανίας, ως και εις την επέκτασιν των συνόρων της, ταυτοχρόνως δε αντιπρόσωπος του βασιλέως-αυτοκράτορος εις αλβανικήν συγκέντρωσιν ομιλεί απεριφράστως πλέον περί σχηματισμού Μεγαλυτέρας Αλβανίας. Ο Σακελλαρίου, πέρα από την ουσία του κειμένου του, απομυθοποιεί τον Βιτόριο Εμανουέλε, που έφερε τρεις πομπώδεις και βαρύγδουπους τίτλους: του βασιλιά της Ιταλίας, του αυτοκράτορα της Αιθιοπίας (1936) και του βασιλιά της Αλβανίας (1939). Ο μύθος για την εξέγερση των Τσάμηδων, που δήθεν θα λειτουργούσαν ως πέμπτη φάλαγγα σε βάρος των Ελλήνων, επινοήθηκε προκειμένου να πεισθεί ο ιταλικός λαός –αν πείσθηκε ποτέ– πως η κατάληψη της Ελλάδας θα ήταν ένας υγιεινός περίπατος. Ωστόσο, οι Τσάμηδες δεν εξεγέρθηκαν, προς πλήρη απογοήτευση του Μουσολίνι. Αυτό τουλάχιστο το συναίσθημα αναδύεται και μέσα από την ακόλουθη φράση του αρχιφασίστα (βλ. έκθεσή του προς τον βασιλιά της Ιταλίας, Βιτόριο-Εμανουέλε Γ΄, στο τέλος του κεφαλαίου Κεντρικός τομέας): Καμία αταξία, κανέν σαμποτάζ. Ούτε έν τηλεφωνικόν σύρμα δεν εκόπη.

Οι Τσάμηδες. Ο λυκειάρχης Ηλίας Ιω. Ρουμάνης, στο βιβλίο του Ο τορπιλλισμός της «Ελλης» και το έπος του 1940-41, εκδόσεις Τήνος, Αθήνα 2002, σ. 33, επικαλούμενος επίσημο έγγραφο, επισημαίνει ότι το 1940 η Τσαμουριά είχε 65.074 κατοίκους. Απ’αυτούς, οι 18.019 ήταν μουσουλμάνοι αλβανόφωνοι. Ποσοστό επί του συνόλου 27,69%. Στο βιβλίο του Ιστορικά-Λαογραφικά περιοχής Ηγουμενίτσας 1500-1950, Αθήνα 1985, ο Γιάννης Σάρρας παραθέτει για τους Τσάμηδες (σ. 567) τα ακόλουθα: […] είχαν αποχτήσει τουρκική συνείδηση και τέτοια θα τους έμενε, αν με την αναγνώριση της Αλβανίας σαν ανεξάρτητη και κυρίαρχου κράτους, δεν είχαν εξ αντικειμένου αναγνωρισθεί σαν αλβανική μειονότητα. […] Η εξασφάλιση δε της ισονομίας και ισοπολιτείας, ο σεβασμός της περιουσίας, η ελεύθερη ενάσκηση θρησκευτικών καθηκόντων […] και η απαλλαγή τους από τις μάχιμες υπηρεσίες, τους έκαναν να νιώθουν άνετα και να ζουνε, σαν Έλληνες πολίτες, χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα. Ο Σάρρας (ό.π., σ. 603-604) υποστηρίζει, ότι αργότερα τόσο ο Βασιλιάς της Αλβανίας, Αχμέτ Ζώγου όσο και ο Μεταξάς καλλιέργησαν στις μειονότητές τους τον στείρο και επιζήμιο εθνικισμό των φασιστικών τους αντιλήψεων. 23

Νίκος Πηγαδάς

[…]. Αυτή η πολιτική είχε ως αποτέλεσμα οι δύο πληθυσμοί να αρχίσουν σιγά σιγά να αλληλοϋποβλέπονται. Ο ίδιος, (ό.π.), αναφέρει, ότι το 1939, μετά την προσάρτηση της Αλβανίας από τον Μουσολίνι, η Ελλάδα αναγκάστηκε να κάνει την πρώτη επιστράτευση, εξαιρώντας ωστόσο, όλους τους Αλβανοτσάμηδες Θεσπρωτούς, δείχνοντάς τους έτσι, φανερά, την έλλειψη εμπιστοσύνης. Την ημέρα της κήρυξης του πολέμου, ο Μεταξάς συνέλαβε και εξόρισε ηγετικά στελέχη των Μουσουλμάνων. […] Η σύλληψη αυτή αποτέλεσε και το μεγαλύτερο σφάλμα, γιατί τοποθέτησε το μουσουλμανικό στοιχείο φανερά πια στο εχθρικό στρατόπεδο. Το συγκεκριμένο γεγονός, σε συνδυασμό με σειρά άλλων σφαλμάτων και ενεργειών, έφεραν τους δύο πληθυσμούς, όσο ποτέ άλλοτε αντιμέτωπους μεταξύ τους. Οι άφρονες αποφάσεις του Μεταξά κατά τον Σάρρα ( ό.π., σ. 617), έδωσαν τα επιχειρήματα στην ιταλική προπαγάνδα να προσεταιριστεί τα κακοποιά στοιχεία των Μουσουλμάνων και να τα στρέψει έναντια στο θρησκευτικό πληθυσμό. Στη διάρκεια της ιταλικής κατοχής, αρκετοί Μουσουλμάνοι –όχι όλοι- άρχισαν να οπλοφορούν, προχωρώντας μάλιστα και σε δολοφονίες Χριστιανών. Τα πρώτα θύματα τα έδωσε προς το τέλος του 1941 η Κουσοβίτσα, το Γραικοχώρι, το Λαδοχώρι. […], το 1942 οι φόνοι άρχισαν τον Φεβρουάριο, με το φόνο του τότε διευθυντή Νομαρχίας Γεωργίου Βασιλάκου στην Ηγουμενίτσα και συνεχίστηκαν όλο το χρόνο στο Καστρί, Άγιο Βλασιο, Μαυρούδι, Σκουπίτσα, Γραικοχώρι, Λαδοχώρι, Κουσοβίτσα, Πέστιανη, Πλαταριά ( Σάρρας, ό.π. σ. 643). Ο ίδιος, πάντως, δέχεται, πως οι λογικοί και συνετοί Μουσουλμάνοι […], προστάτευσαν και έσωσαν […] πολλούς Χριστιανούς. Εκτενή αναφορά στους Τσάμηδες κάνει και η Λένα Διβάνη, στο βιβλίο της Ελλάδα και μειονότητες. Το σύστημα της διεθνούς προστασίας των Εθνών, εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1995. Γράφει μεταξύ άλλων (σ. 219 κ.ε.): Οι Τσάμηδες ήταν όλοι εξισλαμισθέντες ντόπιοι και γι’ αυτό υπήρχαν μεγάλες συγγένειες ανάμεσα στις μουσουλμανικές και τις χριστιανικές οικογένειες. […]. Όταν η περιοχή που κατοικούσαν οι Τσάμηδες πέρασε στην Ελλάδα μετά τους Βαλκανικούς πολέμους οι περισσότεροι επέλεξαν την ελληνική ιθαγένεια. [...] μετά την εισροή του προσφυγικού κύματος στην Ελλάδα, με το νομοθετικό διάταγμα στις 15.2.1923 […], θεσπίστηκε η παραχώρηση δημοσίων, δημοτικών, κοινοτικών κτημάτων, καθώς και η αναγκαστική απαλλοτρίωση ιδιωτικών, με στόχο την αποκατάσταση των προσφύγων και των ακτημόνων. Οι τσιφλικάδες Μουσουλμάνοι καθόλου δεν ήθελαν να δουν τα κτήματά τους να μοιράζονται στους πρόσφυγες και ξεκίνησαν ένα μεγάλο αγώνα με θεμιτά και αθέμιτα μέσα για να το πετύχουν. 24

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

Ο Γιώργος Μαργαρίτης, στο βιβλίο του Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες. Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας, εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2005, προσεγγίζει το θέμα ως εξής (σ.138 κ.ε.): Για πολλούς αιώνες, η συγκατοίκηση των Τσάμηδων με τους γύρω χριστιανικούς πληθυσμούς δεν αποτελούσε ιδιαίτερο πρόβλημα στο πλαίσιο της πολυθρησκευτικής και πολυεθνικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. […]. Στη διάρκεια των πολέμων του 1912-1913 το γυαλί άρχισε να ραγίζει. Ο ίδιος επισημαίνει (ό.π., σ.140), ότι μεταξύ 1923 και 1924 έφθασαν στην περιοχή μερικές χιλιάδες πρόσφυγες, «ανταλλάξιμοι», χριστιανοί της Μικράς Ασίας δηλαδή, σταλμένοι εκεί από τις ελληνικές κυβερνητικές υπηρεσίες, με σκοπό να εντείνουν την πίεση προς τους Τσάμηδες και να τους υποχρεώσουν να αναχωρήσουν. Οι Τσάμηδες αρνήθηκαν να εκπατριστούν, προσφεύγοντας μάλιστα στην κοινωνία των Εθνών που τους δικαίωσε. Οι πρόσφυγες όμως, με στήριγμα τη νομοθεσία περί υποχρεωτικών απαλλοτριώσεων, εγκαταστάθηκαν στα χωράφια των Τσάμηδων, ενώ ταυτόχρονα μοιράστηκαν μαζί τους και τις κατοικίες. Το συγκεκριμένο γεγονός – και όχι μόνο – δημιούργησε κλίμα εχθρότητας ανάμεσα στις δύο πλευρές, με δυσμενείς συνέπειες εκατέρωθεν. Ο Μαργαρίτης (ό.π.) επιβεβαιώνει τον Σάρρα, τονίζοντας ότι οι επιλεκτικές επιστρατεύσεις εφέδρων […] έθιξαν άμεσα τους Τσάμηδες. Μετά την υποχώρηση των Ιταλών στη Θεσπρωτία, το Νοέμβριο του 1940, επέστρεψαν οι ελληνικές αρχές. Στρατιώτες και χωροφύλακες θεώρησαν ότι βρίσκονται σε εχθρικό έδαφος, απέναντι σε ανθρώπους που τους μαχαίρωσαν πισώπλατα στην αρχή του πολέμου. […]. Οι ελληνικές στρατιωτικές αρχές προέβησαν σε «επίσημες» δίκες και εκτελέσεις ενός αριθμού κατοίκων, μεταξύ των οποίων και ο μουφτής της Παραμυθιάς. (Μαργαρίτης, ό.π. σ.150).

Η φασιστική προπαγάνδα. Στον τομέα της φασιστικής προπαγάνδας δέσποζε το ειδησεογραφικό πρακτορείο Στέφανι. Ήταν το φερέφωνο του Μουσολίνι και της κλίκας του, που καταδυνάστευαν την Ιταλία από το 1922. Την άμεση εξάρτηση του πρακτορείου από τους φασίστες αποκαλύπτει η παρακάτω φράση από το ημερολόγιο του Τσιάνο: 11 Αυγούστου. (Σ.σ. 1940). Ο Μουσολίνι ομιλεί ακόμα για την ελληνική υπόθεση και θέλει να γνωρίζει λεπτομέρειες για την Τσαμουριά. Προετοίμασε το Πρακτορείο Στέφανι, που θ’ αρχίσει ν’ ανακινεί το πρόβλημα. 25

Νίκος Πηγαδάς

Ωστόσο, τον Σεπτέμβριο του 1939, ο χαμαιλέων Μουσολίνι είχε διαμετρικά αντίθετη άποψη. Συγκεκριμένα, στις 11 του μήνα διαβεβαίωνε τον Εμανουέλε Γκράτσι, πρεσβευτή της Ιταλίας στην Αθήνα, πως η Ελλάδα δεν είναι στον δρόμο μας και μεις δεν θέλομε τίποτε από την Ελλάδα. [Βλ. το βιβλίο του Μάριο Τσέρβι (Cervi), Ο ελληνο-ιταλικός πόλεμος. (Πρόλογος Νικ. Κ. Παπαρρόδου, αντιστράτηγος. Σχόλια του ελληνικού Γενικού Επιτελείου Στρατού. Εκδόσεις Alvin Redman Hellas, Αθήνα 1967), τ.Α’, σ.35]. Εννέα ημέρες αργότερα, ο ντούτσε έλεγε στον Γκουτζόνι (αρχηγό των ιταλικών δυνάμεων στην Αλβανία, που τον διαδέχθηκε ο Βισκόντι Πράσκα), τα ακόλουθα (Τσέρβι, ό.π.): Η Ελλάδα είναι ένα κόκκαλο χωρίς κρέας και δεν αξίζει τον κόπο να χάνουμε έστω και έναν από τους γρεναδιέρους μας της Σαρδηνίας.

Ακολουθεί σύντομο βιογραφικό σημείωμα του Μουσολίνι (1883-1945): Γεννήθηκε στο Ντόβα ντι Πρεντάππιο (Romagna), από πατέρα φτωχό σιδηρουργό, αντιμοναρχικό και σοσιαλιστικών πεποιθήσεων. Εργάστηκε δύο χρόνια ως δάσκαλος. Στη συνέχεια δημοσιογραφούσε στη σοσιαλιστική εφημερίδα του Μιλάνου, Αβάντι. Εξελίχθηκε σε ηγετικό στέλεχος του σοσιαλιστικού κόμματος και μάλιστα της αριστερής πτέρυγας. Το 1914 υποστήριξε την είσοδο της Ιταλίας στον Α’ παγκόσμιο πόλεμο, οπότε διαγράφτηκε από το σοσιαλιστικό κόμμα. Στις 23.3.1919 ιδρύει στο Μιλάνο την πρώτη φασιστική μαχητική ομάδα, με την επωνυμία Fasci Italiani di Combattimento, εκμεταλλευόμενος την άσχημη πολιτική και όχι μόνο κατάσταση στην Ιταλία, μετά τον πόλεμο. Μόλις οι φασιστικές ομάδες αυξήθηκαν, λειτουργούσαν ως συμμορίες, τρομοκρατώντας τους πολίτες και διαλύοντας απεργίες με την ανοχή της αστυνομίας. Στις εκλογές του 1921, το φασιστικό κόμμα εκλέγει 21 βουλευτές, προβάλλοντας συνεχώς τον κομμουνιστικό κίνδυνο, που ήταν ανύπαρκτος. Ο Μουσολίνι αυτοανακηρύχθηκε αρχηγός (ντούτσε) του κόμματος, έχοντας τη στήριξη των βιομηχάνων και της μεγαλοαστικής ιταλικής τάξης. Τον επόμενο χρόνο πραγματοποιεί μεγάλη πορεία προς τη Ρώμη, επικεφαλής περίπου 30.000 ενόπλων φασιστών. Ο βασιλιάς, αντί να διαλύσει τις φασιστικές ορδές, ανέθεσε στον Μουσολίνι τον σχηματισμό κυβέρνησης. Το ένθετο περιοδικό της εφημερίδας Ελευθεροτυπία, με τον τίτλο Ιστορικά (τεύχος 105 και ημερομηνία 18 Οκτωβρίου 2001), δημοσιεύει αφιέρωμα στον Μουσολίνι. Στις σελίδες 10-11, ο Θανάσης Δ. Σφήκας, επίκουρος καθηγητής της Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο University of Central Lancashire, επισημαίνει ευστόχως τα ακόλουθα: 26

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

Η πραγματικότητα είναι ότι η άνοδος του Μουσολίνι στην εξουσία ήταν προϊόν των αντιλήψεων και πράξεων των συντηρητικών πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών αρχηγεσιών της Ιταλίας. Κοινός παρονομαστής των αντιλήψεων αυτών ήταν ότι θα έπρεπε να δοθεί μια πολιτική ευκαιρία στο φασισμό [...]. Βιομήχανοι και γαιοκτήμονες πίστευαν ότι η συμμετοχή του PNF (σ.σ. αρχικά του εθνικο-φασιστικού κόμματος του Μουσολίνι) στην κυβέρνηση θα βοηθούσε στην πάλη κατά των σοσιαλιστικών και αγροτικών συνδικάτων. Διανοούμενοι και καθηγητές πανεπιστημίων πίστευαν, ότι το Φασιστικό Κόμμα θα συνέβαλλε στην αναζωογόνηση ενός εξουθενωμένου πολιτικού κόσμου. Αλλά και η στάση του Βατικανού βοήθησε τα μάλα, ώστε ο Μουσολίνι να αναρριχηθεί στην εξουσία. Γράφει σχετικά ο Σφήκας (ό.π): Τέλος, το Βατικανό, ιδίως μετά την εκλογή του πάπα Πίου ΙΑ’ το Φεβρουάριο του 1922, θεωρούσε ότι η είσοδος του Φασιστικού Κόμματος στην κυβέρνηση θα έλυνε τα προβλήματα στις σχέσεις του ιταλικού κράτους με την Εκκλησία. Αναλαμβάνοντας πρωθυπουργός, ο Μουσολίνι άρχισε να παίρνει μέτρα για την εγκαθίδρυση φασιστικού καθεστώτος, όπως: Ψήφισε δικό του εκλογικό νόμο, που τού εξασφάλισε άνετη πλειοψηφία δύο τρίτων στην ιταλική Βουλή. Κράτησε για τον εαυτό του αρκετά υπουργεία. Εξουδετέρωσε κάθε απόπειρα αντίστασης με τη μυστική αστυνομία του και τα ένοπλα φασιστικά σώματα (μελανοχίτωνες). Αφού εδραιώθηκε στην εξουσία, κατέλαβε ανενόχλητος την Αιθιοπία (1935-36), υπέγραψε (1936) μυστική συμφωνία με τον Χίτλερ και τον ίδιο χρόνο έκανε ανοιχτά παρέμβαση στον ισπανικό εμφύλιο, στέλνοντας στρατό και αεροπλάνα σε βοήθεια του φασίστα στρατηγού Φραγκίσκου Φράνκο. Το 1939, η μυστική συμφωνία με τον Χίτλερ έγινε φανερή στρατιωτική συμμαχία. Τον ίδιο χρόνο προσάρτησε την Αλβανία. Αργότερα, οι διαδοχικές ήττες του ιταλού δικτάτορα στον ελληνοϊταλικό πόλεμο και στη βόρεια Αφρική άρχισαν να κλονίζουν τη θέση του. Έτσι, όταν το 1943 αποβιβάστηκαν οι σύμμαχοι στη Σικελία, ο Βιτόριο Εμανουέλε, στην προσπάθειά του να διασώσει τον θρόνο του, καθαίρεσε και φυλάκισε τον Μουσολίνι. Ωστόσο, γερμανοί αλεξιπτωτιστές τον απελευθέρωσαν και τον μετέφεραν στη γερμανοκρατούμενη βόρεια Ιταλία. Ο Μουσολίνι σχημάτισε κυβέρνηση ανδρεικέλων και συνέχισε να μάχεται στο πλευρό των Γερμανών. Τον Απρίλιο του 1945, επιχειρώντας να διαφύγει στην Ελβετία, πιάστηκε από ιταλούς 27

Νίκος Πηγαδάς

πατριώτες, που τον τουφέκισαν μαζί με την ερωμένη του, Κλάρα Πετάτσι. Το πτώμα του κρεμάστηκε ανάποδα στο Μιλάνο. Ο ναύαρχος Σακελλαρίου (ό.π., σ.15) σκιαγραφεί ως εξής τον Μουσολίνι: Επεβλήθη δια μεθόδων που κανένας άλλος λαός δεν θα ανεχόταν. Εξηγρίωσε τα χαρακτηριστικά του προσώπου του, απεμιμήθη αγέρωχον ύφος ρωμαίου καίσαρος χαιρετών ρωμαϊστί, μεταβάλλει και αυτήν την ιταλικήν βιομηχανίαν εις απέραντον προθήκην επιδείξεως και απειλών και εξαπατά το σύμπαν, παρουσιάζων τους αγαθούς ιταλούς ως λέοντας που τους έτρεφε με το ατσάλι.

Ο κύβος ερρίφθη. Στις 15 Οκτωβρίου 1940, ο ντούτσε προεδρεύει σε συνεδρίαση του Μεγάλου Φασιστικού Συμβουλίου. Συμμετέχουν οι: Γκαλεάτσο Τσιάνο, Φραντζέσκο Γιακομόνι, αντιβασιλιάς (τοποτηρητής) της Αλβανίας, διορισμένος από τον Μουσολίνι, στρατάρχης Πιέτρο Μπαντόλιο, αρχηγός του Γενικού Στρατηγείου, Σοντού, υπαρχηγός του Γ.Σ. και οι στρατηγοί Ροάτα και Πράσκα. (Αρχηγός του ΓΕΣ ο πρώτος και επικεφαλής των ιταλικών δυνάμεων στην Αλβανία ο δεύτερος). Η εισήγηση του Μουσολίνι, σύμφωνα με τα επίσημα πρακτικά της συνεδρίασης, που επικαλείται ο αντιναύαρχος Π. Ε. Κώνστας, στο βιβλίο του Η ελληνική εποποιΐα του 1940, Αθήνα 1973, σ.9, ήταν η ακόλουθη: Σκοπός της συσκέψεώς μας είναι να χαράξωμεν τας γενικάς γραμμάς του σχεδίου, το οποίον απεφάσισα να θέσω εις ενέργειαν εναντίον της Ελλάδος. Η έναρξις της δράσεως πρέπει να γίνη εις δύο στάδια: Πρώτον στάδιον η κατάληψις της νοτίου αλβανικής περιοχής, (εννοεί την Θεσπρωτίαν), μετά ταυτοχρόνου καταλήψεως των Ιονίων νήσων και κυρίως της Ζακύνθου, της Κεφαλληνίας και Κερκύρας, εν συνδυασμώ προς κατάκτησιν της Θεσσαλονίκης. Δεύτερον στάδιον: Τούτο, εν συνδυασμώ προς όλην την προηγουμένην δράσιν, θα αποβλέπη εις την κατάληψιν της Ελλάδος, με σκοπόν να την θέσωμεν εκτός μάχης και να την υποχρεώσωμεν να προσαρτηθή εις το ιδικόν μας πολιτικο-οικονομικόν άρμα. Σχολιασμός του περιεχομένου της εισήγησης του αρχιφασίστα: Ο Μουσολίνι προκαταλαμβάνει τους συσκεπτόμενους, χρησιμοποιώντας το ρήμα απεφάσισα. Συνεπώς και να είχε κάποιος αντίθετη άποψη, δεν τολμούσε να την εκφράσει. Ολοι τους αποδείχθηκαν θλιβεροί κομπάρσοι. • Ενας άνθρωπος υπερόπτης, μωροφιλόδοξος και αδίστακτος αποφασί-

•

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

ζει αυθαίρετα για το αιματοκύλισμα δύο φίλων και ειρηνικών λαών. Με ποιο θεσμικό ή άλλο δικαίωμα; • Ο ιταλός δικτάτορας αποκαλεί αλβανική περιοχή ελληνικά εδάφη. Ο Τσέρβι (ό.π., σ.85) καταθέτει τις εξής απαξιωτικές κρίσεις για τους συμμετέχοντες: Όσοι έπαιρναν μέρος, είχαν όλοι υστερόβουλες σκέψεις, που εφοβούντο να τις εκδηλώσουν καθαρά μπροστά στον δικτάτορα, ως γνωστόν, ελάχιστα ευμενή έναντι εκείνων που τού εναντιώνονταν. Ο Μπαντόλιο ενέκρινε για να παρεμποδίσει. Ο Ροάτα ήταν αντίθετος, αλλά δεν το πολυάφησε να γίνει αντιληπτό. Ο Γιακομόνι ανακάτεψε καμιά παρατήρηση μ’ εκατό συναινέσεις. Ο Τσιάνο και ο Βισκόντι Πράσκα ήταν υπέρ της επίθεσης, χωρίς επιφυλάξεις. Το ίδιο ήταν και ο Μουσολίνι, φυσικά. Τελικά, συμφώνησαν όλοι για την κήρυξη του πολέμου κατά της Ελλάδας. Ο Μπαντόλιο επισήμανε, πως για να καταληφθεί ολόκληρη η Ελλάδα θα έπρεπε να σταλούν στο μέτωπο άλλες 10 μεραρχίες, πέρα από τις 9, που βρίσκονταν ήδη στην Αλβανία. Ονειρευόμενος ρωμαϊκούς θριάμβους και αυτοκρατορίες, ο αμετροεπής Μουσολίνι αποφάνθηκε τελεσίδικα: Καθορίστηκε η έναρξη των επιχειρήσεων για τις 26 (σ.σ.Οκτωβρίου) προβλέπεται δε η εκκαθάριση της κατάστασης στην Ήπειρο ίσαμε τις 10 με 15 Νοεμβρίου κι έτσι έχουμε ακόμη ένα μήνα στη διάθεσή μας για να στείλουμε τις νέες δυνάμεις. (Τσέρβι, ό.π., τ.Α΄, σ.111). Η επίθεση κατά της χώρας μας έφερε την κωδική ονομασία Κατάσταση ανάγκης G. Αργότερα, με παρέμβαση του Μπαντόλιο, η έναρξη της ιταλικής επίθεσης μετατέθηκε οριστικά για τις 28 Οκτωβρίου.

Βασιλιάς και Μεταξάς χέρι–χέρι. Ο φόβος, από την επικείμενη επαναφορά στο στράτευμα αποταγμένων φιλοβενιζελικών αξιωματικών, είχε οδηγήσει τον Γεώργιο Β΄ στην απόφαση να χρίσει τον Μεταξά δικτάτορα. Αυτό υποστηρίζει ο υποστράτηγος και μετέπειτα βουλευτής Νεόκοσμος Γρηγοριάδης, στο βιβλίο του Ο παγκόσμιος πόλεμος 1939-1945, τεύχος Α΄, Ελληνο-ιταλο-γερμανικός πόλεμος 1940–41, Αλβανίας– Μακεδονίας–Νήσων, εκδόσεις Ιωάν. και Π. Ζαχαρόπουλου, Αθήναι 1945. Στις σελίδες 4-5 ο συγγραφέας αναφέρει, ότι οι πολιτικοί αρχηγοί Ιωάννης Θεοτόκης (1880-1961) και Θεμιστοκλής Σοφούλης (1860-1949) είχαν συμφωνήσει το 1936 στον σχηματισμό κυβέρνησης συνεργασίας. Πριν από την αναγγε29

Νίκος Πηγαδάς

λία της συμφωνίας, ο Θεοτόκης είχεν ανάγκην ν’ αναχωρήση εις Βερολίνον επί δέκα περίπου ημέρας Το πρωί της 2ας Αυγούστου 1936, αποχαιρετώντας ο Θεοτόκης τον βασιλιά, τον ενημερώνει για τη συμφωνία με τον Σοφούλη, προσθέτοντας πως με την επιστροφή του από τη Γερμανία θα γινόταν επίσημα η γνωστοποίηση της συμφωνίας. Τότε ο Γεώργιος Β΄ θέτει το ερώτημα: Και επί του στρατιωτικού ποίαν απόφασιν ελάβετε; Ο Θεοτόκης τού απαντά ευθύς αμέσως με ειλικρίνεια: Εμείναμεν σύμφωνοι, όσοι αξιωματικοί απετάχθησαν άνευ αποφάσεως στρατοδικείου να επανέλθουν. Απ’ αυτή την απάντηση, ο βασιλεύς έμεινεν άφωνος. Λίγες ώρες αργότερα, ο Γεώργιος Β΄ έκανε την ίδια ερώτηση και στον Σοφούλη, για να πάρει την ίδια απάντηση, που είχε εισπράξει και από τον Θεοτόκη. Οπότε, ο Γρηγοριάδης αφήνει σαφέστατα να εννοηθεί, ότι η συμφωνία Θεοτόκη–Σοφούλη ήταν ο λόγος που ο Μεταξάς κήρυξε τη δικτατορία, με την υποκίνηση και άμεση στήριξη του βασιλιά, ο οποίος φοβόταν για τον θρόνο του. (Σημειώνεται, πως η μαζική απόταξη αξιωματικών είχε γίνει το 1935, μετά από το αποτυχημένο φιλοβενιζελικό κίνημα). Ο Γρηγοριάδης σχολιάζει τη συνωμοσία βασιλιά-Μεταξά με τα εξής: Ουδείς εχεφρονών θα επιχειρήση να δικαιολογήση την πράξιν εκείνην. Την νύκτα της 3-4 Αυγούστου 1936, βασιλεύς και τυχερός πρωθυπουργός απεδέχθησαν με ελαφροτάτην συνείδησιν «την ευθύνην» του πραξικοπήματος, με πρόφασιν κινδύνου εκ μέρους του κομμουνισμού· ο κίνδυνος συνίστατο εις την μέλλουσαν να εκραγή γενικήν δήθεν απεργίαν· αλλ’ η αιτία η αληθής υπήρξεν η αρχομανία του Ιωάννου Μεταξά, η οποία δι’ ουδενός άλλου τρόπου ήτο δυνατόν να ικανοποιηθή. Αιτιολογώντας την αρχομανία του δικτάτορα, ο ίδιος επισημαίνει τα ακόλουθα: Πολιτικήν ιστορίαν είχεν ο Μεταξάς, το ότι δεν κατώρθωνεν, επί μίαν γενεάν πολιτευόμενος, να γείνη σημαίνων πολιτικός παράγων του τόπου. Παρά τας προσπαθείας του να θεωρηθή ηγέτης του Κόμματος των Βασιλοφρόνων [...], είδεν εαυτόν υποσκελιζόμενον υπό άλλων και, το αυτοαποκαλούμενον Κόμμα των Ελευθεροφρόνων, (σ.σ. το ίδρυσε ο Μεταξάς το 1920), μη δυνάμενον να έχη πλέον των έξ βουλευτών οπαδών. 30

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

Ο Νεόκοσμος Γρηγοριάδης, (ό.π., σ.6), αποκαλύπτει το εξής σκάνδαλο του δικτάτορα Μεταξά: Ο εξοπλισμός της χώρας, είς εκ των στερεοτύπων λόγων σφετερισμού της αρχής πάσης δικτατορίας, συνίστατο εις παραδοχήν πληρωμής δια πολεμικού υλικού γερμανικού, έναντι των μη αποδιδομένων υπό της Γερμανίας 1.900 εκατομμυρίων δραχμών, αξίας πολυτίμων ελληνικών προϊόντων (καπνών κλπ.), πολεμικών εφοδίων ποιότητος ελεεινής· ταύτα διά τινος μεσίτου επώλησεν εις την κυβερνητικήν Ισπανίαν, (σ.σ. του δικτάτορα Φράνκο) δια την κατάστασιν των οποίων το ελληνικόν κράτος καθυβρίσθη. Από το παραπάνω κείμενο προκύπτει, πως ο Χίτλερ όχι μόνο ήταν κακοπληρωτής, αλλά και τα προϊόντα που έδινε στην Ελλάδα για την εξόφληση χρεών ήταν για πέταμα. Τεκμαίρεται, επίσης, ότι ο Μεταξάς δεν είχε την ευαισθησία, αλλά και το σθένος, να επιστρέψει στον Χίτλερ το άχρηστο πολεμικό υλικό ως απαράδεκτο. Ο Γρηγοριάδης (ό.π.) αναφέρεται και στην κατάσταση του ελληνικού στρατού ως εξής: Ο στρατός δεν είχε κλινοσκεπάσματα. Οταν εκηρύχθη ο πόλεμος κατέφυγε πρώτην φοράν το κράτος εις εκκλήσεις προς τον λαόν δια κλινοσκεπάσματα [...]. Το πλείστον του άλλου πολεμικού υλικού ευρέθη από προμηθείας προγενεστέρων κυβερνήσεων. «Η χώρα εξωπλίσθη αρτίως», έλεγεν ο Μεταξάς. Αλλ’ η φράσις εσήμαινεν: η Βασιλική Χωροφυλακή εξωπλίσθη αρτίως, ως και η Αστυνομία, δια να συνέχουν τον λαόν εις τυφλήν υποταγήν. Παν ό,τι Εθνικόν μετωνομάσθη Βασιλικόν (Θέατρον, Αεροπορία, Στρατός). Η αλήθεια αντικατέστη υπό της λογοκρισίας. Ο τολμών να διαμαρτυρηθή εγγράφως ή προφορικώς εφυλακίζετο, εδέρετο ή εξωστρακίζετο. Ο Γρηγοριάδης, επίσης, (ό.π., σ.9), καταγράφει μερικές από τις ακρότητες του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, όπως: Ο άκρατος βασιλοδουλισμός εισήχθη ως ιδιαίτερον μάθημα εις τα Σχολεία, εις τα οποία απηγορεύθη, δι’ ιδιαιτέρας εγκυκλίου του επιθεωρητού Μέσης Εκπαιδεύσεως Αττικοβοιωτίας η διδασκαλία του Επιταφίου του Περικλέους.

Νίκος Πηγαδάς

Σε άρθρο του στην εφημερίδα Εθνος (29.10.2012), ο Αλέξανδρος Δημητριάδης περιγράφει το τυραννικό καθεστώς Μεταξά ως εξής: Το καθεστώς του εγκάθετου από το αγγλόφιλο παλάτι Μεταξά υπήρξε δικτατορικό με όλη τη σημασία της έννοιας. Αστυνομική τρομοκρατία, εξορίες και βασανιστήρια για τους (έστω και εν δυνάμει) διαφωνούντες, ρατσισμός, λογοκρισία και κάψιμο βιβλίων. Ακόμη και ο «Περικλέους Επιτάφιος» του Θουκυδίδη αφαιρέθηκε από τα σχολικά βιβλία λόγω της δημοκρατικής φιλοσοφίας που τον διέπνεε. Ακόμα και παράσταση της «Αντιγόνης» του Σοφοκλέους κατέβηκε για τον ίδιο ακριβώς λόγο. Ο ίδιος (ό.π.) παραθέτει την ακόλουθη άποψη του νομπελίστα ποιητή και διπλωμάτη Γιώργου Σεφέρη για τον Μεταξά: Την 28η Οκτωβρίου, τότε μόνο, (ο Μεταξάς) δεν μπόρεσε να ιδεί ότι ολόκληρος ο λαός ήταν μαζί του στην απάντηση που έδωσε στον Γκράτσι την αυγή. Δεν μπόρεσε να καταλάβει ότι την ημέρα εκείνη δεν επικύρωνε, αλλά καταργούσε την 4η Αυγούστου. Η επιβολή της δικτατορίας από τον Μεταξά ήταν συνειδητή επιλογή της μοναρχίας. Αυτό υποστηρίζει ο Βλάσης Αγτζίδης, σε άρθρο του στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία (φύλλο της 4ης Αυγούστου 2013). Ο ίδιος χαρακτηρίζει ηττοπαθή και αρνητική τη στάση του Μεταξά και το 1922, όταν: Δεν είχε αποδεχτεί την πρόταση της φιλομοναρχικής κυβέρνησης να αναλάβει την αρχιστρατηγία του Μικρασιατικού Μετώπου μετά την αποπομπή του Αν. Παπούλα την άνοιξη του 1922. Παραθέτει, μάλιστα, το εξής άκρως απαξιωτικό και οργισμένο σχόλιο του Γ. Βλάχου, εκδότη της εφημερίδας Καθημερινή (25 Αυγούστου 1922), κατά του Μεταξά: Φύγε απ’ εδώ. Ανθρωπε μικρέ, που περίμενες να κατασκευάσης πρωθυπουργικόν φράκον από τα ράκη. Φύγε από εδώ, ανυπότακτε στρατιώτα των αναγκών μου, αυτόκλητε κηδεμόνα της ατυχίας μου, τέκνον άχρηστον, άνθρωπε μηδέν. Αυτό θα έλεγε εις τον αντιστράτηγον κ. Μεταξάν δακρύουσα η Ελλάς, αν έστρεφε ποτέ προς τον κ. Μεταξάν η Ελλάς τα βλέμματα. Ο Αγτζίδης (διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός) επισημαίνει, πως αυτή ήταν η δεύτερη φορά, που ο Μεταξάς: 32

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

[...] είχε καταφέρει να κερδίσει με τη στάση του το χαρακτηρισμό της «εθνικής προδοσίας». Η πρώτη φορά που χαρακτηρίστηκε ως «αρχιπροδότης» από τους πολιτικούς του αντιπάλους ήταν όταν έδωσε την εντολή, ως υπαρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού, να παραδοθεί αμαχητί το οχυρό Ρούπελ στους Βούλγαρους και στους Γερμανούς, στις 26 Μαΐου 1916. Ηδη είχε ξεκινήσει ο Εθνικός Διχασμός, όταν ο ίδιος, ως ο άνθρωπος των Γερμανών στο Παλάτι και μυστικοσύμβουλος του μονάρχη Κωνσταντίνου, άλλαξε την απόφασή του για συμμετοχή της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ και τον οδήγησε στην απόφαση για πραξικοπηματική αποπομπή του Ελ. Βενιζέλου από τη θέση του πρωθυπουργού (Οκτώβριος 1915). Η στάση του Μεταξά υπαγορευόταν από τα συμφέροντα των Γερμανών και της γερμανικής κατασκοπίας, που δρούσε στο ελληνικό έδαφος. Ο Άλκης Ρήγος, καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, σε άρθρο του στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία (3.8.2014), δανείζεται την εξής φράση από το βιβλίο του Ασημάκη Πανσέληνου Τότε που ζούσαμε: Ο Μεταξάςήταν ένας άνθρωπος κακός και δυστυχισμένος και, για το λόγο τούτο παραπάνω, δειλός. Τα πιο ριψοκίνδυνα εγχειρήματα της ζωής του είναι πράξεις φυγής. Δεν είχε ιδεώδη.

Κλίμα τρομοκρατίας. Ο Νίκος Ψυρούκης, στο βιβλίο του Ο φασισμός και η 4η Αυγούστου, εκδόσεις Επικαιρότητα, Αθήνα 1974, σελίδα 71, καταλογίζει στους Γεώργιο Β΄και Μεταξά ότι: Η υποχρέωση που είχε αναλάβει (σ.σ. ο βασιλιάς) ήταν να οδηγήσει τη χώρα στην ανοικτή δικτατορία. Τελικά ο Δεμερτζής ξανασχηματίζει κυβέρνηση με την υποστήριξη των μεγάλων κομμάτων. Και όλα γίνονται σε κλίμα όλο και μεγαλύτερης τρομοκρατίας. Στις 5 Μαρτίου (σ.σ. 1936) αναλαμβάνει το υπουργείο των στρατιωτικών ο Μεταξάς. Στην ίδια σελίδα, ο Ψυρούκης επισημαίνει ότι η προώθηση του Μεταξά δεν ήταν μια αυθαίρετη πράξη του Γεωργίου. Στο Συμβούλιο του Στέμματος, που έγινε στα μέσα Φεβρουαρίου, είχαν όλοι οι πολιτικοί ηγέτες συμφωνήσει για την επιτάχυνση των εξοπλισμών και την παραπέρα στρατικοποίηση της χώρας. [...]. Η επιλογή του Ι. Μεταξά δε βρήκε καμμιά αντίδραση, χαιρετίστηκε με ικανοποίηση. Μόνο ο «Ριζοσπάστης» στις 4 Μαρτίου 1936 κατάγγειλε, ότι βαίνο33

Νίκος Πηγαδάς

με προς κυβέρνηση βασιλικής δικτατορίας. Ο υπόλοιπος τύπος έγραφε, πως ο βασιλιάς διόρισε τον Μεταξά, για να βάλει τέρμα στον παρεμβατισμό της μοναρχικής χούντας, επικεφαλής της οποίας ήταν ο στρατηγός Α. Παπάγος. Μ’ άλλα λόγια, τα ανάκτορα ήταν φωλιά χουντικών και εκκόλαψης δικτατόρων. Αφού αναφέρεται στον διορισμό του Μεταξά στην πρωθυπουργία (25.4.1936), μετά τον θάνατο του Δεμερτζή (13.4.1936), ο Ψυρούκης σημειώνει απαξιωτικά, πως ο Μεταξάς, στις εκλογές του 1928, δεν είχε εκλεγεί ούτε βουλευτής, για να προσθέσει εμφατικά τα ακόλουθα (ό.π., σ.81-82): Είχε (σ.σ. ο Μεταξάς) βαθειά ψυχική αποσύνθεση, ήταν ο χρεωκοπημένος άνθρωπος. [...]. Η 4η Αυγούστου δεν ήταν το έργο του Ι. Μεταξά. Ο δικτάτορας ήταν το εκτελεστικό όργανο της δικτατορίας. [...]. Για να είναι δικτάτορας, έπρεπε να στηρίζεται στην εμπιστοσύνη του Γεωργίου Β΄. Αρα, η φασιστική δικτατορία της 4ης Αυγούστου είχε ένα και μόνο πολιτικό ρυθμιστή, τον Γεώργιο Β΄. Αυτό το ετόνιζε και ο ίδιος ο Μεταξάς στους λόγους του. Στην αγαστή συνεργασία βασιλιά και Μεταξά αναφέρεται ο διπλωμάτης Αννίβας Βελλιάδης, στο βιβλίο του Μεταξάς-Χίτλερ, με υπότιτλο Ελληνογερμανικές σχέσεις στη Μεταξική δικτατορία 1936-1941, εκδόσεις Ενάλιος, Αθήνα 2003, σ. 336, ως εξής: Ηταν μια συνεργασία, η οποία θα αποδώσει καρπούς και για τους δύο. Ο Γεώργιος παρέμεινε σταθερά στον θρόνο του με την υποστήριξη των Αγγλων και, σε ανταπόδοση, επιτηρούσε τον Μεταξά, ώστε να ακολουθεί μια πολιτική σύμφωνη με τις βρετανικές επιδιώξεις. Προηγουμένως, (ό.π., σ.24), ο ίδιος επισημαίνει τα ακόλουθα: […], ο Μεταξάς είχε φιλοβασιλικό προσανατολισμό από τα πρώτα χρόνια της στρατιωτικής του καριέρας και είχε υπηρετήσει επανειλημμένα στο στρατιωτικό επιτελείο του διαδόχου Κωνσταντίνου. Ο αντιστράτηγος Αλέξανδρος Μαζαράκης–Αινιάν, ακαδημαϊκός (1928) και πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών (1936), στο βιβλίο του Απομνημονεύματα, εκδόσεις Εστία, Αθήνα 1948, παραθέτει για τον Μεταξά τα εξής απαξιωτικά (σ. 469 κ.ε.): Ομολογώ, ότι καίτοι είχε πολλάκις λεχθή, ότι ο Μεταξάς θα εγίνετο δικτάτωρ, καίτοι ο διορισμός υπουργών προσωπικώς εις αυτόν ανηκόντων ως ο Παπαδήμας, Σκυλακάκης κ.λπ., ήσαν ύποπτοι, εγώ δεν το επίστευα. 34

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

[...]. Αφ’ ετέρου, δεν είχα την ιδέαν, ότι από χαρακτήρος ήτο τολμηρός και επεζήτει ευθύνας, διότι όλος του ο βίος και η ανάδειξίς του έγινε πάντοτε εις τα παρασκήνια. Ο Λάκης Σάντας, στη σελίδα 16 του βιβλίου του Μια νύχτα στην Ακρόπολη..., εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2010, χαρακτηρίζει το καταπιεστικό καθεστώς της 4ης Αυγούστου ως σκέτη αντιγραφή της φασιστικής ιταλικής δικτατορίας του Μουσολίνι. Ο άνθρωπος που κατέβασε στην Κατοχή τη ναζιστική σημαία από την Ακρόπολη, μαζί με τον Μανόλη Γλέζο, αναφέρει συμπληρωματικά (ό.π.): Είχαν κάνει δε οργάνωση για τη νεολαία και υποχρέωναν όλους τους Ελληνες μαθητές να γίνουν μέλη της ΕΟΝ (σ.σ. Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας), αλλιώς θα διαγράφονταν απ’ όλα τα σχολεία. Ετσι, υποχρέωναν τα παιδιά να χαιρετάνε φασιστικά, με τεντωμένο το δεξί χέρι, στις συγκεντρώσεις τους.

Ακολουθούν συνοπτικά βιογραφικά στοιχεία του Ι. Μεταξά. Γεννήθηκε το 1871 στην Ιθάκη, έχοντας καταγωγή από την Κεφαλονιά. Ο Δημήτριος Κιτσίκης, καθηγητής Ιστορίας των διεθνών σχέσεων στο πανεπιστήμιο της Οτάβα, στο βιβλίο του Η Ελλάδα της 4ης Αυγούστου και αι μεγάλαι δυνάμεις, υπότιτλος Τα αρχεία του υπουργείου Εξωτερικών 1936-1941, σ. 28-29, αναφέρει μεταξύ άλλων για τον Μεταξά: Ο Ιωάννης Μεταξάς είναι υιός ενός ξεπεσμένου αριστοκράτου των Ιονίων νήσων και μιας χωρικής. Είναι πτωχός, αλλά φέρει τον τίτλον του κόμητος, τον οποίον η οικογένειά του κατέχει από τον 17ον αιώνα [...]. Χάρις εις τον διάδοχον Κωνσταντίνον, εστάλη το 1899 δια σπουδάς εις την Ακαδημίαν Πολέμου του Βερολίνου. Ο ίδιος ο Μεταξάς, ενώ σπουδάζει ακόμη στο Βερολίνο (31.3.1900), σημειώνει στο ημερολόγιό του (τόμος 1ος, επιμέλεια Χρ. Χρηστίδης, εκδόσεις Εστία, Αθήναι 1951, σ. 500 και 527), τα εξής αποκαλυπτικά των ακραίων πολιτικών πεποιθήσεών του: Είμαι στρατιώτης και ευγενής και θέτω εις την υπηρεσίαν του Βασιλέως το ξίφος μου... Μου είναι αδιάφορον αν ο Βασιλεύς είναι καλός ή κακός, επιβλαβής ή ωφέλιμος· δεν εξετάζω αν αι πράξεις του προξενούν καλόν ή κακόν εις το έθνος· τον ακολουθώ τυφλώς εις ό,τι θέλει· η θέλη35

Νίκος Πηγαδάς

σίς του είναι δι’ εμέ νόμος[...]. Ανήκω εις την αριστοκρατίαν εκείνην, ήτις επολέμησεν ήδη υπέρ του Βασιλέως της και υπέρ του Κράτους πολύ πριν γεννηθή η Ελλάς. Σε άλλο σημείο (ό.π.), ο Μεταξάς εμφανίζει τάσεις... βρικόλακα, αναφέροντας τα εξής ανατριχιαστικά: Αγών ήρχισε μεταξύ Διαδόχου και Κοινοβουλευτισμού. Ε! κάτι θα κάμω και εγώ δια να πίω ολίγον αίμα κοινοβουλευτικόν.

Η ηττοπάθεια του δικτάτορα. Στα απομνημονεύματά του (σ.12-13), ο αντιστράτηγος Γ. Τσολάκογλου καταγράφει ένα ενδιαφέρον περιστατικό. Σημειώθηκε στις 21 Μαΐου 1940 στο υπουργείο Εξωτερικών, όπου ο Μεταξάς είχε καλέσει τους αντιστρατήγους Αλ. Παπάγο, Κων. Μπακόπουλο, Γιάννη Πιτσίκα, Δημήτρη Παπαδόπουλο, Γιώργο Κοσμά και τον Τσολάκογλου. Παρών στη συνάντηση ήταν και ο υφυπουργός Στρατιωτικών, Νίκος Παπαδήμας. Ο δικτάτορας γνωστοποίησε στους στρατηγούς πως η Ελλάδα δεν έχει επιθετικές βλέψεις ούτε προτίθεται να επιτεθεί κατά οποιουδήποτε. Αμέσως μετά προσέθεσε: Αλλ’ αν δεχθή την επίθεσιν οιουδήποτε, είνε αποφασισμένη να αντιταχθή μετά της οφειλομένης πεισμοσύνης. Η Ιταλία, αφ’ ής επραγματοποίησε το εν τη Βαλκανική προγεφύρωμά της, μάς τηρεί εν αγωνία, αλλά δεν δεικνύει πρόθεσιν τινα επιθέσεως. Ημείς δεν θα δώσωμεν ποτέ αφορμήν προς τούτο, διότι τηρούμεν απόλυτον ουδετερότητα μεταξύ των αντιμαχομένων. Επειδή δε πλην των άλλων στερούμεθα χρημάτων και οι σημερινοί πόλεμοι είναι πολυδάπανοι, δεν έχομεν δυνατότητας δια μακροχρόνιον πόλεμον, αν μας επιβληθή. Εάν πρόκειται να πολεμήσωμεν κατά τινος μεγάλης δυνάμεως, αι δυνατότητες μειούνται εφ’ όσον αύτη θα είνε εξωπλισμένη με όλα τα σύγχρονα μέσα. Διάρκεια 15-20 ημερών υπολογίζεται, καθ’ ήν θα αντιταχθώμεν σθεναρώς, θα δείξωμεν τας αρετάς μας και θα πέσωμεν ενδόξως. Από τα παραπάνω προκύπτουν αβίαστα τα ακόλουθα δύο συμπεράσματα: 1. Ο Μεταξάς παραδέχεται ουσιαστικά την εγγενή ηττοπάθειά του και 2. Ενώ έχει μπροστά του τούς ηγήτορες του ελληνικού στρατού, αντί να τούς εμψυχώσει και να τούς ανεβάσει το ηθικό, τούς λέει ξεκάθαρα να πολεμήσουν 15-20 ημέρες για την τιμή των όπλων. Αυτά τα λόγια του δικτάτορα συνιστούν ουσιαστικά πράξη δολιοφθοράς. 36

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

Ενας στρατηγός θέτει στον δικτάτορα το εξής ερώτημα: Τώρα που βλέπομεν τα ραγδαία αποτελέσματα κατά της Γαλλίας, μήπως είναι δυνατόν να μεταπηδήσωμεν προς τον Αξονα; Ο Τσολάκογλου (ό.π.) δίνει συνέχεια στο θέμα ως εξής: Ο αείμνηστος πρωθυπουργός, ακούσας τα τοιαύτα, ωργίσθη και επέβαλε σιωπήν εις τον αντιστράτηγον, λέγων ότι θα τηρήσωμεν τον λόγον της τιμής μας. Στη σελίδα 16 των απομνημονευμάτων του, ο Τσολάκογλου καταλογίζει ευθέως στην κυβέρνηση Μεταξά τα ακόλουθα: [...] εκ των υστέρων απεδείχθη ότι αι προθέσεις της κυβερνήσεως ενήσκουν τυρρανικήν επίδρασιν επί των αποφάσεων επιτελών του Γενικού Στρατηγείου. Ενεκα τούτου, δεν εδίστασε να διατάξη την σύμπτυξιν του βορείως Ιωαννίνων στρατού εις Αρταν. Στο σημαντικό αυτό θέμα ο Τσολάκογλου έχει απόλυτο δίκιο, όπως θα δούμε αναλυτικά στο κεφάλαιο Νότιος τομέας.

Από τον Φεβρουάριο του 1940, η κυβέρνηση Μεταξά ήταν ενήμερη για τα προπαρασκευαστικά του πολέμου έργα, που υλοποιούσαν μεθοδικά οι Ιταλοί στην Αλβανία. Συγκεκριμένα: Στις 15.2.1940, το υποπροξενείο μας στο Αργυρόκαστρο ενημερώνει εγγράφως το ΓΕΣ (έγγραφο 220), ότι άρχισε η κατασκευή δρόμου, μήκους 3 χιλιομέτρων και πλάτους 5 μέτρων, κοντά στο χωριό Λιμπόχοβο (περιοχής Αργυροκάστρου). Μάλιστα, ο υποπρόξενος, Κ. Χειμαριός, διευκρινίζει πως 1,5 χιλιόμετρο του δρόμου έχει ήδη σκυροστρωθεί. Παράλληλα, αναφέρει, πως ο αρμόδιος υποδιευθυντής του υπουργείου Δημοσίων Έργων έδωσε εντολή στα συνεργεία να επισπεύσουν την αποπεράτωση τριών οδικών αξόνων, που κατευθύνονται στα ημέτερα σύνορα. Ο ίδιος προσθέτει, ότι ανατέθηκε σε εργολάβο η κατασκευή τριών γεφυρών, πλάτους από 5 έως 17 μέτρων. Κατά την προπαρασκευή της εκστρατείας εναντίον της Ελλάδας, ο Μουσολίνι έστειλε προσωπική επιστολή στον βασιλιά της Βουλγαρίας, Βόρι Γ’ (1894-1943). Αγνοώντας προκλητικά τον ιταλό βασιλιά, ο υπερόπτης δικτάτορας ζήτησε τη σύμπραξη των ιταλο-βουλγαρικών ενόπλων δυνάμεων για 37

Νίκος Πηγαδάς

ταυτόχρονη επίθεση εναντίον της χώρας μας. Η πρότασή του έπεσε στο κενό. (Τσέβι, ό.π, σ. 130) Άξια μνείας είναι και η ακόλουθη εγγραφή του Τσιάνο στο ημερολόγιό του, με ημερομηνία 17.10.1940, δηλαδή δύο ημέρες μετά τη λήψη της απόφασης για κήρυξη του πολέμου κατά της Ελλάδας: Ήρθε να με δει ο στρατηγός Μπαντόλιο και μου μίλησε με μεγάλη σοβαρότητα για τις επιχειρήσεις στην Ελλάδα. Οι τρεις Αρχηγοί των Γενικών Επιτελείων παμψηφεί εναντιώνονται... Στο βιβλίο του Πολιτικά αινίγματα ’40-’41, (εκδόσεις Ελληνική Ευρωεκδοτική ΕΠΕ, Αθήνα 1991), ο Γιάννης Λάμψας καταθέτει την εξής πληροφορία (σ.56): Ο Τσιάνο αναφέρει στο ημερολόγιό του ότι τον Ιανουάριο του 1941, ο Μουσολίνι είχε πει: Αν κάποιος στο πολεμικό συμβούλιο της 15ης Οκτωβρίου είχε προβλέψει αυτό που συνέβη κατόπιν στην πραγματικότητα, θα είχα διατάξει τον τουφεκισμό του.

Η στάση της Γερμανίας. Η Γερμανία του Χίτλερ, για δικούς της λόγους, δεν έβλεπε με καλό μάτι τις επεκτατικές κινήσεις του Μουσολίνι σε βάρος της Ελλάδας. Τουλάχιστον για τη δεδομένη στιγμή. Αφού από τον Ιούνιο του 1940 είχε υποτάξει ολόκληρη σχεδόν τη δυτική και κεντρική Ευρώπη, ο Χίτλερ προωθούσε δύο σχέδια: α) Την εισβολή στην Αγγλία, προκειμένου να σφραγίσει το μέτωπο από τα δυτικά, που τελικά δεν έγινε και β) Την επίθεση κατά της Σοβιετικής Ένωσης στα ανατολικά, που ναι μεν εκδηλώθηκε (22.6.1941), αλλά με σημαντική καθυστέρηση, η οποία αποδείχθηκε μοιραία για τους ναζί. Συνεπώς, δεν έδειχνε διατεθειμένος να διαθέσει γερμανικά στρατεύματα στα Βαλκάνια, προκειμένου να εξυπηρετήσει τις φιλοδοξίες του ιταλού δικτάτορα. Αλλά και οι αναφορές του γερμανού πρεσβευτή στην Αθήνα, Έρμπαχ, προς το Βερολίνο, είχαν έναν ευδιάκριτο αντιιταλικό τόνο. Μάλιστα, ο Έρμπαχ επισημαίνει προφητικά, ότι στην Ελλάδα κυριαρχεί πραγματική θέληση αντίστασης σε κάθε ιταλική επέμβαση[...] και τούτο βρίσκει ισχυρό στήριγμα στο γενικό λαϊκό αίσθημα εναντίον της Ιταλίας. Πάντως, η Γερμανία του Χίτλερ πίεζε παρασκηνιακά την Ελλάδα να αποφύγει οποιαδήποτε κίνηση, που θα μπορούσε να θεωρηθεί από τον Μουσολίνι ως πρόκληση. Το κείμενο που ακολουθεί είναι άκρως αποκαλυπτικό (ΥΠΕΘΑ, Συνοπτική έκθεσις του πολέμου της Ελλάδος 1940-41, σ.8): 38

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

Δια λόγους πολιτικούς η κυβέρνησις (συνιστάτο ιδιαιτέρως υπό της Γερμανίας, κατά κατηγορηματικάς πληροφορίας του εν Βερολίνω Ελληνος πρεσβευτού, να μη δώση η Ελλάς αφορμάς στρατιωτικών μέτρων· υπό τοιούτους όρους η Γερμανία δεν θα επέτρεπε την κατά της Ελλάδος ιταλικήν επίθεσιν), δεν ενέκρινε την συγκρότησιν περισσοτέρων δυνάμεων, όσαι πραγματικώς θα απητούντο λόγω των έναντι ιταλικών συγκεντρώσεων. Από το παραπάνω επίσημο κείμενο του υπουργείου Εθνικής Αμυνας αναδύονται διαζευκτικά δύο πελώρια ερωτηματικά: α) Ο Χίτλερ έπαιζε το παιχνίδι του Μουσολίνι, πιέζοντας την Ελλάδα να μη συγκεντρώνει στρατιωτικές δυνάμεις στα ελληνο-αλβανικά σύνορα ή β) Ενόψει της δικής του επίθεσης, ήθελε τη χώρα μας απροετοίμαστη; Όποια απάντηση κι αν δοθεί, η ουσία είναι πως οι γερμανικές διπλωματικές παρεμβάσεις αποκοίμιζαν τη δικτατορική κυβέρνηση Μεταξά. Ο Αλέξανδρος Παπάγος, αρχηγός τότε του ΓΕΣ και μετέπειτα αρχιστράτηγος του ελληνικού στρατού (επικεφαλής του Γενικού Στρατηγείου), στο βιβλίο του Ο πόλεμος της Ελλάδος 1940-41, εκδόσεις «Οι φίλοι του βιβλίου», Αθήνα 1945, (σ.42), παραθέτει τα εξής αποκαλυπτικά: Τρεις ημέρας μετά την αποβίβασιν των ιταλικών στρατευμάτων εν Αλβανία, ήτοι την 10 Απριλίου 1939, η ιταλική κυβέρνησις, διαψεύδουσα τας κυκλοφορησάσας φήμας επικειμένης ενεργείας κατά της Ελλάδος, διεβεβαίωσε κατηγορηματικώς την ελληνικήν κυβέρνησιν, ότι προτίθεται να σεβαστή, κατά τον πλέον απόλυτον τρόπον, την ακεραιότητα και ανεξαρτησίαν της χώρας μας. Την 13 Απριλίου 1939, αι κυβερνήσεις Μεγάλης Βρετανίας και Γαλλίας προέβησαν εις αυθορμήτους μονομερείς δηλώσεις εγγυήσεως προς την Ελλάδα και Ρουμανίαν συμφώνως με τας οποίας, εν περιπτώσει καθ’ ήν θα ελάμβανε χώραν οιαδήποτε ενέργεια θέτουσα εις κίνδυνον την ελληνικήν ή ρουμανικήν ανεξαρτησίαν και συνεπαγομένη κατά την κρίσιν των κυβερνήσεων Ελλάδος και Ρουμανίας ένοπλον κατά της ενεργείας ταύτης αντίστασιν, η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία θα παρείχον πάραυτα και δια παντός διαθεσίμου μέσου συνδρομήν εις το κράτος το υποστάν την επίθεσιν. Ο ίδιος (ό.π., σ.71) καταγγέλλει κατηγορηματικά ως ανθελληνική την πολιτική του γερμανού δικτάτορα, τονίζοντας τα ακόλουθα: Η έναντι της Ελλάδος γερμανική πολιτική ουδέποτε υπήρξε ειλικρινής. Υπήρξε δόλια και ύπουλος, ως και η υπό της Ιταλίας ασκηθείσα, και χρησιμοποίησε μεθόδους αίτινες επιφανειακώς μόνον διέφερον. Εάν 39

Νίκος Πηγαδάς

δημοσιευθεί Ελληνική Βίβλος αφορώσα την έναντι ημών γερμανικήν πολιτικήν, θα καταφανή επακριβώς ποσάκις η Γερμανία, ενώ εξώπλιζε εντατικώς την Βουλγαρίαν και υπέθαλπε τας εις βάρος ημών εδαφικάς διεκδικήσεις της χώρας ταύτης, ενώ είχεν αναγνωρίσει την Μεσόγειον ανήκουσαν εις τον ζωτικόν χώρον της Ιταλίας, ενώ ήτο εν πλήρει γνώσει των βλέψεων και προθέσεων αυτής έναντι ημών, διεβεβαίου εν τούτοις ημάς ότι τρέφει τα φιλικώτερα των αισθημάτων δια την Ελλάδα [...], ότι επιθυμεί πάση θυσία να διατηρηθή η ειρήνη εις τα Βαλκάνια και ότι δεν θα επιτρέψει εις την Ιταλίαν να διαταράξη ταύτην. Στη σελίδα 127, ο Παπάγος παραθέτει αυστηρώς απόρρητη προσωπική αναφορά του προς τον Μεταξά, με ημερομηνία 13.1.1940. Αναφέρεται σε επίσκεψη που τού έκανε ο στρατιωτικός ακόλουθος της Γερμανίας, ο οποίος τον διαβεβαίωνε ότι: Είναι εξουσιοδοτημένος να με διαβεβαιώση ότι επέκτασις του πολέμου εις την Βαλκανικήν, πρωτοβουλία της Γερμανίας αποκλείεται τελείως. Δεν έχει αύτη κανένα λόγον να στερηθή των πηγών εφοδιασμού άς προσφέρει αυτή η Βαλκανική και συνεπώς αποβλέπει εις το να διατηρηθή η ησυχία εν αυτή. Τα δραματικά γεγονότα, που ακολούθησαν, απέδειξαν με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο πως οι ναζί του Χίτλερ, όπως και οι φασίστες του Μουσολίνι, διεκδικούσαν... χρυσό μετάλλιο στο ψέμα και στην υποκρισία.

Το σχέδιο Μαρίτα. Άλλωστε, είναι γεγονός πως στις 13 Δεκεμβρίου του 1940 ο Αδόλφος Χίτλερ υπέγραψε το σχέδιο Marita, που προέβλεπε γερμανική επίθεση κατά της χώρας μας για τον Μάρτιο του 1941. Ο συνταγματάρχης Δημήτρης Π. Μαχάς, επιτελάρχης τότε του Β΄ σώματος στρατού, στο βιβλίο του Η μάχη της Πίνδου: 28 Οκτωβρίου 1940 – 14 Νοεμβρίου 1940, σ. 411, καταθέτει τις ακόλουθες πληροφορίες (διατηρείται η γλώσσα του κειμένου): Είναι γεγονός ότι η ιταλική επίθεσις του Μαρτίου 1941 αποτελούσε τμήμα γενικωτέρου σχεδίου του Άξονος, δια την εξουδετέρωσιν του Ελληνικού εμποδίου και δια την κατάληψιν ολοκλήρου της Βαλκανικής. Το περίφημον σχέδιον «Μαριέττα» (σ.σ. Μαρίτα είναι το σωστό) του Γερμανικού Στρατηγείου, το οποίον υπέγραψεν ο Χίτλερ την 13ην Δεκεμβρίου και του οποίου την ύπαρξιν απεκάλυψεν ο Στρατηγός Γκαίριγκ, κατά την δίκην ενώπιον του Διασυμμαχικού Δικαστηρίου της Νυρεμβέργης, προ40

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

έβλεπε την ανάληψιν επιθέσεως υπό του Γερμανικού Στρατού κατά της Ελλάδος τον μήνα Μάρτιον 1941. Η συγκατάθεσις του Χίτλερ όπως ο Μουσολίνι ενεργήση την μεγάλην εαρινήν επίθεσιν, εδόθη εν απολύτω συναρτήσει με το Γερμανικόν αυτό σχέδιον. Ο Φύρερ είχεν υπ’ όψιν του τας διαβεβαιώσεις του Μουσολίνι, ότι θα κατακλύση την Ελλάδα με τας τριάκοντα Μεραρχίας του. Είχεν επίσης υπ’ όψιν του και την υπεράγαν αισιόδοξον έκθεσιν, την οποίαν τού υπέβαλε την παραμονήν της επιθέσεως –την 7ην Μαρτίου- (σ.σ. η εαρινή επίθεση εκδηλώθηκε στις 9 Μαρτίου, οπότε η 7.3 ήταν η προπαραμονή) πολυμελής αποστολή Γερμανών επιτελών, η οποία Επιτροπή είχεν επιθεωρήσει ολίγας ημέρας πρότερον ολόκληρον το Ελληνικόν μέτωπον. Βασίμως λοιπόν ο Χίτλερ επίστευεν ότι μία ή δύο ημέραι θα ήσαν αρκεταί διά να διασπασθή οριστικώς το Ελληνικόν μέτωπον. Τέτοιο πράγμα όμως δεν συνέβη. Στις 18.12.40, πέντε μόλις ημέρες μετά από την υπογραφή του σχεδίου Μαρίτα, ο Χίτλερ υπέγραψε και το περίφημο σχέδιο Μπαρμπαρόσα, για την εκδήλωση επίθεσης κατά της Σοβιετικής Ένωσης. Η επίθεση εξαπολύθηκε στις 22 Ιουνίου 1941, ενώ κατά το σχέδιο θα ξεκινούσε στις 2 Μαΐου του ίδιου έτους. Οι επτά εβδομάδες που μεσολάβησαν μεταξύ των δύο ημερομηνιών θεωρούνται από αρκετούς συγγραφείς και αναλυτές ως κρίσιμης σημασίας για τις εξελίξεις στο γερμανο-σοβιετικό μέτωπο. Υποστηρίζεται, δηλαδή, ότι η καθυστερημένη εκδήλωση της επίθεσης των ναζί τούς οδήγησε σε συντριπτική ήττα, επειδή τούς πρόλαβε ο βαρύς σοβιετικός χειμώνας. Βέβαια, τον πρώτο λόγο στην αντίσταση κατά των Γερμανών τον είχαν ο Κόκκινος στρατός και οι λαοί, που συναποτελούσαν τη Σοβιετική Ενωση, οι οποίοι υποβλήθηκαν σε τεράστιες θυσίες μέχρι τη συντριβή των στρατευμάτων του Χίτλερ. Ο Μαχάς (ό.π., σ.412) αναφέρει, ότι κατά το σχέδιο Μπαρμπαρόσα, οι γερμανικές δυνάμεις από τη 12η στρατιά του φον Βίλχελμ Λιστ και τα τεθωρακισμένα του φον Κλάις, που εκστρατεύσανε κατά της Βαλκανικής χερσονήσου και της Ελλάδας, έπρεπε να έχουν επιστρέψει και να βρίσκονται οπωσδήποτε στα σοβιετικά σύνορα στις 2 Μαΐου. Οι ναζί και ο Χίτλερ λογάριαζαν χωρίς τον ξενοδόχο, που δεν ήταν άλλος από τον έλληνα στρατιώτη.

Το διπλωματικό παρασκήνιο. Τα ντοκουμέντα που ακολουθούν είναι δάνεια από το βιβλίο Η ιταλική επίθεσις κατά της Ελλάδος 1940-1941, έκδοση του Βασιλικού Υπουργείου Εξωτερικών, Αθήνα 1940. Μέσα από τα αυθεντικά κείμενα γίνεται καταφανές το εξής: Από την πρώτη στιγμή (7.4.1939), που οι Ιταλοί προσάρτησαν την Αλβανία, δεν απέκρυπταν τις επιθετικές βλέψεις τους κατά της χώρας μας. Στα 41

Νίκος Πηγαδάς

λόγια όμως το φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι διαβεβαίωνε προς κάθε κατεύθυνση, ότι σέβεται την ανεξαρτησία και την εδαφική ακεραιότητα της Ελλάδας, αλλά και της ήδη προσαρτημένης Αλβανίας! Εξι Απριλίου 1939. Ο πρεσβευτής μας στο Λονδίνο, Χαράλαμπος Σιμόπουλος, αναφέρει στο υπουργείο Εξωτερικών (στο εξής ΥΠΕΞ): Με εκάλεσαν σήμερον εις το υπουργείον των Εξωτερικών και μοι ανεκοίνωσαν, ότι η ιταλική κυβέρνησις παρέσχε διαβεβαιώσεις ότι δεν πρόκειται να προβή εις οιονδήποτε εν Αλβανία κίνημα. Δεν πέρασε παρά ένα μόλις 24ωρο και οι ιταλικές διαβεβαιώσεις προς τους Αγγλους αποδείχτηκαν κενές περιεχομένου. Την επομένη (7 Απριλίου), ο πρεσβευτής μας στα Τίρανα, Σκέφερις, τηλεγραφεί στο ΥΠΕΞ, ότι την 6ην πρωινήν πέντε ιταλικά πολεμικά πλοία ήρχισαν βομβαρδίζοντα το Δυρράχιον. Συνοδεύονται υπό δύο οπλιταγωγών. Λίγες ώρες αργότερα, ο Σκέφερις αναφέρει, ότι ιταλικά αεροπλάνα ρίχνουν στα Τίρανα προκηρύξεις, καλώντας τον αλβανικό λαό να μη υπακούση εις την κυβέρνησιν και να μη αντισταθή. Επιπλέον, επισημαίνεται στις προκηρύξεις πως οι ιταλικές στρατιωτικές δυνάμεις θα παραμείνωσιν εν τη χώρα μόνον τον χρόνον τον αναγκαιούντα προς αποκατάστασιν της ειρήνης, της τάξεως και της δικαιοσύνης. Στις 8 Απριλίου, ο πρεσβευτής μας στο Βελιγράδι, Ραούλ Ρωσέττης, μεταφέρει δήλωση, που τού έκανε ο γιουγκοσλάβος πρωθυπουργός, κατά την οποία: Η ιταλική κυβέρνησις επανέλαβε τας διαβεβαιώσεις της περί σεβασμού των περί Αδριατικής και Αλβανίας συμφωνιών, επεξηγήσασα την ενέργειάν της ως προσωρινήν. Την ίδια ημέρα, ο Γκαλεάτσο Τσιάνο (Ciano, 1903-1944), διαβεβαιώνει τους πρέσβεις της Αγγλίας και των ΗΠΑ, ότι η χώρα του ουδόλως θα θίξη την ακεραιότητα και την ανεξαρτησίαν της Αλβανίας. Προσέθεσε μάλιστα, πως τα ιταλικά στρατεύματα θα αποσυρθούν μόλις αποκατασταθή η τάξις και σχηματισθή κυβέρνησις φιλική προς την Ιταλίαν. (Το σχετικό τηλεγράφημα προς το ΥΠΕΞ υπογράφει ο επιτετραμένος μας στη Ρώμη, Ρωμάνος). Στις 8 Απριλίου, επίσης, ο Σκέφερις ενημερώνει, πως ο διοικητής του πρώτου ιταλικού τάγματος, που έφτασε στα Τίρανα, δήλωσε ότι η Ιταλία έρχεται δια να μεγαλώση την Αλβανίαν. Την ίδια ημέρα, ο πρωθυπουργός και υπουργός Εξωτερικών, Μεταξάς, γνωστοποιεί στην ελληνική πρεσβεία στη Ρώμη, πως ο βασιλιάς της Αλβανίας, Ζωγ (τον έλεγαν και Ζώγου), συνοδευόμενος από τον αλβανό πρωθυπουργό, έφτασε προ ολίγου στη Φλώρινα. Η είσοδος στο ελληνικό έδαφος έγινε άνευ ουδεμιάς προηγουμένης προειδοποιήσεως, 42

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

προφανώς λόγω του γεγονότος ότι επαύσαμεν από του απογεύματος της χθες λαμβάνοντες τηλεγραφήματα παρά της ημετέρας εν Τιράνοις πρεσβείας. Ο Μεταξάς δίνει εντολή στον Ρωμάνο να ανακοινώσει επειγόντως στον Τσιάνο, ότι η ελληνική κυβέρνηση θα λάβη πάραυτα τα αναγκαία μέτρα, δια να αποτραπή οποιαδήποτε επί του ημετέρου εδάφους πολιτική δράσις του βασιλέως Ζωγ [...]. Και μόνο τα δύο επιρρήματα, επειγόντως και πάραυτα καταδεικνύουν πως ο έλληνας δικτάτορας διακατέχεται από πανικό. Επειδή ο έκπτωτος πια βασιλιάς της Αλβανίας ζήτησε προφανώς πολιτικό άσυλο στη χώρα μας, ο Μεταξάς έσπευσε με δική του πρωτοβουλία να δώσει εξηγήσεις στον Τσιάνο. Ο Αχμέτ Ζώγου (1895-1961) ήταν βασιλιάς της Αλβανίας από το 1928, με το όνομα Ζωγ Α΄. Γιος μωαμεθανού αρχηγού της φυλής Ζογκόλι, συνέβαλε στην απελευθέρωση της χώρας του από τους Τούρκους. Πρωθυπουργός της Αλβανίας το 1922 και πρόεδρός της (1925-1928). Εκθρονίστηκε από τον Μουσολίνι. Στις 9 Απριλίου 1939, ο επιτετραμένος της Ιταλίας στην Αθήνα διαβιβάζει στον Μεταξά ευχαριστήριο μήνυμα του Μουσολίνι. Ταυτόχρονα, ο διευθυντής του ιδιαιτέρου γραφείου του Τσιάνο, ονόματι Ανφούζο, κάλεσε τον Ρωμάνο, για να τού γνωστοποιήσει, πως στο παραπάνω μήνυμα ο Μουσολίνι εκφράζει την πεποίθησή του ότι: [...] τίποτε δεν πρόκειται να διαταράξη την μεταξύ της Ιταλίας και της Ελλάδος φιλίαν, ήν ούτος θεωρεί ως βάσιν των σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών τόσον δια σήμερον όσον και δια το μέλλον. Μνημείο ψεύδους, αμοραλισμού και υποκρισίας το μήνυμα του Μουσολίνι, με προφανή στόχο να αποκοιμίσει τον Μεταξά. Την ίδια ημέρα, ο πρεσβευτής μας στο Λονδίνο, Σιμόπουλος, τηλεγραφεί στο ΥΠΕΞ, ότι ο Τσιάνο επανέλαβε χθες ρητώς στον πρεσβευτή της Αγγλίας στη Ρώμη τη διαβεβαίωση, πως η Ιταλία θα σεβασθή την ανεξαρτησίαν της Αλβανίας και δε θα υπάρξει μεταβολή εις το προβλεπόμενον υπό της αγγλοϊταλικής συμφωνίας statu quo. Ωστόσο, τρεις ημέρες αργότερα, όπως αναφέρει ο Σκέφερις, ο ίδιος ο Τσιάνο διαψεύδει τον Μουσολίνι, δηλώνοντας ξεκάθαρα σε εκδήλωση του αλβανικού ΥΠΕΞ, ότι η Ιταλία θα μεριμνήση δια την ειρήνευσιν της Αλβανίας και δια την πραγματοποίησιν των εθνικών της βλέψεων. Είναι προφανές, πως ο αμετροεπής Τσιάνο συναγωνίζεται τον πεθερό του στην ψευδολογία. Στις 21 Απριλίου, ο Ρωσέττης τηλεγραφεί από το Βελιγράδι τα ακόλουθα: [...] εις την αλβανικήν επιτροπήν, την μεταβάσαν εις Ρώμην όπως προσφέρη το αλβανικόν στέμμα εις τον βασιλέα της Ιταλίας, ο κ. Μουσολίνι υπεσχέθη την επέκτασιν των αλβανικών συνόρων. 43

Νίκος Πηγαδάς

Ετσι αντιλαμβανόταν ο ιταλός δικτάτορας τις στενές φιλικές σχέσεις με την Ελλάδα. Πάντως, με τον παραπάνω τρόπο χρίστηκε αντιβασιλιάς-τοποτηρητής της Αλβανίας ο φασίστας Φραντσέσκο Γιακομόνι, επιστήθιος φίλος του Τσιάνο. Προηγουμένως (13 Απριλίου), ο πρωθυπουργός της Αγγλίας, Νέβιλ Τσάμπερλεν (Chamberlain, 1869-1940), διαβεβαιώνει τη Βουλή των Κοινοτήτων, ότι θα πράξει ό,τι απαιτείται, ώστε να αποφευχθεί κάθε διατάραξις δια της βίας εις το statu quo της Μεσογείου και της Βαλκανικής χερσονήσου. Παρεμφερή δήλωση έκανε και ο πρωθυπουργός της Γαλλίας, Εντουάρ Νταλαντιέ (Daladier). Η ενδοτικότητα του δίδυμου Τσάμπερλεν – Νταλαντιέ διευκόλυνε τον Χίτλερ στην υλοποίηση των πολεμικών σχεδίων του. Οπότε, οι παραπάνω δηλώσεις του δίδυμου δεν είχαν ουσιαστικό αντίκρυσμα. Ο Μεταξάς, πάντως, ευχαρίστησε αμφοτέρους. Ο Λάμψας, (ό.π., σ.27), υποστηρίζει πως στις 30.9.1940, σε επιστολή του προς τον πρόεδρο Φραγκλίνο Ρούσβελτ, ο αμερικανός πρεσβευτής στην Αθήνα, Λίνκολν Μακ Βη, αναφέρει ότι ο Μεταξάς τού είχε εκμυστηρευθεί τα εξής: Αν δείξουμε καθαρά πως είμαστε αποφασισμένοι να αντισταθούμε, ίσως να γλιτώσουμε. Ο καταιγισμός των πληροφοριών, σχετικά με τη σχεδιαζόμενη επίθεση του Μουσολίνι κατά της χώρας μας, συνεχίζεται. Στις 27.4.1939, ο Σκέφερις αναφέρει από τα Τίρανα, ότι οι συγκεντρώσεις ιταλικών δυνάμεων στη Αλβανία ήρξαντο ανησυχούσαι σοβαρώς τους ενταύθα διπλωματικούς κύκλους. Ο ίδιος προσθέτει: Αλβανός υπουργός ανεκοίνωσεν εμπιστευτικώς εις τον ημέτερον διερμηνέα, ότι εν περιπτώσει περιπλοκών η Ιταλία προτίθεται να καταλάβη αμέσως την Ηπειρον μέχρι της Πρεβέζης. Στις 10 Ιουνίου 1940, η Ιταλία κηρύσσει τον πόλεμο κατά της Αγγλίας και της καταρρέουσας από τη γερμανική εισβολή Γαλλίας. Σε ομιλία του προς τον ιταλικό λαό, ο Μουσολίνι δηλώνει κατηγορηματικώς τα ακόλουθα: Η Ιταλία δεν σκοπεύει να παρασύρη εις την σύρραξιν άλλους λαούς συνορεύοντας μετ’ αυτής από ξηράς ή από θαλάσσης. Η Ελβετία, η Γιουγκοσλαβία, η Ελλάς, η Τουρκία και η Αίγυπτος ας λάβουν υπό σημείωσιν τους λόγους μου τούτους. Την επομένη, ο Μεταξάς ενημερώνει την πρεσβεία μας στη Ρώμη, ότι σε σχετικό ερώτημα, που τού έθεσε ο ιταλός πρεσβευτής στην Αθήνα, απάντησε πως η Ελλάδα θα τηρήσει στάση απολύτου ουδετερότητος, εφόσον ο πόλεμος δεν μεταφέρεται εις τα Βαλκάνια. Ωστόσο με την κατάληψη της Αλβανίας από τους Ιταλούς, ο πόλεμος είχε ήδη μεταφερθεί στα Βαλκάνια και ο Μεταξάς σφύριζε αδιάφορα... 44

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

Φτάνουμε αισίως στον Οκτώβριο του 1940, με τα τύμπανα του πολέμου να ηχούν ασταμάτητα από κάθε κατεύθυνση. Συγκεκριμένα: Στις 21 Οκτωβρίου, ο υποπρόξενος της Ελλάδας στους Αγίους Σαράντα, Τριανταφυλλάκος, τηλεγραφεί στο ΥΠΕΞ ότι προωθήθησαν προς τα σύνορα αι στρατιωτικαί δυνάμεις των Αγίων Σαράντα. Στις 23 Οκτωβρίου, ο πρεσβευτής μας στη Ρώμη, Ι. Πολίτης, επικαλούμενος πληροφορίες από στρατιωτική πηγή, προσδιορίζει χρονικά την εκδήλωση της ιταλικής επίθεσης μεταξύ 25 και 28 τρέχοντος μηνός. Εχοντας έγκυρη ενημέρωση από το Βερολίνο, ο πρεσβευτής μας στη Βέρνη, Ψαρούδας, ενημερώνει στις 25 Οκτωβρίου ότι η επίθεσις κατά της Ελλάδος είναι ζήτημα ημερών. Ο γενικός πρόξενος στα Τίρανα, Αργυρόπουλος, αναφέρει την ίδια ημέρα, πως επιβεβαιώνεται η πληροφορία περί επιτάξεως των συγκοινωνιακών μέσων [...]. Διάχυτος είναι η γνώμη, ότι ευρισκόμεθα εις τα πρόθυρα ιταλικής δράσεως. Κι ενώ οι διπλωμάτες μας έκαναν σωστά τη δουλειά τους, ενημερώνοντας έγκαιρα, ο Μεταξάς τι έκανε; Απέφυγε να ενημερώσει αμέσως τους ηγέτες των στρατιωτικών μονάδων, που είχαν παραταχθεί κοντά στα ελληνο-αλβανικά σύνορα! Το έπραξε μόνον, όταν ο ιταλός πρεσβευτής τού επέδωσε το ιταμό τελεσίγραφο.

Η συνεργασία του εγωκεντρικού Χίτλερ με τον υπερφίαλο Μουσολίνι δεν ήταν πάντα ειλικρινής και προσυμφωνημένη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το γεγονός, ότι ο ιταλός δικτάτορας απέκρυψε επιμελώς από τον σύμμαχό του τα σχέδια για την επίθεση στη χώρα μας. Κι αυτό ενόχλησε τους Γερμανούς. Η αποκάλυψη έρχεται μέσα από το βιβλίο L’ Italia nella seconda Guerra Mondiale, (Η Ιταλία στον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο), που υπογράφει ο ιταλός στρατάρχης Πιέτρο Μπαντόλιο (1871-1956). Σε απόσπασμα, που δημοσιεύει το ΓΕΣ/ΔΙΣ (ό.π., τ.Α΄, σ.271), αναφέρονται μεταξύ άλλων τα ακόλουθα: Τον Νοέμβριο του 1940, ο Μπαντόλιο συναντήθηκε στο Ινσμπρουκ της Αυστρίας με τον γερμανό ομόλογό του Γουλιέλμο Κάιτελ. Ο τελευταίος έκανε αμέσως παρατήρηση στον συνομιλητή του, επειδή η Ιταλία επιτέθηκε κατά της χώρας μας, χωρίς προηγουμένως να ενημερώσει τον Χίτλερ, ο οποίος επεθύμει να μη διαταράξη την κατάστασιν εις τα Βαλκάνια. Εκ της Ελλάδος, η Γερμανία ελάμβανεν ουχί ολίγας προμηθείας, αίτινες ίσως θα έλειπον αργότερον. Εάν, [...], είχον ειδοποιηθή, θα μετέβαινον αεροπορικώς εις Ρώμην ίνα εμποδίσω την εκστρατείαν ταύτην. Τότε ο Μπαντόλιο αποκαλύπτει στον Κάιτελ, ότι ο Μουσολίνι είχε απαγορεύσει στους επιτελείς του να ενημερώσουν σχετικά τον Χίτλερ, με την εξής γελοία δικαιολογία:

Νίκος Πηγαδάς

Μας ειδοποίησαν μήπως οι Γερμανοί ότε ούτοι επετέθησαν εναντίον της Νορβηγίας ή και δι’ άλλας επιχειρήσεις άς εξετέλεσαν; Μας ηγνόησαν τελείως. Και τώρα και εγώ τους πληρώνω με το ίδιον νόμισμα. Δηλαδή, ο ιταλός δικτάτορας ξεκίνησε έναν ανθρωποβόρο πόλεμο για ένα γινάτι; Και μόνο αυτή η αποκάλυψη του Μπαντόλιο είναι αρκετή για να χαρακτηρισθεί ο Μουσολίνι ανεύθυνος, επικίνδυνος για τη χώρα του και αφερέγγυος απέναντι στους συμμάχους του.

Οι προκλήσεις. Η μεγαλύτερη και πιο ιταμή πρόκληση του φασισμού, απέναντι στην Ελλάδα, ήταν η καταβύθιση του ευδρόμου Ελλη. Σημειώθηκε στην Τήνο, ανήμερα του Δεκαπενταύγουστου του 1940, ημέρα Τετάρτη, ώρα 8.25 το πρωί. Οταν δέχτηκε την ύπουλη και απρόκλητη επίθεση του ιταλικού υποβρυχίου, το σημαιοστολισμένο σκάφος βρισκόταν αγκυροβολημένο λίγο έξω από το λιμάνι. Η αθηναϊκή εφημερίδα Ελληνικόν Μέλλον (17.8.1940) περιγράφει το πρωτοφανές και αιματηρό γεγονός ως εξής: Την 8.30 πρωινήν τα πλήθη των προσκυνητών είχον κατακλύσει την παραλιακήν λεωφόρον. Ομάδες λαού ίστανται επί του λιμενοβραχίονος,

Το εύδρομο Έλλη. (Πηγή, Ναυτικό Μουσείο Ελλάδας. Φωτό, Βαγγ. Τζερτζίνης). 46

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

εις μικράν απόστασιν από του οποίου ήτο αγκυροβολημένη η «Ελλη». Αιφνιδίως, τρεις διαδοχικαί εκρήξεις συνετάραξαν την κατανυκτικήν ηρεμίαν του πλήθους. Προς στιγμήν τα γυναικόπαιδα κατελήφθησαν υπό πανικού, ο οποίος όμως μεταβάλλεται μετ’ ολίγον εις οδυνηράν σιωπήν επί τη θέα του καιομένου σκάφους. Το υποβρύχιον είχε πλησιάσει εν καταδύσει την «Ελλην», εξεσφενδόνισε κατ’ αυτής τρεις τορπίλλας και ακολούθως εξηφανίσθη. Η μία εξ αυτών έπληξε το σκάφος εις το μέσον ακριβώς, ενώ αι δύο άλλαι ηστόχησαν και έπεσαν επί του λιμενοβραχίονος, εκραγείσαι. Ακολουθεί ανεπιτυχής προσπάθεια ρυμούλκησης του πλοίου σε αβαθή. Τελικά, το Ελλη βυθίζεται τυλιγμένο στις φλόγες, σαν τεράστια λαμπάδα. Τις συνολικές απώλειες του πληρώματος καταγράφει ο Κάρολος Επ. Μωραΐτης, στη σελίδα 127 του βιβλίου του ΕΛΛΗ, η τορπίλλη της ντροπής, εκδόσεις Βασδέκης, Αθήνα 1998, ως εξής: Νεκροί και αγνοούμενοι 9, (σ.σ. 10 ήταν τελικά), τραυματίες 24 [...]. Επίσης απέθανεν εκ συγκοπής της καρδίας μία γυνή αρμενικής καταγωγής και εμωλωπίσθησαν τινές εκ των ευρισκομένων επί του λιμενοβραχίονος από θραύσματα των τορπιλλών. Το πλήρωμα του Ελλη αποτελούνταν συνολικά από 232 άτομα. (Κυβερνήτης του άτυχου πλοίου ήταν ο πλοίαρχος Αγγελος Χατζόπουλος. Αργότερα, χρημάτισε κυβερνήτης στο αντιτορπιλικό Λέων και διοικητής της 3ης μοίρας αντιτορπιλικών. Τα στοιχεία είναι από το Βιογραφικό λεξικό των αποφοίτων της σχολής Ναυτικών Δοκίμων, τόμος δεύτερος, σ. 342-343, του αντιναυάρχου Αναστασίου Κ. Δημητρακόπουλου, εκδότης ΓΕΝ, Αθήνα 2006). Ο αναπάντεχος και αιματηρός τορπιλισμός συγκλόνισε το πανελλήνιο. Παράλληλα, πήρε διεθνείς διαστάσεις. Κι ενώ όλη η Ελλάδα ήταν σίγουρη για τους δολοφόνους και καταριόταν τον Μουσολίνι, ο Μεταξάς υποχρέωσε τις ελληνικές εφημερίδες να γράφουν για άγνωστο υποβρύχιο. Στις 21.8.1940, η υπό τον αρχηγό του στόλου Επαμεινώνδα Καββαδία επιτροπή, για τη διερεύνηση του φασιστικού εγκλήματος, συνέταξε σχετικό πρωτόκολο (129/21.8.1940), που στη σελίδα 104 αποκαλύπτει ότι: Ούτω συνήχθη ότι άπασαι αι βληθείσαι τορπίλλαι ήσαν κατασκευής ιταλικών εργοστασίων (...). Αι ανωτέρω τορπίλλαι είναι γεγονός, ότι δεν επωλήθησαν παρά των ιταλικών εργοστασίων εις ξένον κράτος, καθ’ όσον θα ήτο πολύ εύκολος η βάσει του αριθμού μητρώου των τορπιλλών ανεύρεσις του κράτους τούτου. Αφ’ ετέρου, δέον να θεωρηθή ως απολύτως βέβαιον, ότι δια του ανωτέρω τύπου τορπιλλών είχον εφοδιασθή τα ιταλικά υποβρύχια. Τα ανωτέρω αποτελούν αναμφισβήτητον γεγονός, ότι το εύδρομον 47

Νίκος Πηγαδάς

«Ελλη» εβυθίσθη παρά ιταλικών τορπιλλών, βληθεισών υπό ιταλικού υποβρυχίου. Το γεγονός τούτο δεν ανεκοινώθη μέχρι τούδε επισήμως δια λόγους πολιτικής σκοπιμότητος, οίτινες βεβαίως εξέλιπον ήδη. Καταπέλτης το πόρισμα (πρωτόκολον) της επιτροπής ως προς τους φονιάδες, δεν αφήνει κανένα περιθώριο αμφιβολίας. Γι’ αυτό και προτείνει να ανακοινωθεί επίσημα η ταυτότητα των θυτών. Και τι κάνει τότε ο πανικόβλητος Μεταξάς; Δίνει εντολή να συγκαλυφθούν οι αποκαλύψεις του πορίσματος. Ο υφυπουργός τύπου, Θεολόγος Νικολούδης, στέλνει αυθημερόν (21.8.1940) το με αριθμό 130 τηλεγράφημα προς τους γενικούς διοικητές και νομάρχες του βασιλείου, που παρατίθεται αυτούσιο: Παρακαλούμεν όπως εκδώσητε διαταγάς προς τους ασκούντας την εποπτείαν του τύπου (σ.σ. λογοκριτές), ίνα απαγορεύσωσιν απολύτως την εις τας εφημερίδας καταχώρισιν οιασδήποτε ειδήσεως περί της εθνικότητος του υποβρυχίου του τορπιλλίσαντος το εύδρομον «Ελλη» ως και γενικώς περί του τορπιλλισμού του ευδρόμου. Ο κόσμος το είχε τούμπανο κι ο Μεταξάς κρυφό καμάρι. Ούτε μια διαμαρτυρία. Εστω μια καταγγελία στη διεθνή κοινότητα για το ειδεχθές έγκλημα. Νόμιζε ο δυστυχής, πως με την υποχωρητικότητά του θα απέτρεπε τον πόλεμο. Ο ναύαρχος Καββαδίας, στην έκθεσή του για τη δράση του Πολεμικού Ναυτικού κατά τον πόλεμο (παράγραφος 135), αποκαλύπτει ευθαρσώς την άμεση παρέμβαση του περιδεούς δικτάτορα, για την απόκρυψη της ταυτότητας του υποβρυχίου, ως εξής: Επί του πρώτου τεμαχίου [...], (σ.σ. εννοεί ένα από τα θραύσματα των τορπιλών), υπήρχον ιταλικαί επιγραφαί και τα αρχικά R.M. (REGIA MARINA), εκρυπτογράφησα τούτο επειγόντως και μετά είκοσι λεπτά έλαβον απάντησιν από τον πρωθυπουργόν, καθ’ ήν ύψιστα συμφέροντα επιβάλλουσιν απόλυτον εχεμύθειαν επί της εθνικότητος. [...] Ο ίδιος ναύαρχος (ό.π., παράγραφος 134) ξεσκεπάζει μια ακόμη ιταλική πρόκληση. Αμέσως μετά από τον τορπιλισμό του Ελλη, ο ιταλός ναυτικός ακόλουθος στην Αθήνα, πλοίαρχος Μόρι, ως ήτο φυσικόν ηρνήθη πάσαν ενοχήν εν προφανεί νευρικότητι και εζήτησεν όπως του λοιπού τον ειδοποιούμεν δια πάσαν μετακίνησιν πλοίου. Ο Καββαδίας τον ενημερώνει, ότι την επομένη (16.8.1940) θα πάει ο ίδιος στην Τήνο, με τα αντιτορπιλικά Βασίλισσα Ολγα και Βασιλεύς Γεώργιος. Σκοπός της αποστολής ήταν η προστασία των επιβατηγών πλοίων, που θα μετέφεραν στον Πειραιά τους περίπου 10.000 προσκυνητές από την Τήνο. Γράφει ο ναύαρχος: 48

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

Περί ώραν 10.00, όταν ευρισκόμεθα εις το ύψος της νήσου Γιούρα [...] δύο αεροσκάφη μάς επετέθησαν από μεγάλου ύψους, με στόχον το Β. Γεώργιον. Οι βόμβες αστόχησαν. Ωστόσο, οι Ιταλοί έδειξαν στην πράξη τις πραγματικές προθέσεις τους. Ο Τσέρβι δείχνει να κατανοεί την ευαισθησία των Ελλήνων, απέναντι στην απρόκλητη και αιματηρή βύθιση του Ελλη, για τον πρόσθετο λόγο ότι το φασιστικό έγκλημα έγινε στην Τήνο ανήμερα της Παναγίας. Γράφει (ό.π., σ.61): Η νήσος, όπου υψώνεται ένα λαμπρό ιερό για τους ορθόδοξους χριστιανούς, κάτι σχετικό με τη Λούρδη (σ.σ. Lourdes, πόλη της Γαλλίας, όπου η βασιλική της Παναγίας αποτελεί για τους καθολικούς τόπο προσκυνήματος) ή το Loreto (σ.σ. ιταλική πόλη, επίσης τόπος λατρείας για τους καθολικούς), είχε κατακλυστεί από προσκυνητές. Εμμεσα, λοιπόν, ο Τσέρβι δέχεται πως οι φονικές τορπίλες, εκτός των άλλων, έπληξαν βαθύτατα τον πατριωτισμό, αλλά και το θρησκευτικό συναίσθημα του ελληνικού λαού. Αφού αναφέρει, πως ο Τσιάνο δήλωνε άγνοια ως προς την ταυτότητα του υποβρυχίου, στη σελίδα 62 επισημαίνει: Το μυστήριο της «Ελλης» ξεσκεπάσθηκε ακριβώς από τον Ντε Βέκκι (σ.σ. αρχιφασίστα, κυβερνήτη τότε της Δωδεκανήσου), στις αρχές του 1960, στα απομνημονεύματα που δημοσίευσε σε εβδομαδιαία εφημερίδα. Αυτός βεβαίωσε κατηγορηματικά εκείνο που ήδη φαίνεται πολύ πιθανό και σχεδόν βέβαιο. Οτι δηλαδή η επίθεση έγινε από ένα δικό μας υποβρύχιο. Το επεισόδιο της «Ελλης», στην πραγματικότητα ατυχές, ξεσήκωσε διεθνώς έναν τρομερό θόρυβο, έγραψε ο Ντε Βέκκι. Ο Τσέρβι δεν παραλείπει να προσθέσει, ότι το ιταλικό υποβρύχιο ονομαζόταν Ντελφίνο, με κυβερνήτη τον υποπλοίαρχο Γκιουζέπε Αϊκάρντι. Στις 10 Νοεμβρίου 1940, αφού είχε ήδη επιτραπεί η δημοσίευση πληροφοριών για το Ελλη, ο Γ. Βλάχος, εκδότης της εφημερίδας Καθημερινή, δημοσιεύει άρθρο, όπου καταφέρεται έμμεσα κατά του Μεταξά. Ακολουθεί απόσπασμα του άρθρου, που δημοσιεύει στη σελίδα 100 του βιβλίου του (ό.π.) ο Γιάννης Λάμψας: Μας είχαν πνίξει την «Ελλην» -και πώς, πόσον άτιμα- και όμως η ειρηνική αυτή διάθεσις, το πλήθος των προς απομάκρυνσιν του πολέμου ευχών, μας εκράτησαν σιωπηλούς και με την «Ελλην» πνιγμένην και με τα θραύσματα των τορπιλλών εις τα χέρια μας, απεσύρθημεν εις την γωνίαν της μικρής μας ουδετερότητος. 49

Νίκος Πηγαδάς

Ο ακαδημαϊκός Διονύσιος Κόκκινος, (ό.π., σ.1401), υποστηρίζει πως οι τορπίλες κατά του Ελλη έπληξαν τα όσια και τα ιερά του λαού μας, με την ακόλουθη φράση: [...] η ιταλική ενέργεια θίγει τα ανθρώπινα και τα θέσμια. Στην επόμενη σελίδα, ο Κόκκινος καταγράφει το τραγικό γεγονός με έντονες εικόνες και δραματική προσέγγιση. Οταν η πρώτη τορπίλη έπληξε το Ελλη, λόγω της ισχυρής έκρηξης είκοσι μέλη του πληρώματος, που βρίσκονταν στο κατάστρωμα, ετινάχθησαν εις την θάλασσαν, εις απόστασιν δέκα μέτρων. Επίσης αναφέρει, ότι η δεύτερη έκρηξη σημειώθηκε σε ύφαλο, κοντά στον πράσινο φάρο της εισόδου του λιμανιού, υψώσας πίδακα ύδατος υπέρ τα τριάντα μέτρα. Τέλος, προσθέτει, πως η τρίτη έκρηξη έγινε στον κυματοθραύστη, η οποία εξετίναξε λίθους εις την προκυμαίαν. Το γεγονός κατατρόμαξε το πλήθος των συγκεντρωμένων προσκυνητών. Το Ελλη βυθίστηκε 75 λεπτά μετά τον τορπιλισμό, κάτω από το ανάθεμα και τις κατάρες των Ελλήνων. Εάν το σκάφος βυθιζόταν πολύ νωρίτερα, οι ανθρώπινες απώλειες θα ήταν μεγαλύτερες. Με δεδομένη την παλαιότητα του θωρηκτού Αβέρωφ, ο Κόκκινος θεωρεί, ότι το καταδρομικό Ελλη ήτο το ευχρηστότερον εκ των μεγαλυτέρων πλοίων του στόλου. Ο ίδιος (ό.π., σ.1404) εστιάζει στη βεβαιότητα, που διακατείχε όλους τους Ελληνες ως προς την ταυτότητα του υποβρυχίου ως εξής: Αλλά κανείς και εις την Τήνον από της πρώτης στιγμής και εις τας Αθήνας και εις ολόκληρον την Ελλάδα, μόλις εγνώσθη η είδησις δεν αμφέβαλλεν ότι το πρωτοφανές έγκλημα ήτο ιταλικόν. Αλλά και ο στρατηγός Χαράλαμπος Κατσιμήτρος, στο βιβλίο του Η Ηπειρος προμαχούσα, έκδοση του ΓΕΣ (Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού), Αθήνα 1982, σ.32, εγκαλεί έμμεσα τον Μεταξά για την απόκρυψη της εθνικότητας του υποβρυχίου ως εξής: Η κυβέρνηση Μεταξά απέκρυψε τότε το ανωτέρω αποδεικτικόν στοιχείον (σ.σ. το πόρισμα της επιτροπής Καββαδία), δια γενικωτέρους λόγους και εν τη προσπαθεία της όπως αποφύγη ρήξιν μετά της Ιταλίας, η οποία διέψευσε το γεγονός, ισχυριζομένη ότι δήθεν λίαν πιθανόν να έπραξαν τούτο οι Αγγλοι. Απύθμενο το θράσος του φασισμού, που έφτασε στο σημείο να χαρακτηρίζει το δικό του έγκλημα σαν αγγλική προβοκάτσια. Στη βύθιση του καταδρομικού αναφέρεται και ο Γ. Σ. Οικονόμου (ό.π., σ.69). Γράφει: 50

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

Και χωρίς προπαρασκευή, έστω κάποιου προσχήματος, υποβρύχιο «αγνώστου εθνικότητος» εξαπέλυσε την τορπίλην του και χτύπησε το πανέμορφο αντιτορπιλικό μας. [...]. Και η επίσημος κυβέρνηση ανακοίνωσε και ο σκληρά ελεγχόμενος τύπος επιβεβαίωσε και διελάλησε: «Υποβρύχιον αγνώστου εθνικότητος»! [...]. Η βύθιση της «Ελλης» σε τέτοια μέρα και κατά τέτοιον άνανδρο τρόπο, δημιούργησαν στον ελληνικό λαό σκληρή αγανάκτηση τόσο για το επεισόδιο όσο και για το επίσημο ανακοινωθέν περί υποβρυχίου «αγνώστου εθνικότητος». Είναι προφανές, πως τον Μεταξά διακατείχε έντονη φοβία και γι’ αυτό ανεχόταν τις κραυγαλέες ιταλικές προκλήσεις. Ωστόσο, ο φόβος είναι ο χειρότερος σύμβουλος, ιδιαίτερα σε περιόδους όπου διακυβεύονται η ανεξαρτησία μιας χώρας και, ταυτόχρονα, η ελευθερία ενός ολόκληρου λαού.

Συνέντευξη μη... δημοσιεύσιμη! Τριάντα Οκτωβρίου 1940. Ο Μεταξάς κάνει αυτό που όφειλε να πράξει τον Δεκαπενταύγουστο. Καλεί στο Γενικό Στρατηγείο τους ιδιοκτήτες και αρχισυντάκτες των αθηναϊκών εφημερίδων. Πριν τούς ενημερώσει για τις δραματικές εξελίξεις, τούς απαγόρευσε να ανακοινώσουν το παραμικρό από την ομιλία του. (Ολόκληρη η ατέρμων ομιλία του δημοσιεύεται στο βιβλίο Αποκαλύψεις για τον πόλεμο 1940-41, έκδοση της Εταιρείας Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας, Αθήνα 2001. Ακολουθούν τα πιο ενδιαφέροντα σημεία (σ.4-6). Απολογούμενος, ουσιαστικά, για την απόκρυψη της εθνικότητας του υποβρυχίου, που τορπίλισε το Ελλη, δήλωσε μεταξύ άλλων: Γνωρίζετε ότι από την πρώτην στιγμήν διεπιστώθη, ότι το έγκλημα ήτο ιταλικόν. Εν τούτοις δεν επετρέψαμεν να γνωσθή ότι είχομεν και τας υλικάς πλέον αποδείξεις περί της εθνικότητος του εγκληματίου. Συγχρόνως όμως διέταξα τα αντιτορπιλικά, τα οποία συνώδευον τα πλοία που μετέφερον τους προσκυνητάς από την Τήνον μετά το έγκλημα, αν προσβληθούν από αεροπλάνα ή οπωσδήποτε άλλως να κάμουν αμέσως χρήσιν των όπλων των. Θα σας αποκαλύψω τώρα, ότι τότε διέταξα να βολιδοσκοπηθή καταλλήλως το Βερολίνον. Μου διεμηνύθη εκ μέρους του Χίτλερ, η σύστασις να αποφύγω οιονδήποτε μέτρον δυνάμενον να θεωρηθή από την Ιταλίαν πρόκλησις. Εκαμα το παν δια να μην μπορούν οι Ιταλοί να εμφανισθούν ως δυνάμενοι να έχουν όχι αφορμάς ευλόγους, αλλ’ ούτε ευλογοφανές παράπονον εκ μέρους μας αν και από την πρώτην στιγμήν αντελήφθην τι πράγματι εσήμαινεν η όλος αόριστος σύστασις του Βερολίνου. 51

Νίκος Πηγαδάς

Στη συνέχεια, ο δικτάτορας αποκαλύπτει, πως ο Αξονας τού είχε δώσει σαφώς να καταλάβει το εξής: [...] μόνη λύσις θα μπορούσε να είναι μία εκουσία προσχώρησις της Ελλάδος εις την Νέαν Τάξιν. Προσχώρησις που θα εγένετο λίαν ευχαρίστως δεκτή από τον Χίτλερ ως εραστήν του ελληνικού πνεύματος. Ωστόσο, η συγκεκριμένη προσχώρηση θα συνεπαγόταν θυσίας τινάς δια την Ελλάδα. Οταν ο Μεταξάς ρώτησε τους ναζί ποιες θα είναι οι θυσίες της Ελλάδας, η απάντηση που πήρε ήταν απογοητευτική: [...] η προς τους Ελληνας στοργή του Χίτλερ ήτο η εγγύησις ότι αι θυσίαι αυταί θα περιωρίζοντο εις το ελάχιστον δυνατόν. Οταν επέμεινα, προσθέτει ο ίδιος, πόσον επί τέλους θα μπορούσε να είναι αυτό το «ελάχιστον» τελικώς, μάς εδόθη να καταλάβωμεν ότι τούτο συνίστατο εις μερικάς ικανοποιήσεις προς την Ιταλίαν δυτικώς μέχρι Πρεβέζης, ίσως και προς την Βουλγαρίαν ανατολικώς μέχρι Δεδεαγάτς. (Σ.σ. Ετσι αποκαλούν οι Τούρκοι την Αλεξανδρούπολη). Οι δηλώσεις Μεταξά επιβεβαιώνουν, πως η Γερμανία ήθελε τελικά να διευκολύνει τα σχέδια του Μουσολίνι για την κατάληψη της Ελλάδας. Συνεπώς, στα γεωπολιτικά και διπλωματικά παιχνίδια τους, Χίτλερ και Μουσολίνι χρησιμοποιούσαν τη χώρα μας σαν μπαλάκι του τένις. Μάλιστα, για να τρομοκρατήσουν και να εκβιάσουν πιο πολύ τον Μεταξά, οι Γερμανοί έριξαν στο τραπέζι και την εκχώρηση της Μακεδονίας στους συμμάχους τους Βουλγάρους. Ανάδελφη Ελλάδα, πού να βρεις αποκούμπι... Στο Χρονικόν 1940-1944 – Ημέραι δόξης, τόμος πρώτος, Αθήναι 1978, ο Αδωνις Κ. Κύρου αποκαθηλώνει τους Χίτλερ και Μουσολίνι. Στη σελίδα 6 γράφει για τον πρώτο: Ολα τα εγνώριζε και τα πάντα ήξευρεν ο παλαιός ελαιοχρωματιστής, που δίδασκε στρατηγικήν και εις αυτούς ακόμη τους επιτελάρχας. Στη σελίδα 9, ο ίδιος εκφράζεται απαξιωτικά και για τους δύο δικτάτορες, ως εξής: Αδόλφος Χίτλερ και Μπενίτο Μουσολίνι: Δύο μεγαλομανείς, που ενόμισαν εαυτούς υπερανθρώπους και προεκάλεσαν την μεγαλυτέραν συμφοράν εις την ιστορίαν του πλανήτου μας.

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

Ειδικά για τον Μουσολίνι, ο Κύρου προσθέτει (σ.52), ότι ο ιταλός δικτάτορας είχε αρχικά ορίσει η άνανδρος καταβύθισις του «Ελλη» να συμπέσει με την ημέραν ενάρξεως της ιταλικής επιθέσεως κατά της Ελλάδος. Αυτή η ενέργεια αποτράπηκε από τον Μπαντόλιο, που επισήμανε το επικίνδυνον μιας τοιαύτης απροετοιμάστου ενεργείας. Στην ηττοπαθή και χωρίς διέξοδο πολιτική του Μεταξά αναφέρεται και ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, καθηγητής κοινωνιολογίας και πολιτικός (1902-1986). Παρατίθενται σχετικά κείμενα από το βιβλίο του Τα χρόνια του Μεγάλου Πολέμου 1939-1944, Αθήνα 1964, επανέκδοση 2012 από την αθηναϊκή εφημερίδα Η Ελλάδα αύριο. Τον Ιούνιο του 1939 –δεν είχε ξεσπάσει ακόμη ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος– ο Κανελλόπουλος ήταν εξόριστος στην Κάρυστο, με εντολή του Μεταξά. Από τον τόπο της εξορίας του, ο Αχαιός πολιτικός στέλνει υπόμνημα στον δικτάτορα, όπου εκφράζει τη βεβαιότητα (σ.18 κ.ε.), πως ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος ήτο αναπότρεπτος [...], η Ελλάς θα ενεπλέκετο οπωσδήποτε. Παράλληλα πιστεύει, ότι η χώρα μας πρέπει να προσανατολισθεί πλήρως προς τους Αγγλο-Γάλλους, εκτιμώντας ότι: [...] και ολόκληρον την ηπειρωτικήν Ευρώπην εάν κατακτήση ο Αξων, εν τέλει θα υποκύψη. Ταυτόχρονα, ο Κανελλόπουλος επισημαίνει την ανάγκην εξασφαλίσεως, δι’ εγκαίρων τολμηρών εκδηλώσεων και πρωτοβουλιών, της ικανοποιήσεως των εθνικών δικαίων μας. Ο Μεταξάς αγνόησε τις εύλογες ανησυχίες του Κανελλόπουλου, παραμένοντας, από διπλωματικής σκοπιάς, εγκλωβισμένος και απομονωμένος στο καβούκι του. Μ’ άλλα λόγια, ήταν η προσωποποίηση του νόμου της αδράνειας. O Κανελλόπουλος επικαλείται και τις απόψεις του Γ. Καφαντάρη (18731946), πρώην πρωθυπουργού, ως εξής: Ο Γεώργιος Καφαντάρης, νους οξύτατος και χαρακτήρ αγωνιστού, έλεγε –μετά την είσοδον των Γερμανών εις τας Αθήνας– ότι η εσφαλμένη εξωτερική πολιτική του Μεταξά ωδήγησεν εις την πολεμικήν εμπλοκήν της Ελλάδος. Το είπε εις εμέ τον ίδιον [...]. Αλλά και εθεώρει και αυτήν την «σώφρονα» (μέχρι της 28ης Οκτωβρίου έναντι Γερμανίας και Ιταλίας, μέχρι δε του Μαρτίου 1941 έναντι της Γερμανίας) πολιτικήν του Μεταξά και των διαδόχων του απερίσκεπτον. Συνεπώς, Κανελλόπουλος και Καφαντάρης συμπίπτουν στην εκτίμηση, ότι ο δικτάτορας είχε χαράξει μια μετέωρη και ζημιογόνο για τη χώρα εξωτερική 53

Νίκος Πηγαδάς

πολιτική. Βέβαια, ευθύνες βαραίνουν και τον βασιλιά, που είχε ενεργό συμμετοχή στη λήψη των σχετικών αποφάσεων. Αλλωστε, ο Γεώργιος Β΄ δεν ξεχώριζε ιδιαίτερα για την ευφυΐα του. Στις 6.12.1939, ενώ είχε ήδη ξεκινήσει ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος, ο Κανελλόπουλος στέλνει νέο υπόμνημα στον Μεταξά, υπογραμμίζοντας μεταξύ άλλων: [...] δεν ημπορώ να κρύψω απέναντί σας και τας ανησυχίας μου, τας οποίας προκαλεί το γεγονός, ότι από της ενάρξεως του πολέμου αι δύο μοναδικαί εμφανείς χειρονομίαι της Ελλάδος ήσαν χειρονομίαι φιλίας προς την Ιταλίαν. Ταυτόχρονα, ο Κανελλόπουλος ψέγει τον Μεταξά, για το γεγονός ότι φίμωσε τον ελληνικό τύπο, απαγορεύοντας τη δημοσίευση πληροφοριών για τη θαρραλέα αντίσταση των Τσέχων, των Πολωνών και των Φινλανδών, ως εξής: [...] Ενώ εις όλας σχεδόν τας χώρας του κόσμου και αυτάς τας βαλκανικάς, εγένοντο, αν όχι εκ μέρους των κυβερνήσεων, εκ μέρους του Τύπου και της κοινής γνώμης ωραίαι και ισχυραί εκδηλώσεις υπέρ των ηρώων της Βαρσοβίας, υπέρ των μαρτύρων φοιτητών της Πράγας και τέλος υπέρ της Φιλλανδίας, εις την Ελλάδα [...] ουδεμία μέχρι της στιγμής επετράπη να ακουσθή φωνή υπέρ της δικαιοσύνης και της αλήθειας. ( Η υπογράμμιση είναι από τον Κανελλόπουλο). Ο Κανελλόπουλος πήγε ως εθελοντής στον πόλεμο. Πήρε μέρος στη μάχη του Πόγραδετς με την ΧΙΙΙ μεραρχία. Από το Πόγραδετς, συνεργαζόταν με το περιοδικό Αχρίς, όργανο της μεραρχίας, που εκδιδόταν στην Κορυτσά. Τέλη Φεβρουαρίου του 1941, μετατίθεται στο γραφείο επιχειρήσεων του Γ΄ σώματος, που τότε είχε μετονομαστεί σε τμήμα στρατιάς, με διοικητή τον αντιστράτηγο Τσολάκογλου. Επισημαίνεται, πως ο Κανελλόπουλος χαρακτήρισε επιεικώς ως αυθαίρετον τη συνθηκολόγηση, που υπέγραψε αργότερα ο Τσολάκογλου, όπως θα δούμε στο οικείο κεφάλαιο.

Η πρώτη χρονικά ανθελληνική ενέργεια της φασιστικής Ιταλίας, ευτυχώς αναίμακτη, σημειώθηκε στις 7 Απριλίου 1939, στους Αγίους Σαράντα. Παρατίθεται το τηλεγράφημα του έλληνα υποπρόξενου, Μπένση, με ημερομηνία 14 Απριλίου 1939: Κατά την κατάληψιν των Αγίων Σαράντα υπό ιταλικού εκστρατευτικού σώματος την 7 τρέχοντος, το προξενικόν κατάστημα εβάλλετο υπό 54

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

των Ιταλών δια πολυβόλων επί τρία τέταρτα της ώρας και διετρήθη υπό εκατοντάδος σφαιρών. Το προσωπικόν του Προξενείου, οι Ελληνες υπήκοοι και οι ομογενείς, διέτρεξαν σοβαρώτατον κίνδυνον, αλλ’ ευτυχώς ετραυματίσθη μόνον ελαφρώς είς ομογενής. Ιταλοί πεζοναύται εισήλθον εντός του προξενείου με εφ’ όπλου λόγχην, Ιταλοί δε στρατιώται ετοποθέτησαν εντός αυτού πυρομαχικά, άτινα όμως απέσυραν κατόπιν επανειλημμένων διαβημάτων μου παρά τω διοικητή.

Ο Νταούτ Χότζα. Ο μέγας αλβανός πατριώτης Νταούτ Χότζα, γεννηθείς εις την αλύτρωτον περιοχήν της Τσαμουριάς, εδολοφονήθη αγρίως επί αλβανικού εδάφους πλησίον των συνόρων. Το σώμα του ευρέθη ακέφαλον. Εγνώσθη αργότερον, ότι οι δολοφόνοι ήσαν Ελληνες πράκτορες, οι οποίοι παρέλαβον μεθ’ εαυτών εις το ελληνικόν έδαφος την αποκοπείσαν κεφαλήν και την παρέδωκαν εις τας ελληνικάς αρχάς, αίτινες από πολλών ετών είχον επικηρύξει τον Αλβανόν αυτόν πατριώτην. Το παραπάνω κείμενο αποτελεί μέρος εμετικού ανθελληνικού δημοσιεύματος του ελεγχόμενου από τους φασίστες ιταλικού ειδησεογραφικού πρακτορείου Στέφανι, με ημερομηνία 11.8.1940. Το ίδιο πρακτορείο επιχειρεί να εμφανίσει τον ληστή Νταούτ Χότζα σαν... εθνικό ήρωα των... αλύτρωτων αλβανόφωνων μουσουλμάνων της Τσαμουριάς. Το ΥΠΕΞ, στην αρχή του βιβλίου του Η ιταλική επίθεσις κατά της Ελλάδος, Αθήνα 1940, αποκαλύπτει προλογικά ποιος ήταν πραγματικά ο Χότζα και ποια η φασιστική Ιταλία. Συγκεκριμένα αναφέρει: Η κατά τας πρωινάς ώρας της 28 Οκτωβρίου 1940 επίθεσις της Ιταλίας κατά της Ελλάδος αποτελεί την τελικήν προσπάθειαν προς πραγματοποίησιν παλαιών σχεδίων και προθέσεων της ιταλικής κυβερνήσεως, αι οποίαι ήρξαντο σαφέστερον εκδηλούμεναι από της κατ’ Απρίλιον 1939 καταλήψεως της Αλβανίας.[...]. Μετά την 10 Ιουνίου 1940 η ιταλική κυβέρνησις παύει βαθμηδόν τηρούσα τα προσχήματα. Το δεύτερο μέρος της Βίβλου περιλαμβάνει ούτω άλυσον ιταλικών προκλήσεων, αι οποίαι προσλαμβάνουσι μάλιστα, από της δημιουργίας του τεχνητού θορύβου περί του φόνου του ληστή Νταούτ Χότζα, απροκαλύπτως κατά της Ελλάδος χαρακτήρα. Στη δολοφονία του Νταούτ Χότζα αναφέρεται και ο καλά πληροφορημένος στρατηγός Χαράλαμπος Κατσιμήτρος στο βιβλίο του (ό.π., σ.32), ως εξής: Κατά τα μέσα Αυγούστου 1940, δολοφονήθηκε στο αλβανικό έδαφος ο διαβόητος ληστής Νταούτ Χότζα υπό ομοεθνών του, δια λόγους προσωπικής 55

Νίκος Πηγαδάς

εκδικήσεως. Ο ίδιος προσθέτει πως η ιταλική πρεσβεία απευθύνει έντονον διακοίνωσιν, ισχυριζόμενη ότι: Οι φονείς ήσαν δήθεν Ελληνες εκ της ελευθέρας Ελλάδος, εισελθόντες εις Αλβανίαν και αξιοί την αυστηράν τιμωρίαν των δραστών. Ο ιταλικός τύπος μαίνεται κυριολεκτικώς κατά της Ελλάδος δια την δολοφονίαν του μεγάλου τούτου δήθεν Αλβανού πατριώτου! Και απαιτεί απροκαλύπτως πλέον την απελευθέρωσιν τής υπό του ελληνικού ζυγού πιεζομένης Τσαμουριάς και την απόδοσιν αυτής εις την Αλβανίαν.

Και... σκηνοθέτες οι φασίστες. Μια ακόμη πρόκληση κατά της χώρας μας, με επικοινωνιακό όχημα και πάλι το πρακτορείο Στέφανι, καταγράφει ο αντιναύαρχος Π. Ε. Κώνστας, (ό.π., σ.12-13): [...] τα επεισόδια, τα οποία το πρακτορείο Στέφανι ανεκοίνωσε την πρωίαν της 26ης και 27ης Οκτωβρίου, ότι «ελληνικαί συμμορίαι επετέθησαν εναντίον ιταλικών φυλακίων εν τη μεθορίω» και ότι έλαβε «χώραν έκρηξις βομβών εις το ιταλικόν Λιμεναρχείον των Αγίων Σαράντα, τας οποίας ετοποθέτησαν ελληνικαί συμμορίαι», ήσαν ακριβώς τα σκηνοθετημένα επεισόδια, τα οποία κατά την σύσκεψιν του Μεγάλου Φασιστικού Συμβουλίου (σ.σ. 15.10.1940) ανέλαβαν να φέρουν εις πέρας ο αντιβασιλεύς της Αλβανίας Γιακομόνι μετά του εν Αλβανία αρχιστρατήγου Πράσκα. Ο Μάριο Τσέρβι έχει την εντιμότητα να επιβεβαιώσει την ύπαρξη φασιστικού σχεδίου για την πρόκληση στημένων επεισοδίων και να καταγράψει αντικειμενικά την προαναφερόμενη προβοκάτσια των Ιταλών (ό.π., σ.145), ως εξής: Αναφορικά με τη δημιουργία των επεισοδίων εγίνανε όλα όπως τα είχανε προβλέψει, έξω από μια εξαίρεση. Στις 25 Οκτωβρίου το πρακτορείο Στέφανι ανήγγειλε, ότι όμιλος από ατάκτους Ελληνες επιτέθηκε σ’ ένα φυλάκιό μας, κοντά στην Κορυτσά, με αυτόματα όπλα και χειροβομβίδες, ότι η επίθεση αποκρούστηκε, ότι έξι από τους επιτιθέμενους Ελληνες συλληφθήκανε, ενώ οι απώλειες των Αλβανών ήτανε δύο νεκροί και τρεις τραυματίαι (θύματα, αν πραγματικά υπήρξανε τέτοια, στο βωμό της ασυνείδητης πολιτικής). Το ανακοινωθέν ανέφερε ακόμα ότι είχανε εκραγεί τρεις μπόμπες κοντά στα γραφεία της Τοποτηρητείας στους Αγιους Σαράντα. Η Αθήνα αμέσως διέψευσε τις ειδήσεις αυτές σαν αβάσιμες, εξήγησε δε με ανακοινωθέντα [...], ότι οι άντρες στα προχωρημένα φυλάκια ακούσανε τους πυροβολισμούς, αλλά ότι ήτανε εντελώς αμέτοχοι... 56

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

Για το προηγούμενο περιστατικό, ο στρατηγός Κατσιμήτρος αναφέρει (ό.π., σ.92), ότι τού τηλεφώνησε ο τότε αρχηγός ΓΕΣ και αρχιστράτηγος από τις 28.10.1940, Αλέξανδρος Παπάγος, ζητώντας σχετικές πληροφορίες. Οπως ήταν φυσικό, ο Κατσιμήτρος διέψευσε την προβοκατόρικη είδηση του Στέφανι. Ο ίδιος στρατηγός χαρακτηρίζει χονδροειδή σκηνοθεσία την έκρηξη βομβών στο ιταλικό Λιμεναρχείο των Αγίων Σαράντα. Παράλληλα επισημαίνει, ότι ο φασιστικός τύπος εξακολουθούσε να καταφέρεται κατά της Ελλάδας για τη δολοφονία του δήθεν μεγάλου πατριώτου Νταούτ-Χότζα, ήν αποδίδουν εις ελληνικάς συμμορίας και ζητεί την ταχείαν απελευθέρωσιν της Τσαμουριάς από τον ελληνικόν ζυγόν. Πάντα ταύτα σκοπόν έχουσι την δημιουργίαν αφορμής, ήν εζήτει ο Μουσολίνι, ίνα επιτεθή κατά της Ελλάδος. Ο Κατσιμήτρος καταγγέλλει τον ελεγχόμενο από τη φασιστική κυβέρνηση ιταλικό τύπο για έντονη ανθελληνική προπαγάνδα, με συκοφαντίες και ανακρίβειες όπως: Αι στερλίναι κυριαρχούν εις την ελληνικήν συνείδησιν. Η καταιγιστική ανθελληνική προπαγάνδα του Μουσολίνι, για δήθεν ελληνικές προκλήσεις στο αλβανικό έδαφος, καταρρίπτεται αυτόματα από ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός και την κοινή λογική. Οταν, δηλαδή, ο Μεταξάς αποκρύπτει την εθνικότητα του υποβρυχίου, που τορπίλισε το Ελλη, είναι αδιανόητο να υιοθετεί παράλληλα προκλητικές ενέργειες, σαν αυτές που καταγγέλλουν τα χειραγωγούμενα ιταλικά μέσα μαζικής ενημέρωσης. Στη σελίδα 31, ο Κατσιμήτρος προσθέτει, ότι από τον Ιούλιο του 1940 οι Ιταλοί άρχισαν επίσημα να κατηγορούν την Ελλάδα, ότι αγγλικά πολεμικά και δη υποβρύχια χρησιμοποιούν δήθεν ελληνικούς λιμένας και επιτίθενται εκείθεν κατά των ιταλικών ναυτικών δυνάμεων. Μάλιστα, στις 3.7.1940, ο Τσιάνο παρατήρησε τον έλληνα πρεσβευτή στη Ρώμη και απείλησεν εν οργή ότι αν δεν παύση αυθωρεί η κατάστασις αύτη, η Ιταλία θα προβή εις δράσιν. Στις 12 Ιουλίου 1940, το ΥΠΕΞ επιδίδει νότα στην εδώ ιταλική πρεσβεία, διαμαρτυρόμενο για μια ακόμη πρόκληση. Πρόκειται για τον βομβαρδισμό στη Γραμβούσα, από τρία ιταλικά αεροπλάνα, του βοηθητικού πολεμικού πλοίου Ωρίων και του αντιτορπιλικού Υδρα. Το ελληνικό διάβημα έμεινε αναπάντητο...

Το ιταμό τελεσίγραφο. Πέρα από στυγνός δικτάτορας, ο Μεταξάς ήταν και εκτός ορίων ανεκτικός απέναντι στις αλλεπάλληλες προκλήσεις του Μουσολίνι, όπως προαναφέρθηκε. Επιπλέον, προσπαθώντας ν’ αποφύγει τον πόλεμο –θεμιτό αυτό– διέπραξε πολιτικά λάθη, που έδειχναν έναν κυβερνήτη αδύναμο, ηττοπαθή και 57

Νίκος Πηγαδάς

στα όρια του πανικού. Γι’ αυτό και εξέπληξε ευχάριστα η ελληνοπρεπής απάντηση alors, c’est la guerre, εκείνα τα μαύρα χαράματα της 28ης Οκτωβρίου. Είπε, δηλαδή, στον Εμανουέλε Γκράτσι, κομιστή του ιταμού τελεσιγράφου, αυτό που θα απαντούσε ο αξιοπρεπής και υπερήφανος ελληνικός λαός: Λοιπόν, έχουμε πόλεμο, σε ελεύθερη μετάφραση. Επισημαίνεται, πως ο Μεταξάς (1871-1941), δεν είχε ποτέ λαϊκό έρεισμα. Στις εκλογές του 1936 (26 Ιανουαρίου), το κόμμα των Ελευθεροφρόνων, που είχε ιδρύσει από το 1921, συγκέντρωσε μόλις το 3,94% των ψήφων και 7 έδρες στη Βουλή. Επειδή ισοψήφησαν τα δύο μεγάλα κόμματα (Λαϊκό και Φιλελευθέρων), σχηματίστηκε υπηρεσιακή κυβέρνηση, με πρωθυπουργό τον καθηγητή πανεπιστημίου Κ. Δεμερτζή και υπουργό Στρατιωτικών τον Μεταξά. Στις 13.4.1936 πεθαίνει ο Δεμερτζής και τον αντικαθιστά ο Μεταξάς. Ο τελευταίος, με την προκλητική υποστήριξη του βασιλιά, κηρύσσει τη δικτατορία στις 4.8.1936. Συνεπώς, αν υπέκυπτε στο τελεσίγραφο του Μουσολίνι, διακινδύνευε την άμεση ανατροπή του από το παλάτι. Ο Τσέρβι, πάντως, υποστηρίζει (ό.π., σ.176), ότι το τελεσίγραφο ήταν έτσι διατυπωμένο, ώστε δεν άφηνε περιθώρια αποδοχής του. Συνεχίζοντας, ο ίδιος αναφέρει, πως ο Μεταξάς συνόδευσε τον Γκράτσι μέχρι την πόρτα του κήπου, λέγοντάς του: Vous êtes les plus forts (σ.σ. Είσθε οι πιο δυνατοί). Σε δημοσίευμά της στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία (1.11.2014), η δικηγόρος Αλίκη Γιωτοπούλου- Μαραγκοπούλου, πρόεδρος του Ιδρύματος Μαραγκοπούλου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, αναφέρει: Ο Μεταξάς εισηγήθηκε στον τότε βασιλιά Γεώργιο Β’ να πούμε «Ναι» στο τελεσίγραφο, αλλά αυτός υπήρξε αντίθετος. Συγχρόνως δε, έκαμε αυστηρή παρέμβαση και η βρετανική κυβέρνηση. Ο Μεταξάς, επίσης, οργάνωσε τα πάντα σε συνεργασία με τον αρχιστράτηγο του κηρυχθέντος πολέμου, Αλ. Παπάγο […], ώστε να καταρεύσει τάχυστα η άμυνα.

Ο Μεταξάς είχε γερμανική στρατιωτική παιδεία, όπως προαναφέρθηκε. Την περίοδο 1899-1902, όντας ανθυπολοχαγός, φοίτησε στην Πολεμική Ακαδημία του Βερολίνου, μαζί με δύο συναδέλφους του. Τον Ιπποκράτη Παπαβασιλείου και τον Ξενοφώντα Στρατηγό. Μάλιστα, υπηρέτησε για έξι τουλάχιστο μήνες στον γερμανικό στρατό. Τον όποιου βαθμού φιλογερμανισμό του, ωστόσο, δεν μπορούσε να τον εκδηλώσει, επειδή ο Γεώργιος Β΄ ήταν φανατικός αγγλόφιλος. Συνεπώς, ο βασιλιάς δε θα τού επέτρεπε, σε καμία περίπτω58

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

ση, την αμαχητί παράδοση της Ελλάδας στον Αξονα. Πάντως, στο προσωπικό ημερολόγιό του διαφαίνονται οι φιλογερμανικές τάσεις του. (Βλ. Ημερολόγιο Ιω. Μεταξά. Η Τετάρτη Αυγούστου. Ο πόλεμος 1940-1941. Επιμέλεια Φαίδων Βρανάς, εκδόσεις Ικαρος, Αθήνα 1960). Ο δικτάτορας αποφεύγει τα αρνητικά σχόλια για τη χιτλερική Γερμανία, ενώ κάνει το αντίθετο, διακριτικά βέβαια, όταν αναφέρεται στην Αγγλία. Την 1η Ιουνίου 1940 γράφει, για παράδειγμα: Οι Αγγλοι και οι Γάλλοι μάς άφησαν ανυπεράσπιστους. Στις 26 Ιουνίου συμπληρώνει: Οι Αγγλοι μάς αφήνουν αόπλους. Τρεις μόνο ημέρες αργότερα κάνει λόγο για αγγλοσαξονικούς πιθηκισμούς. Στις 14 Ιουλίου, βάζει στο ίδιο τσουβάλι τη χιτλερική Γερμανία με την Αγγλία, ως εξής: Αν υπερισχύσουν οι Γερμανοί, εμείς θα γίνουμε δούλοι τους. Αν υπερισχύσουν οι Αγγλοι, θα γίνουμε δούλοι αυτωνών. (Σ.σ. Σ’ ένα βαθμό, πάντως, είχε δίκιο).

Μέσα από το ημερολόγιο αναδύεται και η μέχρι ηττοπάθειας διστακτικότητα του Μεταξά. Στις 15 Μαΐου 1940, υπάρχει η εξής εγγραφή: Χθες πολλή ανησυχία ένεκα της Ιταλίας. Παπάγος-Μελάς θέλουν επιστράτευσιν. [...]. Οργίζομαι (κακώς πολύ, και δεν πρέπει να οργίζωμαι) δια απαιτήσεις επιστρατεύσεως [...]. Ευτυχώς σήμερα κατάστασις ιταλική εμαλάκωσε και ησυχάσαμε κάπως. Αλλά αρχίζω και εγώ να σκέπτωμαι για κλήσι μιας ηλικίας. Δύο ημέρες αργότερα, αποφασίζει μερική επιστράτευση: Καλώ μίαν ηλικίαν – και έτσι ησύχασεν η συνείδησίς μου. Στις 2 Αυγούστου 1940, ο δικτάτορας έχει τα νεύρα του για τον εξής λόγο: Νεύρα δια αίσθησιν, ότι αν υπερίσχυε η Γερμανία θα μάς κακομετεχειρίζετο υπέρ των Βουλγάρων. Στις 19.8.1940, ο ίδιος διακατέχεται από φόβο και διστακτικότητα. Γράφει: Κινήσεις Ιταλών προς σύνορά μας Αλβανίας; Δεν ησυχάζω. Φοβούμαι αιφνιδιασμό, αλλά πώς να επιστρατεύσω;

Νίκος Πηγαδάς

Ωστόσο, λίγες ημέρες νωρίτερα (12.8.1940), κατηγορούσε για διστακτικότητα μέλη της κυβέρνησης και τον Παπάγο, ως εξής: Απόφασίς μου εις αντίστασιν μέχρις εσχάτων. Διστακτικοί εις τούτο μερικοί υπουργοί και Παπάγος. Αγωνία μου. Εδώ υπάρχει μια αντίφαση. Αφού είναι αποφασισμένος ν’ αντισταθεί, γιατί στις 15 Αυγούστου απέκρυψε την εθνικότητα του υποβρυχίου, που τορπίλισε το εύδρομο Ελλη; Αρα, ο Μεταξάς φάσκει και αντιφάσκει.

Παραδοθείτε αυθωρεί! Παρατίθεται για την ιστορία το πλήρες κείμενο του τελεσιγράφου, που φυλάσσεται στο Ιστορικό Αρχείο του ΥΠΕΞ: Αριθ. 178 Τελεσιγραφική διακοίνωσις Επιδοθείσα υπό του Πρεσβευτού της Ιταλίας εις τον Πρωθυπουργόν και Υπουργόν των Εξωτερικών την 3ην πρωινήν της 28 Οκτωβρίου 1940. Η Ιταλική Κυβέρνησις ηναγκάσθη επανειλημμένως να διαπιστώση ότι, κατά την εξέλιξιν της παρούσης συρράξεως, η Ελληνική Κυβέρνησις έλαβε και ετήρησε στάσιν η οποία αντίκειται όχι μόνον προς τας ομαλάς σχέσεις ειρήνης και καλής γειτονίας μεταξύ δύο χωρών, αλλά και προς τα καθωρισμένα καθήκοντα τα απορρέοντα δια την Ελληνικήν Κυβέρνησιν εκ της ιδιότητος αυτής ως ουδετέρου κράτους. Κατ’ επανάληψιν ευρέθη η Ιταλική Κυβέρνησις εις την ανάγκην να ανακαλέση την Ελληνικήν Κυβέρνησιν εις την εκπλήρωσιν των καθηκόντων της και να διαμαρτυρηθή εναντίον της συστηματικής παραβιάσεώς των, παραβιάσεως η οποία είναι εξαιρετικώς σοβαρά, δεδομένου ότι η Ελληνική Κυβέρνησις εδέχθη όπως ο αγγλικός στόλος χρησιμοποιήση κατά την εξέλιξιν των πολεμικών του επιχειρήσεων τα χωρικά της ύδατα, τα παράλιά της και τους λιμένας της, ηυνόησε τον ανεφοδιασμόν των εναερίων βρετανικών δυνάμεων, επέτρεψε την οργάνωσιν εις το ελληνικόν αρχιπέλαγος μιας υπηρεσίας στρατιωτικών πληροφοριών εναντίον της Ιταλίας. Η Ελληνική Κυβέρνησις είναι πλήρως εν γνώσει των γεγονότων τούτων, τα οποία υπήρξαν αντικείμενον, από μέρους της Ιταλίας, διπλωματικών διαβημάτων, εις τα οποία η Ελληνική Κυβέρνησις –ήτις εν τούτοις θα ώφειλε να είχεν αντίληψιν των σοβαρών συνεπειών της στάσεώς της– δεν απήντησε δια της λήψεως ουδενός μέτρου προς προστασίαν της ουδετερότητός της, αλλά, τουναντίον, δια της εντάσεως της δράσεώς της 60

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

προς ενίσχυσιν των ενόπλων βρετανικών δυνάμεων και της συνεργασίας αυτής μετά των εχθρών της Ιταλίας. Η Ιταλική Κυβέρνησις κατέχει αποδείξεις, ότι η συνεργασία αύτη είχε προβλεφθή και κανονισθή υπό της Ελληνικής Κυβερνήσεως ακόμη και δια συνεννοήσεων στρατιωτικής, ναυτικής και αεροπορικής φύσεως. Η Ιταλική Κυβέρνησις δεν αναφέρεται μόνον εις την βρετανικήν εγγύησιν, την οποίαν η Ελλάς είχε δεχθή ως τμήμα ενεργείας κατευθυνομένης εναντίον της ασφαλείας της Ιταλίας, αλλά και εις τας ρητάς και καθωρισμένας υποχρεώσεις, τας αναληφθείσας υπό της Ελληνικής Κυβερνήσεως, όπως θέση εις την διάθεσιν των Δυνάμεων των ευρισκομένων εις πόλεμον προς την Ιταλίαν σπουδαίας στρατηγικάς θέσεις εντός του ελληνικού εδάφους, συμπεριλαμβανομένων αεροπορικών βάσεων εν Θεσσαλία και Μακεδονία, προοριζομένων δι’ επίθεσιν εναντίον του αλβανικού εδάφους. Η Ιταλική Κυβέρνησις δέον σχετικώς να υπενθυμίση εις την Ελληνικήν Κυβέρνησιν τας προκλητικάς ενεργείας, τας διεξαχθείσας έναντι του αλβανικού έθνους δια της τρομοκρατικής πολιτικής, την οποίαν υιοθέτησεν έναντι του πληθυσμού της Τσαμουριάς και δια των εμμόνων προσπαθειών προς δημιουργίαν ανωμαλιών εκείθεν των συνόρων της. Και δι’ αυτό τούτο το γεγονός ευρέθη η Ιταλική Κυβέρνησις, πλην ματαίως, εις την ανάγκην να υπενθυμίση εις την Ελληνικήν Κυβέρνησιν τας αναποφεύκτους συνεπείας, άς παρομοία πολιτική θα είχεν όσον αφορά την Ιταλίαν. Η Ιταλία δεν δύναται να ανεχθή εφεξής πάντα ταύτα. Η ουδετερότης της Ελλάδος απέβη ολονέν και περισσότερον απλώς και καθαρώς φαινομενική. Η ευθύνη δια την κατάστασιν ταύτην επιπίπτει πρωτίστως επί της Αγγλίας και επί της προθέσεώς της όπως περιπλέκη πάντοτε άλλας χώρας εις τον πόλεμον. Η Ιταλική Κυβέρνησις θεωρεί έκδηλον ότι η πολιτική της ελληνικής κυβερνήσεως έτεινε και τείνει να μεταβάλη το ελληνικόν έδαφος ή τουλάχιστον να επιτρέψη όπως το ελληνικόν έδαφος μεταβληθή εις βάσιν πολεμικής δράσεως εναντίον της Ιταλίας. Τούτο δεν θα ηδύνατο να οδηγήση ή εις μίαν ένοπλον ρήξιν μεταξύ της Ιταλίας και της Ελλάδος, ρήξιν την οποίαν η Ιταλική Κυβέρνησις έχει πάσαν πρόθεσιν να αποφύγη. Οθεν, η Ιταλική Κυβέρνησις κατέληξεν εις την απόφασιν να ζητήση από την Ελληνικήν Κυβέρνησιν –ως εγγύησιν δια την ουδετερότητα της Ελλάδος και ως εγγύησιν δια την ασφάλειαν της Ιταλίας– το δικαίωμα να καταλάβη δια των ενόπλων αυτής δυνάμεων, δια την διάρκειαν της σημερινής προς την Αγγλίαν ρήξεως, ωρισμένα στρατηγικά σημεία του ελληνικού εδάφους. Η Ιταλική Κυβέρνησις ζητεί από την Ελληνικήν Κυβέρνησιν όπως μη εναντιωθή εις την κατάληψιν ταύτην και όπως μη παρεμποδίση την ελευθέραν διέλευσιν των στρατευμάτων των προ61

Νίκος Πηγαδάς

οριζομένων να την πραγματοποιήσωσι. Τα στρατεύματα ταύτα δεν παρουσιάζονται ως εχθροί του ελληνικού λαού και η Ιταλική Κυβέρνησις δεν προτίθεται ποσώς, δια της προσωρινής κατοχής στρατηγικών τινων σημείων, επιβαλλομένης υπό της ανάγκης των περιστάσεων και εχούσης καθαρώς αμυντικόν χαρακτήρα, να θίξη οπωσδήποτε την κυριαρχίαν και την ανεξαρτησίαν της Ελλάδος. Η Ιταλική Κυβέρνησις ζητεί από την Ελληνικήν Κυβέρνησιν όπως δώση αυθωρεί εις τας στρατιωτικάς αρχάς τας αναγκαίας διαταγάς, ίνα η κατοχή αύτη δυνηθή να πραγματοποιηθή κατά ειρηνικόν τρόπον. Εάν τα ιταλικά στρατεύματα ήθελον συναντήση αντίστασιν, η αντίστασις αύτη θα καμφθή δια των όπλων και η Ελληνική Κυβέρνησις θα έφερε τας ευθύνας, αι οποίαι ήθελον προκύψη εκ τούτου. Το ιταλικό τελεσίγραφο δεν αντέχει σε σοβαρή κριτική. Μνημείο ασυναρτησίας, ψευδολογιών και ιταμότητας, αναπαράγει διαρκώς τις αστήρικτες περί μη εκπλήρωσης από την Ελλάδα καθωρισμένων καθηκόντων, χωρίς να τα προσδιορίζει. Αλλά και τι καθήκοντα έχει μια ελεύθερη και ανεξάρτητη χώρα απέναντι σε οποιαδήποτε άλλη; Δικαίωμά της αναφαίρετο, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο και την κοινή λογική, είναι να πολιτεύεται με βάση το εθνικό συμφέρον και τις σχέσεις καλής γειτονίας. Και αυτό έκανε η Ελλάδα, παρά τις αλλεπάλληλες προκλήσεις της φασιστικής ιταλικής κυβέρνησης, για τις οποίες ούτε καν διαμαρτυρήθηκε. Αυτή η τεράστια παράλειψη και ενδοτικότητα του πανικοβλημένου Μεταξά έδωσε, προφανώς, το δικαίωμα στον Μουσολίνι και στο παιδαρέλι τον Τσιάνο, που παρίστανε τον υπουργό των Εξωτερικών, να συντάξουν το επαίσχυντο τελεσίγραφο. Αλλωστε, τις αστήρικτες ιταλικές αιτιάσεις καταρρίπτει με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο ο ίδιος ο κομιστής του τελεσιγράφου. Ναι, ο Γκράτσι, στο βιβλίο του Η αρχή του τέλους. Ο Κατσιμήτρος (Η Ηπειρος προμαχούσα, σ.104) παραθέτει το ακόλουθο κείμενο από το βιβλίο του ιταλού διπλωμάτη: Βεβαιώ με τον κατηγορηματικώτερον τρόπον και με πλήρη συνείδησιν των ευθυνών μου, εκείνο το οποίον υπεχρεώθην να βεβαιώσω επανειλημμένως προς τους διευθύνοντας την ιταλικήν πολιτικήν, εις επισήμους ανακοινώσεις και εις προσωπικάς επιστολάς μου: Τουτέστιν, ότι ούτε μία βρετανική βάσις, ούτε ναυτική ούτε αεροπορική υπήρξε ποτέ εις την Ελλάδα προ της 28 Οκτωβρίου 1940. Η ουδετερότης ετηρήθη από την ελληνικήν κυβέρνησιν με αναμφισβήτητον νομιμοφροσύνην και με όλα τα μέσα τα οποία διέθετε, μέχρι της εσχάτης στιγμής.

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

Από το ίδιο βιβλίο του Γκράτσι (σ.235), το ΓΕΣ (ό.π., τόμος Α΄, σ.31) δημοσιεύει την παράγραφο που ακολουθεί ευθύς αμέσως: Τα πάντα είχον υπολογισθή κατά τρόπον ώστε ο κόμης Τσιάνο να ήτο βέβαιος ότι θα είχε «τον πόλεμόν του» και εις την απίθανον ακόμη περίπτωσιν, κατά την οποίαν η Ελλάς θα εδέχετο τους όρους του, διότι δεν της αφίσαμεν παρά τριών μόνον ωρών προθεσμίαν και αυτή μέσα εις την νύκτα. Ο Γκράτσι ειρωνεύεται και απαξιώνει τον Τσιάνο, θεωρώντας τον άπειρο και ανίκανο για το αξίωμα του υπουργού των Εξωτερικών και γι’αυτό επικίνδυνο. Τα γεγονότα δικαίωσαν τον Γκράτσι. Σημειώνεται, ότι το τελεσίγραφοπρόκληση συνέταξαν από κοινού οι Μουσολίνι και Τσιάνο. Πέρα, όμως, από τον αμοραλισμό, στην τελευταία παράγραφο του τελεσιγράφου χρησιμοποιείται το επίρρημα αυθωρεί, δηλαδή πάραυτα, αυτοστιγμεί. Και μόνο γι’αυτό το χυδαίο ύφος, το άκρως εξευτελιστικό για τον όποιο παραλήπτη, θα μπορούσε να απορριφθεί το τελεσίγραφο. Ισως να μέτρησε κι αυτό στην απόφαση του Μεταξά. Ο Τσέρβι (ό.π., σ.181) αναφέρει, πως στις 28.10.1940 ο Μουσολίνι συναντήθηκε με τον Χίτλερ στη Φλωρεντία. Εκεί ο δεύτερος πληροφορήθηκε, ότι η ιταλική επίθεση κατά της Ελλάδας είχε αρχίσει λίγες ώρες νωρίτερα. Αιφνιδιάστηκε και προφανώς ενοχλήθηκε που ενημερώθηκε εκ των υστέρων, αλλά οι εξελίξεις είχαν ήδη δρομολογηθεί.

Ο δικηγόρος Σταύρος Καλογιάννης, που πολέμησε στον βόρειο τομέα, στο βιβλίο του Ημερολόγιον ενός στρατιώτου, εκδόσεις Αετός Α.Ε., Αθήνα 1945, σ.7-8, καταθέτει τα εξής ενδιαφέροντα: Από της στιγμής καθ’ ήν εθελουσίως ενεπλάκημεν εις τον υπέρ όλων αγώνα κατά της Ιταλίας, ο πόλεμος έπαυσε ν’ αποτελεί υπόθεσιν της ελληνικής κυβερνήσεως, τουναντίον μάλιστα, εξέφυγε των χειρών της και απέβη κτήμα του ελληνικού λαού. Ο βασιλεύς και οι κυβερνήσεις τότε μόνον θα εδικαιούντο να συμμεθέξουν της δόξης, δι’ ής περιέβαλε τον ελληνικόν κόσμον η σθεναρά του στρατού του αντίστασις, εφ’ όσον και οι ίδιοι, παραμερίζοντες τας προσωπικάς των φιλοδοξίας, ενεστερνίζοντο τας αρχάς που ενέπνεον τον λαόν, παραδειγματίζοντο από το πνεύμα της εθελοθυσίας παντός Ελληνος.

Νίκος Πηγαδάς

Σαν σε πανηγύρι. Η είδηση για την κήρυξη του πολέμου έκανε φτερά σ’ όλη την ελληνική επικράτεια. Από την Πίνδο μέχρι την Κρήτη κι από την Ηπειρο μέχρι τη Θράκη. Μετά το πρώτο μούδιασμα, οι Ελληνες ύψωσαν τη γροθιά τους και σήκωσαν το λάβαρο του αγώνα απέναντι στην ξένη επιβουλή. Εφευγαν για το μέτωπο μαζικά και τραγουδώντας, σαν σε πανηγύρι. Επικρατούσε ένας πρωτοφανής ενθουσιασμός, που έδινε δύναμη κι ελπίδα στους ίδιους τους φαντάρους, αλλά και στον άμαχο πληθυσμό. Ο καθολικός αυτός ενθουσιασμός αποδέσμευσε τεράστιες δυνάμεις ενέργειας, που μετουσιώθηκαν σε περιφανή νίκη. Σ’ ένα ακόμη έπος, που καταγράφτηκε στα κατάστιχα των ηρωικών αγώνων του ελληνικού λαού, από τον Μαραθώνα και τις Θερμοπύλες μέχρι τα Δερβενάκια και το Μεσολόγγι. Στο διάστημα 29 Οκτωβρίου – 1 Νοεμβρίου 1990, πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη διεθνές συνέδριο, με θέμα Η Ελλάδα και ο πόλεμος στα Βαλκάνια 1940-41. (Οργανώθηκε από το Ιδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου και τον τομέα διεθνών σπουδών του Νομικού τμήματος του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης). Στη σελίδα 205 των πρακτικών –εκδόθηκαν το 1992– δημοσιεύεται κείμενο του Παύλου Ν. Τζερμιά, με τίτλο Η ελληνική αντίσταση κατά του ιταλικού φασισμού και η διεθνής κοινή γνώμη. Μεταξύ άλλων καταγράφονται τα ακόλουθα: Η επίθεση του Μουσολίνι κατά της Ελλάδας συγκλόνισε όλες τις ελεύθερες συνειδήσεις. Υπήρξε και στη σύλληψή της και στην εκτέλεσή της μια άνανδρη πράξη ωμής βίας. Η εκτίμηση αυτή κυριάρχησε από την πρώτη μέρα στην ελεύθερη διεθνή κοινή γνώμη της εποχής. Πολλοί ξαφνιάστηκαν, ωστόσο, τότε στο εξωτερικό από την ελληνική αντίσταση κατά του ιταλικού φασισμού. Κι από την ήττα του στρατού του ιταλού δικτάτορα. Στην πρωινή έκδοση της 30ής Οκτωβρίου 1940 της ελβετικής εφημερίδας Neue Zürcher Zeitung δημοσιεύθηκε ένα κύριο άρθρο με τίτλο «Η Φλωρεντία και το νέο θέατρο Πολέμου». Δύο μέρες πριν είχε εκραγεί ο ελληνοϊταλικός πόλεμος. Ο ελβετός αρθρογράφος διατύπωσε την άποψη, πως η σύρραξη αποτελούσε μιαν εξέλιξη, που δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μη αναμενόμενη. Και επισήμανε, ότι η ιταλική δικαιολογία για την επίθεση κατά της Ελλάδας χαρακτηριζόταν από την ίδια «στρατιωτική ερμηνεία του Διεθνούς Δικαίου, η οποία συνόδευσε και το γερμανικό εγχείρημα κατά της Νορβηγίας, της Ολλανδίας και του Βελγίου». (Σ.σ. Ο ελβετός αρθρογράφος αναφέρεται στη συνάντηση Χίτλερ και Μουσολίνι, που έγινε στη Φλωρεντία, όπως προαναφέρθηκε. Επισημαίνει, δηλαδή, πως ο Μουσολίνι, επιτιθέμενος κατά της Ελλάδας, αντέγραψε 64

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

τις μη συμβατές με το διεθνές δίκαιο μεθόδους του Χίτλερ, προκειμένου να δικαιολογήσει τα αδικαιολόγητα).

Ο έφεδρος λοχίας Νικηφόρος Γρηγ. Κοσσυβάκης υπηρετούσε στο Σύνταγμα Ευζώνων Φρουράς Αθηνών. Με την κήρυξη του πολέμου, η μονάδα του μετονομάστηκε σε 20ό σύνταγμα πεζικού. Στο βιβλίο του Χρονικό γεγονότων ελληνοϊταλικού πολέμου 1940-41 και Εθνικής Αντίστασης-Εμφυλίου Πολέμου 1942-47, εκδόσεις Αγκυρα, Αθήνα 2001, σελίδα 17, καταθέτει την αυθεντική μαρτυρία του: Αλλάξαμε στολές και βάλαμε ρούχα πεζικού. Πάνε οι φούντες και τα τσαρούχια μας. Στη σελίδα 31, ο ίδιος ζωντανεύει ως εξής την ατμόσφαιρα, που επικρατούσε στην Αθήνα το πρωί της 28ης Οκτωβρίου 1940: Πρωί 28.10.40, εμφανίστηκαν αεροπλάνα. Αρχισε να βάλλει το αντιαεροπορικό του συντάγματος. Οι σειρήνες ηχούσαν δαιμονισμένα, σαλπιγκτές γύριζαν στους δρόμους της Αθήνας σαλπίζοντας θούρια και εμβατήρια πολεμικά. Ατμόσφαιρα πανηγυριού! Ο Κοσσυβάκης αναχωρεί για το μέτωπο. Μάχεται στο όρος Τομόρι, ως διμοιρίτης στον λόχο πολυβόλων. Παρασημοφορείται επ’ανδραγαθία. Στις 13.2.41 τραυματίζεται σοβαρά στην ωμοπλάτη και διακομίζεται αρχικά στο νοσοκομείο Κορυτσάς και μετά στο αντίστοιχο της Φλώρινας. Το άγουρο ξύπνημα των Αθηναίων εκείνο το πρωί της 28ης Οκτωβρίου 1940 και τον συνακόλουθο λαϊκό ξεσηκωμό ζωντανεύει επικολυρικά ο Σπύρος Μελετζής, στο βιβλίο του Με τους αντάρτες στα βουνά, τρίτη έκδοση, καλλιτεχνικές εκδόσεις Σ. Μελετζή – Ε. Παπαδάκη, Αθήνα 1984, σ. 7-9: Ο ύπνος κρατούσε ακόμα κλειστά τα βλέφαρα του λαού της Αθήνας, όταν ακούστηκαν ξαφνικά εκείνα τα παρατεταμένα ουρλιάσματα των σειρήνων, που δεν έλεγαν να σταματήσουν. Υστερα άρχισαν να κτυπάνε και οι καμπάνες, όμοια και κείνες ασταμάτητα λες κ’ ήτανε κουρδισμένες. Τρομαγμένος ο κόσμος σηκώθηκε από τα κρεβάτια του κι έτρεξε κοντά στα παράθυρα. Αλλοι ανέβηκαν στις ταράτσες, έτσι όπως ήταν με τις πυτζάμες τους και κοίταζαν δεξιά κι αριστερά, προσπαθώντας να μαντέψουν γιατί χτυπάν οι καμπάνες, γιατί ουρλιάζουν απαίσια οι σειρή65

Νίκος Πηγαδάς

νες[...]. Κάποια στιγμή ακούστηκε: Πόλεμος! Πόλεμος! Γέμισαν με μιας όλοι οι δρόμοι της Αθήνας από τη λέξη αυτή. Γέμισαν και οι συνοικισμοί, όπου σαν μαύρη αντάρα απλώθηκε και σκέπασε ολάκερη την πρωτεύουσα [...]. Σάστισε ο κόσμος και οι γυναίκες, γιαγιάδες και μανάδες άρχισαν να φωνάζουν, να βλαστημούν και να καταριώνται τον Μουσολίνι. [...]. Οπως όταν ορμά ο λύκος μέσα σε κοπάδι πρόβατα κι αυτά ξαφνιάζονται κι από διαίσθηση του κινδύνου θέλουν να προφυλαχτούν για να γλιτώσουν, μα απ’ το φόβο τους και τη σαστιμάρα τους δεν ξέρουν κατά πού να τρέξουν, έτσι έμοιαζε κι ο κόσμος εκείνο το πρωινό της Δευτέρας.

Παραζάλη και μεθύσι. Συνεχίζοντας την περιγραφή εκείνων των ιστορικών στιγμών, που ο λαός είπε το Μολών λαβέ στον Μουσολίνι, ο Μελετζής προσθέτει: Κατά τις δέκα η ώρα το πρωί, ενώ τα ιταλικά αεροπλάνα πετούσαν πάνω από την Αθήνα [...] και οι αστυφύλακες φώναζαν στον κόσμο να πάη σε καταφύγια, ένας αντίθετος πανζουρλισμός έπιασε τον κόσμο. Ξαναγέμισαν οι κεντρικοί δρόμοι της Αθήνας κι όλη η πλατεία Συντάγματος από άνδρες, γυναίκες, γέρους και παιδιά. Κρατούσαν τροκάνες, έπαιζαν φυσαρμόνικες, τραγουδούσαν, έβγαζαν τα καπέλα και τα σακάκια τους και τα πετούσαν στον αγέρα ψηλά. [...]. Τι ήταν εκείνο το πανηγύρι, εκείνη η παραζάλη, εκείνο το μεθύσι, που έκανε ένα λαό ολόκληρο μια σφιχτοδεμένη μάζα πότε να περπατά σιγά, πότε να τρέχη, να φωνάζη και ν’ ανακατεύονται οι φωνές, να γίνονται βουή και μούγκρισμα [...] και ν’ αφήνης τον εαυτό σου να παρασέρνεται μέσα σ’ αυτή τη φουρτουνιασμένη ανθρωποθάλασσα. Σε κάποια στιγμή σταμάτησε κι άρχισε να τραγουδά τον εθνικό μας ύμνο.[...]. Το τι έγινε τότε δεν περιγράφεται, σείστηκε η γη ολάκερη. Τραντάχτηκε συθέμελα η Αθήνα. Μια φωνή ανάκατη με χαρά, περηφάνεια και ενθουσιασμό έβγαινε αυθόρμητα μέσ’ από χιλιάδες καρδιές, μεσ’ από χιλιάδες στόματα. [...]. Αστραψε από χαρά ο Παρθενώνας. Σταμάτησε το βάδισμά της πάνω στη ζωφόρο η Πομπή των Παναθηναίων κι ανήσυχοι οι Ολύμπιοι Θεοί στράφηκαν προς το μέρος, που ακούγονταν τούτο το τραγούδι της λευτεριάς, για να δουν ποιοι το τραγουδούν [...] Ηταν μια σπάνια στιγμή. Μια ανάταση της ψυχής και του πνεύματος του λαού της Αθήνας, που σκλαβωμένος απ’ τη φασιστική διχτατορία της 4ης Αυγούστου του Μεταξά και των Μανιαδάκηδων, του ρετσινόλαδου, της εξορίας, του πάγου και των βασανιστηρίων χιλιάδων ανθρώπων, που πάλευαν ενάντιά της. [...]. Γιγάντωσε με μιας το ΟΧΙ στο Φασισμό, πέταξε πάνω από πολιτείες και κάμπους, έφτασε ώς τις απρό66

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

σιτες βουνοκορφές της Πίνδου.[...]. Φούσκωσαν των φαντάρων και των τσολιάδων τα στήθια, φύσηξαν Α Ε Ρ Α. Α έ ρ α, α έ ρ α και τα φαράγγια της Πίνδου ορθώθηκαν κάστρα άπαρτα. Το πήρε κι όλος ο ελληνικός λαός, τόκανε πίστη και θρησκεία, τραγούδι και φλάμπουρο.

Ζαχαριάδης: Παλεύουμε για τη λευτεριά. Αγωνιστικό μήνυμα για την απόκρουση του εισβολέα έστειλε προς τον ελληνικό λαό ο γενικός γραμματέας της κεντρικής επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, Νίκος Ζαχαριάδης. Η εφημερίδα Ακρόπολις (2.11.40) το δημοσιεύει στην πρώτη σελίδα και το περιεχόμενό του είναι το ακόλουθο: Προς τον κ. υφυπουργό Ασφαλείας. Ανοιχτό γράμμα: Ο φασισμός του Μουσολίνι χτύπησε την Ελλάδα πισώπλατα, δολοφονικά και ξετσίπωτα, με σκοπό να την υποδουλώση και εξανδραποδίση. Σήμερα όλοι οι Ελληνες παλεύουμε για τη Λεφτεριά, την Τιμή, την εθνική μας ανεξαρτησία. Η πάλη θα είνε πολύ δύσκολη και πολύ σκληρή. Μα ένα έθνος, που θέλει να ζήση, πρέπει να παλεύη, αψηφώντας τους κινδύνους και τις θυσίες. Ο λαός της Ελλάδας διεξάγει σήμερα έναν πόλεμο εθνικοαπελευθερωτικό ενάντια στο φασισμό του Μουσολίνι. Δίπλα στο κύριο μέτωπο και ο κάθε βράχος, η κάθε ρεματιά, το κάθε χωριό, καλύβα με καλύβα, η κάθε πόλη, σπίτι με σπίτι, πρέπει να γίνη φρούριο του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Κάθε πράκτορας του φασισμού πρέπει να εξοντωθή αλύπητα. Στον πόλεμο αυτόν, που τον διευθύνει η κυβέρνηση Μεταξά, όλοι μας πρέπει να δώσουμε όλες μας τις δυνάμεις, δίχως καμιά επιφύλαξη. Επαθλο για τον εργαζόμενο Λαό και επιστέγασμα για το σημερινό του αγώνα πρέπει να είνε και θα είνε μια καινούργια Ελλάδα της Δουλειάς, της Λεφτεριάς, λυτρωμένη από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική εξάρτηση και από κάθε εκμετάλλευση, μ’ ένα πραγματικό παλλαϊκό πολιτισμό. Ολοι στον αγώνα, ο καθένας στη θέση του και η νίκη θάνε νίκη της Ελλάδας και του Λαού της. Οι εργαζόμενοι όλου του κόσμου στέκουν στο πλευρό μας. Ν. ΖΑΧΑΡΙΑΔΗΣ Γραμματεύς Κ. Ε. του Κ. Κ. Ε. Οταν έστειλε την επιστολή ο Ζαχαριάδης ήταν φυλακισμένος από τον Μεταξά στην Κέρκυρα, μαζί με άλλους συντρόφους του. Μάλιστα, είχαν ζητήσει την αποφυλάκισή τους, προκειμένου να πολεμήσουν εθελοντικά στο μέτωπο, αίτημα που απέρριψε ο δικτάτορας. Στην Κατοχή τον παρέδωσαν στους Γερ67

Νίκος Πηγαδάς

μανούς, που τον έστειλαν στο κολαστήριο του Νταχάου, μαζί με άλλους κομμουνιστές. Ο Ζαχαριάδης απελευθερώθηκε τον Μάιο του 1945, μετά την άνευ όρων συνθηκολόγηση της χιτλερικής Γερμανίας. Επισημαίνεται, πως η φράση για την κυβέρνηση Μεταξά δεν ήταν του Ζαχαριάδη. Είχε προστεθεί από τη λογοκρισία του καθεστώτος. Στις 26 Νοεμβρίου 1940, που ο στρατός μας είχε ήδη προωθηθεί στο εσωτερικό της Αλβανίας, ο Ζαχαριάδης γράφει από τη φυλακή δεύτερο ανοιχτό γράμμα, με το ακόλουθο περιεχόμενο: Προς το λαό της Ελλάδας Ολόκληρος ο λαός της Ελλάδας ξεσηκώθηκε σαν ένας άνθρωπος και χάλασε τα σχέδια του φασισμού. Με το αίμα του ο λαός εξασφάλισε τη λευτεριά και την ανεξαρτησία του. Εξω απ’ αυτά η Ελλάδα δεν έχει καμιά θέση στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο ανάμεσα στην Αγγλία και Ιταλία-Γερμανία. Αφού ο λαός μας υπερασπίσει αποτελεσματικά την ανεξαρτησία και την εθνική λευτεριά του, σήμερα ένα μονάχα πράμα θέλει: Ειρήνη και ουδετερότητα με τούτους του όρους: 1) Να ξανάρθουν τα πράγματα όπως ήταν στις 28 Οχτώβρη 1940 δίχως καμιά εδαφική-οικονομική-πολιτική ζημιά σε βάρος της Ελλάδας. 2) Οι πολεμικές δυνάμεις της Αγγλίας να φύγουν όλες απ’ τα χώματα και τα νερά της Ελλάδας. Με βάση τους δύο αυτούς όρους να ζητήσουμε αμέσως απ’ την κυβέρνηση της ΕΣΣΔ (σ.σ. Ενωσης Σοσιαλιστικών Σοβιετικών Δημοκρατιών), να μεσολαβήσει και να γίνει ελληνοϊταλική ειρήνη. Αυτό είναι σήμερα το μοναδικό εθνικολαϊκό συμφέρον. Και η πράξη έχει αποδείξει ότι μόνον η ΕΣΣΔ σήμερα έδωσε την ειρήνη και ουδετερότητα της Γιουγκοσλαβίας-Βουλγαρίας-Τουρκίας. Υ.Γ. Είμαστε υποχρεωμένοι να ζητήσουμε ειρήνη έντιμη και δίχως κυρώσεις και για να ξεκαθαρίσουμε άλλη μια φορά τον εθνικό-αμυντικόαπελευθερωτικό χαρακτήρα του πολέμου που κάνουμε, όσο και ότι είμαστε ξένοι προς τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο που κάνουν οι πλουτοκρατικές μεγάλες δυνάμεις. Αν σήμερα δε δουλέψουμε για μια έντιμη ειρήνη, ο πόλεμος θα χάσει για μας τον εθνικό αμυντικό χαρακτήρα του, θα γίνει καταχτητικός και τότε θα έχει αντίθετο το λαό. Το τρίτο και τελευταίο γράμμα το έγραψε ο Ζαχαριάδης από τα κρατητήρια της Γενικής Ασφάλειας, στις 15.1.1941. Απευθύνεται στα μέλη των οργανώσεων του ΚΚΕ και της ΟΚΝΕ και είναι μακροσκελέστατο. Αναφέρεται κυρίως στη ριζική διαφωνία του επιστολογράφου με την Προσωρινή Διοίκηση, που παρουσιάζεται σαν εκπρόσωπος του ΚΚΕ από το Σεπτέμβρη του 1940. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα κείμενο αμιγώς κομματικό. Αφού χαρακτηρίζει την «Προσωρινή Διοίκηση» δημιούργημα και όργανο του Μανιαδάκη, ο 68

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

γραμματέας του ΚΚΕ επαναλαμβάνει, ως προς τον πόλεμο, τις θέσεις που είχε παρουσιάσει στη δεύτερη επιστολή. Δηλαδή, έντιμη άμεση ειρήνη με τη μεσολάβηση της ΕΣΣΔ και παράλληλα να ανατραπεί η μοναρχοφασιστική κυβέρνηση του Μεταξά. [...]. Αυτός είναι σήμερα ο δρόμος του ΚΚΕ. Σχολιάζοντας το περιεχόμενο των δύο τελευταίων επιστολών του Ζαχαριάδη, ο Ψυρούκης επισημαίνει τα ακόλουθα (ό.π., σ.92): Στην ουσία, ο Ν. Ζαχαριάδης υποστήριξε τη συνέχιση και το βάθαιμα του λαϊκού αντιφασιστικού πολέμου. Μα ό,τι γύρευε τότε ο ηγέτης του ΚΚΕ ήταν, για τη στιγμή εκείνη, ακατόρθωτο. Ηταν δυνάμει μονάχα πραγματοποιήσιμο. Πάντως, δεν ζητούσε καμμιά συνθηκολόγηση στον ιταλικό φασισμό. Αυτή είναι η αλήθεια.

Η έκκληση των διανοουμένων. Στις 10 Νοεμβρίου 1940, η Ακρόπολις δημοσιεύει στην πρώτη σελίδα έκκληση 17 ελλήνων διανοουμένων προς τους απανταχού εργάτας του πνεύματος, που ζητούσαν αξιοπρεπώς την ηθική στήριξη της μαχόμενης Ελλάδας. Ακολουθεί ολόκληρο σχεδόν το σχετικό κείμενο: Είνε δυό εβδομάδες τώρα που μ’ ένα τελεσίγραφο, μοναδικό στα διπλωματικά χρονικά των εθνών, για το περιεχόμενο, την ώρα και τον τρόπο που το παρουσίασαν, η Ιταλία κάλεσε την Ελλάδα να τής παραδώση τα εδάφη της, να αρνηθή την ελευθερία της και να κατασπιλώση την τιμή της. Οι Ελληνες δώσαμε, στην ιταμή αυτή αξίωσι της φασιστικής βίας, την απάντησι που επέβαλον τριών χιλιάδων ετών παραδόσεις, χαραγμένες βαθειά στην ψυχή μας, αλλά και γραμμένες στην τελευταία γωνιά της ιερής μας γης, με το αίμα των μεγαλυτέρων ηρώων της ανθρώπινης ιστορίας.[…]. Σ’αυτόν τον άνισο, σκληρότατο, αλλά και πεισματώδη αγώνα, που κάνει τον λυσσασμένο επιδρομέα να ξεσπάζη κατά των γυναικών, των γερόντων και των παιδιών, να καίη, να σκοτώνη, ν’ακρωτηριάζη, να διαμελίζη τους πληθυσμούς στις ανοχύρωτες κι άμαχες πόλεις μας και στα ειρηνικά χωριά μας, έχουμε το αίσθημα, ότι δεν υπερασπιζόμαστε δική μας μόνον υπόθεσι. Οτι αγωνιζόμαστε για τη σωτηρία όλων εκείνων των υψηλών αξιών που αποτελούν τον πνευματικό και ηθικό πολιτισμό, την πολύτιμη παρακαταθήκη που κληροδότησαν στην ανθρωπότητα οι δοξασμένοι μας πρόγονοι και που σήμερα βλέπουμε ν’απειλούνται από το κύμα της βαρβαρότητας και της βίας. Ακριβώς αυτό το αίσθημα εμπνέει το θάρρος σ’εμάς τους Ελληνες διανοουμένους, τους ανθρώπους του πνεύματος και της τέχνης, ν’απευθυνθούμε στους αδελφούς μας όλου του κόσμου, για 69

Νίκος Πηγαδάς

να ζητήσουμε όχι την υλική, αλλά την ηθική βοήθειά τους. Ζητούμε την εισφορά των ψυχών, την επανάστασι των συνειδήσεων, την εργασία, το κήρυγμα, την άμεση επίδρασι, παντού όπου είνε δυνατόν, την άγρυπνη παρακολούθηση και την ενέργεια για ένα καινούργιο πνευματικό Μαραθώνα, που θ’απαλλάξη τα δυναστευόμενα έθνη από τη φοβέρα της πιο μαύρης σκλαβιάς που είδε ποτέ ο κόσμος. Οταν μια τέτοια επανάστασις συντελεσθή, η Νίκη θα στεφανώση το μέτωπο και του τελευταίου, του πιο ταπεινού εργάτου. Το κείμενο υπογράφουν, με τη σειρά που τα ονόματά τους δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα, οι ακόλουθοι: Κωστής Παλαμάς, Σπύρος Μελάς, Αγγελος Σικελιανός, Γεώργιος Δροσίνης, Σωτήριος Σκίπης, Δημήτριος Μητρόπουλος, Κ. Δημητριάδης, Νίκος Βέης, Κ. Παρθένης, Ιωάννης Γρυπάρης, Γιάννης Βλαχογιάννης, Στρατής Μυριβήλης, Κώστας Ουράνης, Μιλτιάδης Μαλακάσης, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Αλέξανδρος Φιλαδελφεύς, Αρίστος Καμπάνης.

Η αγγλική βοήθεια. Μία από τις πρώτες κινήσεις του Μεταξά ήταν να ζητήσει βοήθεια από την Αγγλία. Αμέσως μετά την παραλαβή του ιταλικού τελεσιγράφου και πριν ακόμη συγκαλέσει υπουργικό συμβούλιο, ο δικτάτορας πήγε στη βρετανική πρεσβεία και μίλησε με τον πρεσβευτή Μάικλ Πάλαιρετ, ζητώντας εσπευσμένα βοήθεια. Στις 7 το πρωί, στέλνει το με αριθμό 32148 τηλεγράφημα στην ελληνική πρεσβεία στο Λονδίνο, που την είχε ήδη ενημερώσει για το τελεσίγραφο, επισημαίνοντας στον πρεσβευτή μας τα εξής: Παρακαλούμεν ίδητε αμέσως υπουργόν Εξωτερικών και ανακοινούντες ανωτέρω (σ.σ. την επίδοση του τελεσιγράφου), δηλώσατε ότι Ελλάς θα αντισταθή δια όλων των δυνάμεών της έναντι της ιταλικής εισβολής. Θέλετε επισπευσθή, συμφώνως προς δοθείσαν ημίν υπό Αγγλίας εγγύησιν, την άμεσον βοήθειάν της, κυρίως δε αεροπορικήν και ναυτικήν. Προς τον ενταύθα πρεσβευτήν της Αγγλίας, όν είδον αμέσως μετά την επίδοσιν της ιταλικής διακοινώσεως, απηύθυνον την παράκλησιν όπως μοι αποσταλή το ταχύτερον η μεγαλυτέρα δυνατή αεροπορική βοήθεια. Φυσικό είναι να ζητεί αεροπορική και ναυτική βοήθεια ο Μεταξάς. Στα τέσσερα χρόνια που κυβερνούσε την Ελλάδα δε φρόντισε να ενισχύσει επαρκώς τόσο την Πολεμική Αεροπορία όσο και το Πολεμικό Ναυτικό. Και φέρει ευθύνες γι’αυτό. 70

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

Ο Μεταξάς ζητεί βοήθεια από τους Άγγλους, μέσω της πρεσβείας μας.

Αυθημερόν ο πρεσβευτής μας στο Λονδίνο, Χαρ. Σιμόπουλος, απαντά στον Μεταξά με το 4895 τηλεγράφημα ως εξής: Υμέτερον 32148. Ανεκοίνωσα εις Λόρδον Χάλιφαξ υμέτερον τηλεγράφημα και εζήτησα άμεσον βοήθειαν κυρίως αεροπορικήν και ναυτικήν ΣΤΟΠ. Λόρδος Χάλιφαξ μοί είπε διαβεβαιώσω υμάς ότι παράσχωσι πάσαν δυνατήν βοήθειαν και ετηλεγράφησεν ήδη εις πρεσβευτήν Αγγλίας εις Αθήνας ΣΤΟΠ. Αρχηγός επιτελείου προέβη ήδη εις απαιτουμένας ενεργείας και διαβιβάσει αναγκαίας οδηγίας ΣΤΟΠ. Εμπιστευτικώς μοί προσέθηκε ότι, το ταχύτερον αγγλικά αεροπλάνα βομβαρδίσωσιν Ιταλίαν εντατικώς ΣΤΟΠ. Προσέθηκε ότι προέβησαν ήδη διάβημα εις Σόφιαν εφιστώντες προσοχήν αυτών όπως μη κινηθώσι. ΣΤΟΠ. Μοί ανεκοίνωσεν ότι πρωθυπουργός απέστειλεν υμίν προσωπικόν τηλεγράφημα και επε71

Νίκος Πηγαδάς

Ο πρεσβευτής Σιμόπουλος ενημερώνει τον Μεταξά, ότι οι Άγγλοι κινητοποιήθηκαν.

θύμει και ο ίδιος εκφράση θερμά συγχαρητήρια δια στάσιν ημών ΣΤΟΠ. Αι προσπάθειαί μας, είπε, στρέφονται κατά του κοινού πλέον εχθρού με την ελπίδα πλήξωμεν αυτόν αμειλίκτως. [Ο Εντουαρντ Χάλιφαξ (18811959) χρημάτισε υπουργός των Εξωτερικών της Αγγλίας από το 1938 έως το 1940. Είχε συνυπογράψει τη συμφωνία του Μονάχου για τον διαμελισμό της Τσεχοσλοβακίας]. Η Γαλλία, που είχε δώσει γραπτές εγγυήσεις βοήθειας στη χώρα μας (13 Απριλίου 1939), ήταν ήδη υποδουλωμένη στους Γερμανούς από τις 17 Ιουνίου 1940. Αλλά και η Αγγλία δεν είχε πια άλλο σύμμαχο στην Ευρώπη. Σημειώνεται, ότι η εισβολή των Γερμανών στη Σοβιετική Ενωση έγινε στις 22 Ιουνίου 1941, ενώ οι ουδέτερες ΗΠΑ μπήκαν στον πόλεμο κατά του Αξονα στις 7 72

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

Δεκεμβρίου 1941, ύστερα από την ιαπωνική αεροπορική επιδρομή κατά του Περλ Χάρμπορ. Στις 29.10.40 και ώρα 15.00, ο ραδιοφωνικός σταθμός του Λονδίνου μεταδίδει την εξής επίσημη ανακοίνωση της βρετανικής κυβέρνησης: Η βρετανική κυβέρνησις παρέχει ήδη εις την Ελλάδα, αμυνομένην εναντίον της αδικαιολογήτου ιταλικής επιδρομής, κάθε δυνατήν βοήθειαν. Λόγοι στρατιωτικής φύσεως δεν επιτρέπουσι να ανακοινωθώσιν αι λεπτομέρειαι της παρεχομένης βοηθείας. Ηταν μια τονωτική ένεση για την παραπαίουσα ελληνική πολιτική ηγεσία, αλλά και για τον ελληνικό λαό, που δεν ένιωθε πια μόνος. Πέρα από την αεροπορική βοήθεια, όπως θα δούμε αργότερα, οι Αγγλοι βοήθησαν κάπως τη χώρα μας και με άλλους τρόπους. Ο Ανδρεάδης (ό.π., σ.75-76) αναφέρει σχετικά: Αλλο είδος βοήθειας που έδωσαν οι Βρετανοί στην Ελλάδα ήταν η «εξ αποστάσεως» βοήθεια του βρετανικού στόλου που, κυριαρχώντας στη Μεσόγειο, ιδίως μετά την καταβύθιση στον Τάραντα 3 ιταλικών θωρηκτών, κάλυπτε τις ελληνικές ακτές και τις ελληνικές θαλάσσιες συγκοινωνίες. (Σ.σ. Η αεροναυτική επίθεση των Αγγλων στη μεγάλη ναυτική βάση του Τάραντα πραγματοποιήθηκε τον Νοέμβριο του 1940. Εκτός από τα θωρηκτά, βυθίστηκαν άλλα τρία ιταλικά πολεμικά πλοία). Ετσι, ο μικρός αλλά γενναίος και δραστήριος ελληνικός στόλος μπόρεσε να επιτελέσει ακώλυτα το πολεμικό του έργο και να μεταφέρει χωρίς απώλειες χιλιάδες άνδρες και τόννους υλικών προς τα λιμάνια Πρέβεζας, Βόλου, Αγίων Σαράντα και Θεσσαλονίκης. Ο ίδιος (ό.π.) προσθέτει και έχει δίκιο, πως η βρετανική αεροπορική και ναυτική βοήθεια στη μαχόμενη Ελλάδα ήταν πολύ μικρή ή έμμεση. Αντίθετα, η οικονομική βοήθεια, που ορίστηκε σε 5.000.000 χάρτινες λίρες τον μήνα, υπήρξε πολύ αποτελεσματική, γιατί στήριξε την ελληνική οικονομία και επέτρεψε στην ελληνική κυβέρνηση να καλύψει έκτακτες πολεμικές δαπάνες, όπως επιδόματα στις οικογένειες των θυμάτων και προς τους ανάπηρους και επίσης δαπάνες επιτάξεων. Ωστόσο, συνεχίζει ο Ανδρεάδης, το πολεμικό υλικό, που παραχώρησε η Μεγάλη Βρετανία στη χώρα μας, ήταν πολύ περιορισμένο ή έφτασε πολύ αργά, όταν η τύχη του πολέμου στα Βαλκάνια είχε πια κριθεί. Ανήμερα της 28ης Οκτωβρίου, ο Ουΐνστον Τσόρτσιλ (1874-1965) στέλνει στην ελληνική κυβέρνηση τηλεγράφημα συμπαράστασης, με το εξής περιεχόμενο (Αγγελος Τερζάκης, Ελληνική Εποποιΐα 1940-1941, εκδότης ΓΕΣ, 7ο επιτελικό γραφείο, σ. 42): 73

Νίκος Πηγαδάς

Η υπόθεσίς σας είναι και δική μας υπόθεσις.

Το κείμενο που ακολουθεί (σε ελεύθερη μετάφραση) είναι από τον Β΄ τόμο της πολύτομης και επίσημης βρετανικής ιστορίας History of the second world war, United Kingdom Military Series, εκδότης Her Majesty’s Stationery Office, Λονδίνο 1956. Φεβρουάριος του 1941. Θεωρώντας επικείμενη τη γερμανική επίθεση εναντίον της Γιουγκοσλαβίας και της Ελλάδας, η βρετανική κυβέρνηση προχωρεί σε στρατηγικές κινήσεις, προκειμένου: να συσπειρώσει τον αξονα Γιουγκοσλαβίας–Ελλάδας–Τουρκίας, για την αντιμετώπιση της απειλής. Οι κινήσεις αυτές είχαν διπλωματικό χαρακτήρα. Ταυτόχρονα, αποφασίστηκε η αποστολή στρατευμάτων στα Βαλκάνια, τα οποία: • Θα δημιουργήσουν αμυντικό μέτωπο βορειοδυτικά του Ολύμπου, στην ευρύτερη περιοχή του ποταμού Αλιάκμονα. • Σε διπλωματικό επίπεδο, η απραξία των Τούρκων, μετά την επίσκεψη του Ηντεν στην Αγκυρα, στο τέλος Φεβρουαρίου, οδήγησε τους Βρετανούς στις ακόλουθες ενέργειες: Στις 8 Μαρτίου, πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα συνάντηση του βρετανού πρεσβευτή στο Βελιγράδι, Ρόναλντ Κάμπελ (Cambell), με εκπροσώπους των ελληνικού και γιουγκοσλαβικού επιτελείων, χωρίς ωστόσο ουσιαστικό αποτέλεσμα. Στις 19 Μαρτίου, ο Ηντεν συναντά στην Κύπρο τον τούρκο ομόλογό του, προκειμένου να δημιουργηθεί δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ τουρκικής και γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης. Και αυτή η συνάντηση δεν είχε το επιθυμητό για τους Βρετανούς αποτέλεσμα. Την προηγουμένη (18.3), μία ημέρα μετά την προσπάθεια των Γερμανών να πείσουν τη Γιουγκοσλαβία για την υπογραφή συμφώνου συνεργασίας με τις δυνάμεις του Αξονα, ο Ηντεν έστειλε προσωπική επιστολή στον πρίγκιπα (σ.σ.αντιβασιλιά) Παύλο της Γιουγκοσλαβίας. (Κομιστής ήταν ο βρετανός πρεσβευτής στο Κάιρο Terence Shone, προσωπικός φίλος του Παύλου). Με την επιστολή, ο βρετανός υπουργός προσπαθούσε να πείσει τον πρίγκιπα για το εξής: Εκδήλωση επίθεσης της Γιουγκοσλαβίας στην Αλβανία, που θα διέλυε κάθε ιταλική αντίσταση και θα ανέτρεπε τα γερμανικά σχέδια. Το πρόβλημα με τη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση ήταν κυρίως η αντιπαράθεση Σέρβων-Κροατών, με τους πρώτους να τάσσονται υπέρ των συμμάχων και τους δεύτερους στο πλευρό του Αξονα. Στις 25 Μαρτίου, ο γιουγκοσλάβος πρωθυπουργός και υπουργός Εξωτερικών (σ.σ. Τσβέτκοβιτς) υπέγραψε στη Βιέννη σύμφωνο συνεργασίας με τις δυνάμεις του Αξονα. Τότε, ομάδα γιουγκοσλάβων αξιωματικών, με επικεφαλής τον στρατηγό Σίμοβιτς, κατέλαβε πραξικοπηματικά την εξουσία και σχημάτισε νέα κυβέρνηση. 74

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

Στις 3 Απριλίου οργανώθηκε νέα συνάντηση στη Φλώρινα όπου συμμετείχαν: μέλη της νέας γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης, ο Ηντεν και οι στρατηγοί Παπάγος, Wilson και D’ Albiac. Ωστόσο, ούτε κι αυτή είχε ουσιαστικό αποτέλεσμα, για τον κύριο λόγο, ότι ο εκπρόσωπος της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης, στρατηγός Υankovitch, είχε σαφείς εντολές να διαπραγματευθεί την άμυνα της Θεσσαλονίκης και όχι την περιοχή του Αλιάκμονα. Από στρατιωτικής πλευράς, η οργάνωση της άμυνας γύρω από τον Αλιάκμονα ανατέθηκε στον Ουίλσον.[...]. Η μεταφορά των συμμαχικών στρατευμάτων στην περιοχή ήταν μια μάχη με τον χρόνο.[...]. Στις σελίδες 158-159 της Επίτομης Ιστορίας του Ελληνο-ιταλικού και Ελληνο-γερμανικού πολέμου 1940-1941, Επιχειρήσεις Στρατού ξηράς, έκδοση της ΔΙΣ, Αθήνα 1985, προστίθενται οι εξής σχετικές πληροφορίες: Ο αρχηγός του βρετανικού ΓΕΣ, στρατάρχης Ντηλ, συναντήθηκε στο Βελιγράδι με τους νέους γιουγκοσλάβους ηγέτες, όπου διαπιστώθηκε ότι υπήρχαν πολλές δυσχέρειες για τη λήψη σταθερών και οριστικών αποφάσεων. Το μόνο που πέτυχε ήταν να γίνει μια συνάντηση με τον έλληνα αρχιστράτηγο. Η συνάντηση έγινε στις 3 Απριλίου στο σιδηροδρομικό σταθμό Κέναλι (Κρεμενίτσα). Επακολούθησε σύσκεψη, στην οποία από βρετανικής πλευράς έλαβαν μέρος ο στρατηγός Ουίλσον και ως παρατηρητές ο υπουργός εξωτερικών Ηντεν και ο αρχηγός του βρετανικού επιτελείου, στρατάρχης Ντηλ. Ο Παπάγος υποστήριξε, ότι πρέπει οι Γιουγκοσλάβοι να συγκεντρώσουν τις δυνάμεις τους στη νότια Σερβία, προκειμένου να αποφευχθέι η αποκοπή των ελληνικών και γιουγκοσλαβικών δυνάμεων στο χώρο Μοναστήρι-Φλώρινα-Κοζάνη. Τελικά και αυτή η σύσκεψη κατέληξε σε φιάσκο, λόγω σοβαρών διαφωνιών.

Μετά από την απελευθέρωση της Ελλάδας, η Μεγάλη Βρετανία από σύμμαχος έγινε προστάτιδα... της χώρας μας. Δηλαδή, τη μεταχειριζόταν δίκην προτεκτοράτου και ανεβοκατέβαζε κυβερνήσεις. Οι ευθύνες της για τα αιματηρά γεγονότα του Δεκεμβρίου 1944 είναι τεράστιες. Από το 1947, τη σκυτάλη της προστασίας πήραν οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.

Οι οχυρώσεις που δεν έγιναν. Πριν από την προσάρτηση της Αλβανίας από τους Ιταλούς (7.4.1939), η Ιταλία δεν υπεισήρχετο ως αντίπαλος εις τας μελέτας και στρατιωτικάς προπαρασκευάς του Ελληνικού Γενικού Επιτελείου Στρατού. Αυτό υπογραμμίζει το ίδιο το υπουργείο Εθνικής Αμυνας, στην έκδοση Συνοπτική έκθεσις του Πολέμου της Ελλάδος 1940-41, σ.7, προσθέτοντας: 75

Νίκος Πηγαδάς

[...] ουδέν δε μέτρον, είτε οχυρώσεως είτε αναπτύξεως των συγκοινωνιών κτλ., είχε ληφθή εις την προς Αλβανίαν παραμεθόριον περιοχήν, διότι η Αλβανία [...] ήτο μικράς αξίας λόγου από στρατιωτικής απόψεως. Το σύνολον των προπαρασκευών του Ελληνικού Γενικού Επιτελείου Στρατού εστρέφετο εις το ελληνοβουλγαρικόν θέατρον επιχειρήσεων ένθα, εκτός των άλλων εργασιών, είχεν αρχίσει από του τέλους του 1936 η οχύρωσις δι’ έργων μονίμων, βραδύτερον δε και δι’ έργων εκστρατείας, της αμυντικής τοποθεσίας εφ’ ής προεβλέπετο να δοθή η μάχη. Από τα ανατολικά δεν προβλεπόταν κίνδυνος, επειδή ίσχυε η πολιτική συμφωνία του 1933, κατά την οποία Ελλάδα και Τουρκία ηγγυώντο αμοιβαίως τα κοινά των σύνορα. Ωστόσο, μετά από την 7η Απριλίου 1939, το ΓΕΣ άρχισε την κατάστρωση επιχειρησιακού σχεδίου, για την αντιμετώπιση ενδεχόμενης ιταλικής επίθεσης. Το σχέδιο, κατά βάσιν αμυντικόν (ΥΠΕΘΑ, ό.π., σ.7), κατένειμε τις στρατιωτικές δυνάμεις της χώρας ως εξής: 1. Αλβανικό μέτωπο (συνολικά): 8 μεραρχίες και 2 ταξιαρχίες πεζικού. 2. Βουλγαρικό μέτωπο: 6 μεραρχίες και μία ταξιαρχία πεζικού. 3. Γενικές εφεδρείες: από μία μεραρχία πεζικού και ιππικού, συν μία ταξιαρχία ιππικού. Για τη συγκέντρωση των παραπάνω δυνάμεων θα απαιτούνταν, κατά το σχέδιο, 22 και 15 ημέρες για τα αλβανικό και βουλγαρικό μέτωπα, αντίστοιχα, από την ημέρα της επιστράτευσης. Στην πράξη, οι 22 ημέρες έγιναν πολύ περισσότερες. Η έκθεση του ΥΠΕΘΑ (σ.8) παραθέτει επίσης τις ακόλουθες πληροφορίες: • Από το θέρος του 1939, στα ελληνοαλβανικά σύνορα είχαν αρχίσει εργασίες οχύρωσης, που περιορίστηκαν σε απλά έργα εκστρατείας, ελλείψει πόρων. • Στην προς Βουλγαρία παραμεθόριο περιοχή συνεχίστηκαν οι εργασίες οχύρωσης (έργα μόνιμης οχυρωτικής, έργα εκστρατείας). • Από την άνοιξη του 1940 και κυρίως μετά τη συνθηκολόγηση της Γαλλίας, μειώθηκε η βρετανική ναυτική ισχύς στη Μεσόγειο. Συνεπώς, υπήρχε ανάγκη προστασίας των ακτών και των κυριωτέρων νήσων. Αυτό, κατά το ΓΕΣ, θα είχε ως συνέπεια τη μείωση των δυνάμεων, που προορίζονταν για τα δύο προαναφερόμενα μέτωπα. Τελικά, όπως εξελίχτηκαν τα πράγματα, δε χρειάστηκε η παρουσία στρατού στις ακτές της ηπειρωτικής χώρας και στα νησιά, (πλην της Κρήτης μετά τη συνθηκολόγηση). Ωστόσο, στον τομέα των οχυρωματικών έργων παρατηρείται ένα οξύμωρο σχήμα. Ενώ δηλαδή ελλείψει πόρων δεν εκτελούνταν έργα στην ελληνο-αλβανική μεθόριο, για τα ελληνο-βουλγαρικά σύνορα βρίσκονταν πόροι! Φυσικά, για τη μη εξεύρεση των σχετικών πόρων δεν ευθύνεται το ΓΕΣ, αλλά η δικτατορική κυβέρνηση και οι εμμονές του Μεταξά. 76

Το ΟΧΙ της Ρωμιοσύνης

Ενώ, λοιπόν, από τα μέσα Αυγούστου του 1940 οι ιταλικές δυνάμεις συγκεντρώνονταν στα ελληνο-αλβανικά σύνορα, το ΓΕΣ ηναγκάσθη να λάβη περιωρισμένα τινά μέτρα ενισχύσεως της αντιστοίχου προκαλύψεως. Τις ευθύνες, για το έλλειμμα οχύρωσης στα ελληνο-αλβανικά σύνορα, καταλογίζει ευθέως στον Μεταξά ο στρατηγός και ακαδημαϊκός Αλέξανδρος Μαζαράκης-Αινιάν, στο βιβλίο του Απομνημονεύματα, εκδόσεις Εστία, Αθήνα 1948, σ.591, ως εξής: [...]διαθέτων κολοσσιαίους πόρους εκ φορολογίας και εράνων [...], δεν έκαμεν υπέρ της εθνικής μας αμύνης ό,τι εδικαιούτο τις να αναμένη. Ο ίδιος, (ό.π., σ.611-612), προσθέτει εμφατικά και με πολλές αιχμές: [...] παρά τις ρεκλάμες του ο Μεταξάς παρημέλησε την εθνικήν μας άμυναν. Ευρέθημεν μετά υπερτετραετή δικτατορικήν διοίκησιν και εξωφρενικήν σπατάλην δισεκατομμυρίων εις νεολαίας, χαφιέδες και εις δευτερεύοντας και τριτεύοντας σκοπούς, άνευ σχεδόν αεροπορίας, άνευ ουδενός άρματος μάχης, άνευ επαρκών πυρομαχικών, άνευ οχυρώσεως της Θεσσαλονίκης και της Β. αυτής μεθορίου κ.τ.λ. Αφ’ ετέρου δεν εδόθη καμμία προσοχή δια την ανάθεσιν των ανωτάτων διοικήσεων του στρατού εις τους ικανωτέρους. Στις κραυγαλέες ελλείψεις του ελληνικού στρατού και σ’ άλλες παθογένειες της δικτατορίας Μεταξά αναφέρεται, στο βιβλίο του Οπλίτης στο αλβανικό μέτωπο. Ημερολογιακαί σημειώσεις, εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα 2001, ο Δημήτρης Σ. Λουκάτος, μετέπειτα καθηγητής της Λαογραφίας. Εχοντας πολεμήσει με τη Χ μεραρχία στον βόρειο τομέα, καταθέτει με παρρησία τα βιώματα και τις διαπιστώσεις του, ως εξής (σ.125): Εφεύγαμε 75 άνδρες για την πρώτη γραμμή, για το «μαχόμενο» τάγμα και μόνο 52 είχανε ξίφος. Για τους άλλους δεν επερίσσευε. Τα τουφέκια επίσης, των μισών, δεν είχαν λουρί και τα δέναμε στον ώμο με σπάγγους! Φυσίγγια μάς έδωσαν με οικονομία, 25 του καθενός.[...]. Αυτή είναι, λοιπόν, η θαυμάσια προπαρασκευή, ο τέλειος εξοπλισμός, η φορολογία για την εθνική άμυνα, [...]. Τα «παιδιά» σκέφτονται κι αυτά και σχολιάζουν: Ε ρε Ψωροκώσταινα, δεν μάς έστελνες καλύτερα σφεντόνες, πού’ναι εύκολες και φτηνές;