BAVDPOL

RUIMTE TER BEVORDERING VAN MENSELIJKE BEWEGING

Bernard van de Pol

1

2

RUIMTE TER BEVORDERING VAN MENSELIJKE BEWEGING

Dit portfolio is een samenstelling van persoonlijke teksten, lessen en werken, voortgebracht tijdens mijn academie beloop. Allereerst wijzen de theoretie georiënteerde teksten mijn koers. Dit wordt aangevuld met bondig geformuleerde lessen, die tussen de atelierresultaten door te lezen zijn. Deze lessen binden de plannen samen die telkens worden geïntroduceerd met conceptschema’s en een projecttekst. Ter besluit is ook een selectie praktijkervaringen toegevoegd aan deze bundeling.

Bernard van de Pol

3

WAARDE VAN ARCHITECTUUR VOOR DE SAMENLEVING Architectuur en stedenbouw stopt niet bij de oplevering. Juist dan begint het gemaakte proces, het organisme gaat dan pas werken. Dat betekent dat het voor ontwerpers belangrijk is om zich bezig te houden met het gebruik en de behoeftes van de eindgebruiker. Het is voor deze gebruiker belangrijk dat ongeschreven regels helder zijn en hij de controle heeft binnen die perken. Dit betekent dat domeinen, zones, scheidingen of overgangen duidelijk moeten zijn vormgegeven, anders zal interactie, dynamisch gebruik of toe-eigening niet plaats vinden. Zaken die het gebruik wel verlangd en waarmee de leefkwaliteit en het kapitaal wordt bepaald.

Voor binding en participatie door de eindgebruiker is het creëren van draagvlak van belang. Het bouwen van ruimte voor “gemeenschappen” daartoe is misschien één van de belangrijkste taken van een architect of stedenbouwer. Ontwerpers kunnen het gebruik, dynamiek en interactie stimuleren en faciliteren, maar de gebruikers zullen het uiteindelijk zelf moeten oppakken. Wanneer de gebruiker zorg draagt voor het ontwerp zal het organisme kunnen overleven. december 2012

4

INHOUD teksten

ateliers

werkervaring

Waarde van architectuur voor de samenleving

04

Architectuur heeft geen gevoel meer

06

De orde van chaos

12

Orde in de structuur

16

Huis van debat

28

City connector canal

Buurtkamers om aan te wonen, en om door thuis te komen

40

Stadsblok met 2 gezichten

64

De leidende opening

76

Europass

89

Schippers architecten BNA

90

MAS Architectuur

96

Alsemgeest & Westerwoudt Architekten

98

52

5

ARCHITECTUUR HEEFT GEEN GEVOEL MEER Wat heeft het maken van architectuur met het gevoel te maken? Wordt er in het ontwerpproces bewust gebruikt van gevoel, of wordt dit bewust vermeden?

Telkens in de geschiedenis van de architectuur stond er een bepaalde verhouding tussen gevoel en kennis centraal. Hoe heeft ‘het gevoel’ de manier van architectuur bedrijven beïnvloed? Het lijkt alsof opdrachten en opdrachtgevers daarin leidend zijn geweest. Ook nu nog is de verhouding tussen de bouwkunst, op het gevoel gebaseerd, en bouwkunde, op kennis gebaseerd, in de architectuur voelbaar en zichtbaar in de werkwijze van architectenbureaus. Door de komst van technieken lijkt het alsof gevoel als een leidend element in het ontwerpproces plaatsmaakt voor het laten leiden door exacte wetenschap. Het ziet er dus naar uit dat de architectuur, die altijd een combinatie was tussen bouwkunst en bouwkunde, aan het verdwijnen is. Hieruit vloeit de vraag voort of kennis het zal winnen van het gevoel en zal architectuur daarmee in de nabije toekomst steeds meer een strikte bouwkunde zijn? Wordt de rol van de opdrachtgever ook nu weer bepalend of zijn er meerdere zaken die het ontwerpproces in het verleden hebben beïnvloed, welke ook nu weer het proces zouden kunnen beïnvloeden.

“Firmitas, Utilitas, Venustas” zo noemde Marcus Vitruvius Pollio in zijn boek, “De architectura”, de kernkwaliteiten van de architectuur. In dit eerste boek over de architectuur deelde hij het vak, en de uitwerking daarvan, op in drie delen; constructief (degelijkheid), functioneel, en schoonheid. Met de begrippen constructie en functie doelde hij op een mate van kennis en kunde die de architect moest beheersen.

Met het begrip schoonheid doelde hij op de kunst en het gevoel welke bij de architect moest spelen. In deze tijd waren er geen andere (op schrift gestelde) denkwijzen over architectuur en werd architectuur nagenoeg alleen op deze manier uitgeoefend. Het vak architect betekende in het beginstadium van de architectuurgeschiedenis enerzijds het zijn van een geleerde, het onder de knie hebben van de exacte wetenschap. anderzijds als kunstenaar creatief zijn, ooghebbend voor verhouding. Architectuur was alleen bereikbaar voor de hogere standen en bleef daardoor lange tijd vast en onveranderbaar. Door de opdrachtgevers bleef het voornamelijk ‘zakelijke architectuur’. “De architectura” had tot in de renaissance veel invloed op het onder de knie hebben van de regels van klassieke architectuur.

De romaanse architectuur die volgde, greep terug op deze vorm en paste zich aan nieuwe functies aan. Het lijkt daarmee dat gevoel en kennis een gezonde verhouding tot elkaar hadden. Het gevoel werd bepaald door de eerdere stijlperiode en de kennis werd gebruikt voor aanpassingen naar de vraag. De opdrachtgevers bleven van de hogere klassen en vroegen praktisch goede gebouwen; kerken, kloosters, burchten en bruggen. Met de verkregen ervaring van het bouwen in deze stijlperiode groeide de architectuur naar de gotiek.

6

De gotiek staat in de architectuurhistorie bekend om haar vooruitstrevendheid van technische vooruitgang, waardoor ik het begrip ‘renaissance van de techniek’ gepast vind. Deze periode kenmerkt zich door het ambacht en gildetijdperk, hierin stond de kunde en de daarbij horende kennis centraal. Versieringen, de kunst op gevoel gebaseerd, waren slechts secundaire elementen. Deze decoraties, met de verhaalvertellende functie, staan in het ontwerp dus niet centraal. Centraal in het ontwerp stond de prestatie’. Als architect en bouwmeester moest je dus de nodige kunde en kennis in huis hebben of halen, om deze prestatie te verwezenlijken. Kennis en regels werden opgeschreven en gehaald uit diverse boeken, geschriften en overleveringen.

Door deze manier van kennisoverdracht kon de architectuur zich methodisch en technisch ontwikkelen naar de vraag. De vraag kwam van de hoogste stand, de kerk, welke er alles voor over had om de prestatie zo hoog mogelijk te houden. Toch brengt deze prestatie vaak een gevoel mee. Het lijkt erop dat er een gevoel werd gecreëerd doordat de architect alles in het werk stelde om de prestatie te verwezelijken. John Ruskin schreef over deze overdadig gedecoreerde gotiek dat het “de meest hoogst bereikte vorm van architectuur” was.

In de renaissance, ik verkies graag het begrip ‘renaissance van de vorm’, lijkt de vorm (ofwel het gevoel) centraal te hebben gestaan in de architectuur. Men keek terug naar de oude beschaving(en) en verkoos voor een wedergeboorte van deze glorieuze vormentaal, puur alleen op basis van het gevoel hiervoor. Architecten verkozen voor het uitdrukken van betekenissen en gevoelens, door middel van de verbeelding van symboliek, boven een technisch vooruitstreven, door het inzetten van kennis en kunde. Ook Andrea Palladio maakte architectuur ontleend aan de Romeinse, maar hiernaast maakte hij van de kunst een kunde door de kunst van het klassiek bouwen op schrift te stellen. In zijn werk “I Quattro Libri dell’ Architettura” schreef hij hoe gebouwd moest worden en wat de verhoudingen en proporties moesten zijn voor een rustig en harmonieus ontwerp. Door de intrede van de boekdrukkunst is dit werk relatief veel geproduceerd en weid verspreid, en daardoor zeer invloedrijk geworden voor latere perioden. De invloed zou je hierdoor los moeten zien van de specifieke renaissancegedachte omdat dit dominant is geworden. In deze tijd waren naast de kerk ook vele particulieren van hogere klasse opdrachtgever, wat niet speciaal vroeg om een technisch vooruitstreven.

Nog sterker dan in de renaissance stond in de Barok het gevoel centraal, het uitdragen en overbrengen van een betekenis was de kunst van de architect. Door de beperkingen die het oude bouwen had wordt er gebroken met de renaissance. In plaats van deze beperkingen op te lossen door het zoeken naar kennis werd vernieuwing gezocht in het ontwerpen van nieuwe vormen. “In plaats van de mens staat de natuur centraal in het ontwerp” aldus Fransesco Borromini. Hierdoor worden er nog meer vormen op gevoel ontwikkeld en toegevoegd (geïnspireerd door de natuur) dan

7

in de renaissance het geval was. Architecten begonnen gebouwen te ontwerpen alsof dit kunstwerken waren, waarin elk onderdeel kunstig werd vormgegeven. Overheden en bestuurders worden steeds belangrijkere opdrachtgevers, hierdoor wordt het in de architectuur nodig om het gevoel van macht uit te dragen. De tekeningen van Jacques-Francois Blondel, Giovanni Battista Piranesi, Etienne-Louis Boullée en Claude Nicolas le Doux bespelen duidelijk dit gevoel. De tekeningen geven volmaakte gebouwen weer. Ze tonen bekende klassieke werken, niet op waarheid berust maar een extreme versie daarvan, die macht uitstralen en de toeschouwer moet imponeren. Maar ook voorstellen voor bijzonder extreem grootse vooruitstervende projecten, vormgegeven met klassieke elementen. Deze schetsen zijn van wezenlijke invloed geweest op de manier waarop neoclassicistische architectuur werd gemaakt.

Jean-Nicholas-Louis Durand leek een eind te maken aan architectuur ontwerpen naar gevoel. Volgens hem moesten “vormen uit de logica van de constructie vloeien en niet uit de zoektocht naar schoonheid in zichzelf ”. De belangrijkste zaken voor een architect vond hij kennis van “constructie en geometrie”. Met zijn bekendste werk “Précis des lecons d’architecture données à l’école polytechnique” schreef hij een methode om een ontwerp te maken of te analyseren, op basis van typen. Vergelijkbaar als zijn voorgangers tekeningen maakten van klassieke vormen en gebouwen, deed Eugènne Emmanuel Viollet-Le-Duc dat voor vormen en oplossingen van de gotiek.

Ook hij schreef zijn bevindingen in boeken uit talloze metingen en onderzoek naar perfectie van de gotiek. Hiermee lijkt architectuur terug te zijn gebracht tot een handleiding om architectuur te maken, waar geen gevoel voor nodig is. Viollet-LeDuc meent in deze periode dat vorm vanuit de functie moest komen, en dus niet vanuit gevoel.

Bij de Jugendstill lijkt het moeilijker te zeggen of er meer werd ontworpen op gevoel of met kennis en kunde. De architectuur kan in de meeste gevallen van twee kanten worden bekeken, bij de vraag welke input op de voorgrond trad bij het maken van een ontwerp. Een leek zou zeggen dat de inspiratie voor haar zwierige lijnen en kleurcombinaties zijn oorsprong moet hebben gekend in het gevoel van de architect.

Maar een kenner weet dat er in deze tijd heel wat geëxperimenteerd werd met nieuwe materialen en methoden, waarvoor (een) vaardigheid en kennis in deze nieuwe technieken nodig was. Zo zijn er ook werken, zoals stations uit deze periode, waarbij het gebouw is opgesplitst in twee delen. Een kunstig gedeelte door gevoel geïnspireerd en een gedeelte ontworpen met en door techniek. Over één van de bekendste werken uit deze periode, de Eiffeltoren, wordt dan ook gretig gediscussieerd. Is het werk gestoeld op gevoel, en is het kunst? Of is het grondbeginsel van het ontwerp de techniek, en is dit werk een studie voor de kunde? Gustave Eiffel was immers een ingenieur en geen architect. Het lijkt erop dat opdrachten en opdrachtgevers hierin sturend zijn geweest. Opdrachtgevers waren vaker maatschappijen/bedrijven/fabrieken welke een

8

gebouw vroegen die naast een goed aanzien had ook zeer functioneel moest zijn.

Zoals Umberto Barbieri in zijn tekst “Rationalisme” meldt, lijken de architectuurontwerpen vanaf begin 1900 steeds rationeler te worden. Dit betekent ook dat in het ontwerpproces minder het gevoel als uitgangspunt wordt genomen. Het begin van het modernisme kenmerkt zich dan ook door het overboord gooien van al het overbodige. “Less is More” is zoals Ludwig Mies van der Rohe e.a. daarover spreekt.

De moderne theorie van het ontwerpen had weinig met gevoel te maken, “form follows function”, toch zouden sommige keuzes in de ontwerpen beïnvloed worden door het gevoel. Andere zaken (zoals functie, materialen, kosten, bouwmethoden en standaardisering) werden een belangrijker uitgangspunt voor het ontwerp dan gevoel, maar gevoel werd nog steeds niet helemaal overboord gegooid. Zo stonden op het “Bauhaus” kunst en kunde zij aan zij. Men moest naast ontwerpen op gevoel ook de techniek van het maken onder de knie zien te krijgen. Toch leek de kennis van andere, aanhangende disciplines terrein te winnen in ontwerpprincipes. Naast de opdrachtgevers van hogere klassen werd nu ook gebouwd voor de midden en lagere klasse. Dit was een reden waarom andere aanliggende disciplines een rol zouden spelen in het ontwerpproces; om een zo efficiënt mogelijk bouwproces te verwezenlijken.

Tot voor kort waren de uitgangspunten van dit “nieuwe bouwen”, de manier van architectuurbedrijven. Tradities werden overboord gegooid en er werdt gestreefd naar zuivere en eenvoudige vormen, waarin de functionaliteit centraal stond en versieringen overbodig werden geacht. Hiermee gepaard zouden ontwerpprincipes die het bouwproces efficiënter maakten steeds meer het ontwerpproces beïnvloeden.

Uiteindelijk kwam er een gedachte verandering: “Less is a bore” zei Robert Ventri naar de uitspraak van Ludwich Mies van der Rohe. Hij maakt hiermee duidelijk dat het in deze periode wel degelijk ook om gevoel gaat.

Pas in de jaren 80-90 (nog niet echt te zeggen) is de bouwstijl dermate veranderd dat er sprake is van een ‘nieuwe generatie’. Internationaal zijn er veranderingen waarneembaar in de architectuur. Deze architectuur lijkt dáár tot zijn recht te komen waar opdrachtgevers veel geld hebben en het zich kunnen veroorloven een minder efficiënt gebouw te maken. Ook blijft er een grote groep architecten ontwerpen naar voorbeelden uit het verleden, historiserend bouwen. Door de komst van de “nieuwe generatie”, lijkt het maken van architectuur volgens de vroege modernisten een teruggrijpen op wat eens modern was. Nu is er door analyse en onderzoek, van voorgaande perioden, een enorme kennis opgedaan, en opgeslagen, die voor een ieder toegankelijk is. Met deze kennis is architectuur te maken zoals de architecten het bedoeld hebben. Ondanks dat lijkt het alsof de “nieuwe generatie” architecten liever niet volgens de wetten van een ander bouwt, maar zijn eigen identiteit wil laten gelden in zijn ontwerpen.

9

Architecten van nu zoeken naar vernieuwingen en proberen een eigen architectuur en werkmethode aan te wennen. Vaak niet geleid door gevoel, maar door onderzoek en analyse vindt men juiste keuzes voor het ontwerp. Zie hiervoor bijvoorbeeld de analyse “Learning from Las Vegas” waarin door onderzoek veel kennis werd opgedaan welke te gebruiken is in nieuwe ontwerpen. Keuzes voor de juiste vorm lijken tegenwoordig door deze onderzoeken exact en wetenschappelijk te kunnen worden onderbouwd. Dit heeft niets te maken met gevoel, maar alles met kennis van zaken. Zoals de onderzoeken van Neutlings-Riedijk in het boek “At work”. Het is alsof het vak van de architect niet meer door ervaring, maar door wetenschap wordt onderbouwd. Ook gaan deze exacte onderzoeken nog verder door het maken van computer programma’s zoals KCAP’s “kaisersrot”. Hierdoor laten architecten niet alleen ontwerpen op gevoel varen, maar geven zij ook het ontwerpen door kennis en ervaring uit handen. Het lijkt erop dat de architect het zichzelf makkelijker wil maken, en het ontwerpwerk uit handen geeft. Hij maakt het zichzelf zo makkelijk dat hij gereedschappen maakt om architectuur te bedrijven. Het lijkt erop dat architectuur daarmee bouwkunde wordt, wat bijna iedereen kan bedrijven. Toch hoeft het niet zo te zijn, er zijn namelijk ook bureaus die programma’s alleen gebruiken voor het verwerken van ontwerpen op gevoel, zoals Frank O. Gehry Associates.

Waar Architectuur altijd een combinatie van Kunst èn Kunde (gevoel èn kennis gebaseerd) was, is nu de kunst nagenoeg weggenomen en is kennis gestuurd door programma’s. Wat is tegenwoordig nog de meerwaarde van de architect als deze zelf zegt: “Mensen kunnen alles bewonen. En zij kunnen overal ellendig en geestdriftig in zijn. Meer en meer denk ik dat architectuur daar niets mee te maken heeft.”, Rem Koolhaas. Heeft architectuur en het maken daarvan dan niets meer met het gevoel te maken?

Het lijkt erop dat zoals Jan Hendrik van de Berg stelt in zijn “Metabletica van de materie”, ontwikkelingen (zoas in de architectuur) gelijktijdig en parallel lijken te gaan naar samenhangende veranderingen (niet uit de architectuur). Zo kan men stellen dat het eerste boek over architectuur van Marcus Vitruvius Pollio, onder het Romeinse rijk zo invloedrijk was dat er eeuwenlang naar deze wetten werd gebouwd.

Onder leiding van de steeds invloedrijker wordende kerk paste deze bouwstijl zich aan om de opgave te kunnen vervullen. Onder het gildensysteem specialiseerde een ieder zich, en bouwde zo kennis op, om een steeds hogere prestatie te leveren. Door een verandering in het opdrachtgeverschap naar particulieren veranderde ook het type gebouwen. Hierdoor kwam er een heropleving van de klassieke harmonieuze bouwstijl tot stand, in de renaissance. De Barok had zijn intrede na het inzien van de beperkingen van de renaissance, niet de mens maar de natuur kwam centraal te staan.

Door de intrede van de boekdrukkunst werden oude klassieke werken gepropageerd en werden voor het neoclassicisme, de nieuwe bouwstijl, zelfs een soort van

10

handboeken gemaakt. Jugendstil en andere stijlen van deze periode worden geboren uit de industriële revolutie. Vernieuwingen maken dingen mogelijk, voor een groter publiek met andere wensen. Uiteindelijk zou architectuur voor iedereen bereikbaar worden, maar dit betekent dat het proces efficiënter moet worden gemaakt. Dit werd mogelijk door de intrede van nieuwe technieken.

Nu de crisis is gekomen lijken gemaakte programma’s en gedane onderzoeken onmisbaar, maar geld voor vernieuwing blijkt er niet meer te zijn. Hierdoor is het niet meer mogelijk om op dezelfde voet verder te gaan, en alsmaar te experimenteren.

In hoeverre zal “de nieuwe generatie” in de toekomst een regisseur blijven met kennis en gevoel van zaken. Want één ding is zeker; programma’s en kennis zijn door de komst van de computer en internet voor een ieder binnen handbereik. Maar gevoel is alleen voor diegenen met aanleg en ervarene ontwerpers. augustus 2011

11

DE ORDE VAN CHAOS In de moderne geplande stad lijkt sprake van orde. Het goed ontworpen proces van werken, wonen en leven is strikt van elkaar gescheiden. Hierdoor zal er geen frictie tussen verschillende domeinen ontstaan, want dit zou weleens als onplezierig kunnen worden ervaren. De nieuwe (“toekomstgerichte”) manier van stadsuitbreidingen, waar stadsplanners zich vanaf eind 19e eeuw mee bezighielden was volgens de nieuwste technologische, hygiënische en comfortabele uitgangspunten. Zo werden hele steden gebaseerd op de auto, werden functies en bevolkingsgroepen gescheiden en moesten huizen naar de nieuwe mogelijkheden en technieken worden gestandaardiseerd. In de nieuwe stad kon iedereen zich terugtrekken in zijn eigen privédomein.

Maar hebben deze stadsplanners het wel bij het rechte eind gehad? Is een dergelijk streng ontworpen stad wel toekomstbestendig? Het werk van R. Sennett toont dat juist de frictie tussen verschillende domeinen en levensovertuigingen nodig is en aanleiding geeft om kennis uit te wisselen, om een ordelijke samenleving te versterken en verder te brengen.

R. Sennett toont in zijn werk hoe openbare ruimte een belangrijk element vormt voor de werking van de samenleving. Zo volgt hij in zijn boeken de beschaving van de Griekse oudheid tot aan de moderne tijd. Telkens is te zien dat de vorm van de openbare ruimte een rol speelt in zijn gebruik en lijkt de menselijke houding zich hierop af te stemmen. In de voorbeelden blijkt de huidige menselijke houding erg passief, wat mede aan de ordelijkheid van de huidige stad te wijten valt. Zo is er juist veel interactie tussen mensen op de punten waar functies, bevolkingsgroepen of verkeersstromen op een “chaotische” manier bij elkaar komen. Deze plekken zijn meestal niet de helder en strikt ontworpen plekken. Maar juist gegroeide en gelaagde locaties waar, in een fijne chaos, ontmoeting en discussie als vanzelfsprekend plaatsvindt.

Traditionele kleinschalige groei van de stad maakte door de technologische vooruitgang begin 20e eeuw plaats voor grootschalige gestandaardiseerde uitbreidingen volgens de allernieuwste inzichten. Traditionele groei maakte de stad divers, gelaagd en gemengd, maar ook overbevolkt, onhygiënisch, chaotisch en vol conflicten.

Geplande steden brachten ruimte, rust en comfort, maar ook technische ontwikkelingen zoals ruim baan voor de auto waardoor functies ver van elkaar konden worden gescheiden. Met het standaardiseren, scheiden van bevolkingsgroepen en functies en door het leegstromen van de binnenstad is het stedelijk, gemengd leven met zijn zogenaamde ontmoetingen in ongebruik geraakt. Hierdoor is kennisuitwisseling door middel van gesprek of debat in de openbare ruimte langzaam van het toneel verdwenen. Toch was hiermee de nieuwe naoorlogse standaard gezet; het individu in zijn comfortabele privé domein. Waarin de auto als verlengstuk hiervan kan worden gezien, zoals Lieven de Cauter schrijft in zijn “De Capsulaire Beschaving”.

12

De stad vergeleken met een pizza.

“Drawing for Architecture”, Leon Krier

De technologische vooruitgang had natuurlijk ook een positieve weerspiegeling op de architectuur, zoals de lift, de airco of goede sanitaire voorzieningen. Maar veelal werd er binnen de grootschalige stadsuitbreidingen omwille van “geld” versimpeld en gestandaardiseerd. Dit bracht eenduidige, generieke en contextloze architectuur en stedenbouw teweeg die overal kan worden herhaald. Het was de architect die tot dit soort veelal onpersoonlijke maar functionalistische architectuur kwam. Maar waren het niet de stedenbouwers die deze aanpak streng als stempel gebruikten om hele steden in grote schaal aan te vullen. Dit maakte dat de openbare ruimte niet meer wordt gebruikt voor werkelijk stedelijk leven. Nergens is door deze standaardisatie aanleiding of uitnodiging tot gebruik of ongewone ontmoeting. Alles is gelijk en er is geen frictie of vriendelijke chaos wat tot sociale cohesie kan leiden. We hebben de moderne, geplande stad opgelost zonder moeilijkheden terwijl juist frictiegebieden een katalysator zijn voor interactie tussen de 2 of meer partijen. Dit betekent dat ze van elkaar kunnen leren in plaats van langs elkaar heen te leven. De hierdoor sociologische verandering in de menselijke verhouding tot elkaar kan worden gezien als een verarming van de “samenleving”. Misschien zouden we de modernistische omgang met elkaar niet eens meer samenleving kunnen noemen, het lijkt immer meer op een “naast-elkaar-leving”.

Het lijkt meer en meer of juist de ongeplande stad beter werkt dan de geplande. Waar een veelheid van architecten bijdragen aan een dynamisch en frictievolle omgeving.

Niet te vergeten dat bewoners zich makkelijker aan die kleine schaal kunnen binden en de ruimte meer uitnodigt om te gebruiken. Ook al heeft de ongeplande stad een lagere levensstandaard, de sociale cohesie en interactie is veel groter waardoor de stedelijke levenskwaliteit uiterst hoog is en bewoners er door die interactie grote stappen vooruit doen. De herontdekking van de binnenstad draagt bij aan de bevestiging van de wens voor menging, diversiteit en sociale interactie. Juist die interactie, vaak komend vanuit frictie, tussen mensen van verschillende culturen is van belang voor het ontplooien van de mens en samenleving. Dit verduidelijkt de urgentie van confrontatie binnen de stad, en toont dat het een publieke en politieke zaak is om chaos binnen bepaalde perken toe te laten (misschien wel te veroorzaken). Stadsplanning is daarmee een nodige zaak die op politiek en bestuurlijk niveau moet worden gevoerd. Op dit niveau zou op een grote schaal over huisvesting, functies, verbind-ingen en sociologisch/maatschappelijke punten moeten worden nagedacht.

Architecten zouden weer volgens deze gegeven context moeten bouwen meer toegespitst op de individuele eindgebruiker, wat leidt tot meer interactie met de straat en omgeving. De natuurlijke traditionele chaos die hiermee ontstaat leidt tot een ruimte waar men buiten de comfortabele privézone open staat voor interactie en activiteit.

Dit maakt de stad divers en gelaagd, waar cultuur in plaats van normalisatie zich kan ontpoppen. De stad zou weer moeten gaan over de inwoners, daar wint de samenleving het meeste mee, dan om de winst van ontwikkelaars, waarbij er maar één winnaar is.

13

Stedenbouwkunde lijkt daarmee een in het leven geroepen schakel die uiteindelijk alles teveel aan banden heeft gelegd. Deze strenge orde zou moeten worden vervangen door een soort nonchalante manier van ontwerpen waarbij grotere projecten worden opgesplitst en een verfijnde schaal krijgen. Deze kunde en denkwijze die vroeger bij de architect te vinden was, lijkt verloren te zijn door de komst van stedenbouwkunde als professie waarbij aangestuurd wordt op een stempelarchitectuur.

Mijn pleidooi is ‘dat deze contextgerichte grotere visie weer bij de architecten moet worden ondergebracht als ambacht’. Hierdoor moet en zal er een diverse stedelijke mix ontstaat met afzonderlijke architectonische uitwerkingen, waarbij van grote schaal tot klein detail, van openbaar naar privé een wisselwerking te vinden is.

In deze Stedenbouwkundige analysetekeningen is goed het verschil te lezen tussen enerzijds de diversiteit in stedenbouwkundige korrel van de traditionele stadsuitbreiding en anderzijds de standaardisatie en stempeling van de modernistische stadsuitbreiding. Aan de ene kant de frictie die fijne chaotische ruimtes teweeg brengt en aan de andere kant de strikte orde, dan wel de oriëntatie op de openbare ruimte tegenover de oriëntatie op het privé domein.

Dop pelre ihe

mei 2013

Fo kke Noo rdho ffstra at

Geitenkamp, Arnhem ir. W. Schaap (met o.a. Jos & Pierre Cuypers)

Fo kke Noo rdho ffstra at

Törten, Dessau Walter Gropius

Fo kk eN oo rdh off str aa t

Dop pelre ihe

Do pp elr eih e

door: B.A. van de Pol

Geitenkamp, Arnhem Törten, Dessau ir. W. Schaap (met o.a. Jos & Pierre Cuypers) Walter Gropius

14

door: B.A. van de Pol

Wanneer de gebruiker zorg draagt voor het ontwerp zal het kunnen overleven.

15

verpleegkamer

v

lokaal

lokaal lokaal

16

Basisschool

Middelbare school

archief

toiletten (V)

ORDE IN DE STRUCTUUR Dit atelier stond in het kader van het herbestemmen van een bestaand gebouw tot een publiek gebouw. Omgang met het bestaande betekent dat het moet worden begrepen en ge(her)ïnterpreteerd om het te gebruiken voor een hernieuwde en in de tijdgeplaatste versie daarvan. De insteek was het verenigen van de domeinen van het interieur en het exterieur als één discipline, wat een belangrijk maar verloren instrumentarium is van de hedendaagse architect. De opgave is een groot leeg gebouw betekenis te geven voor de stad en bestendig te maken voor de toekomst: Hoe worden het openbaar programma en woningen georganiseerd? Hoe kan de transformatie in tijd, kosten en opbrengsten worden uitgevoerd? En hoe wordt het in detail en architectuur uitgewerkt? De vraagstukken van het programma, techniek en financiën zijn hiermee behandeld, en opgelost. Het vinden van de juiste balans tussen het herwaarderen van het bestaande en het aanpassen ten behoeve van de nieuwe functie is daarin de crux van het atelier.

Het ministerie van buitenlandse zaken gaat verhuizen en laat daarmee een enorme kantoorgigant verlaten achter. Het wil dat de huidige markt niet vraagt naar zo´n enorm aantal vierkante meters aan kantooroppervlak. Een transformatie naar woningen met openbare functie(s) is daardoor op zijn plaats. De situatie is daarvoor uitermate geschikt; in de luwte maar toch in de binnenstad van Den Haag, naast het Malieveld en Haagse bos, om de hoek het openbaar vervoerknooppunt “centraal station” en de Utrechtse baan als uitvalsroute pal naast de locatie. Toch heeft het gebied en gebouw een gebrek aan menselijke schaal, levendigheid en steunfuncties om een kwalitatief alternatief leefklimaat te zijn. Dit soort dragende functies voor de nieuwe woningen worden daarom ook in de transformatie opgenomen als een openbare (zelf )voorzienende plint.

Ter schaalverkleining van het gebouw, ten gunste van het woonklimaat, is de 3-laagse plint van het gebouw met een ordenende openbare passage opgedeeld in 5 delen.

Hierbinnen zijn de ondersteunende functies (zorg/verzorging/opleiding/sport/ winkels/buurt) gehuisvest. Deze opdeling is ook in de grove doorgaande bovenbouw zichtbaar gemaakt, en heeft telkens een relatie met de onderbouw. Ook hebben de heldere volumes een eigen gevelexpressie, waardoor de volumes tonen als afzonderlijke gebouwen. Hierdoor lijkt het gebouw een ensemble geworden van verschillende “kleinere” woongebouwen die de stedenbouwkundige lijnen volgen en afmaken. De spil in het gebouw is een plein waar de passages en woonstraten op de verdiepingen bij elkaar komen met de centrale stijgkern in het midden. Dit diagonaal geplaatste plein is een verwijzing naar “Dick Apon”(de architect van het ministerie) die deze plattegrondtechnische oplossing in andere ontwerpen liet zien. Zo wordt er orde en schaalverkleining gecreëerd in de structuur, en voortgebouwd op wat eens een ministerie was.

ATELIER: REHAB 3.0 docent/architect: Penne Hangelbroek

17

OPWAARTS ISOMETRISCH indeling openbaar programma in 5 nieuwe entiteiten

18

BEZUIDENHOUTSEWEG/PRINS CLAUSLAAN nieuw aanzicht na transformatie van alle delen

19

verpleegkamer

gemeensch ruimte

verpleegkamer

gemeenschappenlijke binnentuin

verpleegkamer

balie Verzorgingshuis & Verpleeghuis

gaarkeuken

gemeenschappenlijke ruimte

lokaal lokaal

sportfasciliteit balie squashhal

chool

archief

toiletten (V) grondgebondenwoning toiletten (M)

20

squashhal

fitness

grondgebondenwoning

fitness

kleed/douche ruimte (M) kleed/douche ruimte (V)

grondgebonden

grondgebondenwoning

wachtruimte

grondgebondenwoning

happenlijke

nwoning

huisarts

grondgebondenwoning

entree gezondheidscentrum

tandarts

balie

centrale steigkern

entree buurtcentrum

opslag

grondgebondenwoning

wasserette

grondgebondenwoning opslag

kapper

opslag indoor speelparadijs opslag grondgebondenwoning

opslag winkelvoorz.

PASSAGE heldere volumes als zelfstandige gebouwen

21

PASSAGE/SPORTFASCILITEIT begane grond opgeknipt door nieuwe openbare route

22

VOGELVLUCHT verschillende gebouwdelen gekoppeld door een openbaar volume

23

VOLUMES IN DE SITUATIE bastaande bebouwing als losse entiteiten vormgegeven

24

VERZORGINGS-/VERPLEEGHUIS binnenplaats met daaromheen de woonunits

25

ATRIUM BASISSCHOOL open ruimte als hart van de school

26

Helderheid van ruimte versterkt het proces waar het vertrek voor ontworpen is.

27

28

HUIS VAN DEBAT In dit atelier werd er gevraagd uitdrukking te geven aan de rol van de rechterlijke macht, in de vorm van een gerechtsgebouw. Daarbij is inpassing in de stedelijke context het startpunt. Maar ook de enorme complexe organiserende structuur en specifieke programma van een “paleis van justitie” zijn vragen die moesten worden behandeld in deze opgave. Er werd met name ingegaan op de hedendaagse expressie, die na interpretatie en stellingname van de betekenis van de rechterlijke macht, representatief en leesbaar moest worden gemaakt. Ook ging het binnen het ontwerp-kader over de relatie en interactie tussen publieke en openbare ruimten, interieur of exterieur.

Het Rechthuis is van oudsher de plek waar de samenleving wordt gecontroleerd en bediscussieerd. Een plek waar gelukkig de vroege vorm van debat nog van toepassing is.

De gesprekken tussen twee (of meer) partijen gaan over zaken die in de maatschappij spelen. In de zittingzaal wordt door middel van een jury (de rechter) geprobeerd om een geschil bij te leggen of duidelijkheid te scheppen over de huidige positie van de samenleving. Maar niet alleen in de zittingzaal speelt het debat een grote rol, ook daarbuiten speelt het voor- en na-overleg zich af waar dat gewenst is. Toch krijgen deze serieuze maar informele gesprekken in de openbaar toegankelijke ruimte vaak maar weinig aandacht. Terwijl de open Agora juist de plek was waar de beschaving werd gemaakt.

Dit ontwerp faciliteert juist ruimte voor debat in helder ontworpen openbaar toegankelijke pleinen aan een nieuwe openbare route. Tevens organiseren deze ruimtes het semi-openbare programma eromheen zoals zittingzalen, enquêteruimten, wachtgebieden en spreekruimtes, de besloten bibliotheek of het openbare restaurant.

Boven de begane grond zijn de kantoorruimtes voor alle medewerkers van de processen gelegen, uitgewerkt in een ambachtelijke baksteenarchitectuur, wat refereert aan “onze” eigen cultuur. Het volume van het totale “Hof van Justitie” voegt zich met zijn driehoekige vorm als een taartpunt op de locatie tussen de stad en het museumpark. Het groen om het gebouw heen is gebruikt als kwaliteit in het ontwerp door de oriëntatie van de ruimtes hierop. Hierdoor ontstaat er een spel tussen de relatie van het interieur met het exterieur. Dit daagt omstanders in het park uit tot het betreden van het speelveld voor; HET OPENBARE DEBAT VAN BESCHAVING.

ATELIER: GERECHTSGEBOUW docent/architect: Rob Hootsmans

29

VOGELVLUCHT pleinen geconformeerd aan de entrees

30

nhof usse Roch

at stra ders Tuin

k blaa West aat sstr aard mg Boo

eg tsw ch ra nd Ee

gel rsin ste We

aat nstr sse chu Ro

eg enw Binn

at stra chts dra Een

at stra eum Mus

TC

g boo Elle me Krom

t

traa

iths

eW

te d

Wit

ark mp seu Mu

park eum Mus

aat sstr aard mg Boo

l inge sters We

g we chts dra Een

Math eness erlaa n

at stra chts dra Een

rug ithb eW te d Wit

Ro ch us se ns tra at

Jongkindstraat

aat rstr itne Bre

traa ers ena Kort

brug tuin eum Mus

gel rsin ste We

pad kop Melk

g we chts dra Een

brug laan eum Mus

Wyte maw eg

R oc hu ss en st ra at

uwe Nie

aat nstr oke Hob

eg enw Binn we Nieu

MON GEBEDSHUIS

Dr.Molewaterplein TC

ijk eed stz We an asla tma Wes

lein map Em ingin Kon

Va n

Vo lle nh ov en st ra at

MUSEUMPARK statement afgestemd op de lokatie

31

VOORGEVEL zuivere open plint met streng gesloten bakstenen bovenbouw

32

ATRIUM debatruimte vanuit transformatie-/wachtruimte

33

BINNENPLEIN debatruimte als herkenningspunt

34

87

88 08 22

82

29

40

23

41 29

39 42

21

22 Passage 38

29

21

30

30

20

31

31 34

26 Vide

27

19

33

16

24

17

29

85

18

19

14 29

10

Atrium

Binnenplaats

27 84

10

30

15

09 13

64

14

11

26

12 08

82

30

31

66

15

83 63 63

67

65

68

82

08

32

31

BEGANE GROND centrale openbare route met daaraan alle nevenruimten

35

87

88 100

90

89

101

76

03

03

76

02 77 Passage

94 03

02

92

77

93 03

03

02

02 93 Vide

98 02 95

03

96

101

02

04 04

02 02 02 02 02 02 02 02

03 04

02

81

02

03

02 02

Atrium

Binnenplaats

02 03

04

02

78

02

02

04

02

03

03

80 03

04

04

02

04

02 02 02 02 02 02 02 02

02

02 03

03

03

VERDIEPING verkeersruimten kantorengebied als straten en pleinen

36

78

71

02 03

04

02 03

02 03

02 03

101

PASSAGE debatruimte als openbare route

37

ZITTINGZAAL samenkomst van alle verkeersstromen symbolisch weegegeven

38

Hierarchie en zijn transitie verduidelijkt de omgeving en maakt de routing vanzelfsprekend.

39

40

CITY CONNECTOR CANAL This atelier was built around the Brussels canal, and its so called zone. The main questions were; How could the inhabited city and the productive city coexist?, How could the accumulation be orchestrate of existing and future initiatives and projects?

And how to upgrade the fragile urban fabric to gain more living quality, diversity and comfort? From regional scale, the right scale of intervention had to be defined.

The strategy should develop, focussing on the relation between small-scale and urban context, until architecture typology.

The city connector canal is a necessary structure-element through the city which binds city districts together. Brussels is divided into city-districts, orientated to their own specific centres. Borders can be seen as the larger infra-structure. One of these structures flows from North to South on both sides of the canal. As industrial functions located on the borders move out of the city-centre, the canal now has a potential to function as a connector of near districts instead of a (tree layering) border between them.

Where this phenomenon of transformation is seen the best is on the North side of the city-centre. From here the harbour and industrial function moved away, while the city already was fragmented by a large planning scandal. It left an abandoned place behind, with old industrial heritage. This is an excellent atmosphere to start up all new development. It is already a place where you can find the quality of the water, just by getting close to the canal. But the area is by its borders of infra-structure now unreachable from “Quartier Maritiem” or “Enclave de Saint Jean Molenbeek” and is not yet part of the city-life.

The design shows a new connector-element of residential and functions which activates and provides interactions between the districts. It’s also a starting point of further development, looking at “Tour et Taxi”. In this connector all roads, adapted to the existing morphology and tissue, plug in and converge on a visual square bordered by larger formal apartment buildings. On this square several functions for the new residents are located in the plinth with a relation to the water. This idea is strengthened by lowering the entire square to the water level. Now it becomes a quiet downtown, set apart from the busy city centre. Behind the First layer of buildings city blocks are filled with a more individual row housing in collective streets for slow traffic. Parking has been solved within the blocks under the surface. Here the inhabitant should feel save and can carry out his identity.

This concept of activation the abandoned line and design places on it to link districts, should give East and West Brussels interact more and more. Just plug on to the connector on the water bank of romantic old industrial Brussels.

ATELIER: CANALZONE BRUSSELS docent/architect: Mariet Schoenmakers & Nathanaëlle Baës-Catillon

41

ONTWERPSCHETSEN verhelderen van morphologie/stratenpatroon

42

QUARTIER MARITIEME kanaal als verbindend element van verschillende wijken

43

44

8 8 8 7

7

DOORSNEDEPROFIEL symetrie met daarbinnen diversiteit

45

COLLECTIEVE STADSSTRAAT vormgegeven geborgenheid en individualiteit in de stad

46

VOGELVLUCHT STEDENBOUWKUNDIG nieuwe invulling tussen bestaande kwaliteit

47

DEELKAART STEDENLIJKE MIX stedenbouwkundige diversiteit in ruimte, typologie en architectuur

48

PUBLIEKE KADE kwalitiet aan het water als verbindend element

49

8 8 8 7

7

5

8

7

7

5 6 1

4

4

3

2

2

6

1

plan: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9)

etree/halway toilet closet kitchen living bathroom bedroom balcony parking

princeple floorplan

8

9

8 5

3

4

1

1 2

7

6

7

2

groundfloor

first floor

PRINCIELE PLATTEGRONDEN appartementenblok & individuele stadsstraatwoning

50

7

1

second floor

Een fijne leefomgeving heeft goede mix tussen Dramatiek en Romantiek.

51

52

BUURTKAMERS OM AAN TE WONEN EN OM DOOR THUIS TE KOMEN. In dit atelier stond de woonomgeving centraal, en werden alle schaalniveaus van de wijk aangeraakt. Van de overgangen in stedenbouw en openbare ruimte tot aan de stoffelijkheid van de architectuur. De opgave betrof hierbij het ontwerpen van een buurt. De buurt, de prachtwijk oud-Charlois, kon nieuw worden vormgegeven door interventies in het bestaande patrimonium en een nieuw ensemble.

De essentie van het ontwerp is dat er diverse karakteristieke openbare ruimten zijn vormgegeven waaraan gewoond wordt en/of waar men langs komt bij het bereiken van de woning. Hier ligt voor iedere woning, ook voor het bestaande patrimonium, een specifieke kwaliteit door een unieke ligging aan of op nabije afstand van deze gemeenschappelijke stedelijke kamer.

Het plan is opgezet langs een hiĂŤrarchie van openbare ruimten, betekenisvol voor het stadsdeel als mede centrum van de wijk, de smaakmaker van elke buurt en entrees naar de wijk toe. De interventies zijn gepleegd op plekken waar de menselijke schaal in de wijk, door grote/lange horizontaal gelede appartementenwanden, werd doorbroken. Ervoor in de plaats komen veel compactere individuele woningen, aan meer menselijke ruimten. De meest belangrijke openbare ruimte ligt in het centrum van de wijk en is belangrijk op de grotere schaal als plek op een lange verbindings-as. De ruimte ligt aan een nieuwe brede laan en is een verhard plein, met diverse functies in de plint. Dit plein wordt op interessante punten gemarkeerd, en de grotere gebouwen die het plaza omkaderen zijn goed gedecoreerd. Ten tweede heeft de wijk door de bebouwing gesloten buurt-kamers. Deze met groen ingerichte ruimten bieden door de monumentaliteit een samenhang naar de bestaande tuinstraten. De nieuwbouw helpt bij deze monumentaliteit, maar blijft puur in architectuur om de groene inrichting kwaliteit aan iedere woning te geven. Ook zijn de entreeruimten van de wijk door verbreding en vernauwing van het profiel vormgegeven. Ze zijn ingericht met kleine groenelementen door de ingangen is het woongedeelte gescheiden van het stadsleven.

In dezelfde categorie en aankleding liggen de groene verbindings lanen.

Door het vormen van nieuwe stadsblokken is het mogelijk de groene kamers van de wijk voor een deel te ontzien van parkeren, door dit binnen de blokken op te lossen, zo wordt de thuis-kom-route nog sterker gestuurd langs de groene ruimten. In de Noord-Zuidverbinding wordt de route gestuurd langs 3 van de 5 kamers, waaronder het hart van de wijk, en 2 entree ruimten. De andere 2 kamers liggen strategisch gelegen waardoor alle delen van de wijk met deze nieuwe kwaliteiten worden bedeeld.

ATELIER: THUIS docent/architect: Floris Cornelisse & Philomene van der Vliet

53

TUINSTRAAT buurtruimte aan de kop van een straat

54

CHARLOIS nieuwe buurtruimtes binnen bestaande context

55

PLATTEGROND WIJKPLEIN typologie van winkels en bovenwoningen

56

WIJKPLEIN nieuwbouw pleinformatie

57

WIJKHERSTRUCTURERING aanpassing en ontwerp van koppen en pleinwanden

58

PLATTEGROND TUINSTRAAT typologie van openhof woningen

59

PLATTEGROND BUURTKAMER typologie van collectief woonensemble

60

BUURTKAMER wonen rond een plantsoen

61

ONTWERPSCHETSEN plaatsing, vorm en inkaderen van buurtruimten

62

Een ontwerp met menselijke schaal biedt ruimte voor toe-eigening en personificeren.

63

Openbaar

Openbaar

Openbaar

Collectief

Collectieve ruimte

Collectieve ruimte

Privé (bebouwing)

Privé (bebouwing)

Privé (bebouwing)

schaal 1:2.500

64

schaal 1:2.500

schaal 1:2.500

STADSBLOK MET 2 GEZICHTEN In dit atelier stonden diverse stedenbouwkundige en architectonische schaalniveaus centraal. De opgave hierbij betrof het ontwerpen van een straat. Hierbij was het doel in de straat een verdichtingstrategie toe te passen met een kwalitatieve typologie die de gemiste fijnmazige laag opvult.

Aan de continue straat wordt gebouwd in rigide grote stedelijke korrels, die gesloten stadsblokken vormen. Het collectieve appartementen gebouw, met een gemeenschappelijke ontsluiting, toont zich formeel als massa aan de straat. En kent het appartementengebouw met zijn levendige commerciĂŤle plint een harde overgang met de drukke openbare straat. Dit alles manifesteert zich strak door architectuur in de typologie, uitvoering, materiaal en detaillering op een stedelijke maat.

Binnen het blok kent men een fijne menselijke korrel gebouwd rond een besloten collectieve binnenruimte, ingericht met groen en water als woonkwaliteit. Binnen het stadsblok vormen individuele gevels, met eigen ontsluitingen, een ensemble welke een meer informele relatie aangaat met de rustige collectieve ruimte. Het binnenblokse woonmilieu kent een zachte uitvoering van de typologie met meer traditionele materialen en detaillering op een menselijke maat.

ATELIER: STREETWISE docent/architect: Job Floris & Peter van der Helm

65

HOVENWERELD stedelijke ruimte VS massa

66

STRAAT MET ZEVEN NAMEN voorstelling stadsdeel uit straten en stadsblokken

67

STEDELIJK LEVEN ruimte voor drukte en verkeer

68

WOONMILIEU ruimte voor rust en groen

69

WONING TYPOLOGIE informele menselijke korrel

70

P

HOVEN WERELD verborgen woonruimte binnen stadsblok

71

VORMSTUDIE opvulling van stadsblok middels volume en ruimten

72

WONINGTYPOLOGIE formele stedelijke korrel

73

BOUWBLOK formele en informele stad

74

Wisselwerking van diverse schalen versterkt het evenwicht tussen ruimte en volume.

75

76

DE LEIDENDE OPENING In dit atelier stond onderzoek naar massa, ruimte en geometrie centraal. Hierbij was het uitgangspunt dat één architectonisch middel in dit thema als primair werd uitgedragen, in dit geval; “opening”. De opgave moest worden uitgedragen in het ontwerp van een woonhuis in suburbane context.

Massa komt tot uiting in het exterieur, er is één massa, de envelop. Om deze massa aan te zetten is er poché van de onderste verdieping weggelaten, hierdoor wordt de geometrie van de massa verduidelijkt en verzwaard. Om dit aan te zetten is er textuur in deze massa aangebracht, waardoor er een bruut en hard volume ontstaat.

Het interieur van de hoofdfunctie op elke verdieping geeft een duidelijk contrast met de massa. De hoofdfunctie die in de poché moest worden gepast, is als een geometrisch pure ruimte uit de massa getrokken, door een egale uitvoering is er een zachte ruimte gecreëerd. Om deze ruimte heen, in de overgebleven poché, zijn de nevenfuncties gelegen.

Door deze overgebleven poché maakt de opening een architectonisch verbindend element tussen de ruimte en massa. Het verbindt exterieur met interieur, interieur met exterieur en exterieur met exterieur door de poché van de massa. Door de openingen van de massa van die van de ruimte te laten verschillen was het mogelijk om leiding te geven in doorzichten, waardoor betekenis aan plekken is geven.

ATELIER: OBJECT docent/architect: Floris van der Poel & Vincent de Rijk

77

EXTERIEUR volume

78

INTERIEUR ruimte

79

KELDER + BEGANEGROND zichtlijnen

80

1e VERDIEPING + 2e VERDIEPING zichtlijnen

81

KK

ENTREE

1e verdieping

10.000 dak

1e VERDIEPING nevenruimten in pochĂŠ rond hoofdruimte

82

6.300 2e verdieping

VENSTER relatie exterieur interieur

83

DOORKIJK van kelder naar begane grond

84

ENTREE

Begane grond

10.000 dak

10.000 dak

6.300 2e verdieping

6.300 2e verdieping

3.000 1e verdieping

3.000 1e verdieping

0 Begane grond

0 Begane grond

-3.000 kelder

-3.000 kelder

Doorsnede B-B

DUBBELE SCHIL centrale gebruiksruimten

85

DOORKIJK relatie interieur exterieur

86

Architectuur is een vak van theorie en praktijk, kunst en kunde, onderzoek en ervaring.

87

88

EUROPASS Work experience Designer and Architectural Assistent, 2013-...

Schippers architecten BNA Assistent Designer, 2012 Schippers architecten BNA Draftsmen, Engineer and Assistent Designer, 2011 MAS Architectuur, Draftsmen, Engineer and Assistent Designer, 2010 Alsemgeest & Westerwoudt Architekten Studentrainee, Draftsmen, Engineer, 2009 KOW Studenttrainee, Assistant Supervisor, 2007 Schouten Bouw- en aannemer

Education

Master of Architectenure, 2010-...

Rotterdamse Academie van Bouwkunst Bachelor Thesis, 2010 (3months) HTW-Dresden Bachelor of build environment , 2006-2010 INHOLLAND Hogeschool Haarlem

89

SCHIPPERS ARCHITECTEN BNA

APPARTEMENTENGEBOUW woningen rondom een atrium

90

2-KAPPER eigentijds klassiek vormgegeven

91

SCHIPPERS ARCHITECTEN BNA

VEELZIJDIGE WONINGONTWERPEN gevelvarianten & kopersopties gebruikt om diversiteit in te bouwen

92

WONINGCONCEPT varianten en kopers-opties binnen een ontwerp opgenomen

93

SCHIPPERS ARCHITECTEN BNA

APPARTEMENTENGEBOUW ontworpen hoekinvulling als straat- en pleinwand

94

APPARTEMENTENGEBOUW zonering en transitie middels bestratingspatronen

95

MAS ARCHITECTUUR

ZORGHOTEL gevarieerd gevelbeeld binnen één geheel

96

REVALIDATIE CENTRUM kleur-materiaal studie met gevelvarianten

97

ALSEMGEEST & WESTERWOUDT ARCHITEKTEN

WONING UITBREIDING discussiestuk ter bespreking van ontwerpvorderingen

98

99

100