Cultuurhistorische Verkenning

Hoboken

cultuurhistorische analyse 1 0 1 2 0 8

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

1

2

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

INHOUD

Historische achtergrond

Analyse

Locaties

Inleiding

5

Waardering + Aanbevelingen

7

Plangebied

11

Visies op Hoboken

Rose 1858

13

De Jongh 1887-1913

15

Burgdorffer 1913-1927

17

Witteveen 1927-1940

19

Grote Projecten in Hoboken

Groene wig

21

Het Park aan de Maas 1901

23

Parkhaven 1890

25

Coolhaven 1938

27

MaastunneltracĂŠ 1942

29

Museumpark 1947

31

Dijkzigt ziekenhuis 1960

33

Ontwikkeling door de jaren heen

35

Monumenten

37

Sfeergebieden

39

Gesloten bouwblokken

41

Coolhaven

43

Medische en educatieve voorzieningen

45

Cultuur rond Museumpark

47

Westersingel

49

MaastunneltracĂŠ

Parkhaven

53

Het Park

55

Parklaan en Scheepvaartkwartier

57

Structuur

Verbindingen en zichtlijnen

59

Onderzoekslocaties in Plangebied

NAi/Old Dutch

65

Coolhaven

69

Parkhaven

73

Noten, literatuur en colofon

77

I

N

H

O

51

U

D

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

3

Het Land van Hoboken, ca. 1930 Archief Sectie Luchtmachthistorie van de Staf Bevelhebber der Luchtstrijdkrachten, Den Haag

4

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

INLEIDING

Hoboken, een groene wig vanaf Het Park aan Maas, via

Deze cultuurhistorische analyse Hoboken wordt gemaakt

al lang onder druk en er is veel gebouwd en verdicht

in het kader van de ontwikkeling van een gebiedsvisie.

(medisch centrum, scholen, culturele instellingen). Het

Doel van het onderzoek is om inzichtelijk te maken welke

havenbekken, gevormd door Coolhaven en Parkhaven,

cultuurhistorische waarden er in het gebied aanwezig

geeft de stad een grote en structurerende open ruimte,

zijn en hoe deze kunnen bijdragen aan de toekomstige

met een kenmerkende rand van monumentale gebouwen.

kwaliteit van de stad. Het onderzoeksgebied wordt

Sinds de aanleg is een functieverandering opgetreden die

aan de noordzijde begrensd door de Mathenesserlaan

nog niet is afgerond.

het Museumpark tot het Eendrachtsplein. Dit gebied staat

en de Nieuwe Binnenweg, aan de oostzijde door de Westersingel, de Van Vollenhovenlaan en de Veerhaven,

Voor de toekomst geeft de cultuurhistorische eigenheid

aan de zuidzijde door de Maas, en aan de westzijde

en kwaliteit aanknopingspunten voor het verrijken en

door de Mullerkade, Pieter de Hooghweg en de

verbijzonderen van dit deel van de stad. De uitdaging

Heemraadssingel.

is om in de grote verbanden (rood, groen, blauw) de samenhang van de stad (visueel en functioneel) te

Anderhalve eeuw stadsontwikkeling heeft het Land van

versterken. Ten tweede is er de rijkdom van de negen

Hoboken het aanzien gegeven van een lappendeken.

sfeergebieden met hun onderscheidende kwaliteiten,

Er zijn niet alleen veel visies gemaakt voor dit deel van

die koestering verdienen en als vertrekpunt voor

Rotterdam, maar ook grote projecten ondernomen, zoals

transformaties kunnen dienen.

havenaanleg (Coolhaven), tunnelbouw (Maastunnel) en dijkverzwaring (Westzeedijk). In het plangebied zijn negen

Het rapport bestaat uit drie onderdelen. Allereerst wordt

gebieden met elk een eigen identiteit en kenmerkende

een beschrijving van de historische gelaagdheid van het

sfeer te onderscheiden. Deze stedelijke fragmenten

gebied gegeven, aan de hand van stedenbouwkundige

worden verbonden door een grid van ‘rijgdraden’.

visies en grote projecten. Ten tweede volgt een analyse,

Noordzuid lopen de Coolhaven, de Maastunnel en de

waarin kenmerkende deelgebieden worden getypeerd

Westersingel; oostwest gaat het om de Rochussenstraat,

en de onderlinge ruimtelijke verbanden zijn aangegeven.

de Westzeedijk en de Maasoever.

Het derde deel betreft een nadere uitwerkingen met aanbevelingen voor drie concrete locaties: Coolhaven

Ruimtelijke samenhang (identiteit, herkenbaarheid,

(Hogeschool, GEB-gebouw, Provisorium), Parkhaven

oriëntatie) is te vinden in de grote historische verbanden:

(Parkhavenstrook en Maastunneltracé vanaf de

het stadsweefsel, de groenstructuur en de havenbekkens.

Westzeedijk) en NAi (Rochussenstraat, Old Dutch

Het stadsweefsel heeft herkenbare hoofdassen

en NAi-omgeving). Het onderzoek is gebaseerd op

(Mathenesserlaan, Nieuwe Binnenweg), en een duidelijke

literatuurstudie, veldwerk en bestaande cultuurhistorische

begrenzing in de noordwand van de Rochussenstraat.

verkenningen.

De groenstructuur is een restant van het Land van

Paul Meurs, Schiedam, december 2008

I

N

L

E

I

D

I

N

G

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

5

Land van Hoboken lappendeken

6

E r a s m u s

oost-west rijgdraden

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

noord-zuid rijgdraden

WAARDERING

is de Nieuwe Binnenweg (ter hoogte van het Land van

Kwaliteiten op het niveau van de stad

en planmatig ingevuld (met langgerekte bouwblokken)

De ‘groene’ wig vanaf de Parkhaven tot aan de Nieuwe

aan de zuidzijde. De Rochussenstraat volgt de grens

Binnenweg: een open stadsstructuur van vrijstaande

tussen de stadsblokken en de groene wig, de straat ligt

gebouwen en complexen. Hier zijn belangrijke openbare

op sommige punten vlak ten noorden van de wig en op

gebouwen (cultuur, medisch, onderwijs) geconcentreerd.

andere plekken er net binnen. De Westzeedijk heeft een

Hoboken) pandsgewijs bebouwd aan de noordzijde

profiel met een hooggelegen weg en een enorm talud Het ‘blauwe’ bekken van Coolhaven en Parkhaven: een

zowel naar het binnendijks als buitendijks gebied.

(potentieel) belangrijke open en openbare ruimte in de stad. Beide havens vormen een ‘canyon’ van baksteen.

De ‘rijgdraden’ in noord-zuid richting: karakterstieke

Het materiaal is gebruikt in de kades en sluizen en de

lange lijnen. Er zijn twee singels (Heemraadssingel

monumentale bebouwing rondom. Opvallend is dat op

en Westersingel) en een vooroorlogse snelweg (het

sommige plaatsen de havenactiviteit verdween, zonder

tunneltracé van de Maastunnel over de ‘s Gravendijkwal).

dat er sterke functies voor terugkwamen.

De singels verbijzonderen het stedelijk weefsel, de autoweg is een harde doorsnijding – die het mogelijk

De ‘rode’ structuur van stadsblokken: een ‘klassiek’

maakt om de stedelijke route op redelijk hoge snelheid te

stedelijk weefsel, gestructureerd door lange lijnen van

beleven: stad in, door een park, onder het water.

oude linten (Binnenweg), lanen (Mathenesserlaan) en singels (Heemraadsingel, Westersingel).

Het samenspel van architectuur en stedenbouw, de erfenis van de stedenbouwkundige composities van

De grote stedelijke programma’s met een regionale

Witteveen. Belangrijke kruispunten of overgangszones

uitstraling: Het Park en de Euromast, Erasmus MC,

van de ene naar de andere sfeer worden met

Hogeschool Rotterdam, het Museumpark met alle

monumentale gebouwen gemarkeerd, zichtlijnen

culturele instellingen.

worden met monumentale gebouwen ingekaderd of juist afgesloten. Gebouwen die op deze manier de

Kwaliteiten op het niveau van het stadsdeel

stad structureren zijn onder meer: GEB-toren, Unilever,

De afzonderlijke ‘lappen’ van de lappendeken: gebieden

Puntegale, Museum Boijmans van Beuningen en het

met een eigen sfeer en uitgesproken kwaliteiten:

ventilatiehuis van de Maastunnel.

Scheepvaartkwartier, Westersingel, Heemraadssingel, Coolhaven, Parkhaven en de woonsferen van

Grote openbare ruimten langs het water, langs de Maas,

Mathenesserlaan, Rochussenstraat en Breitnerstraat.

de Parkhaven en de Coolhaven. Het betreft hier een grote doorgaande structuur, kade, met overmaat en behoorlijke

De ‘rijgdraden’ in oost-west richting: lange lijnen met een zeer herkenbaar, meest asymmetrisch profiel. Zo

potentie voor publieke functies.

Ontwikkeling Land van Hoboken

WAARDERING+AANBEVELINGEN

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

7

8

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

AANBEVELINGEN

Erasmus MC in een architectonische horizontale ‘plint’.

kenmerkende profielen, met hun asymmetrie, de

De plint vangt met haar beperkte hoogte de schaalsprong

overgangen van wanden naar open ruimten en bestaande

Het gebied Hoboken heeft de potentie om een belangrijk,

tussen de hoogbouw rond het Erasmus MC en de

bebouwingsvormen. Respecteer de architectonisch-

herkenbaar en dienstbaar gebied voor Rotterdam te

havenkades op. De randen en daardoor de essentie van

stedenbouwkundige compositie van Witteveen, wellicht

blijven. Koester de kenmerkende verscheidenheid – maar

de haven dienen versterkt te worden door het verdichten

kan deze op punten worden versterkt of voortgezet.

versterk omwille van de herkenbaarheid van de stad

van de plint. Op het motief van zo’n laagbouwplint aan

en de logische verbindingen van het centrum richting

de kades van de Coolhaven kan, met hoogbouw in

De ‘rijgdraden’ in noord-zuid richting: maak het tunneltracé

Delfshaven ook de samenhang gevende structuren: de

de tweede lijn, achter de plint, in de richting van het

tot een werkelijk monument van automobiliteit en de

‘groene’ wig, het ‘blauwe’ bekken en de ‘rode’ structuur

centrum worden voortgeborduurd. Op deze manier vindt

cinematografische stadservaring (de stad zien vanuit de

van stadsblokken.

aansluiting plaats op de ‘skyline’ van Rotterdam en wordt

auto, alsof er een film wordt afgedraaid op de voorruit).

de identiteit van de Coolhaven versterkt.

Zorg tegelijk voor goede dwarsverbindingen – liefst als

De ‘groene’ wig: versterk de randen, hou bebouwing

onderdeel van of toevoeging aan de compositie van het

alzijdig georiënteerd en streef naar een omspoelende

De ‘rode’ structuur van stadsblokken: versterk en repareer

tunneltracé: van Park naar Parkkade, over het Drooglever

ruimte. De groene ‘schotsen’ (gefragmenteerde

het stedelijk weefsel – door de bestaande maten en

Fortuynplein naar de Parksluizen en van Erasmus MC

openbare ruimten, parken en groenstructuren) vragen

proporties vast te houden. De singels, lanen en linten

naar Coolhaveneiland.

om verbindingen, met name voor voetgangers en

structureren dit deel van de stad, het karakter van deze

fietsers – in de vorm van paden, bruggen en by-passes

lange lijnen kan verder worden versterkt.

(met name Museumpark-Westzeedijk-Park-Puntegale).

De erfenis van Witteveen vraagt om gedoseerde schaalvergroting direct langs de lange lijnen

Vanaf de Westzeedijk is er de mogelijkheid om het

Versterk de eigenheid van de stedelijke fragmenten

(horizontaliteit van de boulevards) en op de overgangen

groen ervaarbaar te maken en te zorgen voor een

(de ‘lappen’), met name in het Scheepvaart- en

groen-blauw-rood. Het middel van architectonische

betere aanhechting van ‘noord’ en ‘zuid’. Benut deze

Parklaankwartier, langs de singels en rondom de

oplossingen voor stedenbouwkundige overgangen zou

potentie door een logische koppeling te leggen tussen

havenbekkens. Zowel de Maaskade als de Coolhaven

opnieuw kunnen worden ingezet.

de groene route en de stad. Dit geeft een enorme

en de Parkhaven vragen om nieuw stedelijk programma

meerwaarde. Koester Old Dutch als laatste restant van

als vervanging van verdwenen of verminderde

De kades (Maas, Parkhaven, Coolhaven) vragen om

het noodcentrum Dijkzigt en als vrijstaand object in de

havendynamiek. Het gaat concreet om een intensievere

aansluiting op de routes door de stad (met name voor

groene wig, een ‘boerderette avant-la-lettre’.

programmering van de kades en bebouwing aan

voetgangers en fietsers) en het omringende stedelijk

de oostzijde van de Coolhaven en de Parkhaven.

weefsel – ze zijn in potentie belangrijke identiteitsdragers

Het ‘blauwe’ bekken: benut de potentie van het gebied,

De behoefte aan ruimtelijke samenhang en goede

van de stadsdelen en beelddragers voor Rotterdam.

in de vorm van de kades (openbare functies), de

verbindingen van het centrum richting Coolhaveneiland,

Openbare functies en programma in de strook tussen de

ruimtelijkheid en het omringend bouwpotentieel. Behoud

Lloyd- en Mullerpier vraagt om het versterken en afmaken

Haven en Het Park kunnen de identiteit versterken.

en versterk het architectonisch idioom rondom de

van de ‘canyon’ rondom de havens, bestaande uit

Coolhaven (materialisatie, horizontaliteit, monumentaliteit)

waterspiegel, kades, wegen, plintbebouwing en plaatselijk

als factor die samenhang brengt. De bestaande

hoogbouw in de tweede lijn.

monumenten rondom de kades van de Coolhaven veranderen onder de druk van verticalisatie rondom het

De ‘rijgdraden’ in oost-west richting: versterk de

WAARDERING+AANBEVELINGEN

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

9

Plangebied Hoboken (2008)

10

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

PLANGEBIED

Plangebied Hoboken

P

L

A

N

G

E

B

I

E

D

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

11

Plan Rose, 1858

12

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

en middenstandswoningen gegroepeerd in gesloten

in het midden van de negentiende eeuw nog een brug

bouwblokken rond groene binnenterreinen. Acht

te ver voor het Gemeentebestuur. Wél uitgevoerd werd

bouwblokken vormden samen een eiland, omringd door

Rose’s Waterproject uit 1854, waarin een stelsel van

De gebieden ten oosten en ten westen van de

kanalen van zo’n vijftig meter breed. Op de koppen

groene singels rond de stadsdriehoek voor waterzuivering

stadsdriehoek, net buiten de vesten, bestonden van

van de kanalen waren hier en daar ruime pleinen

en een woonmilieu van allure zorgde. Toch bleef het

oudsher uit landgoederen, waarvan veel dienstdeden

geprojecteerd. In het zuidelijk deel van het ontwerp, in de

Coolpolderplan in de planningsgeschiedenis van

als buitenverblijf voor de stedelijke elite. Door de groei

stroken langs de rivier, had Rose de woon- en pakhuizen

Rotterdam een rol spelen. In 1923, toen het Land van

van de stad richting het westen werden verschillende

van de rijken gedacht: de kooplieden, reders, consuls

Hoboken opnieuw op de tekentafel lag, schreef architect-

buitens ontwikkeld tot stukken stad. Het Land van

en cargadoors. Het ontwerp was voor die tijd visionair.

stedenbouwkundige Siebers waarderend over Rose’s

Hoboken, eigendom van de Heer van Hoboken, bleef

Voor het eerst was er sprake van planmatige stedenbouw

voorstel om de hoofdverkeersaders als de Aert van

het langst onaangetast. Op het 56 hectare grote gebied

waarin een herhaling van de erbarmelijke hygiënische

Nesstraat, de Van Oldenbarneveldtstraat en de Witte de

woonde de heer op zijn buitenplaats Dijkzigt en graasden

omstandigheden in de binnenstad werd voorkomen, maar

Withstraat door te trekken tot aan Delfshaven.3 Uitvoering

schapen op de resterende 51 hectare grote polderweide.

tevens een representatief waterfront werd geprojecteerd.

van het project had de lange lijnen van Rotterdam, aldus

Eromheen groeide de stad gestaag. Nieuwe woonwijken,

Het ontwerp beloofde ruimte, licht, lucht en doorstroming

Siebers, veel goed kunnen doen.

een ruim park en havenbekkens sloten het landgoed in.

van water en afvalstoffen. Opvallend was de nabijheid

Het Land van Hoboken werd zo een markante plek in de

van rijk en arm in één stadsdeel, gescheiden door de

stad: ‘Het Land van Hoboken was en bleef een van de

(nog veel lagere) Westzeedijk. Rose had deze opzet

merkwaardigheden van Rotterdam. Stadsbewoner en

gekozen om de daglonen niet te hoog te laten worden

vreemdeling voelden het sterke contrast, wanneer zij,

(vanwege lange reistijd), maar ook om gettovorming te

gaande langs de drukken Westzeedijk dan wel komende

voorkomen. De verschillende bevolkingslagen hadden

van de nog drukkere Binnenweg en nog verkeerende

‘elkander noodig’ om de ‘beschaving en zedelijkheid’

onder de indruk van het stadsgewoel, plotseling een

op peil te houden.2 Het tweede Coolpolderproject was

ROSE 1858

Licht, lucht en ruimte

landelijk tafereel zich zagen ontwikkelen van uitgestrekte weiden, waar het vee rustig graasde of de boerenarbeider het hooi binnenhaalde’.1 De plangeschiedenis van het Land van Hoboken gaat terug tot in de negentiende eeuw, toen stadsarchitect W.N. Rose in zijn tweede Coolpolderproject (1858) een 400 hectare grote stadsuitbreiding tekende in de weilanden van de Coolpolder. Van de Maas tot aan de Middellandstraat en van de Westersingel tot aan de Delfshavense Schie had Rose een uitbreiding getekend waarin twee variaties op een gridverkaveling waren uitgewerkt. In het noordelijk deel waren arbeiders-

Stadsplattegrond, 1901

Plan Siebers, 1923

V

I

S

I

E

S

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

13

Plan De Jongh, 1887 het meest opvallende element in het plan is de nooit uitgevoerde oostelijke tak van de Coolhaven

14

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

variant van de door Rose geïntroduceerde singel. De

eigendomsverhoudingen in het gebied – de Heer van

groene route moest als belangrijkste noord-zuidverbinding

Hoboken had in 1852 zijn villa Dijkzigt gebouwd aan de

gaan fungeren en als ceintuurbaan die de noordelijke

Westzeedijk en had 56 hectare grond in bezit– nam De

Ten tijde van Rose’s voorstellen veranderde de sociaal-

woonwijken verbond met de havens. De Mathenesserlaan

Jongh het ontwerp over in zijn algemeen uitbreidingsplan

economische samenstelling van Rotterdam ingrijpend.

was bedoeld als uitvalsweg van het centrum naar het

voor Rotterdam uit 1903. Bij de bespreking van dit

Van een stapelmarkt, waar kooplieden de goederen in

westelijk buitengebied. In het profiel was ruimte voor

ontwerp in de Gemeenteraad ondervond vooral de

pakhuizen opsloegen en wachtten op een geschikte

rijstroken voor doorgaand verkeer en ventwegen voor

aanleg van de oostelijke zijtak van de Coolhaven grote

koper, werd de haven een doorvoer (transito) haven die

bestemmingsverkeer, maar ook nog genoeg ruimte voor

weerstand. Een haven op die plek, ‘met al wat daarvan

draaide op overslag van goederen van het ene schip naar

eventuele goederensporen. Het stratenplan van De Jongh

het gevolg is’, zal de ontwikkeling van de stad op brute

het andere of van schip naar spoor. Deze verandering

werd goedgekeurd, maar de gemeente wilde zelf niet tot

wijze onderbreken. Terwijl, aldus raadslid Van Rossem,

had ingrijpende gevolgen voor het ruimtelijk aanzien van

ontwikkeling overgaan. Het initiatief werd aan particuliere

‘wij dat stadskwartier voor een groot gedeelte zullen

Rotterdam en voor de samenstelling van haar bevolking.

exploitanten overgelaten, die het gebied fragmentarisch

gaan maken tot een handelskwartier.’ 4 Een voornaam

De oude elite van kooplieden schaamde zich voor het

ontwikkelden met woningbouw en straten.

handelskwartier, met hotels, winkels, restaurants en

DE JONGH 1887-1913 Havenstad met allure

woonhuizen was, kortom, onverenigbaar met een enorm

veranderende imago van de stad en vertrok vanaf 1880 massaal richting Den Haag en Wassenaar. Directeur

De chiquere woonmilieus lagen dus niet langer aan de

havenbekken in dezelfde buurt. Van Rossem wees

van Gemeentewerken G.J. de Jongh, die van 1879 tot

Maas, zoals bij de Zalm- en Veerhaven, maar dieper het

op het vertrek van de meer vermogende naar andere

1910 aan het hoofd van de stadsontwikkeling stond,

land in. Het resultaat van het ontwerp van De Jongh zou

gemeenten, een ontwikkeling die met de aanleg van

werkte in een continu spanningsveld tussen enerzijds

een wonderlijke mengeling van haventerreinen, een groot

de haven opnieuw in de kaart zou worden gespeeld.

het faciliteren van de transitostad (door het graven

wandelpark aan de Maas en stedenbouwkundig nogal

Ondanks de protesten bleef het ontwerp actueel

van nieuwe havens) en anderzijds het vasthouden

ongedefinieerde luxe woonkwartieren ter weerszijden

tot 1913, toen directeur Burgdorffer een heel ander

van de rijkere bevolkingsgroepen (door het maken van

van de nieuwe havenbekkens zijn. Hoewel de uitvoering

bouwprogramma voor het gebied opstelde.

aantrekkelijke woonmilieus). De Jongh’s ontwerp voor

van het uitbreidingsplan stokte in verband met de

het Land van Hoboken, dat stamt uit 1887, laat deze tweeslachtigheid goed zien. Het werd een jaar na de annexatie van Delfshaven gepresenteerd en toont een nieuwe T-vormige binnenhavenstructuur vanaf de Maas, gevormd door de Parkhaven en twee vertakkingen daarvan naar het westen (de huidige Coolhaven) en het oosten (niet gerealiseerd). Door de geprojecteerde ligging van de nieuwe haven zouden de Claes de Vrieselaan en de ’s-Gravendijkwal, die in die tijd werden aangelegd en bebouwd met herenhuizen, uitmondden op het water.

Alleen de Heemraadssingel en de Mathenesserlaan waren als doorlopende routes in het ontwerp opgenomen.

De Heemraadssingel was gedacht als een verbrede

Rotterdam met uitbreidingsplannen door G.J. de Jongh, 1903

Land van Hoboken, ca. 1920

V

I

S

I

E

S

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

15

Plan Burgdorffer, 1913

16

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

BURGDORFFER 1913-1927 Luxekwartier

gaan bouwen, maar ook dit initiatief strandde vanwege het slechte economische tij. De gemeente kocht daarop alle grond voor 4 miljoen gulden en verkreeg daarmee

Toen A.C. Burgdorffer in 1910 aantrad als directeur

volledige vrijheid van exploitatie. Inmiddels had het

Gemeentewerken, wijzigde hij het ontwerp van

gemeentebestuur goedkeuring verleend voor de aanleg

De Jongh. De oostelijke tak van de Coolhaven

van de westelijke tak van de Coolhaven (1922), die de

sneuvelde definitief en ervoor in de plaats ontwierp

Delfshavense Schie via de in 1890 gegraven Parkhaven

gemeentelijk stedenbouwkundige P. Verhagen in 1913

en Parksluizen (1933) met de Maas zou verbinden.

een ‘luxekwartier’, waar de rijkere Rotterdammers

Samen met het Schiekanaal (gegraven van 1928 tot

in grotendeels vrijstaande villa’s rond kleinere

1933), het Noorderkanaal (gegraven van 1933 tot 1938)

gemeenschappelijke parken zouden wonen. De grond

en de Rotte ontstond zo een ‘ruit’ van waterwegen om

was niet opgehoogd, en het bestaande geboomte van

de stad, onontbeerlijk voor de economische motor: de

de diepgelegen buitens langs de Westzeedijk bleef

scheepvaart. Het villaplan uit 1913 werd aansluitend

zoveel mogelijk gespaard. De openbare ruimte bestond

op de plannen voor de Coolhaven aangepast met

uit een stelsel van brede lanen en boulevards, met als

bouwblokken langs de kade die telkens als een soort

hoofdmoment een langwerpige vijverpartij met aan

omarming naar de haven gericht waren. Een doorlopend

weerszijden wandelpromenades. Op de kruising van de

wandelpad met plantsoenaanleg zorgde hier voor een

Mathenesserlaan en de Rochussenstraat had Verhagen,

aangenaam woonmilieu temidden van de dynamiek van

in het verlengde van de vijver, een groot plein ontworpen.

de haven. In plaats van de wand met woongebouwen

Naar de Binnenweg opende de as zich in de vorm van

werd echter de G.J. de Jonghweg aangelegd.

een voorplein met een groot museum, de voorloper van Boijmans. De ’s-Gravendijkwal en de Mathenesserlaan waren beide als brede boulevards met bomen doorgezet tot aan de Westzeedijk, waar ze eindigden in pleinen, terwijl een wandelpad langs de voet van de dijk liep. Het Park aan de Maas maakte Verhagen vanuit het nieuwe stadsdeel toegankelijk via een ingang in het verlengde van de ’s-Gravendijkwal. In 1916 leek er schot in de zaak te komen. De heer van Hoboken verkocht een deel van zijn terreinen aan een combinatie van Rotterdamse notabelen. De gemeente had het villaplan klaarliggen als stedenbouwkundig kader, maar door de lastige economische jaren werd de realisatie op de lange baan geschoven. Toen de heer van Hoboken in 1924 overleed, kocht de maatschappij ‘Dijkzigt’ alle grond om hier te

Uitbreidingsplan met westelijke tak Coolhaven, 1913

V

I

S

I

E

S

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

17

Schetsplan Pieter Verhagen, 1923

Plan Witteveen, 1926

18

E r a s m u s

Plan Witteveen, 1930

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

directeuren van grote bedrijven en andere factoren. Toch

verbinden. Als afscheiding tussen de hoogbouwstrook

werd op het Land van Hoboken een indrukwekkende

en de erachter gelegen lagere stadsbebouwing zou een

staalkaart van beeldbepalende gebouwen gerealiseerd

parkzone van 100 tot 300 meter breed aangelegd moeten

Voor de in 1926 tot stadsarchitect bevorderde W.G.

of ondergebracht: Museum Boijmans van Beuningen

worden. Verder landinwaarts zou deze laagbouwstrook

Witteveen was de aanleg van de Coolhaven een

(Van der Steur), de Volksuniversiteit (in villa Dijkzigt), het

overgaan in meer verspreide bebouwing en uiteindelijk

gegeven. Het ‘luxekwartier’, dat hier in verschillende

Erasmiaans Gymnasium (Van der Steur) het Unilever

in uitgestrekte park- en recreatiegebieden. ‘Ik heb

stedenbouwkundige plannen was voorzien, kreeg onder

hoofdkantoor (Mertens), de Academie van Beeldende

er naar gestreefd’, aldus Witteveen, ‘deze massieve

zijn leiding gestalte, zij het in een andere vorm. Het idee

Kunsten en Technische Wetenschappen (Meischke en

stadsopbouw, zooveel mogelijk te onderbreken met

van particuliere villa’s in een parkaanleg werd verlaten,

Schmidt) en een openluchttheater. Maar ook op het

loodrecht op de rivier gerichte parkstroken, die, waar

in plaats daarvan zag Witteveen het Land van Hoboken

gebied van woningbouw werden belangrijke complexen

de ruimte het toeliet met een min of meer monumentale

als een groene schakel, waarin het groen samen met

gebouwd, onder andere aan de Rochussenstraat

beëindiging tegen de rivieroevers stuiten. Het boeiend en

Het Park tot aan de Maas werd doorgezet. Zijn ontwerp

door architecten als Otten en Kraaijvanger. Langs de

nimmer rustend scheepvaartbedrijf kan daar in alle rust en

uit 1926 leunt sterk op een schets van P. Verhagen, de

Jongkindstraat bouwden Brinkman en Van der Vlugt en

in aantrekkelijke omgeving ongestoord worden genoten.’

maker van het villaplan die inmiddels een eigen bureau

Leonard Stokla in de jaren dertig enkele witte villa’s.

Het Land van Hoboken was zo’n op de riviergerichte

WITTEVEEN 1927-1940 Monumentale stadscompositie

was begonnen. Als lid van de Stadscommissie, een

parkstrook.

actiecomité van architecten en invloedrijke burgers, had

In verband met de voorgenomen aanleg van de

Verhagen een ontwerp gemaakt dat het gebied vlot moest

Maastunnel, stelde Witteveen in 1930 zijn ontwerp

De status van het ontwerp uit 1930 is onduidelijk;

trekken uit de lange planningsimpasse. Dat lukte, want

bij. De monumentale stadscompositie van groene

vermoedelijk konden door de slechte economie van

het werd enkele jaren later door Witteveen tot officieel

ruimten en stadsblokken met monumentale accenten

de jaren dertig geen investeerders gevonden worden.

gemeentebeleid gemaakt. De parkaanleg, omsloten

werd doorgezet aan weerszijden van de tunnelbak.

Hoewel het ontwerp niet werd uitgevoerd (in plaats van

door bebouwing, moest het karakter van de ‘wereldstad

Ter weerszijden van de ’s-Gravendijkwal, voordat

de monumentale bouwblokken kwam hier het ziekenhuis)

Rotterdam’ voelbaar maken. Het contrast van een grote

deze vanaf de Westzeedijk begon te dalen richting de

is het ontwerp van Witteveen sturend geweest voor

open vlakte middenin de dynamische stad, omringd

tunnel, componeerde hij een zeer brede autoboulevard,

de ontwikkeling van het gebied, alleen is deze minder

door een ‘boeiend silhouet van stadstorens’, zou geen

geflankeerd door bomen, met twee poortgebouwen als

symmetrisch en monumentaal geworden dan door

bezoeker onberoerd laten. Langs de randen van de

entree vanuit de tunnel en hoge flankerende woonflats

Witteveen was voorzien.

parkaanleg was in Witteveens visie plaats voor openbare

langs de route. De automobilist zou zo vanuit de tunnel

gebouwen met een culturele functie en hoofdkantoren

via een monumentale as de wereldstad Rotterdam

van bedrijven. Op de kruispunten van de wegen moesten

inrijden en uitkomen op een gigantische rotonde die

echte bakens komen: het GEB gebouw zou de ingang

hem naar alle richtingen van de stad wees. In de

van het parkgebied markeren, terwijl Witteveen op de

‘Richtlijnen voor de ontwikkeling van Groot-Rotterdam’

kruising van de Nieuwe Binnenweg met de Westersingel

uit 1930 zag Witteveen een kilometerslange strook van

de Bijenkorf had gedacht (werd Parkhotel) en op de

hoogbouw langs de Nieuwe Maas voor zich, achter de

kruising van de Mathenesserlaan en de Rochussenstraat

havens en industrieterreinen langs. Als een gigantisch

het gymnasium (werd Unilever). Het ‘schuiven met

windscherm zou deze hoogbouwstrook de kernen

gebouwen’ begon dus al onmiddellijk, onder druk van

van Rotterdam, Schiedam, Vlaardingen en Maassluis

‘s-Gravendijkswal huidig

V

I

S

I

E

S

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

19

3 1

2

4 Nieuwe Binnenweg

5 Stadsplattegrond, 1930 uitgave N.V. drukkerij M. Wyt & zonen

Mathenesserlaan

20

E r a s m u s

Randen van de Groene wig van binnenstad richting Maas (1946)

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

Nieuwe Binnenweg ter hoogte van het Land van Hoboken (1910)

GROENE WIG

van grote stedelijke programma’s, of als bijzondere

en moest gaan fungeren als een voorname routes in de

kwaliteit die dit deel van Rotterdam verrijkt.

stad (3). Ook de Coolhaven was al ingetekend (4). Na de

De stedenbouwkundige visies van Rose, De Jongh,

In het Uitbreidingsplan van Delft van Grandpré Moliere,

bouw van het Dijkzigtziekenhuis veranderde de groene

Burgdorffer en Witteveen hebben elk hun sporen

Verhagen en Kok uit 1929 is de groene wig tot aan de

wig van een centrale leegte in een groenstedelijk milieu

achtergelaten in het Land van Hoboken. Minstens zo

binnenstad goed zichtbaar.

met vrijstaande objecten.

belangrijk waren echter de grote stedelijke projecten, die

Op de plattegrond van 1930 (pag.20) is het plan van

In 1985 ontstond, voor het eerst sinds het Basisplan

een lappendeken van sfeergebieden hebben opgeleverd.

Witteveen ingetekend (1). In 1924 bezat de gemeente

Van Traa uit 1946, weer een visie op de binnenstad. Het

Concreet gaat het dan om:

alle gronden van de Heer van Hoboken. Het idee van

concept van de groene wig van Witteveen werd nieuw

1. Groene wig vanuit de binnenstad richting de Maas

een groenzone in de stad kreeg gestalte in de vorm van

leven ingeblazen als ‘parkendriehoek’ met culturele

2. Het Park aan de Maas 1901

de groene wig (2). De Mathenesserlaan werd met een

functies en een samenhangende parkenstructuur.

3. Parkhaven 1890

zwierige bocht doorgetrokken tot de Witte de Withstraat

4. Coolhaven 1938 5. Maastunnel tracé 1942 6. Museumpark 1947 7. Ziekenhuis Dijkzigt (Erasmus MC) 1960 De groene wig Dankzij de halstarrigheid van de heer van Hoboken behield Rotterdam tot ver in de twintigste eeuw een groenstrook, die samen met Het Park een groene wig opleverde tot aan het Eendrachtsplein. Tot op heden wordt deze groenzone afwisselend gezien als een relict uit de pre-stedelijke tijd, dat zich leent voor de vestiging

Uitbreidingsplan Delft, van Granpré Moliere, Verhagen en Kok, 1929

Binnenstadsplan dS+V met daarop de Centrumruit, Waterstad en Parkendriehoek, 1985

GROTE PROJECTEN IN HOBOKEN

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

21

11

9

2

1 7 6

3

10 8 Westzeedijk bij voormalige kerk

Huidige kivietslaan

Koningin Emmaplein (1911)

Speelweide

Belvedere (1913)

Parkheuvel (1910)

4 5

Stadsplattegrond, 1901 voor de nummers zie pag.21

Ingang

22

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

HET PARK AAN DE MAAS

in 1890 (6) was van het hier gelegen buitendijkse weiland

Gemeente. De kerk werd in 1914 jaar in Noorwegen

niet meer over dan een smalle strook grond. Door de

gebouwd en in Rotterdam opgesteld. Ten behoeve van

Een van de oudste en meest prominente structuren in

aanleg van de Parkhaven kwam grond beschikbaar voor

de aanleg van de Maastunnel werd de kerk in 1937

het gebied is de Westzeedijk (zie kaart pag.22, nr1),

de aanleg van een dijk ten westen van het park (7) en

verplaatst.

onderdeel van de in de twaalfde eeuw aangelegde

het ophogen van de dijk langs de Maas. Het terras van

Schielands Hoge Zeedijk ter bescherming van het

restaurant Bellevue kwam op deze dijk (nu Parkheuvel).

Bron: Albers Adviezen Historische Parken, Het Park te Rotterdam,

gebied tussen Gouda, Leiden en Rotterdam. Het is de

Tijdens de aanleg was er al een directe bedreiging voor

Utrecht 2006

belangrijkste oost-west route in het gebied. Aan de dijk

het park; het plan van Rose dat een verlenging inhield

waren vanaf de zeventiende eeuw diverse buitenplaatsen

van de Westerhaven en de Zalmhaven er liep dwars

aangelegd, zoals Dijkzigt, Schoonoord, Den Heuvel en de

doorheen. Wederom gaf de gemeente Delfshaven geen

zogenaamde ‘buitenplaats van Valkenier’. De buitenplaats

toestemming. Hierna integreerde Rotterdam Het Park

Schoonoord (2) is tegenwoordig opengesteld en is een

stukje bij beetje in de stad. In 1858 werd de Parklaan

relatief onbekend park in Rotterdam. In de negentiende

aangelegd (8); een royale toegangslaan geflankeerd door

eeuw was Schoonoord de tuin van het woonverblijf van

villa’s, die Het Park verbond met het Willemsplein.

de bankiersfamilie Mees. De buitens Den Heuvel en de Valkenier zijn opgenomen in Het Park (3).

Ook de stadsbebouwing schoof steeds meer richting het westen. Aan de Westersingel verrezen villa’s (9) en ten

De provisorische naam ‘Het Park’ herinnert aan de

oosten van Het Park, aan de voet van de Westzeedijk,

ontstaansgeschiedenis, waarin het park slechts bedoeld

was rond 1890 een sjiek woonmilieu gerealiseerd (10).

was als tijdelijke groenzone. Naar aanleiding van de

Dit ‘rijkeluishofje’ werd ontworpen door architect J.C. van

plannen van Rose voor de uitbreiding in de Coolpolder

Wijk en is nu als rijksmonument deel van een beschermd

kocht de gemeente een stuk grond in de gemeente

stadsgezicht. In een halvemaanvorm rond een plein staan

Delfshaven. De stad wilde hier een slachthuis bouwen.

vijftien herenhuizen, aanvankelijk bewoond door de top

Delfshaven verbood Rotterdam echter de grond voor

van het Rotterdamse bedrijfsleven. Aan de achterzijde

industriële doeleinden te gebruiken om haar eigen

grenzen de panden aan het Park Schoonoord, aan de

tanende haveneconomie niet verder te verslechteren.

voorzijde hadden de bewoners destijds uitzicht op het nog

In afwachting van herziening van het verbod werd

onbebouwde Land van Hoboken. De bebouwing rukte

besloten het gebied als park in te richten. Het Park

echter op: vanuit de binnenstad was, rondom de Nieuwe

werd samengesteld uit twee buitenplaatsen en vanaf

Binnenweg, een stratenplan in uitvoering (11), met

1851 opnieuw ingericht door tuinarchitect J.D. Zocher.

straten die abrupt eindigden op het Land van Hoboken en

De twee buitens zijn op de stadsplattegrond van 1901

bebouwing die gefragmenteerd door grondexploitanten

te herkennen aan de scheidingssloot, ongeveer in het

werd neergezet.

midden van het park (4).

Onderdeel van de parkaanleg was ook de bouw van een

Op de hoek van het Heuvelveld en het Park stond

dijk langs de Maas (5). Na het graven van de Parkhaven

vanaf 1914 de Noorse Kerk van de Noorse Zeemans

GROTE PROJECTEN IN HOBOKEN

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

23

6 4 3 2

1 5

Stadsplattegrond, 1910

Euromast

Zicht vanaf Euromast

Parkkade met ventilatiehuis

24

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

Relatie Euromast - Park

De Parkhaven en Jobshaven vanaf de Euromast

PARKHAVEN

veertig. Er ontstond een groenstrook langs de Parkhaven.

Vrijwel alle percelen rondom het Land van Hoboken

en het resterende oppervlak opnieuw ingericht met gras

waren rond 1910 ingevuld en bebouwd. Pas in 1916

en boomgroepen.

De aanloop naar de tunnelbuis werd met struiken beplant

verkocht de Heer van Hoboken een gedeelte van zijn terreinen, maar de gemeente werkte ondertussen al aan

Bij de Floriade van 1960 werd de Parkhavenstrook benut

plannen voor een villawijk op de locatie.

als lineair opgebouwde tentoonstellingsruimte. Met de

De stadsplattegrond van 1910 is vooral belangrijk

bouw van de Euromast en de aanleg van een loopbrug,

vanwege de ontwikkelingen in het havengebied. Zichtbaar

ontstond een relatie met het park. Sindsdien is de strook

is de bebouwing aan de kade en programma in de

een beetje onbestemd; hij hoort niet bij Het Park, niet bij

groenstrook tussen Park en Haven.

de haven, en dient alleen als ontsluiting van de Euromast,

Na de opening van de Nieuwe Waterweg bleek de

de drijvende Chinees en de fietstunnel.

Westerhaven al spoedig te klein voor de grotere zeeschepen die vanaf 1872 Rotterdam aandeden. In 1902 werd de haven gedempt. Op het vrijgekomen terrein werden riante woonhuizen gebouwd (1).

Tussen 1906 en 1908 werd de St. Jobshaven gegraven (2) en de in 1890 gegraven Parkhaven verbreed (3). De havens waren in gebruik voor de overslag van zogenaamd ‘stukgoed’, goederen waarvan de hoeveelheid niet naar maat of gewicht maar per stuk worden opgegeven.

Op de kades langs de Parkhaven verschenen loodsen voor stukgoedoverslag (4). Een uitgebreid stelsel van spoorbundels vervoerde goederen tussen de nieuwe havenbekkens. De groenstrook tussen de industrie aan de Parkhaven en Het Park ontwikkelde zich langzaam tot recreatiegebied; als eerste vestigde de in 1885 opgerichte Anglo Dutch Lawntennisclub zich op het terrein, het is de oudste tennisclub van het land (5).

Voor de aanleg van de Maastunnel werd meer dan de helft van de loodsen aan de oostzijde van de Parkhaven gesloopt. De overgebleven loodsen verdwenen in de jaren

GROTE PROJECTEN IN HOBOKEN

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

25

1 2

4

GEB-gebouw (1952)

Puntegale

3 Stadsplattegrond, 1938

Rijksacademie

Parksluizen

26

E r a s m u s

Coolhaven (1962)

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

Euromast met Coolhaven op de achtergrond

COOLHAVEN Op deze kaart uit 1938 is te zien dat de Coolhaven is aangelegd (1), evenals de Parksluizen (2). In 1933 veranderde daardoor de functie van de Parkhaven. Door het voltooien van de Parksluizen werd de Parkhaven een verbindingsroute tussen de Nieuwe Maas en de Delfshavense Schie. De stukgoedoverslag aan de oostkant van de haven verdween langzaam mede in verband met de aanleg van de Maastunnel. Op deze stadsplattegrond zijn de meest zuidelijke opslagloodsen al afgebroken (3). Rondom de Coolhaven ontstond een gebied met monumentale, vrijstaande bebouwing met het water van de haven als verbindend element. Opvallend is het uniforme materiaalgebruik voor de kades, de sluizen en de gebouwen: donkere baksteen. De plannen voor een tunnel onder de Maas en het aanleggen van een tunneltraverse door de stad waren al vergevorderd en zijn in de kaart van 1938 ingetekend (4). Het TunneltracĂŠ werd een cruciale noord-zuid verbinding in de stad, maar droeg in oost-west richting bij aan het isoleren van de Coolhaven en het Coolhaveneiland ten opzichte van de centrale stad.

GROTE PROJECTEN IN HOBOKEN

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

27

‘s-Gravendijkwal (bron www.terpstra-koos.nl)

Bouw tunneltracé (bron www.terpstra-koos.nl)

Tunneltracé (bron www.terpstra-koos.nl)

Maastunnel vanaf Westzeedijk

Voetgangers- en fietserstunnel

Maastunneltracé

Land van Hoboken, 1954

Ingang voetgangers- en fietserstunnel

28

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

MAASTUNNELTRACE Midden in de Tweede Wereldoorlog, terwijl de binnenstad in puin lag, werd zonder veel rumoer de Maastunnel in gebruik genomen. De aanvoerroute voor de tunnel, de verlengde ’s-Gravendijkwal, liep over het Land van Hoboken en sneed met zijn drukke verkeer het stuk grond in noordzuidrichting af van de rest van het gebied. Ook nu is het tracé nog een autonome autowereld.

De ontwikkeling van de Maastunnel kende een turbulente voorgeschiedenis. Er was geen twijfel in Rotterdam dat de verbinding tussen de Maasoevers er moest komen, de discussie ging over de vraag of deze verbinding uit een brug of een tunnel moest bestaan. Aangezien een brug een hoogte van 60 meter nodig had om de scheepvaart niet te hinderen bleek de optie voor de tunnel het meest voordelig.

Het Tunneltracé werd geïnspireerd op Amerikaanse wegen. De automobilist reed door een zorgvuldig geregisseerde route vanuit Den Haag de stad binnen om vervolgens af te dalen in een park en de Maas onder te gaan. De Gemeente was zo trots op de tunnelbouw dat het tijdschrift van de gemeentewerken voor de oorlog “De Maastunnel” werd genoemd.

GROTE PROJECTEN IN HOBOKEN

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

29

Museumpark (bron www.terpstra-koos.nl)

Monument J.de Jongh (1948)

Museum Boymans van Beuningen (1950)

Unilever (1952)

Kunsthal als ‘staart’ van het Museumpark aan de Westzeedijk

NAi in het Museumpark

Stadsplattegrond, 1947

Restaurant Old Dutch als ‘kop’ van het Museumpark

30

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

MUSEUMPARK Op de stadsplattegrond van 1947 heeft het Land van Hoboken vorm gekregen als een Museumpark, met beeldbepalende openbare gebouwen. In het park zijn dan onder meer de volgende gebouwen gerealiseerd: Museum Boijmans van Beuningen (A. van der Steur, 1935), de Volksuniversiteit (in villa Dijkzigt, J.F.Metzelaar, 1852), het Erasmiaans Gymnasium (A. van der Steur, 1937), het Unilever hoofdkantoor (H.F. Mertens, 1931) en een openluchttheater. Maar ook op het gebied van woningbouw werden belangrijke complexen gebouwd, onder andere aan de Rochussenstraat door architecten als Otten en Kraaijvanger. Langs de Jongkindstraat bouwden Brinkman en Van der Vlugt en Leonard Stokla in de jaren dertig enkele witte villa’s. Na de bouw van Erasmus MC (1965) werd het Museumpark drastisch verkleind. Als kop en staart van het Museumpark verrezen hier de Kunsthal (1992) en het Nederlands Architectuurinstituut (1993).

De Kunsthal ligt op het talud van de Westzeedijk en biedt als het ware een ‘kijk over de dijk’ vanuit het museumpark. Het NAi is geconcipieerd als een samenstel van bouwvolumes met een publieke doorloop vanuit het park naar de Rochussenstraat. Het project van Coenen probeert - ondanks zijn volume - met de doorloop en de colonnade het cultuurpark tot op/over de Rochussenstraat door te trekken.

Restaurant “Old Dutch” dateert uit 1940 (J.A.Lelieveld) en is het laatste restant van noodwinkelcentrum Dijkzigt dat na het bombardement werd gebouwd. Deze ‘boerderetteavant-la-lettre’ sluit aan op de sfeer van het park.

GROTE PROJECTEN IN HOBOKEN

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

31

Land van Hoboken

Land van Hoboken (1978)

Land van Hoboken

Land van Hoboken

Stadsplattegrond met Ahoy en Dijkzigt, 1959-1962

Erasmus MC

32

E r a s m u s

Introvert karakter Erasmus MC

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

ZIEKENHUIS DIJKZIGT

het overgebleven ziekenhuisterrein met parkeerdekken,

In zijn ontwerp uit 1930 voor het Land van Hoboken met

luchtbruggen van het land. 5

het Maastunneltracé voorzag Witteveen in monumentale

De openbare ruimte om het ziekenhuis wordt zodanig

bebouwing aan weerszijden van de tunnelbak. In de

aangetast dat er nauwelijks nog sprake van deze

jaren dertig en veertig kwam er niet veel van dit plan

openbare ruimte kan zijn. Dit leidt tot een nog sterker naar

terecht. Na de oorlog werd het gebied bestemd voor grote

binnen gekeerd karakter van het gebied.

bijgebouwen en een van de hoogste concentraties

programma’s - eerst de noodvestiging van Ahoy (zie kaart pag. 32) vervolgens vanaf 1953 de nieuwbouw van het ziekenhuis.

Ziekenhuis Dijkzigt werd gebouwd tussen 1952 en 1960 en in 1961 geopend. Het Land van Hoboken werd gekozen als locatie vanwege de centrale ligging en de goede verbinding met Zuid. Anders dan het Coolsingelziekenhuis, ontstond ziekenhuis Dijkzigt in een groene omgeving, aan de groene wig van het Park tot de binnenstad. Door uitbreidingen en schaalvergroting zette het ziekenhuis geleidelijk zijn eigen ‘healing environment’ onder druk. De huidige Wytemaweg herinnert nog aan de voormalige grens tussen de voormalige groene wig en de bebouwing. Dijkzigt groeide uit tot een groot medisch complex, een geïsoleerde ‘medische stad in de stad’. In 1965 viel het besluit om de Medische Faculteit hier te

Ontwerp uit 1950 van A.Viergever voor het Dijkzigt Ziekenhuis

vestigen. Het Sophia Kinderziekenhuis volgde in 1994.

Voor de architecten van het Sophia Kinderziekenhuis, OD 205, was de integratie in de stedenbouwkundige context van groot belang. Bepalend hierbij was de ingreep van R.Bakker, hoofd van de Dienst Stedenbouw, die het Museumpark verboden gebied maakte voor de architecten en daarmee de integratie van de medische wereld met de culturele nagenoeg onmogelijk maakte.

Hierdoor werd het beschikbare gebied voor het ziekenhuis gehalveerd. Dit leidde vervolgens tot het dichtslibben van Functies en duidelijke relatie met het Museumpark

GROTE PROJECTEN IN HOBOKEN

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

33

1901

1910

1930: een blik op de toenmalige toekomst

- aanleg Park

- demping Westerhaven

- stratenplan ten westen van Hoboken ingetekend

- eerste havenactiviteiten: Parkhaven, Westerhaven

- aanleg St. Jobshaven

- toekomstige locatie Museum Boijmans aangegeven

- begin met aanleg Mathenesserlaan

- loodsen aan de oostzijde van de Parkhaven

- Coolhaven ingetekend

1901

1910

1930 plattegrond van Rotterdam uitgave N.V. drukkerij M.Wyt&zonen

34

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

ONTWIKKELING DOOR DE JAREN HEEN 1938

1947

1960

- aanleg Coolhaven

- Belastingkantoor Puntegale en de huidige Hogeschool

- tijdelijk Ahoy in groene wig

- bebouwing ten noorden van de Rochussenstraat

Rotterdam gebouwd

- bouw Euromast (ten behoeve van de Floriade)

- bouw GEB-gebouw en Museum Boijmans

- oostkant van de Parkhaven: beplanting i.p.v. bebouwing

- eerste deel van Dijkzigtziekenhuis gebouwd

- plannen voor Maastunneltracé ingetekend

- realisatie Maastunnel(tracé)

- loodsen aan de oostzijde van de Parkhaven zijn deels

- alle loodsen aan de oostzijde van de Parkhaven ver-

gesloopt ten behoeve van het tunneltracé

dwenen

1938

1947

1959 / 1962

O

N

T

W

I

K

K

E

L

I

N

G

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

35

Plangebied Erasmus MC Hoboken

36

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

MONUMENTEN

M

O

N

U

M

E

N

T

E

N

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

37

38

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

SFEERGEBIEDEN

S

F

E

E

R

G

E

B

I

E

D

E

N

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

39

Nieuwe Binnenweg

A. 19e eeuwse bebouwing Nieuwe Binnenweg (1)

40

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

B. Jaren dertig bebouwing Breitnerstraat (2)

C. Jaren zeventig bebouwing Museumstraat (3)

1 Gesloten Bouwblokken

SFEREN IN PLANGEBIED at

tra

s en

s

us

at

Het gebied wordt begrensd door de Mathenesserlaan

stra

er eitn

h oc

r

en de Nieuwe Binnenweg aan de noordzijde, de

br

Westersingel aan de oostzijde, de Rochussenstraat aan

zichtrelatie eg enw

hoofdroutes binnen gebied

nn

e bi

w nieu

de zuidzijde en de Heemraadssingel aan de westzijde.

Typering van het gebied In het gebied is het tracé van Mathenesserlaan en Breitnerstraat overgenomen uit het stedenbouwkundig

A g nwe

e

we nieu

A

binn

at

itn

bre

B

erlaan

ness

mathe

3 2

tra ers

plan van Witteveen uit 1926. De structuur wordt bepaald

1 C

door de Mathenesserlaan en de Binnenweg, met haaks daarop de Heemraadssingel en de Westersingel.

Opvallend is de geleidelijke verschuiving van de rand van de ‘groene wig’ in de loop van de tijd. Van (A) pandsgewijs negentiende eeuws, naar (B) bloksgewijs jaren dertig naar (C) woonerven jaren zeventig. De westelijke bouwblokken (Tuinderstraat, Museumstraat en Hobokenstraat) worden door binnenstraatjes van de Nieuwe Binnenweg met de Rochussenstraat verbonden en vormen zichtassen richting het Museumpark. Deze binnenstraatjes hebben een kleinschalig, dorps karakter. De Breitnerstraat wordt gekenmerkt door jaren dertig architectuur. De bomen op de binnenterreinen en in de straten geven dit gebied een groene sfeer. De binnenterreinen ten noorden van de Nieuwe Binnenweg zijn bebouwd met achterhuizen en schuurtjes, er staat een enkele boom. Tussen de

raa heem

dssin

hel

Nieuwe Binnenweg en de Rochussenstraat zijn de sen

at stra

us och

binnenterreinen ruimer van opzet.

r

Bebouwing A. 19e eeuwse bebouwing, pandsgewijs B. Jaren dertig bebouwing, bloksgewijs C. Jaren zeventig bebouwing, woonerven

S

F

E

E

R

G

E

B

I

E

D

E

N

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

41

Coolhaven, ca. 1960

A. GEB-gebouw (1)

42

E r a s m u s

B. Hogeschool Rotterdam (1)

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

C. Parkeerdeck en zicht naar Parkhaven (2)

2 Coolhaven

SFEREN IN PLANGEBIED

Het havengebied wordt begrensd door de Rochussenstraat aan de noordzijde, de ’s-Gravendijkwal zichtrelatie

aan de oostzijde, de Westzeedijk aan de zuidzijde en de Pieter de Hoochweg aan de westzijde.

Typering van het gebied Het vanaf de jaren dertig ontwikkelde gebied aan de Coolhaven is grootschalig en ruimtelijk. Deze zone kenmerkt zich door brede straatprofielen en relatief hoge gebouwen. Opmerkelijk zijn de monumentale complexen (GEB-gebouw, Hogeschool Rotterdam, Parksluizen,

A

Puntegale, e.a.) De bouwvolumes staan op zichzelf, maar

B

hebben onderlinge verwantschap - onder meer door de toepassing van baksteen.

Aan beide oevers is de bebouwing op het water gericht.

C

Vanaf de G.J. de Jonghweg is een duidelijke zichtrelatie naar de Parkhaven.

2 Bebouwing

1

A. GEB-gebouw (Van der Steur, 1927-1931) B. Hogeschool Rotterdam (Meischke & Kramer) C. Parkeerdek

G

D

F E

D. Parksluizen (Van der Lecq,1931-1933) E. Puntegale (Hoekstra, 1938-1948) F. Scheepvaartvereniging Zuid (1920-1922) G. Drukkerij Wyt & Zonen (W.Kromhout,1923-1925) H. Kerk

H I

I. Schoolgebouw (1928-1929) J. St. Mary’s Church (1913-1915)

J

S

F

E

E

R

G

E

B

I

E

D

E

N

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

43

Ziekenhuis Dijkzigt, ca. 1973

A. Ziekenuhuis Dijkzigt (2)

A. Hoogbouw medische faculteit( 1)

44

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

B. Hogeschool Rotterdam , voorheen Unilever (3)

3 Medische- en Educatieve Voorzieningen

SFEREN IN PLANGEBIED

Binnen het voormalig Land van Hoboken ontstond in de jaren dertig en na de oorlog een cluster van grootschalige ontsluiting gebied

Erasmus MC Hoboken

introvert karakter Hogeschool Rotterdam

harde rand medisch cluster

gebouwen dat wordt begrensd door de Rochussenstraat aan de noordzijde, het Museumpark aan de oostzijde, de Westzeedijk aan de zuidzijde en de ’s-Gravendijkwal aan de oostzijde.

Typering van het gebied Dit deel van het voormalig land van Hoboken wordt

3

gedomineerd door hoge en dichte bebouwing ten behoeve van het Erasmus Medisch Centrum (EMC) en de Hogeschool Rotterdam. De gebouwen van het EMC zijn onderling met elkaar verbonden. Hierdoor vormt het EMC complex een witte, klinische monoliet die zich afzondert

B

van de stad en een barrière vormt voor de verbindingen van het centrum naar Het Park, de Coolhaven en de Parkhaven.

De educatieve voorzieningen van de Hogeschool

2

Rotterdam zijn gesitueerd op een wigvormige locatie aan

1

de noordzijde. Het is een restant van de compositorische stedenbouw van Witteveen, waarbij de bouwblokken

A A

met architectonische accenten verbijzonderd worden. De Wytemaweg en Zimmermanweg ontsluiten van binnenuit het EMC en de Hogeschool Rotterdam. Dit versterkt het introverte karakter van het gebied.

Bebouwing A. Erasmus Medisch Centrum B. Hogeschool Rotterdam

S

F

E

E

R

G

E

B

I

E

D

E

N

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

45

Museum Boymans

A. Old Dutch (1)

46

E r a s m u s

C. Nederlands Architectuurinstituut (2)

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

E. Aansluiting Kunsthal op Westzeedijk (3)

4 Cultuur rond Museumpark

SFEREN IN PLANGEBIED

Het gebied wordt aan de noordzijde begrensd door de Rochussenstraat, aan de oostzijde door de achterkant zichtrelatie park tot en met Old Dutch harde rand

van de bebouwing aan de Westersingel, aan de zuidzijde door de Westzeedijk en aan de oostzijde door het EMC. Restaurant Old Dutch ten noorden van de Rochussenstraat maakt onderdeel uit van het Museumpark.

Typering van het gebied Het Museumpark is een restant van de ‘groene wig’ uit

1

A

Uitbreidingsplan Dijkzigt van Witteveen. Het bestaat

2

uit groene parkaanleg, waterpartijen en bebouwing die

B

alzijdig is georiënteerd (geen achterkanten) en vrij in het groen staan. Als kop-/staartstuk van het park zijn

C

het Nederlands Architectuurinstituut en de Kunsthal gerealiseerd. Het Museum Boijmans van Beuningen ligt in het park. Het park heeft een groene sfeer, waarbinnen

D

de afzonderlijke bebouwing en de waterpartijen voor een onderverdeling in diverse kamers zorgen.

Park met bebouwing A. Old Dutch (Lelieveldt, 1940) B. Witte villa’s (Bruikman, Van der Vlught, Stokla 1929, 1931, 1932, 1938) C. Nederlands Architectuurinstituut (Jo Coenen, 1993) D. Museum Boijmans van Beuningen (Van der Steur, 1928-1935) E. Kunsthal (Rem Koolhaas,1992)

E 3

S

F

E

E

R

G

E

B

I

E

D

E

N

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

47

Diaconessenhuis Westersingel 115, ca.1961

A. Parkachtige aanleg van de Westersingel (1)

48

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

B. Herenhuizen aan Westersingel (2)

C. Bebouwing aan de Westersingel (3)

5 Westersingel

SFEREN IN PLANGEBIED

Het gebied wordt begrensd door het Eendrachtsplein aan de noordzijde, de Eendrachtsweg aan de oostzijde, de zichtrelatie

Westzeedijk aan de zuidzijde en het Museumpark aan de westzijde.

Typering van het gebied De Westersingel is onderdeel van het Waterproject van W.N. Rose, dat was bedoeld om de stad van schoon oppervlaktewater te voorzien. De Westersingel heeft een parkachtige uitstraling met daarin de kronkelende loop van de singel. Ten noorden van het Eendrachtsplein tot

A

aan het Kruisplein is aan de westkant van de singel een brede kade in rode bestrating aangelegd die dient als promenade. Aan de oostkant is de kade voorzien van

2

gras waarin de tramrails zijn verwerkt. Ten zuiden van het Eendrachtsplein liggen aan weerszijden van het water brede glooiende grasvelden met bomen erop.

B

De singel is aan het eind van de 19e eeuw bebouwd met herenhuizen die de singel een statig voorkomen geven.

1

De bebouwing is pandsgewijs en vier Ă vijf lagen hoog.

3 Bebouwing A. Parkaanleg langs singel B. Herenhuizen C. Diaconessenhuis

C

S

F

E

E

R

G

E

B

I

E

D

E

N

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

49

De Maastunnel, 1938

A. Zicht op het Maastunnel trace vanaf Euromast

50

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

A. Ingang Maastunnel

B. Ventilatiehuis gericht op Maas

6 Maastunnel tracé

SFEREN IN PLANGEBIED

Het Maastunneltracé is noord-zuid georiënteerd. Op de noordoever loopt het tracé vanaf de Statenweg zichtrelatie barrière Maastunnel tracé

via de Henegouwerlaan en de ’s-Gravendijkwal de Maastunnel in. Op de zuidoever loopt het tracé via het Maastunnelplein nog een stukje door op de Pleinweg. De ventilatie- en toegangsgebouwen behoren, in tegenstelling tot het Droogleever Fortuynplein, wel tot het monument.

Typering van het gebied De Maastunnel is de eerste autotunnel van Nederland en werd in 1942 opgeleverd. De tunnel vormt een belangrijke schakel in het Rotterdamse wegennet maar tegelijkertijd is het een barrière tussen de verschillende gebieden aan weerszijden ervan: de Coolhaven en Parkhaven aan de westzijde en het Erasmus Medisch Centrum en Het Park aan de Maas aan de oostzijde. De verdiepte ligging en de onderdoorgang bij het Droogleever Fortuynplein versterken de barrière. Langs het trace

D

staan bijbehorende voorzieningen als een benzinepomp en garagegebouw. De tunnel bestaat uit 4 buizen,

1

waarvan 2 voor autoverkeer, 1 voor brom-/fietsers en

2

1 voor voetgangers. Opvallend is de ventilatie van de tunnel. Architect Ad van der Steur heeft hiervoor o.a. het

A

ventilatiegebouw aan de Maas ontworpen. Dit gebouw richt zich op het ook door Steurs ontworpen ventilatiehuis aan de overzijde van de Maas.

Bebouwing

3

A. Maastunnel (Van der Bruggen, Van der Steur, 1937-42)

B

C

B. Ventilatiegebouw (Van der Steur, 1942) C. Fietsers- en Voetgangersingang (Van der Steur, 1942) D. Garagegebouw (Van der Steur, 1942)

S

F

E

E

R

G

E

B

I

E

D

E

N

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

51

Parkhaven en Maas, ‘face to face’ de ventilatiegebouwen van de Maastunnel

B. Parkhaven met restaurantboten (1)

52

E r a s m u s

M C

D. Haven met zicht op ventilatiegebouw aan zuidzijde Maas (1)

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

C. Mullerpier (1)

7 Parkhaven

SFEREN IN PLANGEBIED

Het gebied wordt aan de noordzijde begrensd door de westzeedijk en het Droogleever Fortuynplein, aan de zichtrelatie

oostzijde door de Maastunnel, aan de zuidzijde door de Maas en aan de westzijde door de Mullerpier.

Typering van het gebied De Parkhaven is te verdelen in drie zones, van oost naar west eerst de groenstrook met daarop de Euromast en de weg naar de voet-fiets ingang van de Maastunnel, als tweede de kade met verscheidene restaurantboten in de haven, en als derde, de Mullerpier.

De drie zones staan op zichzelf. De groenstrook werd

1

gebruikt tijdens de Floriade (1960) en wordt van de kade gescheiden door een dominante bomenrij. Ook van een wisselwerking tussen de kade en de Mullerpier is ondanks de aanwezigheid van de haven geen sprake.

Het hele gebied heeft wel een belangrijke visuele relatie

A

met de Euromast. Ook de onderlinge relatie van de ventilatiegebouwen, aan de noord- en zuidzijde van de Maas, is hier te ervaren.

De Mullerpier is de laatste jaren herontwikkeld als woongebied met een krachtige baksteen uitstraling. De groenzone tussen Het Park en de parkhaven wacht op

B

een nieuwe bestemming en betekenis voor de stad.

Daarmee kan ook de Parkhaven nieuwe ruimtelijke

C

kwaliteit in de stad opleveren.

Bebouwing A. Euromast (Maaskant, 1960) B. Restaurantboten C. Mullerpier

D

D. Ventilatiegebouw Zuidzijde Maas (Van der Steur, 1942)

S

F

E

E

R

G

E

B

I

E

D

E

N

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

53

Het Park, ca. 1961

A. Het balkon met uitzicht op de Maas (1)

54

E r a s m u s

M C

B. Voetgangersbrug naar de Parkhaven (2)

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

C. Introverte wereld van het park (3)

8 Het Park

SFEREN IN PLANGEBIED

Het gebied wordt aan de noordzijde begrensd door de Westzeedijk, aan de oostzijde door de Kievitslaan, aan de zichtrelatie

zuidzijde door de Parkkade en aan de westzijde door de Baden Powelllaan.

introvert karakter directe verbinding naar Parkhaven

Typering van het gebied Het Park is in 1852 ontworpen door Zocher junior en Zocher senior. Eerder waren er twee landgoederen, waarvan de grens (sloot) herkenbaar bleef. De romantische Engelse landsschapsstijl is zichtbaar in de meanderende paden langs glooiende grasvelden met bomengroepen. Er tussendoor liggen waterpartijen, soms zo smal als een sloot, soms zo groot als een meertje. Een

C

aantal paviljoens staat verspreid door Het Park.

Door de verdiepte ligging van Het Park ten opzichte van de hoge Westzeedijk en de Kievitslaan, de scherpe snede die de Maastunnel-bak in het landschap maakt en het

3

verhoogde balkon aan de Maaszijde heeft Het Park een introvert karakter.

Aan de zuidkant van Het Park was ooit een Belvedère op de Maas. De beleving van de rivier vanuit Het Park is

1

tegenwoordig nauwelijks benut.

B Bebouwing A. Balkon met belvedère naar de Maas

2

B. Voetgangersbrug over Maastunnel C. Noorse kerk

A

S

F

E

E

R

G

E

B

I

E

D

E

N

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

55

Parklaan

A. Veerhaven (1)

56

E r a s m u s

B. Wigvormige groenzone richting Park met zicht op Euromast (2)

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

C. 19e eeuwse bebouwing langs de Parklaan (3)

9 Parklaan en Scheepvaartkwartier

SFEREN IN PLANGEBIED

Het gebied wordt aan de noordzijde begrensd door de Westzeedijk, aan de oostzijde door de Van Vollenhovenstraat, aan de zuidzijde door Havennummer

zichtrelatie

200-100 en aan de Oostzijde door de Westerlaan en de Kievitslaan.

Typering van het gebied Achter de negentiende-eeuwse intieme bebouwing van het Koningin Emmaplein en de bebouwing aan de Westzeedijk, naar ontwerp van De Jongh, ligt het besloten park Schoonoord dat sinds 1973 toegankelijk is voor het publiek. Aan de Parklaan staan, ingebed in dit groen, een aantal negentiende-eeuwse villa’s.

Het gebied langs de zuidzijde van de Parklaan omvat statige negentiende-eeuwse bebouwing. Tussen de negentiende-eeuwse bebouwing en de villa’s ligt een wigvormig groenzone, die het gebied een rustige en groene uitstraling geeft. Deze groenzone is oost west georiënteerd en heeft een duidelijke zichtas richting de

2 3

Euromast. De groenzone is tevens een opmaat naar Het

1

A

Park.

Aan de oostzijde van de parklaan ligt de Veerhaven, met een heel eigen karakter.

Bebouwing A. Veerhaven

S

F

E

E

R

G

E

B

I

E

D

E

N

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

57

58

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

NOORD-ZUID VERBINDINGEN

Drie noordzuid geörienteerde assen die het gebied structuur geven zijn, in chronologische volgorde van hun ontstaan, de Westersingel, de Coolhaven en het Maastunneltracé. Allen zijn infrastructurele dragers, zij het van verschillend kaliber. Ze zorgen (met name de tunnel en de haven) voor barrières en scherpe overgangen in de stad, maar hebben tegelijk de potentie om zich te ontwikkelen tot ‘ritsen’ van de stedelijke fragmenten.

De Westersingel brengt met zijn parkachtige uitstraling Westersingel

het groen tot diep in de stad, de singel raakt op het Eendrachtsplein het beginpunt van Witteveens ‘groene wig’.

De Coolhaven, een belangrijke route voor de binnenvaart, heeft een herkenbare vormgeving door het gebruik van baksteen, zowel voor de waterkunstwerken (sluizencomplex), de kades als de omringende bebouwing. De bebouwing is beeldbepalend maar heeft geen directe relatie met het water. De Parkhaven heeft een asymmetrisch profiel.

De Mullerpier is herontwikkeld, terwijl de rand langs het park onbebouwd bleef en wacht op nieuwe alternatieven voor de teloor gegane havenactiviteit.

Coolhaven en Parkhaven

Het Maastunnel tracé vormt een belangrijk onderdeel van het ontsluitingsnetwerk van de stad. Deze verkeersroute heeft een grote impact op de omliggende gebieden.Ter hoogte van de ‘s Gravendijkwal gebeurt dat in de vorm van een scherpe scheiding tussen de locaties van het Erasmus MC / Hogeschool Rotterdam en de Coolhaven. Ter plaatse van de Parkhaven is het tracé minder voelbaar omdat het verkeer zich daar ondergronds verplaatst. Toch heeft de realisatie van de Maastunnelbak een onduidelijke strip achtergelaten die noch aansluit op de Parkhaven, Maastunneltrace

noch doorloopt in het Het Park aan de Maas.

S

T

R

U

C

T

U

U

R

N

-

Z

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

59

Westzeedijk voormalige voetgangersbrug (bron www.terpstra-koos.nl)

Rochussenstraat in vogelvlucht

60

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

OOST-WEST VERBINDINGEN

Drie oostwest geöriënteerde assen in het gebied zijn, in chronologische volgorde, de Maas, de Westzeedijk en de Rochussenstraat. De oostwest structuren vormen een duidelijkere, meer dwingende geleding in het gebied dan de noordzuid structuren. Dit wordt mede veroorzaakt door het drukke verkeer op de Westzeedijk en de Rochussenstraat. Ook de fysieke ligging, relatief verhoogd en verlaagd, van zowel de Westzeedijk als de aansluiting van het Balkon van Het Park met de Maas, spelen daarin een belangrijke rol.

Maas

De Maas is de bestaansreden van Rotterdam, eerst de visserij, later de haven en de handel. De handelshavens waren de motor van de ontwikkeling van de stad. De Maas is op veel plekken voel- en zichtbaar in de stad. Ter hoogte van het Park is de rivier echter niet zo goed voelbaar en zichtbaar. Alleen de Parkrand, met het verhoogde balkon, biedt uitzicht over de Maas. Een directe fysieke relatie tussen park en waterkant ontbreekt.

De Westzeedijk, verheven boven het maaiveld, is van oorsprong onderdeel van de in de 12e eeuw gebouwde Schielandse Hoge Zeedijk om het gebied tussen Leiden,

Westzeedijk

Gouda en Rotterdam te beschermen. De watersnoodramp leidt tot ophoging van de dijk tot Deltaniveau. Deze radicale verandering betekent een transformatie van het gebied. Sinds de herprofilering van de Westzeedijk in 1992 is er naast de twee tweebaanswegen met daar tussenin een dubbele trambaan ook een strook voor fietsers en voetgangers gemaakt. De Westzeedijk vormt een grens tussen het gebied Parklaan/Scheepvaartskwartier en Erasmus MC Hoboken/Museumpark/Westersingel. Het Museumpark en Het Park zijn het overgebleven groen van de ‘groene wig’ van Witteveen. Een makkelijke verbinding voor bezoekers tussen deze parken bestaat niet maar

Rochussenstraat

heeft wel bestaan (zie foto pag.60).

S

T

R

U

C

T

U

U

R

O

-

W

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

61

62

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

ZICHTLIJNEN

In het voormalig Land van Hoboken zijn een aantal sterke zichtlijnen aanwezig. Deze zichtlijnen zijn allen verbonden met bepalende landmarks. De drie meest prominente landmarks met hun zichtlijnen worden hier, in chronologische volgorde, genoemd. Het GEB-gebouw (J.Poot en Ad van der Steur, 1931 Rijksmonument) zichtlijn: Rochussenstraat Het GEB-gebouw is onderdeel van Witteveens monumentale stadscompositie. Op de kruispunten van de wegen moesten bakens komen. Het GEB-gebouw zou de ingang naar het Parkgebied markeren. Puntegale GEB-gebouw

(H.Hoekstra, 1938 Rijksmonument) zichtlijn: Westzeedijk Euromast (H.A. Maaskant, 1960, toekomstig Gemeentelijk monument) zichtlijn: Parklaan.

Westzeedijk

Rochussenstraat

S T R U C T U U R

Z I C H T

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

63

Restaurant Old Dutch en de Rochussenstraat (bron: www.terpstra-koos.nl)

64

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

NAi / OLD DUTCH

1 NAi de

groene wig kruipt onder het NAi door

NAi Old Dutch, Rochussenstraat

1

2 3

2 Old Dutch het begin van de groene wig met daarin Old Dutch als ‘boerderette avant-la-lettre’

3 Rochussenstraat de harde grens door de bebouwing aan de Rochussenstraat O N D E R Z O E K S L O C A T I E S

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

65

zichtrelatie

harde randen

belangrijkste bebouwing

66

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

NAi / OLD DUTCH De locatie van het NAi (zijde Jongkindstraat) en de overzijde van de Rochussenstraat (Old Dutch en omgeving) vormen een onderdeel van het Museumpark en de groene wig uit de tijd van Witteveen. Door bebouwing en bestrating is echter veel groen verdwenen.

De zichtlijnen onder het NAi door en de openbare routing dwars door het gebouw heen verbinden de Rochussenstraat met het park, hoewel dit effect niet heel sterk is door de verhoogde arcade van het NAi. Toch is de parkruimte nog steeds te ervaren op de Rochussenstraat, door de wijkende rooilijnen, de groenstrook ten noorden van de straat en de aanwezigheid van Old Dutch, een alzijdig gebouw.

Aanbevelingen Houd het park en de open ruimte bij de Rochussenstraat herkenbaar en beleefbaar. Versterk waar mogelijk het groene karakter in het profiel (middenberm en randen).

Laat eventuele nieuwbouw de karakter van de parkbebouwing aannemen: vrijstaand, alzijdig gericht, omspoeld door ruimte en van beperkte afmetingen.

Koester Old Dutch als laatste restant van het noodcentrum Dijkzicht en als vrijstaand object in de groene wig, een ‘boerderette avant-la-lettre’.

O N D E R Z O E K S L O C A T I E S

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

67

Coolhaven met havenactiviteit

68

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

COOLHAVEN

1 Coolhaven duidelijke architectonische ‘plint’, gevormd door o.a. Puntegale, Parksluizen, Machinistenschool, GEB-gebouw en de Hogeschool Rotterdam

2

3

1

Coolhaven GEB, Hogeschool, Provisorium

2 GEB-gebouw

van 1931 tot 1968 het hoogste kantoorgebouw van Nederland

3 Hogeschool Rotterdam op de achtergrond het hoge Erasmus MC, verdwenen is de havenactiviteit O N D E R Z O E K S L O C A T I E S

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

69

zichtrelatie

harde randen

belangrijkste bebwouwing

70

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

COOLHAVEN

aan de kades van de Coolhaven kan, met hoogbouw

De Coolhaven is een (potentieel) belangrijke open en

centrum worden voortgeborduurd. Op deze manier vindt

openbare ruimte in de stad. De haven vormt een ‘canyon’

aansluiting plaats op de ‘skyline’ van Rotterdam en wordt

van baksteen. Opvallend is dat op sommige plaatsen de

de identiteit van de Coolhaven versterkt..

in de tweede lijn, achter de plint in de richting van het

haven gerelateerde activiteit is verdwenen, zonder dat er sterke functies voor terugkwamen.

Benut de Parksluizen voor het verbeteren van de verbindingen (voetgangers en fietsers) richting Mullerpier

Aanbevelingen:

en Coolhaveneiland. Verbind de kades met de routes in

Benut de potentie van het gebied: kades, ruimtelijkheid en

de stad (met name voor voetgangers en fietsers).

bouwpotentieel. De Coolhaven vraagt om nieuwe functies ter vervanging van verminderde havendynamiek.

De Oude Haven aan de Blaak verloor ook haar functie en heeft een nieuw programma gekregen. Bestudeer de nieuwe functies, ontsluitingen en aansluitingen in relatie tot de stad. De ruimtelijke samenhang en routing in de stad is gebaat bij het versterken en afronden van de ‘canyon’ rondom de havens (het profiel van waterspiegel, kades, wegen, plintbebouwing en plaatselijk hoogbouw in de tweede lijn).

Behoud en versterk het architectonisch idioom (materialisatie, horizontaliteit, monumentaliteit) als bindende factor. Geef de architectonischstedenbouwkundige erfenis van Witteveen de ruimte (GEB, Hogeschool, Puntegale, Parksluizen, Machinistenschool).

De bestaande bebouwing verandert onder druk van verticalisatie (Erasmus MC) in een architectonische ‘plint’.

De plint vangt met haar beperkte hoogte de schaalsprong tussen de hoogbouw rond het Erasmus MC en de havenkades op. De randen en daardoor de essentie van de haven dienen versterkt te worden door het verdichten van de plint. Op het motief van zo’n laagbouwplint

O N D E R Z O E K S L O C A T I E S

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

71

Parkhaven met havenactiviteit en het ventilatiehuis van de Maastunnel aan de Maasoever

72

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

PARKHAVEN

1 Parkhaven met Mullerpier de lege Parkhavenkade versus de stevig bebouwde Mullerpier

3 2 1 Parkhaven Parkhavenstrook, Maastunnel tracĂŠ

2 Kade met restaurantboten huidig gebruik en invulling van de Parkhavenkade, ruimte voor intensivering van het programma

3 Groenstrook met Euromast overgebleven groenstrook temidden van de Parkhaven en de Maastunnelbak O N D E R Z O E K S L O C A T I E S

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

73

zichtrelatie

groene rand maastunneltracĂŠ

belangrijkste bebwouwing

74

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

PARKHAVEN

op de routes door de stad (met name voor voetgangers en

De Parkhaven was ooit een industriegebied, aan

potentie belangrijke identiteitsdragers van de stadsdelen

weerszijden omgeven door loodsen. Aan de westzijde

en beelddragers voor Rotterdam.

fietsers) en het omringende stedelijk weefsel – ze zijn in

heeft het havenbedrijf plaats gemaakt voor een stadswijk, de Mullerpier. Aan de oostzijde kwam ooit een park

De aansluiting van de Parkhaven op oost-west

(Floriade) en bleef uiteindelijk een groenstrook over

geörienteerde rijgdraden en de intensivering van

tussen het water en de Maastunnel. Hier ontbreekt de

de bebouwing op de kades hoeft geen verzwakking

dynamiek van functies en de massa van bebouwing om

in te houden voor het bestaan en ervaren van het

de Parkhaven als waterplein in de stad te ontwikkelen.

‘automibiliteits-monument’, de Maastunnel.

Aanbevelingen De Parkhaven vraagt om intensievere programmering van de kades en een plint van bebouwing aan de oostelijke kade. Uiteraard dienen de zichtbaarheid vanuit het Park en de zichtlijnen vanaf de Westzeedijk zoveel mogelijk open gelaten te worden, hiervoor dient nader onderzoek te worden verricht. Behalve doorzichten zal ook de bouwhoogte zorgvuldig moeten worden onderzocht, in relatie tot de omgeving en haar monumenten (Scheepskwartier, Park, Euromast, Mullerpier, Coolhaven).

Plan Witteveen (1930)

Voor het levendige karakter is het van belang de kade openbaar te houden met bijpassend programma.

Bebouwing aan de Parkhaven: 1901: geen bebouwing

Maak het tunneltracé tot een werkelijk monument van

1920: loodsen: P.A. v. Es & Co

automobiliteit en de cinematografische stadservaring

1929: loodsen Vervoer Mij. Rotterdam Binneveld &

(de stad zien vanuit de auto, alsof er een film wordt

Schellen, P.A. v. Es & Co, Ph. v Om…

afgedraaid op de voorruit). Zorg in dit gebied tegelijk voor

1932: loodsen Vervoer Mij. Rotterdam Binneveld &

een goede dwarsverbinding – liefst als onderdeel van of

Schellen, P.A. v. Es & Co, Ph. v Om…

toevoeging aan de compositie van het tunneltracé: van

1938: loodsen Vervoer Mij. Rotterdam Binneveld &

Park naar Parkkade.

Schellen 1947: bebouwing verdwenen

De Parkhavenkade en de Maaskade vragen aansluiting

1960: euromast Maaskant en Van Eesteren

O N D E R Z O E K S L O C A T I E S

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

75

76

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

NOTEN / LITERATUUR NOTEN

LITERATUUR

ILLUSTRATIE VERANTWOORDING

1. N. Mens, W.G. Witteveen en Rotterdam, Rotterdam

Albers Adviezen Historische Parken, Het Park te

Ansichtkaarten: eigen collectie

2007, p 71.

Rotterdam, Utrecht 2006.

Illustraties op pagina 33:

2. H. Berends, W.N. Rose 1801-1877. Stedenbouw, civiele techniek en architectuur, Rotterdam 2001, p 115.

H. Berends, W.N. Rose 1801-1877. Stedenbouw, civiele

N.Mens en A. Tijhuis, de architectuur van het ziekenhuis.

3. H. Berends, W.N. Rose 1801-1877. Stedenbouw,

techniek en architectuur, Rotterdam 2001.

transformaties in de naoorlogse ziekenhuisbouw in nederland, Rotterdam 1999, p 218, 219.

civiele techniek en architectuur, Rotterdam 2001, p 137.

4. Handelingen van de Rotterdamsche Gemeenteraad, 29

P. van der Laar, Stad van formaat. Geschiedenis van

maart 1906, p 121.

Rotterdam in de negentiende en twintigste eeuw,

5. N.Mens en A. Tijhuis, de architectuur van het

Rotterdam 2000.

ziekenhuis. transformaties in de naoorlogse ziekenhuisbouw in nederland, Rotterdam 1999, p180.

N. Mens, W.G. Witteveen en Rotterdam, Rotterdam 2007.

N.Mens en A. Tijhuis, de architectuur van het ziekenhuis. transformaties in de naoorlogse ziekenhuisbouw in nederland, Rotterdam 1999.

Michelle Provoost, Asfalt, Rotterdam 1996 L.J.C.J. Ravesteyn, Rotterdam in de twintigste eeuw. De ontwikkeling van de stad voor 1940, Rotterdam 1948.

M. Steenhuis, Stedenbouw in het landschap. Pieter Verhagen (1882-1950), Rotterdam 2007.

AC Vreugdenhil, De Maastunnel, Haarlem 1950

N O T E N

L I T E R A T U U R

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap

77

COLOFON Dit onderzoek werd uitgevoerd door Urban Fabric en Steenhuis stedenbouw/landschap Projectteam: prof.dr.ir. Paul Meurs, ir. Elisabeth Boersma, ir. Anne Sophie de Bruijn, drs. Lara Voerman

Lange Haven 9, 3111 CA Schiedam

@

www.urbanfabric.nl

@

www.steenhuis-onderzoek.nl

Schiedam, decembert 2008

78

E r a s m u s

M C

H o b o k e n

Urban.Fabric.|.Steenhuis.stedenbouw/landschap