Pieken in de Rotterdamse Delta by BeeldinZicht

Pieken in de

Rotterdamse Delta

Pieken in de

Rotterdamse Delta

Inhoud Opgave 9 Proeftuinen 27 Stromen 51 Slagkracht 79

Met opgestroopte mouwen Als knooppunten van macht, handel en bedrijvigheid

drijfsleven of zelf gaan ondernemen. Rotterdam wil

hebben steden door de eeuwen heen een belangrijke

een aantrekkelijke stad zijn voor investeringen in een

rol gespeeld in het sociale leven van mensen. De ver-

duurzame toekomst. Voor het aantrekken en behou-

wachte groei van steden in de komende decennia

den van talent en bedrijvigheid is het cruciaal dat

zorgt voor druk op de beschikbare infrastructuur en

overheden, kennisinstellingen, bedrijven én burgers

voorzieningen in de stad: woon- en werkruimte, ver-

elkaar weten te vinden en samenwerken.

voer, voedsel, energie en water. Daar komt bij dat steden bestand moeten zijn tegen de gevolgen van kli-

Innovatie is cruciaal voor onze concurrentiekracht,

maatverandering. Dat zijn grote vraagstukken, waar

zowel voor het toekomstbestendig maken van werk-

we wereldwijd mee te maken hebben.

gelegenheid in bestaande economische sectoren als voor het creëren van duurzame sectoren en banen in

Hoe voorzien we ons in de toekomst van energie en

een nieuwe economie. De focus op de ontwikkeling

grondstoffen? Hoe kunnen we dat duurzaam doen,

van werkgelegenheid door innovatie en cleantech

om de omgeving waarin we wonen en werken leef-

activiteiten blijkt een natuurlijke verbinding tussen

baar en aantrekkelijk te houden? Als stad in een ri-

deze doelstellingen.

vierendelta en in open verbinding met zee hebben we reeds een succesvol adaptatieprogramma ont-

Met het Pieken in de Delta–programma als aanjager

wikkeld dat ons veerkracht biedt in de mogelijke ge-

is de gemeente samen met het Havenbedrijf Rotter-

volgen van meer water door klimaatverandering.

dam, TU Delft, TNO, Hogeschool Rotterdam en part-

Met het Rotterdam Climate Initiative en het interna-

ners uit bedrijfsleven, in 2010 voortvarend aan de slag

tionale stedennetwerk C40 is de afgelopen jaren

gegaan met een samenwerkingsprogramma, gericht

veel kennis ontwikkeld om stad en regio duurzamer

op het transitieproces naar een cleantech regio. Die

te maken.

samenwerking is essentieel om de transitie te versnellen. Met de stadshavens als proeftuinen voor in-

De transitie naar een nieuwe economie, ook wel

novaties en cleantech ontwikkelingen biedt Rotter-

aangeduid als de derde industriële revolutie, zal lei-

dam ruimte aan grote en kleine initiatieven om

den tot forse verschuivingen in de bestaande secto-

vernieuwingen te verkennen en werkgelegenheid te

ren en werkgelegenheid. Daar willen we ons als be-

scheppen.

stuur van een stad in de groei, met het grootste havenindustrieel cluster van Europa, goed op voor-

In deze publicatie beschrijven we de resultaten tot

bereiden.

juli 2015: bijna zes jaar programmatische samenwerking voor een sterk cleantech innovatiecluster in de

Kennis is een belangrijke economische factor. De ver-

regio Delft-Rotterdam-Drechtsteden. Dat deden en

anderende arbeidsmarkt vraagt om adequaat on-

doen we met opgestroopte mouwen voor groot

derwijs dat zorgt voor goed opgeleide mensen die

Rotterdam. Of, als ik het zo mag zeggen: voor groots

met hoofd en handen hun weg vinden naar het be-

Rotterdam! Ahmed Aboutaleb, burgemeester van Rotterdam

Opgave

OPGAVE

Het cleantech innovatiecluster DelftRotterdam-Drechtsteden bedankt zijn partners: uitvinders, ondernemers ĂŠn doorpakkers.

OPGAVE | INTRODUCTIE

De geschiedenis toekomst geven In 2006 besloten de

Het proces om ten westen van Rotterdam nieuwe

De economische kansen voor sectoren die louter op

gemeente Rotterdam

economische activiteiten te ontwikkelen, begon in

fossiele grondstoffen zijn gebaseerd, zijn in de 21e

en het Havenbedrijf

1947. Toen bestemde de gemeenteraad van Rotter-

eeuw bovendien aan het schuiven. Inzichten in drei-

Rotterdam tot geza-

dam een gebied ten zuidwesten van de Nieuwe Wa-

gende klimaatverandering en risico’s op het stijgen

menlijke herontwik-

terweg speciaal voor nieuwe havenindustriële activi-

van de zeespiegel doen de behoefte aan ecolo

keling van de stads

teiten. Rotterdam behoorde al wel tot de grootste

gische innovaties toenemen. Er ontstaat nu ook een

havens. In 2007 werd

havens van Europa, maar het industriële cluster was

maatschappelijke urgentie voor vernieuwing. Rotter-

een toekomstvisie met

beperkt tot wat scheepswerven, ijzergieterijen, olie

dam heeft nieuwe, economische concepten en tech-

een ambitieus uitvoe-

slagerijen en machinefabrieken. Voor meer econo-

nologieën nodig. Niet alleen voor een toekomst

ringsprogramma 2007-

misch succes en werkgelegenheid vanwege de ver-

bestendig haven- en industrieel complex dat

2015 gepresenteerd,

wachte bevolkingsgroei wilde Rotterdam nieuwe

voldoende werkgelegenheid blijft bieden, maar ook

met vergezichten naar

bedrijven aantrekken.

voor een veilige en aantrekkelijke leefomgeving. Die

2025 en 2040.

Inmiddels behoort Rotterdam-Botlek met de daarna

gezamenlijke opgave verbindt stad en haven.

steeds verder naar het westen ontwikkelde haven

In 2007 presenteert Rotterdam een eigen energie-

industriegebieden Europoort en Maasvlakte tot een

en klimaatprogramma, het Rotterdam Climate Initia-

De subsidieregeling

economisch cluster van wereldformaat.

tive. Het accent ligt op een duurzame toekomst voor

Pieken in de Delta, ge-

Eind twintigste eeuw zien de stadshavens ten oosten

Rotterdam, door werk te maken van CO2-besparing.

ïnitieerd door het minis-

van de huidige Beneluxtunnel steeds meer haven

Ook letterlijk, want innovaties voor energiebesparing,

terie van Economische

industriële en logistieke bedrijven verhuizen naar het

duurzame energie en minder uitstoot van CO2 bie-

Zaken, had tot doel het

westen. Dat zorgt ook voor wezenlijke veranderingen

den kansen voor nieuwe bedrijvigheid en banen.

ondernemers- en

op de plek waar de haven – letterlijk – de stad verlaat.

Gemeente en Havenbedrijf werken al sinds 2004 aan

vestigingsklimaat in

Ruimte blijft onbenut. Het is een kansrijke maar ook

een nieuwe toekomst voor de oude verbinding tus-

Nederland te verster-

forse uitdaging om voor deze verlaten plaatsen func-

sen stad en haven: stadshavens. Vanuit de toekomst-

ken. Het was de voor-

ties te ontwikkelen die de economische structuur van

visie op duurzame herontwikkeling van de gebieden

loper van het huidige

de stad versterken. Die bestuurlijke urgentie wordt

verschijnt het Uitvoeringsprogramma 2007-2015 en

Topsectorenbeleid.

gevoeld.

in 2008 de schets Creating on the edge: een stads-

13 13

â&#x20AC;&#x153;Ik ben trots op de resultaten van het Pieken in de Deltaprogramma, maar zeker zo trots op al die initiatieven die bedrijven, havengebied vol verborgen schatten met 1600 hectare aan mogelijkheden voor werken en wonen. En met water als kwaliteit voor aantrekkelijke nieuwe woonomgevingen en met veel ruimte, inclusief industrieel erfgoed, voor nieuwe bedrijven. Schone technologie en watertechnologie moeten zich hier kunnen ontwikkelen. In die tijd zijn ook de doelstellingen van het programma Pieken in de Delta voor economische structuurversterking in de Rotterdamse regio geformuleerd. De aandacht voor energietransitie, watermanagement en innovatiekracht krijgt met steun uit dit programma een intensief vervolg. Gemeente Rotterdam, Havenbedrijf, Hogeschool Rotterdam, TU Delft en TNO slaan de handen ineen om de experimenteerruimte in de stadshavens om te zetten in duurzame en economisch haalbare innovaties. Het is een transitieproces van grote betekenis, die zijn oorsprong vindt in stadshavens en doorwerkt in de hele Rotterdamse regio. De partners in het Pieken in de Delta-programma hebben gezamenlijk een belangrijk fundament gelegd voor de transformatie naar een regionale economie die gebaseerd is op principes van duurzaamheid, gesloten kringlopen en technische en sociale innovaties. Deze publicatie toont inspirerende resultaten van het Pieken in de Deltaprogramma ĂŠn biedt een podium aan andere initiatieven die hebben bijgedragen aan het versterken van het innovatie-ecosysteem. Im-

kennisinstellingen en overheden daarnaast hebben ontplooid. Juist in dit innovatieklimaat versterken die verschillende initiatieven samen het innovatieecosysteem. Deze publicatie laat die kruisbestuiving goed zien.â&#x20AC;?

mers, de resultaten voor cleantech en innovatie in de regio konden juist door al die verschillende initiatieven van burgers, bedrijfsleven en

Hans Beekman, directeur Ruimtelijk Economische

kennisinstellingen tot stand komen.

Ontwikkeling Rotterdam en voorheen directeur Stadshavens

OPGAVE

Vlnr. Jos van de Vegt (voorzitter Clean Tech Delta), wethouder Maarten S truijvenberg en Fred van Beuningen (directeur Clean Tech Delta)

“RDM Rotterdam is onze innovatie-etalage. De ondernemers van de toekomst werken hier aan duurzame innovaties, midden in de praktijk, samen met de bestaande havenbedrijven. Alleen door de haven van Rotterdam te blijven ontwikkelen, kunnen we ook in de toekomst concurreren met andere wereldhavens.” Allard Castelein, president-directeur van het Havenbedrijf Rotterdam

“We hebben gezamenlijk aan RDM niet alleen de innovatieve maakindustrie teruggegeven, maar aan de inwoners van Heijplaat vooral weer een gebied van sociaal belang.”

Banen voor de Rotterdammers De arbeidsmarkt verandert sterk. We werken daarom aan een

maakte het mogelijk een meerjarig innovatieprogramma te

goede match tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. We

ontwikkelen, in plaats van individuele pilots en projecten. Zo

richten ons op alle Rotterdammers en alle opleidingen: mbo,

komen er substantiële vernieuwingen in de Rotterdamse

Jasper Tuytel, kwartiermaker voor de RDM-campus en bestuurs-

hbo en universiteit. Dat doen we in samenwerking met het

proeftuinen tot stand. Bovendien hebben onze Pieken in de

voorzitter Hogeschool Rotterdam tot 2012

bedrijfsleven en onderwijsinstellingen. Door de komst van

Delta-partners een aantal hier ontwikkelde oplossingen verkocht

nieuwe

technologieën

aan andere belangstellenden, ook in het buitenland. Dat past in

spreken experts tegenwoordig zelfs van een derde industriële

onze visie op de ontwikkeling van Rotterdam als cleantech regio.

revolutie. In traditionele sectoren die daar niet tijdig op inspelen,

Gebruik de sterkte van de aanwezige partijen voor de publiek

zal dit leiden tot verlies van banen. Mijn opgave als wethouder

private ontwikkeling van innovatieve technologie en producten,

Werkgelegenheid en Economie is om samen met partners in de

benut de experimenteer- en testfaciliteiten tot de vinding zich

stad ervoor te zorgen dat er voor de Rotterdammer ook weer

bewezen heeft. Dan vinden bedrijven de weg naar markten, ook

nieuwe banen gecreëerd worden, in bestaande en in nieuwe

internationaal.

sectoren. We willen in Rotterdam niet alleen de maakindustrie

Als college van B&W onderscheiden we voor de komende jaren

behouden, maar zelfs doen groeien. In MerweVierhavens zien

vier

we bijvoorbeeld al dat maakindustrie uit het buitenland

Maritieme dienstverlening en Food. Deze clusters kunnen een

terugkomt naar Rotterdam.

belangrijke bijdrage leveren aan nieuwe bedrijvigheid en werk

De ontwikkeling van een toekomstbestendige economie vraagt

voor Rotterdammers. Met een gerichte aanpak versterken we

nieuwe samenwerkingsvormen. Er is in deze tijd niet één partij

het innoverend, organiserend en investerend vermogen van

die tot oplossingen kan komen en daarbij alle effecten van

deze clusters. Samen met onze partners (Innovation Quarter,

economische, sociale en technologische innovaties overziet.

Rotterdam Partners, H avenbedrijf, iTanks, CTD en Deltalinqs)

Daarom is het belangrijk dat wij als overheid samenwerking tot

willen we in de periode 2014-2018 € 800 miljoen aan

stand te brengen tussen meerdere publiek-private partijen die

investeringen ontlokken en circa 100 bedrijven in de stad laten

met hun gezamenlijke kennis en drijfveren de Rotterdamse

investeren. Het Pieken in de Delta-programma stond aan de

economie en leefomgeving versterken.

basis van deze aanpak. Met deze rapportage geven we graag

De gemeente Rotterdam is vanaf 2010 samen met actieve

een beeld van de ontwikkelingen.

ICT-mogelijkheden

duurzamer

economisch

kansrijke

clusters:

Cleantech,

clean tech partners als Havenbedrijf Rotterdam, Hogeschool Rotterdam, TNO, TU Delft en bedrijven voortvarend werk gaan

Maarten Struijvenberg,

maken van cleantech innovaties. De steun van Pieken in de D elta

wethouder Werkgelegenheid en Economie

Medisch,

“TNO deelt als triple helix-partner niet alleen technologische oplossingen, maar vooral ook kennis van de maat schappelijke context. Alleen dan weet je welke impact innovaties kunnen hebben op burgers en bedrijven.”

“De triple helix-samenwerking zoals die ook voor het Pieken in de Delta Innovatiecluster tot stand kwam, is een prachtig instrument voor de TU Delft om kennis te valoriseren.” Karel Luyben, Rector Magnificus en waarnemend voorzitter

Lorike Hagdorn, hoogleraar Transport, Distributie en Logistiek aan de VU, Amsterdam en tot 2015 directeur Strategie en eerder Mobiliteit bij TNO.

College van Bestuur van de TU Delft

OPGAVE | KWARTIERMAKERS

Dromen met ambitie De forse opgave voor versterking van de economi-

Beekman: “Vanuit hun gezamenlijke sterktes werk-

sche structuur in Rotterdam werd steeds meer dui-

ten de partners aan een portfolio van kansrijke

delijk door de leegstand in de stadshavens en de in

projecten voor werkgelegenheid in de cleantech

2008-2009 toenemende wereldwijde crisis. Focus

sector, in combinatie met mogelijkheden voor

op de sterke kanten van de regio leidde tot de be-

gebiedsontwikkeling.”

stuurlijke ambitie om in de verlaten stadshavens juist stad en haven opnieuw met elkaar te verbin-

Een aansprekend symbool van innovatie was in

den en tot voorbeeldproject van duurzame ge-

2009 het Drijvend Paviljoen in de Rijnhaven. Er is de

biedsontwikkeling te maken. Met de aanwezigheid

overtuiging dat het creëren van banen in cleantech

van TU Delft, TNO, Hogeschool Rotterdam en

en innovatie alleen kans van slagen heeft als daar

Erasmus Universiteit is Rotterdam een sterke

gezamenlijk meerdere jaren aan wordt gewerkt.

kennisregio. De visie is dat de aanwezigheid van

Hiervoor is een verbindende organisatie nodig, met

vooraanstaande kennisinstellingen, (internationaal)

een gericht onderzoeksprogramma.

bedrijfsleven, een stad met ruimte en water, die ook het grootste havenindustrieel complex van Europa

De subsidie uit het programma Pieken in de Delta

heeft, juist strategische kansen moet bieden voor

maakte het mogelijk vanaf 2010 hiervoor een meer-

het creëren van nieuwe werkgelegenheid.

jarig programma te starten en nieuwe investeerders aan te trekken. Door cofinanciering van clean-

De publiek-private samenwerking in het Rotterdam

tech partners heeft het programma een direct

Climate Initiative sterkte de partners in de overtui-

multiplier effect. In coproducties van verschillende

ging dat deze tripartiete samenwerking de sleutel

cleantech partners worden het Innovation Dock op

is voor een transitie naar een nieuwe, toekomstbe-

RDM en het Concept House Village in Heijplaat, de

stendige economie.

startlocatie voor cleantech bedrijven in Merwe-Vier-

Er ontstaat een informeel, maar niet minder betrok-

havens en projecten voor duurzame mobiliteit ge-

ken samenwerkingsverband met als founding

realiseerd. Ook ontstaan belangrijke nieuwe inzich-

fathers de gemeenten Rotterdam en Delft, de ken-

ten in de keuzes voor duurzame gebiedsontwikkeling

nisinstellingen in de regio en enkele bedrijven. Di-

en in de betekenis van sociale innovatie: de maat-

recteur Ruimtelijk Economische Ontwikkeling Hans

schappelijke acceptatie van vernieuwingen.

Concept, community en commitment Rotterdam heeft de ontwikkeling en positione-

inzet van kosten voor R&D en snellere valorisa-

ring van een regio voor cleantech en innovatie

tie van kennis dragen daaraan bij, evenals de

gebaseerd op de drieslag van een concept met

wisselwerking met incubators die zowel onder-

visie en analyse, de vorming van een communi-

steuning aan als toegang bieden tot startende

ty en het verkrijgen van commitment op alle re-

innovatieve ondernemers. Het commitment

levante niveaus. Met de eerste concrete projec-

van betrokken overheden maakt het voor be-

ten op het RDM-terrein en in Merwe-Vierhavens

drijven eerder mogelijk om actieve voorinves-

ontstaan ook fysieke brandpunten van inno

teringen in projecten te doen.

vatie, die een magneetwerking hebben. De Climate Campus die daar in 2008 startte, ont-

Hans Beekman: “Voor het versnellen van inno-

wikkelt zich eind 2009 tot een community van

vaties heeft de gemeente Rotterdam toegang

overheden, bedrijven en kennispartners. Dit was

tot private financiers gefaciliteerd, waaronder

de voorloper van de huidige coöperatie Clean

een innovatiefonds voor cleantech business

Tech Delta. Er ontstaat een podium voor innova-

start-ups.”

tie, niet alleen in de fysieke transformatie van het RDM-terrein en Merwe-Vierhavens, maar ook in

In de programmatische aanpak voor cleantech

de organisatie van cleantech events en ont-

en innovatie is ook aansluiting gezocht bij sa-

moetingen. In de tijdgeest van de 21e eeuw is

menwerkingsverbanden en prioriteiten voor de

samenwerking een belangrijke factor in econo-

EU, zodat waar mogelijk derde geldstromen de

mische ontwikkeling.

duurzame ontwikkelingen in de regio kunnen ondersteunen. De rol van de overheid is niet

“De publiek-private samenwerking rond het Rotterdam Climate Initiative gaf partners in het programma Pieken in de Delta inspiratie om de lat hoog te leggen. Namelijk het ontwikkelen van een internationaal onderscheidend cleantech innovatiecluster in de regio Delft - Rotterdam - Drecht steden.”

Een door overheden, kennisinstellingen en be-

langer die van initiator, maar vooral die van fa-

drijven gezamenlijk ontwikkeld projectenport-

cilitator van vernieuwingsprocessen. Daarvoor

Miranda Janse, ontwikkel

folio heeft meer kans om van idee tot investe-

is het bijeenbrengen van partijen en organise-

manager Cleantech, gemeen-

ringsbeslissing en realisatie te komen. Effectieve

ren van commitment van groot belang.

te Rotterdam

OPGAVE | KWARTIERMAKERS

De lange weg van idee naar launching customer Het is 2005. Voor de afdelingen Techniek en Industri-

Op dat terrein ontdekt hij een leegstaande produc-

eel Productontwerpen mist Hogeschool Rotterdam

tiehal, eigenlijk veel te groot, maar redelijk onderhou-

(HRO) ruimte om te experimenteren. Na een bezoek

den. Dit is ‘t, dacht hij. Hoewel er flinke obstakels wa-

in Duitsland aan leegstaande kolenmijnen met nieu-

ren, ging hij samen met HRO-collega’s Gabriëlle

we functies vraagt toenmalig HRO-bestuursvoorzit-

Muris en Bert Hooijer aan de slag. Zij zagen op RDM

ter Jasper Tuytel zich af of zoiets ook in de regio Rot-

nog meer mogelijkheden, zoals voor de bouwen

terdam zou kunnen. De wethouder Economie nodigt

planologieopleidingen. Piet Boekhoud van het Albe-

hem uit in Rotterdam zo’n ruimte te zoeken. Maar de

da College toonde ook interesse voor zijn vakoplei-

vanuit de stad goed bereikbare Noordoever van de

dingen.

Maas biedt geen interessante mogelijkheden. Tuytel herinnert zich dat bureau Stadshavens zich in 2004

Het is 2007. Eén enkele partij zou nooit de stap zetten

gevestigd had ten zuiden van de Maas, in het voor-

om in dit terrein te investeren, dat was duidelijk. Het

malige directiekantoor van RDM in stadshaven

gaat ook niet alleen om het opknappen van gebou-

Heijplaat.

wen, maar vooral om een concept voor het hele

gebied. Dat concept werd – met behoud van de historische letters RDM – Research, Design & Manufacturing. HRO-bestuursvoorzitter Tuytel zet met overtuiging zijn handtekening als huurder van een grote, koude hal. Plannen voor de inrichting van de 15 meter hoge hal zijn er al: een fraaie, open tussenetage bouwen die de studenten van het Albeda College hun tochtige zolderruimte snel doet vergeten en de hele hal direct voorzien van vloer verwarming. Dat advies heeft Tuytel onthouden na zijn bezoek aan de opgeknapte kolenmijnen. Terreineigenaar Havenbedrijf heeft nu zijn eerste grote launching customer binnen en toenmalig directeur Hans Smits besluit fors te investeren in de herontwikkeling van terrein en opstallen. Want hij ziet wel iets in de ideeën van de kwartiermakers uit bureau Stadshavens en Hogeschool: vanuit dit industriële erfgoed economische spin-offs te realiseren. Het is 2009. Muris en Hooijer worden de eerste directeuren van een heuse RDM Campus die op termijn plek moet bieden aan 1000 - 1500 studenten. Er moet nog veel gebeuren, maar het begin is er. De interesse van bedrijven als BAM, Spijkstaal en DuraVermeer is direct een mooie steun en sluit aan bij de visie van de hogeschool dat de koppeling van opleiding en praktijk het bedrijfsleven makkelijker toegang biedt tot het talent dat bedrijven zich wensen. Vanaf het eerste idee in 2005 tot de start van de campus in 2009 en de verdere ontwikkeling daarna vloeide er nog heel wat water naar de zee. De jarenlange lobby van Tuytel, zijn virtuele impres-

“Het gevoel van Hogeschool Rotterdam, Albeda, gemeente en Havenbedrijf werd steeds sterker dat we gezamenlijk met iets unieks bezig waren. Maar toen we begonnen, hadden we geen van allen een idee waar het precies zou eindigen.”

sies van de onderwijshal als basis voor de ontwikkeling van een innovatieve maakindustrie en het succesvolle symposium Creativity meets Business maakten alle betrokken partijen inclusief terrein eigenaar Havenbedrijf uiteindelijk enthousiast. De samenwerking met de vernieuwers uit de gemeente Rotterdam, het Havenbedrijf, de onderwijsinstellingen en het bedrijfsleven bleek de doorslaggevende factor om met de onderwijscampus te kunnen starten. Met steun van Pieken in de Delta is het concept uitgewerkt tot wat het nu is: een proeftuin die bruist van de activiteiten

Jasper Tuytel,

voor duurzaam bouwen, duurzame technologie,

bestuursvoorzitter Hogeschool

de maritieme sector en maakindustrie.

Rotterdam van 1997 tot 2012

Proeftuinen

PROEFTUINEN

Proeftuin Merwe-Vierhavens pagina 32

Proeftuin RDM pagina 37

Proeftuin Concept House Village pagina 45

Bert Hooijer, directeur RDM Centre of Expertise

“Toegang bieden tot stimuleringsen financieringsprogramma’s is een onmisbare schakel in het proces om innovaties van de grond te krijgen.”

PROEFTUINEN | INTRODUCTIE

Proeftuinen voor economische transitie Biedt de noodzaak tot revitalisering van economie en

zullen zijn van herstel en vernieuwing. Waar ze elkaar

werkgelegenheid ook tijd en ruimte voor fundamen-

aanvullen, zullen ze de gewenste ontwikkelingen

teel andere economische modellen en maatschap-

vooral versterken.

pelijke structuren? Het antwoord is nog complexer dan de vraag doet vermoeden. Want een effectieve

We kennen inmiddels succesvolle voorbeelden van

versterking van de structuur heeft niet alleen korte-

disrupte verdienmodellen in bestaande markten, zo-

termijnsuccessen met herstel van bestaande mark-

als technologische innovaties voor apps. Ze maakten

ten als basis.

nieuwe economische platforms als iTunes, Spotify,

Een volhoudbare toekomst vraagt een visie die ge-

Airbnb en Über mogelijk. Minder disruptief, maar

richt is op een bredere maatschappelijke transitie

illustratief voor eveneens geslaagde innovaties zijn

met economische, sociale en ecologische vernieu-

de winkels en ketens die met online bestellen en be-

wing, ook op de midden- en lange termijn. Als be-

zorg- of retourservices hun marktpositie verstevigen.

staande businessmodellen niet veerkrachtig genoeg

Een sociale innovatie zoals het delen van materialen

zijn, lijkt het beter – zo geeft ook onderzoeksbureau

en voorzieningen lijkt inmiddels vrijwel als vanzelf te

Drift van de Erasmusuniversiteit in Rotterdam aan* –

leiden tot disruptie, met het ontstaan van een

om te sturen op de strategie van disruptie, bedoeld

‘deel’economie. De komst van energiecoöperaties

om bestaande structuren te ontregelen en zo nieuwe

van en voor bewoners is daar een voorbeeld van.

economische activiteiten te creëren. Toch ligt het

Voor Rotterdam komen economische, sociale en

voor de hand dat veel initiatieven een combinatie

ecologische opgaven samen in beleid om ruimte te

bieden aan cleantech innovaties en voorbeeldpro-

de toekomst bedacht worden en groeien. Dat kan

jecten voor duurzame gebiedsontwikkeling. Een

zowel met disruptieve innovaties als met optimali-

leefbare stad moet de omgang met grondstoffen,

saties van bestaande systemen.

energie en water op een volhoudbare manier zien te organiseren. Voor behoud van inkomen en werkgele-

Met steun van Pieken in de Delta zijn deze proef-

genheid zal het haven- en industrieel complex een-

tuinen mogelijk gemaakt op de RDM Campus,

zelfde transformatie moeten doormaken. Ook is het

Concept House Village en de startlocatie voor

van belang om te zorgen voor goed onderwijs, dat

cleantech bedrijven in Merwe-Vierhavens. Daarbij

sociaaleconomische impulsen geeft voor innovatief

ging veel aandacht uit naar het creëren van ver-

ondernemerschap en nieuwe banen.

trouwen bij partners om dit in samenwerking te

“Alternatieve technologieën, werkwijzen en ideeën botsen vaak met bestaande routines en structuren. Transitie management is daarom nodig om tot echte nieuwe combinaties te komen.”

realiseren. De keuze van Rotterdam voor cleantech De grote uitdaging voor het programma Pieken in de

innovatie en transitie als beleidsinstrument bete-

Rotterdamse Delta was een geloofwaardig perspec-

kent bovendien dat er met daartoe aangewezen

tief te bieden voor transitie naar een sterk en innova-

proeftuinen ruimte wordt geboden aan nieuwe

Derk Loorbach, hoog-

tief cleantech cluster, en daarbij rekening te houden

ontwikkelingen voor de middenlange en lange

leraar sociaalecono-

met verschillen in tijdshorizon. De beschikbaarheid

termijn, zonder van te voren al precies te weten of

mische transities en

van proeftuinen waar geëxperimenteerd kan worden

en waar die uitkomen.

directeur van onder-

met nieuwe technieken is cruciaal. Hier kunnen de cleantech en andere innovatieve banenmotoren van

zoeksbureau DRIFT aan * ‘Economische transities laten landen in Rotterdam”, Drift juni 2015

de Erasmus Universiteit.

PROEFTUINEN

Proeftuin Merwe-Vierhavens Rotterdam kiest voor volop ruimte bieden aan inno-

inspirerend voorbeeld dienen, binnen en buiten Rot-

vatie en de ontwikkeling van cleantech bedrijvigheid

terdam.

en dienstverlening. De stadshavens krijgen alle ruimte voor experimenten en verkenningen. Merwe-Vier-

De bereidheid van private partijen om te investeren in

havens is zo’n gebied.

een onaantrekkelijk gebied komt echter niet vanzelf, zeker niet in een periode dat het economisch tij niet

Het DNA van Merwe-Vierhavens had kenmerken van

meezit. Samenwerking is essentieel om kennis en

ruig en rauw, met verouderde en leegstaande be-

kunde van publieke en private partijen effectief in te

drijfsgebouwen, en met ongebruikte, al dan niet nog

zetten. Het gemeentebestuur koos hierbij voor een

te saneren grond. Maar ook met kenmerken van een

pro-actieve aanpak en initieert vanaf 2010 diepgaan-

goed bereikbaar gebied, met monumentale gebou-

de verkenningen van de mogelijkheden om Merwe-

wen van cultuurhistorische waarde, met nog bedrij-

Vierhavens te transformeren.

vigheid in fruit- en sapterminals en met kades die een prachtig zicht bieden op de Maas en de stad.

Met het programma Pieken in de Delta zijn bijvoor-

Het gebied heeft dus ook volop potentie: ruimte om

beeld diverse toekomstscenario’s ontworpen die ge-

vanuit het eigen DNA nieuwe activiteiten te ontwik-

bieden – met Merwe-Vierhavens als proeftuin – eco-

kelen voor werken, wonen en recreëren. Ruimte bie-

nomische meerwaarde kunnen geven. Daarnaast

den aan innovaties en cleantech ontwikkeling kan

hebben TNO en de TU Delft het gebied veelvuldig

hier voor het nodige perspectief zorgen en tegelijk als

gebruik als onderzoeksobject.

Onderneem het in Merwe-Vierhavens

PROEFTUINEN

Vanuit het Rotterdam Eco Innovation Lab (REIL) richtten de studenten zich op verkenning van de stadshavens. Welke

REIL: Rotterdam Eco Innovation Lab

mogelijkheden zijn er om deze gebieden

Versnellen van de duurzame stedelijke innovatie in

lijk dankzij de intensieve samenwerking met hoogle-

binnen enkele jaren

Rotterdam was en is een nadrukkelijke opgave om de

raren en docenten van de faculteiten Industrieel

CO2-neutraal te ma-

economische structuur van de stad te versterken.

Ontwerpen, Bouwkunde, Elektrotechniek, en Tech-

ken? Acht teams van

Hoe kom je als overheid tot de juiste keuzes die bij

nologie, Beleid en Management.” Gedurende drie

studenten richtten zich

burgers en bedrijven leiden tot draagvlak voor duur-

jaar ontwikkelden meer dan 130 studenten innovatie-

op vervoerssystemen,

zaam gedrag en investeringen om duurzame toe-

ve oplossingen en concepten voor duurzame oplos-

watermanagement,

passingen te ontwikkelen? Hiervoor werd in 2010 het

singen op het terrein van water, energie, transport,

gebruikte materialen en

Rotterdam Eco Innovation Lab (REIL) opgezet, een

materialen en gebouwen.

energie.

samenwerkingsverband van de gemeente Rotter-

“Voor een optimale wisselwerking tussen onderwijs,

De ‘beleving’ van

dam met bedrijven en kennisinstellingen TU Delft en

economie en arbeidsmarkt is het waardevol om te

innovaties bepaalt de

Hogeschool Rotterdam.

investeren in structurele matchmaking tussen bedrijven en kennisinstellingen. Dit proces moet je goed

acceptatie ervan. In REIL onderzochten studen-

Binnen REIL lag de focus op de thema’s stedelijke

faciliteren, zodat partijen elkaar weten te vinden en

ten ook nieuwe sferen

ecologie en stedelijke mobiliteit, om het gebruik van

elkaars doelstellingen begrijpen. Bedrijven willen een

voor stimulering van

schaarse bronnen als water, energie en materialen

snelle oplossing voor een goede business case, maar

openbaar vervoer, lopen

zoveel mogelijk terug te dringen en te vervangen

onderzoek in een kennisinstelling moet aan empiri-

en fietsen.

door het gebruik van duurzame energie en milieu-

sche criteria voldoen en ingebed worden in onder-

De samenwerking in

vriendelijke materialen. Projectleider Stephan van

wijscycli.”

REIL heeft alle partijen

Dijk, programmamanager sustainable and smart

op een andere manier

cities aan TU Delft, organiseerde een structuur waar-

Is het mogelijk om Merwe-Vierhavens in 2025 voor

doen kijken naar de

mee de actuele onderzoeksvragen van bedrijven en

energie zelfvoorzienend te laten zijn? De studenten

opgaven voor stedelijke

overheden werden ingebed in het onderwijs- en on-

uit REIL concludeerden dat de ideale energiebalans

ontwikkeling.

derzoeksprogramma van studenten. “Dit was moge-

zou bestaan uit een smart grid dat flexibel tussen de

Stephan van Dijk

verschillende applicaties schakelt en elektrische auto’s oplaadt via smart charging . Energie wordt opgewekt door een combinatie van biomassa, wind, zon en getijdenwerking. In de aanbevelingen uit het onderzoek is een sterke rol weggelegd voor openbaar vervoer, fietsdelen en elektrisch vervoer. De nog niet duurzame auto wordt op een centrale parkeerplaats gezet, vanwaar verder vervoer per boot of bus mogelijk is. De voornaamste bronnen van duurzame energie in dit gebied zijn zonnepanelen, windmolens, biomassa en waterstofauto’s die ook als centrale opslag voor duurzame energie kunnen dienen. Water wordt opgevangen op groene daken, in een vijver en zo nodig op een waterplein. Zwart water verdwijnt in het riool, grijs water wordt gezuiverd met gebruikmaking van (bio)-organismen voordat het wordt hergebruikt of in de rivier geloosd. Bij materialen staan hergebruik en houtconstructies voorop. In de uitvoering van duurzame woningen blijkt dit goed mogelijk, zoals Concept House Village ook al laat zien. Hier staat een van de projecten waar de samenwerking van kennisinstellingen, overheden en bedrijven zich na het REIL-project heeft voortgezet. Voor water in Merwe-Vierhavens zien de studenten in het REIL- onderzoek een sleutelrol voor adaptief watermanagement: een gro-

“Er zijn ingewikkelde onderzoeksvragen bij overheden en bedrijven. Met Pieken in de Delta hebben we gezorgd voor structurele matchmaking met kennis instellingen.”

te waterpartij als overloopgebied, opslag voor regenwater, groene

Stephan van Dijk is programmamanager sustainable and

daken en drijvende gebouwen.

smart cities aan TU Delft

PROEFTUINEN

RINEW: waardevol water Techniek

De transitie naar een duurzame stad vraagt een heel

Delfland, Hollandse Delta en Schieland en de Krim-

andere inrichting van het gebied, ook in de stads

penerwaard, de TU Delft en de gemeente Rotterdam

De technologie voor

havens. Waar voorheen de schepen, kranen en lood-

ontstond zo een aansprekend triple helixproject, met

hergebruik van afval

sen domineerden, kunnen cleantech ontwikkelingen

als doel het sluiten van de waterketen. Dat betekent:

water is gebaseerd

tot nieuwe dynamiek leiden, met kansen voor een

bruikbare stoffen uit afvalwater terugwinnen en deze

op zeven en filteren.

circulaire economie. In Merwe-Vierhavens is het on-

met het gezuiverde water zoveel mogelijk lokaal weer

De eerste zeef vangt

derzoeksproject RINEW naar de lokale verwerking

inzetten.

de grote delen af; de

van afvalwater een aansprekend voorbeeld van te-

tweede zeef maakt

rugwinning van waardevolle nutriënten en schoon

Met nieuwe technieken is RINEW nu in staat papier-

het mogelijk papier

water voor nieuwe toepassingen.

vezels terug te winnen en een schone waterstroom te

vezels terug te winnen.

Elke dag verbruiken we per persoon zo’n 120 liter

leveren voor toepassingen als in landen tuinbouw.

Ook de stap daarna is

kraanwater. Dit water verdwijnt na gebruik, inclusief

De papiervezels kunnen hergebruikt worden in de

nieuw: een keramisch

nog bruikbare stoffen als papiervezels met cellulose,

papier- en kartonproductie, cellulose is een grond-

nanofilter, toegepast

fosfaat, zink en goud, als afvalwater in het riool. Daar

stof voor bioplastics en biobrandstoffen.

direct op het ruwe

komt bij dat aanleg en onderhoud van de infrastruc-

afvalwater, met een

tuur voor riolering een forse kostenpost is voor ge-

Sinds najaar 2015 is de RINEW onderzoeksinstallatie

schonere waterstroom

meenten. Lokale verwerking van afvalwater en toe-

verplaatst naar stadsboerderij Uit je eigen stad in

als resultaat. De laatste

passing van de teruggewonnen stoffen kan dus de

Rotterdam-West. In de Merwe-Vierhavens worden

zuiveringsstap is met

moeite waard zijn.

de ketens van voedsel, energie en water zichtbaar in nieuwe circulaire toepassingen. Op het stadsland-

technologie voor reversed osmose. Ook is

Evides Waterbedrijf startte in 2013 bij de waterzuive-

bouwterrein verwerkt de installatie het lokale afval-

er in RINEW onderzoek

ring Harnaschpolder in Delft samen met een aantal

water tot een schone waterstroom voor de plaatselij-

naar terugwinnen van

Clean Tech Delta-partners het onderzoeksproject

ke landbouw. De combinatie van het terugwinnen

nutriënten als fosfaten

RINEW: Rotterdam Innovative Nutrients Energy and

van meerdere stoffen en de innovatieve zuiverings-

en stikstof.

Watermanagement. Met de drie waterschappen:

techniek maken het project uniek.

Het RDM-terrein is een internationaal aansprekend voorbeeld van een succesvol concept om onderwijs en ondernemerschap te verbinden. De keuze om op deze locatie ruimte te bieden aan vernieuwende ideeën voor stimulering van cleantech en de maakindustrie, heeft een fysiek brandpunt voor innovatie doen ontstaan.

Proeftuin RDM

Op de campus van RDM Rotterdam zijn anno

toegepast onderzoek biedt RDM zowel starten-

2015 zo’n 1000 studenten bezig met onderwijs

de als gevestigde bedrijven de kans producten

en toegepast onderzoek. De campus en het

te testen en marktrijp te maken. Voor de ontwik-

Concept House Village vormen een levendige

keling en uitwerking van prototypes zijn via het

“Toen we in 2002 het RDM-terrein kochten was het in feite, naast twee grote loodsen met de laatste restanten van het ooit grootse RDM, een opslag terrein met containers, afgedankte abri’s, werkketen en oude auto’s. Weinig mensen zagen de potentie. Ik vond het prachtig!”

community, ook voor de 25 bedrijven die zich

Havenbedrijf kleine en grote kavels te huur. Zo

Cor van Asch, Real Estate

hier hebben gevestigd. De samenwerking van

stimuleert RDM Rotterdam de marktintroductie

Manager Havenbedrijf Rotterdam

bedrijven met opleiders en studenten van TU,

van technische innovaties.

en kwartiermaker RDM

Het einde van de bedrijfsactiviteiten van de Rot-

HBO en MBO biedt een op de arbeidsmarkt toe-

terdamsche Droogdok Maatschappij betekende

gesneden leeromgeving.

een flinke aderlating voor de Rotterdamse maak-

Het levert tegelijk de participerende bedrijven tal

industrie. In 2002 lag de RDM-werf op Heijplaat

van inspirerende ‘out of the box’ ideeën en goed

er verlaten bij. De kwartiermakers van grondeige-

opgeleide medewerkers van de toekomst. De fo-

naar Havenbedrijf Rotterdam, gemeente Rotter-

cus ligt allang niet meer op onderwijs en de

dam, Hogeschool Rotterdam en het Albeda

maakindustrie: ook ondernemen is het doel. De

College die vanaf 2007 gezamenlijk hierdoor

ervaring heeft geleerd dat innovaties moeilijk van

heen durfden te kijken, hebben zich gericht op

de grond komen. De campus heeft zich dan ook

de herontwikkeling van het terrein en samenwer-

organisch ontwikkeld als incubator. Onderne-

king voor onderwijs én ondernemen.

mers met een innovatief concept hebben fysieke en financiële ruimte nodig. Als proeftuin voor

PROEFTUINEN

Ook studenten waren op het RDM-terrein betrokken bij de bouw van de Ampelmann.

Ampelmann Jan van der Tempel,

Als promovendus aan de TU Delft onderzoekt Jan

die de machine kon tillen en een kade aan het wa-

grondlegger Ampel-

van der Tempel de fundatie van windmolens op

ter, waarmee directe toegang tot de klanten verze-

mann: “Havenbedrijf

zee. In 2002 krijgt hij na een presentatie in Berlijn

kerd was.

Rotterdam en de ge-

samen met zijn collega een slim idee voor een hy-

meente investeerden

draulische machine met brug om op zee veilig te

De valkuil voor techneuten

fors in het RDM-ter-

kunnen overstappen van schip naar platform. Dit

“Het is heel leuk om innovatief bezig te zijn, maar

rein, terwijl succes

idee werd – figuurlijk – de fundatie van het bedrijf

aankomende ondernemers moeten ervoor op-

nog niet verzekerd

Ampelmann, genoemd naar het groene stoplicht-

passen niet steeds iets nieuws te bedenken. Inno-

was. Nu leiden we

mannetje in Berlijn, symbool voor veilig oversteken.

veren kost tijd en geld. Als bedrijf moet je eerst in

hier met trots onze

Wisselwerking onderwijs en

de breedte groeien met een product dat zijn suc-

Innovation Dock is een aansprekend icoon van de

ruimte voor ondernemers in de start-up fase; in de

internationale relaties

Anno 2015 is Ampelmann, na de komst van een

ces bewezen heeft”, zegt Jan van der Tempel. “Wij

vernieuwde campus. Een oude machinehal is vanaf

hal huren zij eigen bedrijfsunits.

rond.”

grote investeerder in 2013, nu een multinational

hebben ons gefocust op de ontwikkeling en

2007 opgeknapt en ingericht als proeftuin voor on-

Directeur RDM Centre of Expertise, Bert Hooijer, ziet

met kantoren in Delft, Houston, Singapore, Qatar,

marktintroductie van één product. Pas na interna-

derwijs in de opleidingen Automotive en Industrieel

hoe de investeringen in de Campus nog elke dag

Brunei en Rio de Janeiro. En met een grote produc-

tionaal succes is de stap gezet naar compleet

Product Ontwerpen. Ook de Academie voor Bouw-

leiden tot versterking van de economische struc-

tiehal in de in de Onderzeebootloods van RDM

nieuwe producten. En het is verstandig om niet

kunst vestigde zich op het terrein. Het Albeda Colle-

tuur in de regio. “De samenwerking tussen het

Rotterdam. Na onderzoek en prototyping met af-

direct het hele eigendomsrecht te willen kopen,

ge had hier al zijn opleiding Metaaltechniek en be-

MBO, HBO en universitair onderwijs is voor alle par-

studerende TU Delft-studenten begon het bedrijf

als er nog niets is verdiend. Als studenten kozen wij

schikt inmiddels over een Centrum voor Innovatief

tijen van belang. Innovatieve ideeën en ontwerpen

in 2008 zijn productie vanuit het Innovation Dock.

met de TU Delft voor een stapsgewijze overdracht

Vakmanschap, gericht op procestechniek, mainte-

moeten wel vertaald kunnen worden naar een

Deze startlocatie bleek ideaal: een grote hal met

van recht op patentgebruik naar volledig eigen-

nance en techniek & technologie. In het Innovation

werktekening en uitvoerbaar zijn. De bedrijven –

deuren waar de machine doorheen kon, een kraan

dom.”

Dock is een tussenvloer gebouwd met kantoor-

ook die met internationale activiteiten – doen hier

RDM Makerspace is een voorbeeld van ondernemerschap met open source communities voor o.a. 3D-printing.

Digital manufacturing in RDM Makerspace De kracht van de deeleconomie voor de ontwikke-

op de RDM gevestigde Hogeschool Rotterdam.

ling van innovaties is zichtbaar bij RDM Maker

Dat maakt het mogelijk om leden van de Makers-

space. Hier ontwikkelt zich een community van ont-

pace community voor geringe abonnementskos-

werpers, ingenieurs, ideeënmakers en uitvoerders

ten hiervan gebruik te laten maken. Vergelijkbaar

die bij Makerspace toegang hebben tot geavan-

met het aanbod van sportscholen is hier keuze uit

ceerde machines voor 3D-printen, CNC fresen, la-

een strippenkaart, maand- of jaarabonnement. Na

sersnijden en watersnijden. Ook voor lassen, hout-

de verplichte veiligheidstraining te hebben ge-

bewerken en metaalbewerken is alle apparatuur

volgd, kunnen leden van RDM Maker space met

aanwezig, evenals de nodige elektronika aan ge-

hun ideeën aan de slag en staat alle apparatuur tot

reedschap en randapparatuur. Makerspace is zo

hun beschikking.

een ideale proeftuin voor het testen van ontwerpen

Ook met het delen van kennis en vergroten van

en materialen in prototypes. Voor start-ups, zzp’ers,

vaardigheden inspireert deze community de crea-

mkb of hobbyisten komt daadwerkelijk uitvoeren

tieve slagkracht in Rotterdam. Zo zijn er workshops

zelf ook kennis op voor nieuwe business. Zo ontwik-

dus niet ‘dezelfde taal spreken’. Onze studenten

en produceren van nieuwe toepassingen eenvou-

Industrial Robotics, CAD/CAM voor 3D-modelleren,

kelde Spijkstaal samen met studenten een model

werken met bedrijven aan gerichte oplossingen.

dig binnen bereik.

lasersnijden met hout of acryl en voor lasvaardig-

voor berekening van de Total Cost of Ownership,

De aandacht voor cleantech zit nu standaard in de

In de zomer van 2013 maakten Vincent Wegener en

heid.

gericht op acquisitie van klanten die overwegen

opleidingen die we hier hebben, of het nu bouw-

Jurjen Lengkeek – de oprichters van RDM Makers-

Het Internet of Things lab illustreert hier op RDM de

over te stappen op elektrische voertuigen.

kunde, chemie, automotive of watermanagement

pace – een tour langs makerspaces in de VS en

kansen van de digitale revolutie, ook voor de maak-

De uitsnedes in deze

economie is. Studenten én bedrijven zijn enthousiast over de

brachten daarna dit concept naar Nederland. Laag-

industrie. Fysieke objecten kunnen door sensoren

uitgave Pieken in de

ICT en cleantech

combinatie van leren en praktijkervaring.

drempelig toegang bieden tot machines en facili-

en LoRa-connecties met lage radiofrequentie wor-

Delta zijn door mid-

Damen en IHC Merwede testen met studenten hun

Overigens benadrukken wij altijd dat alleen techni-

teiten is de kern van deze ondernemers. Het busi-

den verbonden met internet. Deze ontwikkeling

del van lasersnijden

nieuwe toepassingen. De ICT-sector is ook volop in

sche vaardigheden opdoen niet voldoende is. Een

nessmodel van RDM Makerspace is gebouwd op

maakt in tal van sectoren – van zorg tot logistiek en

gemaakt door een

beweging. In de maritieme sector bijvoorbeeld zijn

student moet ook leren onderhandelen en leiding

het benutten van ruimten en apparatuur op tijden

maritiem – nieuwe oplossingen en meer efficiëntie

van de ondernemers

veel applicaties die los van elkaar zijn ontwikkeld en

geven aan een team.”

dat deze niet gebruikt worden voor onderwijs aan

en kostenbesparing mogelijk.

in RDM Makerspace

▲ Historische vergaderzaal voor business meetings Event in de Onderzeebootloods op RDM Rotterdam ▶

▼ Congres Deltavisie 2015

RDM Rotterdam Campus, business en events: daarvoor komen steeds meer mensen naar het RDM-terrein. Innovaties groeien door samenwerking van kennis instellingen en bedrijven in het Innovation Dock en in het Aqua Dock voor drijvend bouwen en telen. Het congrescentrum en XperienceDock bieden een historische locatie voor business meetings, congressen en trainingen. De Onderzeebootloods is een inspirerende locatie voor exposities en events tot zelfs 5000 mensen.

Proeftuin Concept House Village De 290 naoorlogse huizen van het Nieuwe Dorp op

kennisinstellingen duurzame innovaties in de bouw

Heijplaat waren niet best meer. In 2011 startte Woon-

sector te laten zien. Studenten uit TU Delft, Hoge-

bron met de sloop van de eerste woningen. Maar

school Rotterdam en het Albeda College zijn betrok-

nieuwbouwplannen werden uitgesteld en een groot

ken bij ontwerp en bouw. Dit maakt Concept House

kaal terrein bleef over. Tot TU Delft en Hogeschool

Village voor alle partners tot een fantastische leerom-

Rotterdam hier kansen zagen voor een living lab met

geving, wat hier met steun van Pieken in de Delta is

‘beleefbare’ innovaties in de bouwsector.

gerealiseerd.

Een van de initiatiefnemers van Concept House Villa-

Op dit moment maakt Concept House Village zich

ge was de huidige directeur van het RDM Centre of

op voor zijn tweede levensfase. De resultaten van on-

Expertise, Bert Hooijer. “Een proeftuin voor demon-

derzoek en productinnovaties moeten nu ook de

stratie, instructie en onderzoek op het gebied van

weg naar de markt vinden. Daarom is het business-

duurzaam bouwen en slopen. Als partners in de City-

plan van Concept House Villege herijkt, waarbij een

ports Academy Rotterdam hadden we daar in 2009

intensieve samenwerking is gezocht met het nabij-

al plannen voor. De TU Delft had ervaring met een

gelegen Innovatie Centrum Duurzaam Bouwen

project Concept Houses. Daar ontwikkelden Ria van

(ICDuBo). Stap voor stap wordt toegewerkt naar een

Oosterhout en Sacha Silvester ideeën voor duurzame

ledenstructuur waarin bedrijven in hun rol van ‘eige-

woningen op Heijplaat. Met de steun van Pieken in

naar’ Concept House Village verder ontwikkelen als

de Delta werd dit concept voor de stadshavens een

dé proeftuin om innovaties op het terrein van duur-

concrete kans. Woonbron bood ons tien gratis kavels

zaam bouwen met bewoners in de praktijk te testen

op Heijplaat om met consortia van bedrijven en

en daarna naar de markt te brengen.”

PROEFTUINEN

Gerealiseerd Prototype 1 is de eerste woning van Concept House Village. Het bestaat volledig uit prefab elementen en is in slechts twee dagen geassembleerd op de proeftuin. Het gebouw is volgens cradle-tocradle methodiek gerealiseerd. Eerste bewoners in september 2012. Gerealiseerd Maskerade bestaat uit een houten casco, afgescheiden van de afbouw. Dit geeft een grote variatiemogelijkheid qua indeling. Er is sprake van industriële fabricage uit duurzame grondstoffen van fundering en casco. Assemblage vindt plaats in één dag. Gerealiseerd in 2015.

Duurzaam wonen & gedrag In Concept House Village wordt ook echt gewoond, nu

de opening op 5 oktober 2012 worden de prestaties

nog tijdelijk, maar op termijn wellicht permanent. Dat

van Prototype 1 van TU Delft nauwkeurig gemeten

maakt het tot een interessant laboratorium voor onder-

met en zonder bewoners. In mei 2015 zijn ook de

zoek naar duurzaam gedrag en bewonersparticipatie,

prototypes CHIBB en Maskerade betrokken.

belangrijke uitgangspunten in deze proeftuin. Wat ge-

Vijf universiteiten doen in deze Rotterdamse wijk nu

beurt er met het gedrag van mensen als ze in een ener-

onderzoek naar duurzaam gedrag. Ze willen hun be-

gieneutraal of energieproducerend huis wonen?

vindingen delen op een e-platform, zodat ook over-

Uit onderzoek blijkt dat mensen zich onduurzaam

heden en marktpartijen deze conclusies kunnen

kunnen gedragen in een duurzame omgeving. Hoe

meenemen in de plannen voor duurzaam bouwen of

kunnen we dat gedrag positief beïnvloeden? Sinds

herstructureren.

Gerealiseerd Drie jaar werkten studenten van Hoge足 school Rotterdam aan het ontwerp voor CHIBB, volgens het Cradle-to-cradle-principe. Materialen zijn hergebruikt, biobased en/of recyclebaar. Het huis is zelfvoorzienend in voedsel en energie. Sinds mei 2015 wordt het bewoond.

In ontwikkeling Het Active re-use huis past in een 足circulaire economie, waarin materialen na sloop makkelijk te scheiden en hergebruiken zijn. Het ontwerp zoekt de balans tussen milieuvriendelijk, energiezuinig en vooral ook comfortabel wonen. Er is aandacht voor veel daglicht, natuurlijke ventilatie en zonne足 collectoren.

PROEFTUINEN

Weten of het werkt Lukt het om een kozijn te ontwikkelen voor driedub-

dige beglazing met mechanische weerstand kozen

bel glas? Hoe maak je isolatie zo dat je in een ge-

we Colorbel, een volvlak geĂŤmailleerd veiligheidsglas

bouw snel van koud naar warm kunt overschakelen,

dat milieuvriendelijk (zonder cadmium) wordt gepro-

zoals van luchtstroom naar straalstroom?

duceerd en vanwege de weerstand tegen thermi-

Als partner in het samenwerkingsverband Pieken in

sche invloeden ook heel geschikt is als borstwering in

de Delta ontwikkelde TNO publiek-privaat het Buil-

een gevel. De energie-innovaties die in het Building

ding

Rotterdam

Brains Experience Center getest werden, waren ge-

Heijplaat. Een handzaam mobiel gebouwtje, in de

baseerd op verwarmen en koelen met straling van

directe omgeving van Concept House Village, waar-

gebouwconstructies. Voor het testen van deze inno-

mee zowel leveranciers van duurzame bouwmateria-

vatie leverde Priva de klimaatinstallatie. Bekend met

len en installaties als studenten de ruimte kregen om

klimaatbeheersing in zowel de tuinbouw als utiliteits-

te experimenteren en resultaten te meten voor ener-

bouw waren zij een geschikte partner in de verken-

gie-innovaties in de gebouwde omgeving.

ning van energiezuinig overschakelen van 17 naar 35

Brains

Experience

Center op

graden. In het experiment werd ook verwarming van Door de participatie van architecten en bedrijven

de omringende oppervlakken onderzocht, evenals

ontstond vanaf het begin een vorm van toegepast

het effect van tocht inbrengen op vier niveaus.â&#x20AC;?

onderzoek dat dicht bij de praktijk staat. Dr. Nienke Maas was vanuit TNO nauw bij deze praktijkverken-

Na afronding van het Pieken in de Delta-programma

ning voor duurzaam bouwen betrokken. â&#x20AC;&#x153;Naast de

heeft het Building Brains Experience Center een

simpele verplaatsbaarheid van deze woning was de

tweede leven gekregen. Op een nieuwe locatie op

bouwkundige innovatie gebaseerd op een prefab

het terrein van de TU Delft kan nu onderzoek gedaan

gevel met thermosteen, die in de gewenste huisstijl

worden naar de beste methoden om comfort voor

van de eindgebruiker leverbaar was. Voor de drievou-

de gebruikers van woningen te meten.

Urban Energy De sociale aspecten van innovatie spelen on-

kan uitvoeren. Overal waar behoefte is aan ken-

miskenbaar een rol in de acceptatie van vernieu-

nis over energiestromen (potentie, effecten,

wingen. Voor de transitie naar duurzame energie

kosten) is het model toepasbaar. TNO heeft het

in woningen gaat het dan ook niet alleen om de

model verder ontwikkeld en de opgedane

innovatieve technologie, maar vooral om draag-

kennis en inzichten verkocht aan overheden in

vlak bij de bewoners. Alleen als de wens er echt

binnen- en buitenland, waaronder Europa en

is om minder energie te verbruiken, ontstaat er

China.

een verandering in mentaliteit die ervoor zorgt dat warmte niet ontsnapt, apparatuur uitge-

Vanuit het Pieken in de Delta-programma is een

schakeld wordt als deze niet in gebruik is enzo-

casestudie in Merwe-Vierhavens uitgevoerd met

voort. Dan worden nieuwe technische mogelijk-

het GEN-model voor energieneutrale gebieden.

heden ook echt geaccepteerd en gebruikt. Deze

Dit model biedt de mogelijkheid op verschillende

sociale innovatie speelt niet alleen een rol op

niveaus te kijken naar de effecten van beleidskeu-

bewonersniveau, maar ook op wijken gebieds

zes: de techniek, de wijk en de gebruiker. In de

niveau.

keuzes om gebieden energieneutraal te maken,

“De valkuil bij innovatie is dat partijen snel met zichtbaar resultaat willen komen, maar te weinig investeren in de ‘software’, de ontwikkeling van concepten voor de lange termijn.”

is deze kennis van betekenis voor het besluitvorVoor het cleantech innovatieprogramma van de

mingsproces, zoals voor de aanleg van smart

gemeente Rotterdam testte TNO een model

grids in wijken. Een van de belangrijke conclusies

Gabriëlle Muris was tot

om energiestromen te modelleren per gebied.

was dat de inventarisatie van energieoplossingen

2015 directeur van de

Door te kijken naar de verschillende energiestro-

aangevuld met andere omgevingsfactoren kan

RDM Campus voor Hoge-

men tussen woningen en naar bijvoorbeeld de

leiden tot een beter leefbare wijk, met een beter

school Rotterdam namens

zonpotentie per gebouw, ontstaat al snel een

vestigings klimaat en een betere kennis infra

de samenwerkende

eerste visie waarmee een gemeente simulaties

structuur.

partijen.

Stromen

STROMEN

“Voor een veerkrachtige toekomst van steden en industriële regio’s is het van groot belang dat alle stromen die er doorheen gaan nuttig worden gebruikt en hergebruikt en dat er geen schadelijk afval meer ontstaat. Van doorvoerknooppunten worden deze gebieden de circulaire mijnen van de toekomst.” Andy van den Dobbelsteen, hoogleraar Climate Design & Sustainability aan de Faculteit Bouwkunde van de TU Delft.

STROMEN | INTRODUCTIE

Cleantech ontwikkeling vanuit het eigen DNA Op zoek naar dynamiek in de leefomgeving, vinden

reldhavens en de vraagstukken rond duurzame ener-

mensen die steeds meer in de stad. Deze groei gaat

gievoorziening en waterveiligheid. Inmiddels is dui-

gepaard met behoefte aan creatieve ruimte en mo-

delijk dat dit geen tijdelijke situatie is, maar dat we

gelijkheden voor werken en wonen. Dat biedt een

een nieuwe werkelijkheid betreden. Stad en land be-

stad als Rotterdam kansen, zeker in combinatie met

vinden zich in een lange transitieperiode die geen

de opgave om de verlaten stadshavens weer fysieke

gemakkelijke oplossingen kent. Deze tijd vraagt om

en economische toekomst te geven.

structurele herbezinning op de positie van de overheid en op de rol van de markt. Verschuiving van het

In 2007 constateren gemeente en Havenbedrijf dat

havenindustrieelcomplex naar het westen biedt

zich nieuwe opgaven voor Rotterdam aandienen: de

daarbij letterlijk ruimte voor de vernieuwing van de

toenemende internationale concurrentie tussen we-

economie in haven ĂŠn stad.

Uitgangspunt is dat de economische kansen zitten in

Cleantech is diep verankerd in het DNA van de Rot-

juist die sectoren waar Rotterdam al een sterke (inter)

terdamse regio. Wanneer we vanuit dat perspectief

nationale positie heeft. Immers, niet alle economi-

kijken naar de stromen die stad en haven verbinden,

sche activiteiten kunnen zomaar overal aarden. De

komen opgaven ĂŠn oplossingen samen. In fysieke

focus moet liggen op het verder versterken van de

stromen als energie, water, grond, mensen, materia-

toekomstbestendigheid van de aanwezige sterke

len en producten. En daarbij ook in virtuele stromen

sectoren. Het is daarom cruciaal om voort te bouwen

als kennis, organisatie en financiering. Hoe kunnen

op het eigen DNA van een gebied of een regio.

deze stromen stad en haven een volhoudbare toekomst bieden? Daarvoor kijken we naar energie, materialen, water en mobiliteit.

STROMEN ENERGIE | REAP: ROTTERDAMSE ENERGIEAANPAK & -PLANNING

Energiestromen in duurzaam evenwicht Wat zijn de mogelijkheden om steden meer energie-

Met het Pieken in de Delta-programma heeft Rotter-

neutraal te maken? De beschikbaarheid van geavan-

dam een vervolg gegeven aan de verkenning van

ceerde technologieën is meestal niet het probleem.

energiestromen en slimme combinaties op wijk

In de praktijk zijn het vooral organisatorische en

niveau. Zo was het Merwe-Vierhavensgebied in 2011

maatschappelijke aspecten die de aandacht vragen.

het middelpunt van een vervolgstudie voor REAP, uit-

TU Delft onderzocht in 2009 de mogelijkheden voor

gevoerd in samenwerking van TU Delft met steden-

energiebesparing in de gebouwde omgeving voor

bouwkundigen van bureau DWA, DoepelStrijkers

de Rotterdamse wijk Hart van Zuid. Het leverde niet

Architecten en de Urbanisten. De strategie voor

alleen nieuwe inzichten op, maar vooral een innova-

duurzame gebiedsontwikkeling die hiervan het resul-

tief model om op wijkniveau de energetische stro-

taat is, wordt sindsdien door overheden en steden-

men in kaart te brengen en te modelleren naar maxi-

bouwkundigen in binnen- en buitenland toegepast.

male energiebesparing. Zo is voor de verwarming van

In de eerste fase werden de energiestromen in de

woningen en kantoren geen warmte van 70 graden

wijk in kaart gebracht. Daarbij is zowel kwantitatief als

nodig, wat bij heet water wel het geval is. Zulke laag-

kwalitatief naar energie gekeken. Bij energiegebruik

waardige warmte van 20 graden kan technisch ook

gaat namelijk ook energiekwaliteit verloren, bijvoor-

geleverd worden door supermarkten, waar uit koel-

beeld in een woning waar een boiler met water van

systemen warme lucht vrijkomt. In de Rotterdamse

hoge temperatuur ook gebruikt wordt voor de ver-

wijk Hart van Zuid zou bijvoorbeeld een zwembad de

warming van ruimtes naar 20 graden. Om gebieden

vrijkomende energie weer aan de supermarkt kun-

energieneutraal te maken, is het dus verstandig ook

nen leveren. Technisch kan het, logistiek is het lasti-

te kijken naar de exergie. Deze inventarisatie vormt

ger, zo bleek uit dit REAP-project: Rotterdamse Ener-

dan ook de basis van het REAP-model.

gie Aanpak & Planning. De innovatieve aanpak van REAP heeft de nodige academische spin-offs opgeleverd, ook in het buitenland.

Cascaderen met twee (links) of drie leidingen (rechts), waarbij de afvoerleiding van het ene

lage retourtemperatuur van groot belang voor de

type buurt de toevoer is voor een ander type buurt.

temperatuur variëren tussen de 70°C en de 40°C. Dit

efficiëntie. Bij het tweeleidingsysteem zal de retourheeft gevolgen als de warmte alleen uit geothermie

Het drieleidingsysteem heeft het voordeel dat er

geleverd wordt. Een warmtebron die maximaal 70°C

een retourstroom is van zuiver 40°C. Dit kan voor-

kan maken (bijvoorbeeld geothermie) zal beperkt

delen hebben bij de warmteopwekking. Zoals bij elk

warmte kunnen leveren op momenten dat de retour-

warmtenet is bij de toepassing van geothermie een

temperatuur dicht bij de 70°C komt.

Nieuwe StappenStrategie Energieneutraal (her)ontwikkelen van een wijk vereist

Voor ontwikkelaars is het puzzelen met de omstan-

allereerst dat er een goed beeld ontstaat van de

digheden. In de REAP-strategie voor een energie-

energiebehoefte en mogelijkheden in een afgeka-

neutrale wijk worden vraag en aanbod van energie in

derd gebied. De Nieuwe StappenStrategie (NSS)

kaart gebracht, voor zowel de huidige als toekomsti-

biedt daarvoor houvast. Deze strategie heeft de Trias

ge situatie. Daarvoor kijken ontwerpers naar de be-

Energetica als basis, maar met nadrukkelijk een ver-

bouwing, infrastructuur en functies in de wijk, maar

nieuwde derde stap die – waar mogelijk – gericht is

ook naar de hoeveelheid grond, de bodemgesteld-

op duurzaam opgewekte energie in plaats van

heid, aanwezigheid van water en klimatologische

‘schoon’ gebruik van fossiele energie door afvang van

omstandigheden. Zo ontstaat voor verduurzaming

CO2. De opeenvolgende stappen zijn:

van de energievoorziening een beeld van de moge-

Stap 1: Vraag verminderen

lijkheden voor restwarmte, voor energie uit zon, wind,

Bouwkundige maatregelen als isolatie en zuinige ap-

biomassa, aardwarmte, water en voor opslagmoge-

paratuur kunnen zorgen voor minder energieverbruik,

lijkheden van koude of warmte in watervoerende

mits de gebruikers bereid zijn hier bewust mee om te

grondlagen. Welke keuzes biedt deze inventarisatie

gaan.

aan bestuurders, ontwikkelaars en investeerders en

Stap 2: Uitwisselen

tegen welke kosten? Voor welke keuzes is er draag-

Om verlies van energiekwaliteit te beperken, is het

vlak bij de bewoners in de wijk? De sociale en econo-

zinvol om te kijken naar uitwisseling van energie

mische kenmerken filteren vervolgens de haalbare

stromen tussen plaatsen en tijdstippen met een

opties voor duurzame ontwikkeling van een locatie.

overschot en met een energievraag. Afstemming van vraag en aanbod kan op meerdere niveaus binnen

Efficiënt omgaan met energie blijft van belang, ook

de wijk: binnen gebouwen met woningen of kanto-

als na 2060-2070 Nederland zich volledig kan voor-

ren, of met ‘buren’ als winkels, voorzieningen, sport-

zien van duurzame energie. De infrastructuur voor

complexen of bedrijven in de omgeving.

een warmtenet kan geschikt zijn voor meerdere

Stap 3: Duurzaam opwekken

bronnen van warmte. Een van de grootste uitdagin-

De resterende vraag naar energie komt uit vormen

gen in de transitie naar duurzame energie is het zeker

van duurzame opwekking: energie uit zon, wind,

stellen dat er altijd voldoende aanbod is.

‘groene energie’ uit biomassa als hout en biovergisting van afvalstromen,

STROMEN ENERGIE | REAP: ROTTERDAMSE ENERGIEAANPAK & -PLANNING

Duurzame energie scenario’s voor Merwe-Vierhavens De uitgangspunten voor de energiestudie naar een

de beste opties te bieden. Daarbij is rekening gehou-

pier in Merwe-Vierhavens waren dat deze energie-

den met de mogelijkheden van bestaande infra-

neutraal en fossielvrij zou kunnen worden. Naast de

structuur en de huidige contractuele partijen voor

diversiteit in de bestaande bebouwing is hier een

energielevering. Cascadering is mogelijk met een net

nieuwbouwproject geprojecteerd. Met de REAP- dat van het centrale stadswarmtenet aftakt, daarbij methodiek is vooral gekeken naar de mogelijkheden

verschillende temperatuurstappen doorloopt en uit-

voor de tweede stap in de energiestrategie: die van

eindelijk als retourstroom met lage temperatuur te-

uitwisselen van energie en cascaderen van energiele-

ruggaat naar het stadswarmtenet. De oudere gebou-

vering voor de behoefte aan elektriciteit, verwarming

wen krijgen eerst de nodige warmte met hoge

en koeling. Optimale afstemming van deze energie-

temperatuur geleverd, de meest moderne gebou-

vragen is cruciaal om energieneutraal te worden.

wen zitten aan het eind van het lokale warmtenet, met mogelijk zelfvoorzienende woningen op het wa-

Voor het eerste scenario – uitwisseling van energie –

ter van de havens.

kan lokaal een lagetemperatuurnet voor het leveren van warmte aangestuurd worden door een buurt- of

Een derde scenario is mogelijk als aan de ontwikke-

wijkfaciliteit. Hierbij kan de centrale stadsverwarming

ling of herontwikkeling van gebouwen in het Mer-

dienen als back-up voor de wijk en buurten, als basis-

we-Vierhavensgebied volledige vrijheid wordt ver-

voorziening voor hogere temperaturen (warmwater

leend om zelf energieneutraal te worden. Met dit

voorziening) of als hoofdvoorziening voor functies

scenario wordt het meest afgeweken van het origi-

die aan de rand van het gebied zijn gesitueerd, langs

nele REAP-schema: behalve stedenbouwkundige

het warmtenettraject.

maatregelen die de energievraag kunnen reduceren, kunnen de wijken buurtschaal worden overgesla-

Voor een slim energiesysteem op deze pier blijkt een

gen. De individuele gebouwen zorgen zelf voor

tweede scenario – cascadering van warmtestromen –

maximale reductie van de energievraag en maximale benutting van duurzame energie. Er zal opslag van warmte nodig zijn om met het overschot in de zomer het tekort in de winter te kunnen opvangen. Hoe groter de diepte van de opslag, des te minder temperatuurverlies er optreedt. Bij zelfvoorziening op het schaalniveau van het complete Merwe-Vierhavensgebied kan worden gedacht aan productie van biogas en elektriciteit uit zon, wind en biomassa. Voor warmte-koudeopslag bepaalt met name de hoeveelheid koude de bovengrens van een warmtepompvermogen. Voor nieuwbouw gaat het dan om maximaal 600 appartementen. De opslag van duurzame warmte/koude kan ook zijn voor

Energievoorziening op wijkschaal.

het opvangen van capaciteitsverschillen bij gekoppelde netten en cascadering.

STROMEN MATERIALEN | REAP: ROTTERDAMSE ENERGIEAANPAK & -PLANNING

De wijk als groene machine: bewoners zijn betrokken bij de inrichting en voorzieningen in de wijk voor energie, water en voedsel. Duzan Doepel, architect en lector duurzame architectuur & stedelijke (her)ontwikkeling:

“De ontwikkeling van de stad moet bijdragen aan een circulaire en inclusieve economie.”

STROMEN MATERIALEN | REAP: ROTTERDAMSE ENERGIEAANPAK & -PLANNING

Duurzame cycli In REAP+, een vervolg op REAP 1 en 2, is vanuit de

hebben (een draagconstructie gaat 100 jaar mee, een

principes van een circulaire economie gekeken naar

gevel 35 jaar, technische installaties zo’n 20 jaar en in-

het koppelen van stromen voor herontwikkeling van

bouw 15 jaar of minder), is het voor circulaire business-

stedelijk gebied. Vanuit het Pieken in de Delta-

modellen verstandig deze onderdelen te ontkoppe-

programma werd dit onderzocht voor Merwe- len, voorzien van geëigende financieringsvormen Vierhavens. Daarbij bleek dat de Nieuwe Stappen

tussen kopen en leasen. De circulaire business

strategie voor vraag verminderen, uitwisselen en

modellen gaan vooral uit van toegang hebben tot

duurzaam opwekken van energie wel geschikt was

voorzieningen, in plaats van eigenaarschap. Dat be-

om op de verschillende schalen van wijk, stad en

tekent dat ook in de woningen utiliteitsbouw de

regio toe te passen. Maar voor materialen en water is

verhouding tussen producent en consument sterk

een wat aangepaste systematiek nodig en een gro-

verandert. Producenten die eigenaar blijven van hun

tere schaal.

materialen, zijn gebaat bij verdienmodellen voor ser-

Omdat materialen schaarser worden, ligt in een circu-

vice in een langetermijnrelatie met hun klant, voor

laire, afvalvrije economie de focus op het sluiten van

materialen van hoge kwaliteit.

de materialenkringloop. De stad of de regio is een grondstoffenbank. Maar dat niet alleen. Willen we cir-

De ontwikkeling van Merwe-Vierhavens biedt op ter-

culair bouwen en materialen uit eerdere bouwprojec-

mijn mogelijkheden om de circulaire businessmodel-

ten hergebruiken, dan moet allereerst het ontwerp

len stapsgewijs te valideren. Verantwoordelijk zijn

geschikt zijn voor demontage en moeten de materia-

voor ontwerp, realisatie en beheer dwingt alle be-

len homogene stromen opleveren. Omdat onderde-

trokken partijen om breder te kijken en verder in de

len van een gebouw een verschillende levenscyclus

tijd. Gemeenten als Rotterdam dagen ontwerpers en

e-on

biogas

e-on

AVR

e-on

buffer

eneco

GES

ontwikkelaars uit om in publiek-private samenwer-

renoveerd met materialen uit slooplocaties. Er is

king niet alleen een gebied te ontwikkelen, maar ook

met de Rotterdamse Metabolisten een nieuw

voor langere tijd te exploiteren. Dat kan wellicht met

samenwerkingsverband voor circulair ontwer-

coöperaties van bewoners en ontwikkelaar, maar ver-

pen en bouwen. En er is het Rotterdamse initia-

eist toch partijen voor voorfinanciering. Voor exploita-

tief Cirkelstad. Daar kan het materiaal heen van

tie en beheer zijn samenhangende concepten voor

de panden die de komende 20-30 jaar gesloopt

duurzame energie, isolatie en hergebruik, water,

worden. Die bestaan voor 40% uit beton. In een

voedselproductie, vervoer en onderhoud essentieel.

circulaire economie komen er materiaalpas-

Vooral de combinatie van circulair, klimaatbestendig

poorten, waarin de eigenaar en de producten

en energieneutraal bouwen, vormt een enorm inspi-

precies beschreven staan. Maar het gaat niet al-

rerende uitdaging. Rotterdam wil op dit gebied een

leen om de fysieke verbinding in ontwerppro-

aantal internationale voorbeelden ontwikkelen.

cessen. Er moet ook voldoende flexibiliteit zijn voor aanpassingen aan nieuwe maatschappelij-

“Voor duurzame gebiedsontwikkeling is een integrale benadering van energie, water, materialen en vruchtbare grond (voor voedsel) een voorwaarde.”

TU Delft, Bureau DSA, de Urbanisten, bureau Drift van

ke ontwikkelingen, zoals de nu toenemende

de Erasmus Universiteit en tal van ideeënmakers

vraag naar kleinere wooneenheden. Een ander

hebben de afgelopen jaren vanuit het Pieken in de

belangrijk principe is om te zien hoe je mensen

Bob Geldermans,

Delta-programma de mogelijkheid gekregen met in-

in en om een nieuwe wijk ervan kunt laten profi-

onderzoeker bij de leer-

spirerende voorstellen voor cleantech stadsontwikke-

teren. Ik zie het als opdracht om zo’n gebied na

stoel Climate Design &

ling te komen. Duzan Doepel van Bureau DSA gaat

dertig jaar beter achter te laten dan toen ik er

Sustainability aan de

nog een stap verder: “We hebben het interieur van

begon. Alleen dan heeft het echt een sociaal

Faculteit Bouwkunde

een gebouw in Merwe-Vierhavens volledig ge-

economische waarde.”

van de TU Delft.

STROMEN WATER | REAP: ROTTERDAMSE ENERGIEAANPAK & -PLANNING

Met zout restwater de kringloop sluiten Verzilting van de Nederlandse kustgebieden is op

ziltingsproblematiek door brijnwater uit de regio

termijn niet tegen te houden, concluderen de water-

Rotterdam – Westland – Delft. Door de koppeling van

schappen. De landen tuinbouwsector wil besproei-

watermanagement, hernieuwbare energie en mate-

en met zoet water en loost restwater uit het hiervoor

riaal- en nutriëntenbeheer kan een systeeminnovatie

benodigde osmoseproces. Ook beheerders van wa-

tot stand komen waarbij de water(rest)stromen opti-

terzuiveringen en leveranciers van zoet water houden

maler gebruikt en gevaloriseerd kunnen worden, ter-

zout water over, zoals uit de productie van demiwater

wijl tegelijkertijd oplossingen ontstaan voor milieu-

Re-inventing delta

voor industriële processen. Dit zogenoemde brijnwa-

vraagstukken in de omgeving.

technology is een van

ter bevat een hoog gehalte aan zouten, wordt wel

de innovatiestrategieën

binnen de wettelijke richtlijnen voor het gehalte aan

Landbouw met zoutwaterteelt is een van de opties

voor proeftuin

chloride en ijzer geloosd op het oppervlaktewater,

om minder zoet water te gebruiken en de verzilte

Merwe-Vierhavens.

maar verandert ook de samenstelling van het grond-

grond juist te benutten voor gewassen die in zulke

In de regio Rotterdam

water. Het gevolg is dat er in deze gebieden steeds

omstandigheden gedijen. Van gewassen als uien en

kan de benutting van

minder bronnen van zoet water beschikbaar zijn. De

wortels is bekend dat ze tolerant zijn voor zout in de

zout restwater nieuwe

overheid wil de lozingen verbieden, maar omdat er

grond. Dat is ook zo bij schorseneren, pastinaak,

kansen bieden voor

nog geen duurzame oplossingen zijn, gelden de ko-

spruiten en prei. Een hogere zoutgraad kan boven-

zowel landen tuin-

mende tien jaar ontheffingen.

dien nieuwe kwaliteiten opleveren. Zo smaakt de tomaat van zilte grond veel zoeter, waarmee de kwali-

bouw als de industriewater- en drinkwater-

Een adequate oplossing vraagt ook hier om een we-

teit van de in volle grond geteelde Hollandse tomaat

voorziening.

zenlijk andere denkwijze. In het REAP+ onderzoek

toeneemt. Dat geldt ook voor bepaalde aardbeien-

De verwarming van

naar energie-, water- en materiaalstromen heeft de

rassen. Knoflookplanten worden sterker in de zilte

woningen is ook een

TU Delft voor de gemeente Rotterdam gekeken naar

bodem en er zijn inmiddels ook aardappelrassen die

optie.

een innovatieve, circulaire benadering van deze ver-

daar prima gedijen.

Terugwinnen van materialen en nutriënten uit brijn-

water, wat anders naar de omgeving zou worden

water is ook een optie. Behalve zout kunnen ook me-

geloosd. Aandachtspunten voor stedelijke scenario’s

talen worden teruggewonnen. Voor dit laatste zijn

zijn onder meer de ruimtevraag, infrastructuur en

innovatieve methoden met enzymen of bacteriën

benodigde zoutwaterconcentratie.

ontwikkeld. In het REAP+ onderzoek lag de eerste fo-

Proeftuin Merwe-Vierhavens kan een knooppunt

cus op zout als grondstof voor diverse toepassingen:

worden van praktische en theoretische kennis om

voedselconservering, smaakversterker, chemische

zoutwaterreststromen te valoriseren. Het doel is

productieprocessen, antivries en energiegeleiding.

synergetische relaties op gang te brengen en te inte-

Voor interessante business cases (pure zoutkristallen

greren in de ontwikkeling van een cleantech woon-

of pekelwater) in de omgeving van Merwe-Vierha-

werkgebied.

vens geldt dat het vrijkomende brijn eerst ingedikt

Ter illustratie. Een waterbedrijf produceert demiwater

moet worden. Dit heeft ook direct een efficiency-

en levert dat aan een industriële afnemer. Brijnwater

voordeel voor de betrokken sectoren: minder afval en

ontstaat als bijproduct van deze demiwaterproductie.

minder kosten. Bovendien: als scheidingstechnologie

De industriële afnemer produceert restwarmte die via

het mogelijk maakt om weer over zuiver water en zui-

pijpleidingen wordt afgevoerd naar een opslagvijver.

vere zouten te beschikken, kan zelfs deze waterketen

Deze (zoutgradiënt)opslagvijver wordt gevoed door

hiermee sluiten.

– onder meer – het brijnwater van het waterbedrijf en

Brijnwater kan benut

Een zoutgradiëntvijver als thermische opslag voor

levert de vastgehouden warmte aan een nabijgele-

worden voor voedsel-

warmte kan een relatief goedkope en eenvoudige,

gen woonwijk wanneer daar behoefte aan is. Er ont-

productie in en om de

low-tech opwaardering betekenen voor een stads-

staan gesloten kringlopen die worden gefaciliteerd

stad, voor terugwin-

warmtesysteem. Uit de verbinding stad en haven

doordat enerzijds water uit de vijver verdampt en te-

nen van grondstoffen

ontstaan voordelen voor de verwarming van gebou-

rug in de atmosfeer terechtkomt en anderzijds zout-

en voor opslag van

wen door nuttig gebruik van restwarmte en zout-

kristallen geoogst worden voor hergebruik.

energie.

STROMEN WATER | REAP: ROTTERDAMSE ENERGIEAANPAK & -PLANNING

Toekomstbeelden

“Moet je gehard zijn om de woonkwaliteit van verlaten stadshavens te kunnen zien? Bewoners hebben zelf al het waterfront verfraaid met stadstuinen en speelplaatsen op braakliggende terreinen.”

Leven met water

door De Urbanisten

Stedelijke kwaliteit èn veiligheid

Nederland kent een eeuwenlange traditie in zich

oktober 2009 in met de bouw van een Drijvend Pa-

Op basis van bestaande stromen in stadshavens is

den zijn evident. Het getijdenverschil zorgt in deze

aanpassen aan het water. Dat geldt ook voor Rot-

viljoen in de Rijnhaven. Al voor de opening in juni

het interessant om te bekijken hoe publieke opga-

natuurlijke omgeving voor een groei van de biodi-

terdam, dat is meegegroeid met het water sinds de

2010 zijn de ‘drijvende bollen’ een icoon van duur-

ven zoals dijkversterking voor waterveiligheid ge-

versiteit.

eerste bewoners zich vestigden aan de rivier de

zame innovatie, het resultaat van buiten de ge-

combineerd kunnen worden met het aantrekkelijker

In het onderzoeksproject REAP 2 is een scenario

Rotte. Door de open verbinding met de zee zijn de

baande paden kunnen en durven denken. De ver-

maken van de leefomgeving. Het verzachten van

ontwikkeld om een bestaande dijk aan de rand van

verschillen tussen eb en vloed goed merkbaar. Bij

dere verkenning van drijvend bouwen is een van de

de stad door de aanleg van een getijdenpark langs

het Merwe-Vierhavensgebied deze dubbelfunctie

vloed kan het water in de stad wel 1.5 meter hoger

pijlers van de Rotterdamse Adaptatiestrategie uit

en aan de oevers van het water biedt inwoners vlak-

te geven. Dit is verder uitgewerkt in het Deltapro-

staan.

2013. Nieuwe plannen voor drijvende woningen,

bij huis direct de beleving van de natuur met ver-

gramma Rijnmond- Drechtsteden en in het huidige

Een derde van de Rotterdamse stadshavens be-

parken, kantoren en hotels verschijnen op de te-

schillende getijden. Voor het minder diep maken

programma De rivier als getijdenpark. Het Delta-

staat uit waterbekkens. Dat gegeven inspireert. In

kentafel.

van de bestaande havenbekkens kan vrijkomend

plan voorziet een noodzakelijke verhoging van deze

baggerslib uit andere projecten dienen.

bestaande dijk. Dat is een lastige en dure klus. Door

zijn, biedt de gemeente Rotterdam ruimte voor ex-

De in Nederland ontwikkelde kennis over bescher-

Als klimaatmaatregel heeft het getijdenpark een

die noodzakelijke verhoging te combineren met

perimenten met drijvend bouwen. Als stad in de

ming tegen het water leidde in 2014 tot diverse op-

dubbeleffect: naast de verkoeling die water in de

een nieuwe waterkering langs het getijdenpark

delta wil Rotterdam namelijk bestand zijn tegen

drachten voor Rotterdamse bedrijven in New York

stad brengt, ontstaat er een waterkering door aan

ontstaat de interessante combinatie van watervei-

Florian Boer, directeur

een hoger waterpeil als gevolg van klimaatveran-

en New Jersey, zoals voor Arcadis, OMA, ZUS, 75B

de rand van het getijdenpark een hoger gelegen

ligheid met natuurbeleving en recreatie. Zo be-

De Urbanisten

dering. De gemeenteraad van Rotterdam stemt in

en De Urbanisten.

fietspad aan te leggen. De recreatieve mogelijkhe-

schouwd is de aanleg van waterkering en getijden-

de waterbekkens waar geen havenactiviteiten meer

Aqua Dock park een voorinvestering voor de herontwikkeling

kelijk verduurzamen als ze multidimensionaal wor-

Economische spin-offs zijn te verwachten van het

Nieuwe Maas voordat het de Noordzee bereikt en

van de stadshaven naar een aantrekkelijk gebied

den

waterinfiltratie,

Aqua Dock in de Rotterdamse Dokhaven op

het Houtdok voor het testen van een ontwaterings-

met waardevolle ruimte om te wonen en te werken.

schaduw, verzachting van bestrating en aangepas-

Heijplaat, een demonstratieomgeving voor drij-

plaat die de levensduur van houten weg- en water-

Ook met de aanleg van grote groenstructuren en

te begroeiing zijn van belang om de leefomgeving

vend bouwen. Waterbouw, watermanagement en

bouwconstructies met twintig jaar verlengt.

de juiste keuze van bomen onstaan klimaatverbe-

te verbeteren en te verfraaien. Met de juiste beplan-

duurzame energie staan hier centraal. Voor het ont-

teraars. Groenstructuren kunnen een stad pas wer-

ting kan zelfs bodemvervuiling worden aangepakt.

wikkelen en demonstreren van diverse vormen en

Ook voor de verdere ontwikkeling van een idee –

technieken voor drijvend bouwen zijn in deze inno-

het Dobberend Bos – biedt het Aqua Dock de no-

vatieve omgeving van het RDM Centre of Expertise

dige proeftuinruimte. Het eerste prototype van een

sinds zomer 2015 waterkavels te huur. Cross-overs

dobberende boom is sinds mei 2013 in het Aqua

met andere sectoren zoals design, architectuur en

Dock getest. Voor het tweede prototype wordt een

bouw, mobiliteit, energie en maritiem maken Aqua

andere boom in een gewone boei zonder kostbaar

Dock tot een interessant podium voor innovaties.

extra drijfvermogen getest. Van ecoparken tot drij-

De eerste demonstratieprojecten zijn gericht op

vende hotels, kantoren, woningen en sportvoorzie-

cleantech innovaties, zoals Drijvend Groen voor be-

ningen: er zijn inmiddels al talloze ideeën gelan-

tere waterfiltering en extra vegetatie, het Recycled

ceerd die bezoekers uit binnen- en buitenland in

Park voor de opvang van plastic vervuiling in de

het Aqua Dock wellicht ontwikkeld zien worden.

ontworpen.

Aspecten

als

STROMEN WATER

Mobiele waterkering De Vlotterkering® is een innovatie voor bescher-

scharnier is verankerd aan de grond, wordt hierdoor

ming tegen hoog water, die uitkomst kan bieden in

omhoog geduwd en treedt zo op als waterkering

complexe ruimtelijke situaties waar de traditionele

tegen het stijgende water. Bij laag water is de wa-

manier van dijkverhoging niet mogelijk is. Het is een

terkering dus niet zichtbaar, omdat deze zich in de

slimme oplossing in de vorm van een flexibele

grond bevindt. In 2014 is gezamenlijk een succes-

waterkering in een dijk of kade, die bij hoog water

volle praktijkproef gedaan bij Hoek van Holland.

automatisch omhoog komt. Bedenkers van het

Daarna is de Vlotterkering® opgenomen in het pro-

concept zijn Gerard Jansen uit Den Hoorn en Jan

ductportfolio van Dura Vermeer voor klimaatadap-

Vermond uit Lopik. Het Hoogheemraadschap van

tief bouwen.

Delfland en bouwconcern Dura Vermeer zagen direct de potentie van het ontwerp.

Ook kan de mobiele waterkering bij kustgebieden die risico lopen op springtij in de boulevards wor-

De kering bestaat uit een betonnen bak met daarin

den opgenomen. Een andere toepassing is om de

een vlotter en erbovenop een stalen paneel dat

kering te plaatsen in watergebieden waar risico is

dienst doet als deksel. Bij laag water hangt de vlot-

op het wegvloeien van gevaarlijke stoffen en blus-

ter in de betonnen bak, maar wanneer het water

water bij calamiteiten. Ook het kanaliseren van wa-

stijgt, loopt dit in de bak en duwt het de vlotter om-

terstromingen en stedelijke watergangen is moge-

hoog. Het stalen paneel, dat aan één zijde met een

lijk met de Vlotterkering®.

Binnenvaart op LNG positief voor luchtkwaliteit De luchtkwaliteitskaarten geven precies aan welke

ren op LNG. Er zijn twee knelpunten die nog steeds

locaties langs vaarverbindingen meer uitstoot van

de nodige aandacht vragen. Zowel de aanschaf van

fijnstof en Nox hebben dan andere. Die uitstoot

nieuwe scheepsmotoren als de ombouw van

wordt veroorzaakt door de diesel van passerende

scheepsmotoren van diesel naar LNG vraagt forse in-

binnenvaartschepen. In de tussentijd naar duurzaam

vesteringen van deze sector. Daarnaast moet er een

transport, ook over water, biedt het varen op LNG

netwerk van tankpunten langs de (inter)nationale

– vloeibaar gas – een schoner alternatief.

vaarroutes komen. In dit LNG-project is actief geacquireerd om schippers te doen overstappen van die-

In het samenwerkingsverband Clean Tech Delta heb-

sel naar LNG en zo ook de verdere ontwikkeling van

ben partijen gewerkt aan het stimuleren van het va-

de LNG-keten economisch verantwoord te maken.

“De doelstelling van het project LNG Binnenvaart is dat er voor 2020 vijftig binnenvaartschepen op LNG varen, waarvoor leveranciers vijf LNG-vulpunten langs de route hebben ontwikkeld.”

Erik Kemink – directeur CNG Net en voorheen sectorleider Clean Tech Delta

STROMEN MOBILITEIT

Rotterdam-The Haque Emergency Airport (RHEA) Op het snijvlak van cleantech en veiligheid ontstaan

samenkomt. Inmiddels werkt het consortium aan de

wereldwijd nieuwe economische clusters die voor-

uitwerking.

zien in oplossingen voor bescherming van steden

In het RHEA-concept wordt kennis uit bedrijfsleven en

en gebieden. In waterveiligheid alleen al wordt naar

wetenschap voor de sector Redding en Hulpverlening

verwachting internationaal zo’n 200 miljard euro

(Rescue & Relief) geclusterd. Er ontstaat een kennis-

geïnvesteerd. Er zijn al diverse Nederlandse ken-

en opleidingscentrum voor hulpverleningsorganisa-

nisinstellingen en bedrijven bij oplossingen voor vei-

ties, NGO’s en dienstverleners. Vanuit Rotterdam-The

ligheid en calamiteiten betrokken. In het Clean Tech

Haque Emergency Airport kan snel noodhulp en ex-

Delta netwerk ontstond het inzicht dat de regio Rot-

pertise worden ingevlogen. Ook nationale voorzienin-

terdam bij uitstek geschikt is om een Emergency

gen voor noodsituaties kunnen bij RHEA worden on-

Airport te ontwikkelen waar alle nodige expertise

dergebracht, zoals voor evacuatie en wederopbouw.

“Met RHEA ontstaat onder andere een sterk kennis- en opleidingscentrum voor hulpverleningsorganisaties, NGO’s en dienstverleners in Rescue & Relief.” Chris Zevenbergen – hoogleraar TU Delft en voorheen sectortrekker Clean Tech Delta

STROMEN ENERGIE

Sunuru: leren van innovatieproces Het was een prijswinnend idee van twee studenten

kundige partners op de terreinen waar je zelf weinig

aan de TU Delft: een uniek ophangsysteem voor zon-

van weet. In Nederland bleek het concept van S unuru

nepanelen in een netwerk van staalkabels. Ideaal

niet verkoopbaar, omdat er geen partijen waren voor

voor boven een parkeerplaats, bijvoorbeeld. Boven-

grootschalige zonne-energiesystemen.

dien konden de zonnepanelen in deze structuur automatisch op de zon worden gericht, met 30% meer

Wel in het buitenland, zoals in Californië. Toen bleek

energieopbrengst binnen bereik. Met de gewonnen

dat Sunuru als beginnend bedrijf nog niet in staat

gratis patentaanvraag op zak, subsidie en een kan-

was om garanties te geven voor de levensduur van

toor op YES!Delft, richtten Thomas de Leeuw en Jan

het systeem, haakten belangstellende partijen af. Zij

van Kranendonk hun afstuderen op de verdere ont-

hadden in Californië voldoende andere opties om in

wikkeling van het systeem.

te investeren. Leerpunt 2 was dus: als je een innovatie in de markt wilt zetten, ga dan eerst zo snel mogelijk

Het eerste prototype dat ze in 2012 na hun studie op

met potentiële afnemers praten.

Schiphol bouwden, voldeed niet aan de bouwnor-

Het was een moeilijke, maar voor het gevoel

men. In Merwe-Vierhavens wilden ze een tweede

Leerpunt 3 ontstond gek genoeg juist uit positieve

juiste beslissing om

proefopstelling bouwen. Dat moest natuurlijk wel vei-

feedback. Architecten waren lovend over de coole

met Sunuru te stoppen.

lig. Echter, de kennis ontbrak om hiervoor de juiste

uitstraling van het Sunuru-ontwerp. Voor het bedrijf

Echter, ook de teloor-

funderingen te ontwerpen. Hun zoektocht naar ad-

leek het de jonge eigenaren goed om zich dan te

gang van een pracht

vies bracht een daadkrachtige samenwerking met

richten op het design van zonnesystemen. Tot ze

idee biedt leerpunten

bouwbedrijf Heymans. Het leidde ook tot leerpunt 1:

merkten dat daar hun hart niet lag. Zonder opvolger

voor de volgende stap

richt je op de kernactiviteit van je bedrijf en zorg voor

betekende dat in juli 2013 het einde van Sunuru.

naar succes.

STROMEN MOBILITEIT

Dimensies van duurzame mobiliteit De relatie tussen het ontwikkelen van duurzame energie en mobiliteit in een gebied

Pex Langenberg, wethouder voor o.a. Duurzaamheid:

â&#x20AC;&#x153;Ook voor het verbeteren van de luchtkwaliteit in onze regio hebben we behoefte aan concepten voor duurzame mobiliteit en transport die op korte termijn technisch en economisch haalbaar zijn.â&#x20AC;?

STROMEN MOBILITEIT

Architectonisch beeld van een energieneutraal Merwe-Vierhavens

Duurzame mobiliteit in een energieneutrale omgeving Welke invloed zou een toename van elektrische mobi-

wekte duurzame energie zonder opslagvoorziening.

liteit kunnen hebben op de totale energievoorziening

Juist de schommelingen in vraag en aanbod en in de

in een gebied? En hoe kunnen verschillende vormen

capaciteit van verschillende duurzame bronnen van

van duurzame energie vraag en aanbod op deze

energie hebben geleid tot een complex simulatiemo-

schaal balanceren? Deze voor bestuurders, ontwikke-

del. De conclusie is dat alleen de integratie met zon-

laars en onderzoekers fascinerende vragen stonden

nepanelen in de gebouwde omgeving niet voldoen-

centraal in DIEMIGO 2.0, het Pieken in de Delta-on-

de is om een wijk ook voor mobiliteit volledig

derzoek voor stadshaven Merwe-Vierhavens in Rotter-

zelfvoorzienend te laten zijn. In het energieneutrale

dam-West, uitgevoerd onder leiding van onderzoe-

scenario voor Merwe-Vierhavens ligt volgens de on-

kers van drie faculteiten van de TU Delft: Arjan van

derzoekers een koppeling met windenergie voor de

Timmeren vanuit bouwkunde, Sacha Silvester vanuit

hand, om de onbalans in vraag en aanbod zo klein

industrieel ontwerp en Pavol Bauer vanuit elektrische

mogelijk te laten zijn. En als zich wel goedkope vor-

mobiliteit. Merwe-Vierhavens is een interessant on-

men van opslag voordoen? Lokale opslag van energie

In 2009 startte op

derzoeksgebied, omdat het exemplarisch is voor veel

kan die onbalans verminderen, maar ook elektrische

de RDM Campus het

van de havengebieden die aan een tweede leven be-

voertuigen zijn geschikt voor opslag. Nieuwe techno-

eMobility-Lab. Het was

ginnen, zo gaven de onderzoekers aan. Zowel de on-

logieën zoals draadloos opladen middels inductie-

een game changer

derzoekers van het project REAP als van het project

spoelen in het wegdek kunnen ervoor zorgen dat de

voor elektrisch rijden

DIEMIGO 2.0 komen na verschillende scenario’s tot de

energievraag voor elektrische auto’s in de wijk zelf aan-

in Nederland, omdat

conclusie dat de beste basis voor energieneutraal wo-

zienlijk wordt gespreid. Daarvoor moet een systeem

hier uit praktijktesten

nen en mobiliteit een scenario is met duurzame ener-

worden ontwikkeld dat microgrids verbindt voor het

bleek dat in de stad een

gie die volledig lokaal wordt opgewekt met zo min

opladen van elektrische voertuigen terwijl ze over deze

derde van de benodig-

mogelijk uitwisseling naar het omliggende elektrici-

draadloze systemen rijden. Naast balancering van

de energie tijdens het

teitsnet. Om altijd in de behoefte te kunnen voorzien,

vraag en aanbod biedt buffering van energie in elek-

afremmen op de motor

moet er echter wel 130 procent van de gebruikelijke

trische voertuigen een economisch interessant speel-

kan worden terug

vraag naar energie worden opgewekt. In dit scenario

veld voor een energiemarkt die aan sterk fluctuerende

gewonnen.

durven de onderzoekers uit te gaan van lokaal opge-

prijzen onderhevig is.

Stedenbouwkundig plan energieneutraal Merwe-Vierhavens

Voorbeelden van Hubways

Samenstromen in de lokale deeleconomie Het strategisch regisseren van vraag en aanbod is es-

In dit energieneutrale scenario wordt in hoge dicht-

sentieel als overheden en ontwikkelaars een volledig

heden gebouwd, met alle voorzieningen op loopaf-

energieneutrale wijk willen realiseren. In het eindrap-

stand in de wijk. Dat is efficiënt voor de lokale

port DIEMIGO 2.0 komen de onderzoekers tot de

energievoorzieningen en voor de exploitatie van ge-

conclusie dat een voor gebouwen en mobiliteit ener-

bouwen en installaties. In het stedenbouwkundig

gieneutrale wijk alleen mogelijk is als ook de princi-

ontwerp voor Merwe-Vierhavens zijn voor voetgan-

pes van de lokale deeleconomie door de inwoners

gers en het langzame verkeer bruggen tussen de

worden ondersteund.

pieren voorzien. De conclusie is dat gebouwen met

Voor duurzame mobiliteit kunnen ‘hubways’ worden

cellen en in combinatie met windenergie in de om-

gecreëerd met bijvoorbeeld deelfietsen en kleine

geving, energieneutraal ontwikkeld kunnen worden.

elektrische deelauto’s naar overstapplaatsen van

Ook is gekeken naar lokale voedselproductie en be-

waaruit mensen verder kunnen reizen met bus of

nutting van alle stromen in de wijk, zoals hergebruik

metro. Juist door het aantrekkelijk maken van het ge-

van water en afval.

deeld gebruik van volledig elektrische auto’s en scoo-

De samenhang van al deze aspecten en de onderlin-

ters, met slimme oplaadpunten in combinatie met

ge afhankelijkheid maakt de uitvoering van volledig

buffering van energie, al dan niet geïntegreerd in wo-

energieneutrale scenario’s voor duurzame mobiliteit

ningen, met openbaar vervoer dichtbij en leenfietsen

in een duurzaam ontwikkelde omgeving heel com-

voor het vervolg van de reis, moet het mogelijk zijn

plex. De studies REAP, REAP+ en D IEMIGO 2.0 bie-

om in schone mobiliteit te voorzien zonder een te

den uitdagende aanknopingspunten om de ontwik-

grote wissel te trekken op de lokale mogelijkheden

kelde principes op de schaal van Merwe-Vierhavens

voor energieopwekking. Zonder OV en delen van

toe te kunnen passen, zeker in een aantrekkende

schone vervoersmiddelen is het opwekken van 130%

economie. De geslaagde triple helix-samenwerking

aan energie niet voldoende om te allen tijde aan de

voor de scenariostudies biedt een goede basis voor

vraag te voldoen.

de uitvoeringsfasen.

maximaal vijf woonlagen, met ruimte voor zonne

STROMEN MOBILITEIT

▶ We travel voor beïnvloeding transportkeuze ▶▶ Naar voorbijgangers knipogende fietsbel

▶ Metro-ingang met kunstzinnig object ▶▶ Mobiliteit per fiets: bij kruisingen wachtende fietsers zijn via een beeldscherm verbonden met mensen die elders, waar ook ter de wereld, zich in dezelfde situatie bevinden.

Beleving en acceptatie van duurzame mobiliteit De ‘beleving’ van innovaties bepaalt de acceptatie

Studenten hebben in het Rotterdam Eco Innovation

ervan. In het Rotterdam Eco Innovation Lab (REIL)

Lab ook onderzoek gedaan naar de manier waarop

onderzochten studenten mogelijkheden voor inte-

mensen hun mobiliteit in de stad beleven. Zijn er mo-

gratie van wonen en duurzame mobiliteit. Ook ont-

gelijkheden om hun mobiliteitsbehoefte beter te la-

stonden hier ideeën en nieuwe sferen voor stimule-

ten aansluiten op hun dagelijkse leefwijze? Met We-

ring van openbaar vervoer, lopen en fietsen.

Travel is een concept ontwikkeld voor een app die inzicht geeft in de gevolgen die de keuze voor een

Het project Vehicle to home (V2H) richtte zich op het

bepaalde manier van vervoer (zoals auto, fiets, metro,

verbeteren van de integratie tussen huis en elektrisch

lopen) op dat moment voor iemand heeft.

voertuig. Dit gebeurde in samenwerking met SusLab

Een ander voorbeeld is het idee van de Voetgangers

en Concept House Prototype, zoals te zien is in het

Snelweg (Pedestrian Highway). Grote schermen in

hoofdstuk Proeftuinen van deze uitgave. De verschil-

een stationshal kunnen aangeven waar en wanneer

lende concepten gaan allemaal uit van opladen via

de voetganger zijn bestemming kan bereiken in een

inductie: dit is makkelijker en veiliger. Daarvoor werd

‘groene golf’ zonder rode stoplichten.

bijvoorbeeld een Bumper Dock ontworpen: een flexi-

Ook werden suggesties gedaan om de beleving van

bele plaat waar de chauffeur tegenaan rijdt en die

passages voor openbaar vervoer aantrekkelijker te

laden van het voertuig start.

maken.

Efficiency in mobiliteit Klimaatverandering, negatieve gezondheidseffecten

scooter of fiets, meer faciliteiten voor P&R in een aan-

door emissies van fijnstof en stikstof naar de lucht,

trekkelijke omgeving en bijvoorbeeld een multi

lagere economische activiteit door files en slechte

modaal transferium, waar mensen kunnen overstap-

bereikbaarheid: er zijn nogal wat ongewenste gevol-

pen en goederen kunnen worden overgeladen.

gen van de verkeersintensiteit in een stedelijke om-

Het slimmer organiseren van distributie in de stad

geving. Wat zijn de mogelijkheden om stad en regio

heeft met het project Poort van Delft tot een aantal

duurzaam bereikbaar te maken?

pilots geleid voor Maatwerk Distributie Delft. Bunde-

Meer asfalt leidt tot meer autobewegingen en ver-

len van individuele vraagsturing is een van de voor de

groot de negatieve impact op luchtkwaliteit en kli-

hand liggende strategieën voor minder filedruk en

maat. In het samenwerkingsverband Clean Tech Del-

betere luchtkwaliteit. In steden zijn vrachtwagens ge-

ta initieerde TNO met de gemeente Delft en een

middeld slechts voor 20% benut. Als alle vraag naar

aantal partners het project Poort van Delft, een plat-

transport wordt afgestemd binnen de omgeving, zijn

form voor initiatieven die bijdragen aan duurzame

er minder transportkilometers nodig en ontstaat er

mobiliteit in en naar Delft. Dat is ook van belang om

direct een economisch incentive om de individuele

de stad aantrekkelijk te houden voor inwoners, wer-

transporten te bundelen. Partijen moeten dus tijdig

kenden en bezoekers. Slim werken, slim reizen en be-

overzien wat er gevraagd wordt en die informatie de-

ter benutten wordt dan ook het devies. Dat vraagt

len. In Delft bestaat inmiddels een centraal distribu-

om gedragsverandering van mensen die zich ver-

tiepunt van waaruit de bezorging in de stad wordt

plaatsen, een verandering die op verschillende ma-

gedaan. Deze busjes rijden met schoon emballage-

nieren aantrekkelijk gemaakt kan worden. Goedkoper

afval weer de stad uit. Met 140 klanten ontstond een

reizen buiten spitstijden, flex werkplekken, nieuwe

aantrekkelijke casus voor deze duurzame vorm van

vormen van openbaar vervoer, delen van taxi, auto,

stadsdistributie.

“Slimme technologie maakt veel meer efficiency in mobiliteit mogelijk. Met dashboards kunnen steden verkeersstromen leiden, of transportterminals de aankomsten. Er zijn mobiliteitprogramma’s in het groot, als Poort van Delft, én in het klein, als de ‘Feyenoord-app’, om bezoekersstromen in goede banen te leiden.” Michiel Jak, directeur Smart Port Rotterdam en Business Director Mobility & Logistics at TNO, voorheen s ectorleider mobiliteit Clean Tech Delta.

Slagkracht

SLAGKRACHT | INTRODUCTIE

Slagkracht Voor het realiseren van duurzame transitie en econo-

klimaat voor nieuwe initiatieven. De cleantech ateliers,

mische groei is organiserend en investerend vermo-

netwerkevents en businesscafés in Rotterdam boden

gen nodig. De gemeente Rotterdam heeft deze ont-

hiervoor een podium, en doen dat nog steeds. Het

wikkelingen onder andere gefaciliteerd door het

Drijvend Paviljoen, de RDM Campus, ECE, Oranje Ver-

bieden van ruimte voor cleantech proeftuinen. Het

trekhal, YES!Delft, Uit eigen Stad en het WTC vormen

Pieken in de Delta-programma ondersteunde de uit-

de locatie voor vele ontmoetingen waar partners voor

voering van diverse projecten die de gemeente en

clean tech en innovaties elkaar weten te vinden.

cleantech partners ontwikkelden. De inrichting van het RDM-terrein met Innovation Dock en de ontwik-

Een sterk innovatie-ecosysteem met broedplaatsen

keling van een startlocatie voor cleantech bedrijven

voor nieuwe activiteiten en innovaties en de aanwe-

binnen het Erasmus Centre for Entrepeneurship zijn

zigheid van investeerders die met groeikapitaal kans-

daar zichtbare resultaten van. Ook elders in de stad

rijke projecten naar succesvolle bedrijven begeleiden,

zijn broedplaatsen voor start-ups en grown-ups ont-

maken het bovendien aantrekkelijk voor reeds be-

staan. ‘Spontane’ ontmoetingen van ideeënmakers,

staande bedrijven om in de regio Rotterdam nieuwe

business developers en investeerders stimuleren het

cleantech business te ontwikkelen.

“Rotterdam groeit en bloeit, ook al hebben we fors last gehad van de economische crisis. Maar de transitie naar een robuuste, duurzame en aantrekkelijke stad met volop werkgelegenheid in een gezonde leefomgeving zet door”

SLAGKRACHT | CTD

Coöperatie Clean Tech Delta In 2013 werd het samenwerkingsverband Clean Tech

cleantech cluster wisselen we kennis uit met andere

Delta een zelfstandige coöperatieve vereniging met

regio’s die hiermee bezig zijn, zoals Kopenhagen en

achttien leden als founding fathers en de succesvol

Barcelona. We kijken daar ook naar Europese subsi-

gebleken tripartiete samenwerking als basis. Onder-

dies die voor onze cleantech ontwikkelingen relevant

nemer en bestuurder Jos van de Vegt werd aange-

zijn.

zocht als voorzitter van het bestuur: “Cleantech is een sterk economisch cluster, met wereldwijd een ge-

De vereniging Clean Tech Delta kreeg met mijn komst

middelde groei van 10% per jaar. In de regio Delft-

meer het gezicht van het bedrijfsleven, zoals de be-

Rotterdam-Drechtsteden heeft cleantech een be-

doeling was. De gemeente Rotterdam heeft sinds

langrijk aandeel in de transitie naar een nieuwe eco-

2009 een belangrijke rol gespeeld in het initiëren van

nomie. Door de regio als proeftuin in te zetten kunnen

dit tripartiete samenwerkingsverband, waar partijen

toegepaste technologieën getest, opgeschaald en in

elkaar weten te vinden voor ideeën en projecten. We

de markt gezet worden. Onze regio biedt namelijk

hebben in de regio Delft-Rotterdam-Drechtsteden

een ideale voedingsbodem met een groot haven

ook enorm veel te bieden aan kennis en modellen en

industrieel complex, de aanwezigheid van vooraan-

ook de ervaring om ze toe te passen. Deltatechnolo-

staande kennisinstellingen en een sterk geconcen-

gie is een aansprekend voorbeeld, net als architec-

treerd bedrijfsleven dat in Nederland en wereldwijd

tuur en de creatieven; ook de medische en technolo-

actief is. Met name in de cross-overs tussen de secto-

gische sector hebben veel in huis. Ik heb de afgelopen

ren en transitiedomeinen zoals food en medisch zijn

jaren al diverse aansprekende voorbeelden gezien:

er kansen voor het toepassen van clean technologies.

zoals het Concept House Village, het Aquadock, de

De bedrijven, kennisinstellingen en overheden in

Vlotterkering®. Maar er is nog veel te doen als ik kijk

Clean Tech Delta hebben een gezamenlijk doel: de

naar de opgaven voor deze regio: de sterk verande-

economische structuur versterken door ideeën en

rende arbeidsmarkt vraagt om creëren van werkgele-

projecten te ontwikkelen voor cleantech innovaties.

genheid, en voor een gezonde toekomst hebben we

Het gaat om het valoriseren van kennis en daarmee

projecten nodig voor duurzame energievoorziening

de positie van de regio versterken. Dat heeft een po-

en betere luchtkwaliteit. We zullen periodiek bekijken

sitief effect op de werkgelegenheid en creëert aan-

wat nodig is en welke projecten we ondersteunen

trekkingskracht voor nieuwe bedrijven. Want Clean

om, net als wij, ook succesvol op eigen benen te ko-

Tech Delta is een herkenbaar merk geworden in Rot-

men staan.”

terdam, maar ook daarbuiten. In het internationale

“Clean Tech Delta is voor overheden, bedrijven en kennisinstellingen een handig instrument om met elkaar in contact te komen voor valorisatie van hun kennis en ideeën.”

Jos van de Vegt, voorzitter Clean Tech Delta sinds najaar 2013. Eigenaar Ahoy en tot 2014 voorzitter Kamer van Koophandel Rotterdam.

Wat we samen kunnen doen “Het idee van triple helix is fundamenteel voor het

“De noodzaak en de ruimte voor innovatie zijn in

creëren van een nieuwe economie. Het toepassen

deze regio groot genoeg om duizend bloemen

van kennis in nieuwe bedrijvigheid vindt vooral in ke-

te laten bloeien. Dat is een goede innovatiestra-

tens plaats. Die verbinding maken is de essentie van

tegie, maar vraagt wel enige afstemming van ie-

het ledennetwerk Clean Tech Delta”. Als directeur van

ders eigen scope. Zo maken wij deel uit van het

Clean Tech Delta is de focus van Fred van Beuningen

samenwerkingsverband

het initiëren van nieuwe projecten en selecteren van

sche Transitie, waar we met partners op project

Versnelling

Economi-

ideeën bij leden en partners. Zijn rijke industriële er-

niveau de inzet afstemmen. In de Science Tower

varing maakt het mogelijk om snel te schakelen tus-

waar Clean Tech Delta kantoor houdt, heeft het

sen ideeën voor innovatieve technologie en mogelij-

Erasmus Center for Entrepeneurschip toege-

ke toepassingen in de markt.

voegde waarde door de opleidings- en begelei-

Het Clean Tech Delta-netwerk groeit. Vooral de wis-

dingstrajecten voor het ondernemerschap. Clean

selwerking tussen ideeën en ervaring van starters,

Tech Delta is vooral gericht op concrete projecten

mkb en grote bedrijven of kennisinstellingen leidt tot

voor cleantech, water, biobased en urban labs als

interessante projectideeën. De kleine, maar slagvaar-

ontwikkelen test ruimte. Uit het internationale

dige CTD-organisatie richt zich primair op de begin-

Cleantech Network komen ook concrete projec-

fase. Samen met partner en investeerder Icos Capital

ten naar Rotterdam. Een voorbeeld is schone

worden ideeën beoordeeld op de toegevoegde

technologie voor koeling in vrachtwagens, een

waarde voor de economie en duurzaamheid van de

innovatie met vloeibare lucht waarbij je zowel

regio. In de projectfase tot businesscase biedt CTD

koeling als energie kunt leveren. We doen dit met

ondersteuning tot het project zelfstandig door de

drie Europese steden, en met deze kennisdeling

andere partij kan worden getrokken: er is financiering,

komt het project in aanmerking voor subsidie van

een consortium of er zijn al afnemers. Bij complexe

de EU. Ook interessant voor bedrijven in het Rot-

projecten is de verbinding met andere partijen snel

terdamse logistieke netwerk Smart Port. In dit

gevonden. Het netwerk heeft sterke partners. Ook

project werken we ook samen met bureau Duur-

biedt CTD met de organisatie van events een podi-

zaam van de gemeente Rotterdam voor het

um voor vernieuwende ideeën. Want de zichtbaar-

luchtkwaliteitsprogramma en met TNO om me-

Jan Nijhof – directeur

heid van innovatie heeft een onmiskenbare mag-

tingen te doen.”

Grontmij en bestuurslid

neetwerking.

“Geen greenwashing, maar gevalideerde data, dat heeft de cleantech sector nodig om nieuwe technologie in de markt te kunnen introduceren.”

Fred van Beuningen, directeur Clean Tech Delta

“Het International Cleantech Network is een krachtig instrument om succesvolle innovatie internationaal een podium te bieden. Ook de samenwerking met het wereldwijde stedenverband C40 versterkt zeker de mogelijkheden voor groei.”

Clean Tech Delta

SLAGKRACHT | CTD

Een belangrijke impuls voor het innovatie-eco

was aan financiële middelen voor deze kapitaal

systeem ontstond door oprichting van twee clean-

intensieve sector. Met de gemeentelijke participatie

tech investeringsfondsen: het Cleantech Innovatie-

en de samenwerking met het investeringsfonds van

fonds (€ 12 mln) en het Cleantech Investeringsfonds

Innovation Quarter is een belangrijke impuls aan

i.o. (€ 50 mln) waarin de gemeente Rotterdam

valorisatie van innovaties gegeven. Ter illustratie zijn

participeert. Gezamenlijk bieden beide fondsen

drie deelnemingen van ICF-2 uit 2012-2015 in deze

kapitaal aan startende en groeiende cleantech be-

uitgave opgenomen: Dutch Rainmaker, Green

drijven. Uit onderzoek bleek dat er een groot tekort

clouds en Photanol

“Tijdens de jaarlijkse Cleantech Summit Rotterdam komen het organiserend, investerend en innoverend vermogen samen. Hier vinden matches plaats tussen investeerders en tientallen start-ups en grown-ups.“

Peter van Gelderen, General Partner bij Icos Capital

SLAGKRACHT | CTD VERBINDING STAD EN HAVEN

Duurzame energie in de bio-economie De Europese Unie en Nederland hebben doelstellingen vastgelegd om de productie voor energie, brandstoffen en chemie te verduurzamen. Naast wind en zon is biomassa voor het vervangen van fossiele grondstoffen door hernieuwbare grondstoffen cruciaal in dit transitieproces. Toch wordt in Nederland én in Europa relatief weinig in de bio-economie geïnvesteerd. Een aanjaagfunctie zou kunnen komen uit de verplichting in het SER Energieakoord om voor de reductie van CO2 biomassa mee te stoken in energiecentrales. Hiervoor wordt vooral hout gebruikt. Milieuorganisaties stellen de eis dat dit hout aan het

sa mogelijk is. De houtpellets die in de haven binnen-

FSC-keurmerk moet voldoen. De importeurs van

komen, zijn niet geschikt voor opslag in de open

hout zijn daarvoor verantwoordelijk.

lucht. De import van houtchips biedt met een nieuwe

Nederlandse wetenschappers zijn internationaal ver-

Amerikaanse veredelingstechnologie wel mogelijk-

maard om hun onderzoek naar hoogwaardige toe-

heden. De houtchips worden daarbij verkoold en sa-

passingen van suikers uit restmaterialen biomassa tot

mengeperst tot bio-kooltjes. Dit gesloten proces ver-

biogrondstoffen voor farmacie, smaakstoffen en

brandt door de hoge temperatuur ook eventuele

kunststoffen. Het is echter vooralsnog zo dat voor

milieuonvriendelijke stoffen en de hete lucht wordt

biogrondstoffen alleen de combinatie met verwer-

steeds opnieuw gebruikt. De bijstook met deze

king van biomassa voor energie economisch rende-

bio-kooltjes verbetert de CO2-footprint van energie-

ment kan opleveren. Het is dus realistisch om te ver-

centrales zoals moderne kolencentrales.

onderstellen dat deze bio-economie zich stapsgewijs

Voor de productie van deze bio-kolen voor energie-

gaat optimaliseren, vanuit bestaande voorzieningen.

centrales is een nieuwe productie-unit nodig. De

In het CTD-samenwerkingsverband is met opslag

haalbaarheid is dus afhankelijk van nieuwe investe-

bedrijf EMO onderzocht welke transitie naar biomas-

ringen in de haven.

“Met de aanwezigheid van importeurs van biomassa in de stad en overslag- en productiebedrijven in de haven heeft Rotterdam een goede basis om nieuwe ketens voor de bio-economie te ontwikkelen.”

Ger van Tongeren, bestuurslid Clean Tech Delta tot 2014

SLAGKRACHT |

ICOS

Photanol: oogsten van de zon Een cleantech productieomgeving zal gebaseerd

vuldigen zich eenvoudig en snel tot nieuw organisch

zijn op hernieuwbare in plaats van fossiele grondstof-

materiaal: gewoon in water met zonlicht en CO2. Hier

fen. In Nederland is veel kennis aanwezig om een

wordt met fotosynthese de kracht van de natuur ge-

nieuwe, op biomaterialen gebaseerde industriële

ïmiteerd in de productie van biogrondstoffen voor

economie vorm te geven. Toch slaagt Nederland er

geur- en smaakstoffen, voeding en geneesmiddelen,

nog onvoldoende in om wereldwijd zo competitief te

kunststoffen, chemicaliën en brandstoffen.

zijn dat hier volop wordt geïnvesteerd in een bio based economy.

Het geheim schuilt in de combinatie van fotosynthe-

Rotterdam beschikt over het grootste petrochemi-

se en fermentatie: fotofermentatie. In de technologie

Hoe verzekeren we

sche complex van Europa. Voor behoud van inkomen

van BioSolar Cells worden de bacteriën net als plan-

ons in de toekomst

en werkgelegenheid is het dus van belang tijdig de

ten veredeld met DNA om het gewenste organisch

van duurzame grond-

transitie naar cleantech productie te kunnen maken.

materiaal af te scheiden. Cyanobacteriën hebben

stoffen zonder de

Daarvoor is versnelde ontwikkeling van nieuwe gene-

dan geen suikers uit planten nodig en kunnen met

voedselvoorziening

raties groene grondstoffen nodig tegen concurreren-

CO2 alles maken wat de natuur ook maakt. Ze doen

en biodiversiteit aan

de prijzen. Om die reden koos ICOS Capital in 2014

dat in deze gecombineerde technologie zelfs veel ef-

te tasten? In het con-

voor deelneming in de jonge veelbelovende spin-out

ficiënter. Zij groeien onder invloed van licht uit zon

sortium BioSolar Cells

Photanol, onderdeel van BioSolar Cells, met een test-

– of LED-kunstlicht opgewekt uit zon en wind – in

ontwikkelen drie Ne-

faciliteit in de Rotterdamse regio. De oplossingen van

een gesloten systeem van buizen. Dat kan overal ter

derlandse universitei-

Photanol kunnen binnen 10 jaar de productie in de

wereld waar voldoende licht is, ook in onvruchtbare

ten (Amsterdam, Lei-

energie-, chemie- en voedingsmiddelensector ver-

gebieden. Vergeleken bij gewassen in het veld is er

den en Wageningen)

duurzamen.

10.000 keer minder water nodig en 40 keer minder landgebruik.

samen met bedrijven een revolutionaire

De veelbelovende grondstoffenroute die weten

vierde generatie bio

schappers en bedrijven binnen Photanol samen

materialen, gebaseerd

ontwikkelen, heeft geen biomassa als basis maar

op fotosynthese.

cyanobacteriën. Deze eencellige blauwalgen vermenig

94 93

ICOS

Greenclouds, een pareltje in de Europese cloud De ongebruikte capaciteit van datacenter zorgt we-

capacity’: de leverancier aan de cloud behoudt het

reldwijd voor 2% van de CO2-emissies, vergelijkbaar

recht de aangeboden ruimte ook weer terug te ha-

met emissies door de luchtvaart. Die verbazende en

len. Vergelijk het met de energiemarkt: iedereen heeft

verontrustende conclusie werd eind 2012 bevestigd

een aansluiting en betaalt voor de energie die hij af-

in onderzoek door de New York Times met McKinsey

neemt en die energieleveranciers via diverse kanalen

& Co. Ook in Nederland bleek slechts 15% van de ca-

op de energiemarkt hebben ingekocht. Toch werd

paciteit van datacenter te worden benut. Peter Zon-

dit principe in de IT-wereld nog niet gehanteerd.

neveld en Michiel Korpershoek werkten in de IT-wereld en realiseerden zich dat oplossingen voor de

“Dat 85% niet gebruikt wordt, heeft als oorzaak dat

onduurzaamheid in hun sector kansen bood. Hun

bedrijven ruimte op servers inkopen waarmee ze ook

bedrijf Greenclouds begonnen zij in 2009 in Rotter-

hun pieken in de vraag naar geheugen, rekenkracht

dam, waar nu het hoofdkantoor is gevestigd. Vanaf

en opslagcapaciteit kunnen opvangen. Maar naast

2012 werd het mogelijk de activiteiten commercieel

die incidentele pieken komt die verwachting niet al-

aan te bieden, verder te ontwikkelen en te groeien,

tijd uit en dus blijft de ingekochte bandbreedte on-

dankzij een deelname van ICOS Capital. Al snel volg-

benut. Wij hebben met Greenclouds een platform

den diverse awards en nominaties, zoals de Silicon

ontwikkeld waarmee we ongebruikte ruimte op ser-

Valley Tie50. In 2015 werd Greenclouds door het

vers van uitsluitend de top 10 aan gecertificeerde da-

toonaangevende Amerikaanse IT-onderzoeksbureau

tacenter samenvoegen in een cloud. Voor de afname

Inmiddels is cloud

Gartner uitgeroepen tot ‘cool vendor’, een veelbelo-

van die ruimte bieden we diverse, flexibele produc-

computing een

vende innovator in de Europese markt voor cloud

ten aan. Onze klanten komen o.a. uit de markt voor

snelgroeiende markt

computing.

service providers, telecom, engineering en handels-

aan het worden. Toch

Het idee van de oprichters van Greenclouds is even

ondernemingen. Omdat klanten de behoefte heb-

maakt de Rotterdam-

simpel als briljant: we integreren overtollige server-

ben hun data zoveel mogelijk lokaal te houden, bie-

se grown-up Green-

ruimte van datacenter in een cloud, bieden ruimte via

den wij onze producten per land aan. Greenclouds is

clouds zich weinig

onze cloud aan en laten de klant alleen betalen voor

nu sterk in Nederland en gaat de vleugels uitslaan

zorgen over

wat hij gebruikt. Het model is gebaseerd op ‘excess

naar andere landen met eigen clouds en aanbod.”

concurrentie.

SLAGKRACHT | DE STAD ALS BROEDPLAATS

Balanceren tussen idee en uitvoering Voor een bloeiend innovatie-ecosysteem is profes-

ren op mbo- en hbo-niveau worden opgeleid voor

sionele begeleiding van start-ups van significante

werk in techniek en mainport. Het is een ideale plek

betekenis. In de regio Delft-Rotterdam-Drechtste-

om nieuwe bedrijven te interesseren en faciliteren

den zien we dat verschillende incubators elkaar pri-

in en voor de haven. En dan start-ups in brede zin:

ma aanvullen in aandachtsgebieden en mogelijk-

van idee tot productie en marktintroductie, van

heden voor uitvoering en (financiële) ondersteuning.

nieuwe bedrijven tot innovatieve ontwikkelingen in

Er zijn leerzame hightech succesverhalen, maar ook

bestaande mkb-bedrijven. Havenbedrijf Rotterdam

leerzame verhalen over niet geslaagde innovaties

is hier actief met verschillende programma’s om

of innovaties die te vroeg kwamen. Toch weten

nieuwe bedrijfsactiviteiten in dit deel van de haven

RDM CoE verbindt de

start-ups in een markt die er nog niet klaar voor

te ontwikkelen.

drie O’s van onderwijs,

was, soms toch een succesvolle doorontwikkeling

onderzoek en onder

te realiseren. Formula Zero bijvoorbeeld, dat op

Thema’s met veel onderzoeks- en ontwikkelpoten-

nemers. Voor onderzoek

RDM vanaf 2008 de eerste kart op waterstof bouw-

tie zijn IT-data, onderhoud, de biobased en de cir-

wordt samengewerkt

de en als Forze recent in 2015 aan de TU Delft de

culaire economie. YES!Delft heeft in tien jaar tijd

met Kenniscentrum

eerste echte racewagen op waterstof ontwikkelde.

meer dan 150 technologisch innovatieve bedrijven

RDM van Hogeschool

RDM Centre of Expertise (CoE) is gevestigd op

voortgebracht. Daarmee is deze incubator van de

Rotterdam.

RDM, de plek in stadshaven Heijplaat waar jonge-

TU Delft een van de succesvolste van Europa. Pitches bij de jaarlijkse Cleantech Challenge

Van stand up tot board Erasmus Centre of Entrepeneurship Vooral sociale processen bepalen het succes van

Er zijn steeds meer mensen die juist door hun werk-

innovatie, het aandeel R&D is slechts 25%. Deze in-

ervaring in een bepaalde sector nieuwe ideeën ont-

zichten uit wetenschappelijk onderzoek aan de

wikkelen. Bij ECE kun je de mogelijkheid voor reali-

Erasmus Universiteit zijn herkenbaar in de aanpak

satie van die ideeën in een eigen bedrijf verkennen.

van het ECE, het Erasmus Centre of Entrepeneur-

En er komen meer mooie en verrassende dingen

ship. Sinds oktober 2013 is het ECE in de Science

uit, doordat in onze teams en netwerken mensen

Tower een actieve aanjager van innovatie en onder-

elkaar weten te vinden.” Het Erasmus Centre of En-

nemerschap. Hier komt alle internationale kennis

trepeneurship is gehuisvest op de 10e en 11e verdie-

van de universiteit samen in strategische program-

ping van de Rotterdam Science Tower. “Er is een col-

ma’s voor ondernemerschap. Meer dan een in-

legezaal, een koffiebar en er zijn flexplekken om star-

cubator wil het ECE vooral een community zijn. Op-

ters als deel van het programma direct huisvesting te

richter Hendrik Halbe: “Onze aanpak gaat verder

bieden. De verdiepingen daaronder bieden ruimte

De Forze, de eerste

dan open innovatie waarbij je samen iets gaat ont-

aan fraaie kantoren voor start-ups die de fase van

racewagen op water

wikkelen. Wat we hier mogelijk maken, is dat ie-

flexplek en flexkantoor al voorbij zijn. Ook bedrijven

stof, gebouwd op een

mand door de uitwisseling in de community nieu-

van buiten zijn welkom. Het gaat immers om de

Lotus Super 7.

we mogelijkheden en schaalbare ideeën ontdekt.

kruisbestuiving binnen de community.

Van flexplek naar flexkantoor of -laboratorium , en dan van eigen kantoor de sprong naar groter of

Life & health sciences

internationaal: de Science Tower aan het Marconiplein ontwikkelt

Erasmus MC Incubator is opgericht in 2003 om

toren en onderzoekslaboratoria voorzien van alle

zich tot een rijke community

wetenschappelijke kennis uit het cluster Life &

faciliteiten. In het eerste ‘laboratoriumhotel’ van

voor ondernemerschap.

Health Sciences sneller naar de praktijk te brengen.

Europa kunnen onderzoekers en startende bedrij-

Het Erasmus MC Technology Transfer Office (TTO)

ven in de medische sector ook voor korte tijd een

en de Erasmus MC Incubator stimuleren onderne-

bedrijfsklare labruimte huren om ‘even’ een onder-

merschap en ondersteunen biomedische starters.

zoekje te doen.

In 2012 zijn deze medische incubatoren verhuisd

Op de bovenste twee verdiepingen is het bedrijf

naar de Science Tower in Merwe-Vierhavens. Daar

ViroClinics Biosciences gevestigd, voortgekomen

zijn de vijf hoogste verdiepingen ingericht met kan-

uit het Erasmus MC.

Minister Kamp was aanwezig bij de opening van de cleantech start locatie in de Science Tower. Naast hem Hendrik Halbe, directeur van het Erasmus Centre for Entrepreneurship.

Cleantech startlocatie

Mensen komen naar de ECE Campus om program-

kunnen ervaringen delen met bedrijven die al verder

ma’s te volgen, te netwerken, bij Get in the Ring te

zijn. Hendrik Halbe: “Samen met c oaches en prak-

pitchen voor investeerders, grotere bedrijven te

tijkdocenten uit deze pool aan alumni ontstaat een

ontmoeten of veelbelovend talent te vinden.”

krachtige impuls voor groei, ook internationaal. On-

Het aanbod aan programma’s voor ondernemer-

dernemer van het jaar NestPick komt voort uit ECE,

Het innovatiecluster voor cleantech concentreert

ten beschikbaar. Op de startlocatie ontmoeten

schap is heel breed. Voor mensen met een innova-

vond binnen een jaar een grote investeerder en

zich rond de starten netwerklocatie in Mer-

partijen elkaar, wisselen kennis uit en ontwikkelen

tief idee is er Get Started en Get Business. Het

houdt nu met 200 mensen kantoor in Berlijn. Een

we-Vierhavens. Op de tiende verdieping van de

nieuwe ideeën. Voor testen kunnen ruimtes in de

start-up programma van tien weken is vooral peer-

producent van online sportgames produceert in-

Science Tower zijn uitnodigende kantoor- en ont-

state-of-the-art laboratoria gehuurd worden. In de

to-peer-learning met wekelijks een gezamenlijke

middels in Hongkong en China, maar houdt een

moetingsruimtes beschikbaar voor innovatieve

nabije omgeving van deze cleantech startlocatie

groepssessie. Het ECE beschikt over een toolbox

flexkantoor in de Science Tower. Ook bedrijven als

cleantech start-ups, grown-ups, kennisinstellingen

zijn mogelijkheden voor grote proefopstellingen en

met gevalideerde modellen die starters helpen om

Symbid en Declaree timmeren flink aan de weg. Al

en gevestigde bedrijven. Ook de coöperatie Clean

productiefaciliteiten. Al deze factoren zijn van cruci-

verder te komen met hun bedrijf. Het doel is een ge-

deze start-ups en grown-ups uit de ECE-communi-

Tech Delta is hier gevestigd, waarmee de organisa-

aal belang voor de organische ontwikkeling van

valideerd businessmodel, liefst al met een klant. In

ty hebben één ding gemeen: ze bedenken slimme

torische en financiële slagkracht van nieuwe bedrij-

een cleantech cluster dat van betekenis is voor de

het programma Get Business werken startups van

oplossingen en ontwikkelen zich met gevalideerde

ven snel ondersteund kan worden. Voor ontmoetin-

gewenste transitie die de arbeidsmarkt en econo-

een gevalideerd businessmodel naar de eerste om-

businessmodellen naar een toekomst waar groei in

gen met klanten, leveranciers en investeerders zijn

mie van Rotterdam meer toekomstbestendig

zetten van een paar ton tot een miljoen euro. Ze

zit, ook internationaal.”

er ruime en flexibele vergader- en congresfacilitei-

maakt.

100

SLAGKRACHT | DE STAD ALS BROEDPLAATS

Fundamenten voor een sterk regionaal innovatie-ecosysteem Start-ups vertegenwoordigen het ondernemende,

cleantech bedrijven en de vereniging Clean Tech

innovatieve talent van ons land en kunnen een be-

Delta, beide gehuisvest binnen het Erasmus Centre

langrijke bijdrage leveren aan de Nederlandse eco-

for Entrepreneurship.

nomie en werkgelegenheid. Dat vraagt echter wel

Van hieruit wordt onder andere samengewerkt met

een stimulerend en faciliterend kader. Daarom heb-

incubator Yes!Delft en de Suguclub, die vanaf 2014

ben overheden, bedrijven en kennisinstellingen de

de voormalige gascentrale transformeerde tot hĂŠt

krachten gebundeld om gericht ondersteuning te

centrum voor de creatieve en duurzame maakindus-

bieden aan nieuwe activiteiten voor innovaties.

trie. Kunst en ondernemen gaan hier goed samen in

En dat is te zien. De stadshavens en Rotterdam Cen-

Merwe-Vierhavens, waar ook ontwerpers-kunste-

tral District rond station CS bieden nu een aantrekke-

naars Daan Roosegaarde en Joep van Lieshout hun

lijk netwerk van beschikbare locaties, voorzieningen

internationale studio hebben.

en kennis- en inspiratieplatforms voor startende en

En is er nog zoveel meer. Als steden het organiserend

doorgroeiende ondernemingen. Dit wordt onder-

vermogen in de samenleving weten te faciliteren,

steund door de cleantech activiteiten die vanuit het

ontstaan er ook kleinschalige, lokaal georganiseerde

Pieken in de Delta-programma zijn ontwikkeld. Dan

netwerken van producenten en consumenten. Juist

gaat het bijvoorbeeld om Concept House Village en

in de verbinding van mensen groeien deze nieuwe

Innovation Dock bij RDM en om de startlocatie voor

initiatieven. Ook de keuze van Rotterdam om meer

101

aantrekkelijke woonruimte te ontwikkelen voor young

Ontwikkelingen in ICT, 3D-printing, schone mobiliteit

professionals en gezamenlijke proeftuinen te bieden

en circulair benutten van grondstoffen zorgen voor

aan burgers en bedrijven, is van belang voor een toe-

innovatieve impulsen door alle clusters heen.

komstbestendige stad. Want delen is hier het nieuwe

Een voorbeeld is de 3D-scan uit de medische sector,

vermenigvuldigen.

die ook toepasbaar is in de beveiligingssector. Of de robotica die het mogelijk maakt snel hulp te verlenen

Kansrijke clusters

in de gezondheidszorg of – heel ander voorbeeld –

De ervaringen uit de publiek-private samenwerking

containerkranen in de haven op afstand te bedienen,

die met steun van Pieken in de Delta vorm kreeg in

in een natuurlijke kantooromgeving aan de kust of

het regionale cleantech cluster, werken door in de

zelfs thuis. Nieuwe vragen, ideeën en mogelijkheden

huidige beleidskeuzes voor vier sterke, kansrijke clus-

moeten hun weg vinden naar kennisinstellingen als

ters: Cleantech Delta, Maritime Delta, Medical Delta

universiteiten, hbo en mbo, die mensen gekwalifi-

en Food Delta.

ceerd opleiden voor een veranderende arbeidsmarkt.

Technologische en sociale innovaties blijven nodig

De innovatieclusters zijn er dan ook op gericht het

om Rotterdam als stad en havenindustrieel complex

proces van idee tot realisatie te versnellen. De ge-

– die beide een transitieproces naar een duurzame

meente faciliteert deze ontwikkelingen door het or-

toekomst doormaken – voldoende perspectief op

ganiserend en investerend vermogen in de stad te

werk en een gezond leefklimaat te bieden.

versterken. Samen met Havenbedrijf Rotterdam, on-

Ook de verbinding van stad en haven biedt mogelijk-

dernemersvereniging Deltalinqs, Innovation Quarter,

heden voor economische structuurversterking, door

Clean Tech Delta, iTanks en Rotterdam Partners wil de

toepassingen die voortkomen uit de sterke clusters

gemeente Rotterdam in de collegeperiode 2014-

en innovatieve crossovers in de stad. Zo kunnen mul-

2018 bedrijven stimuleren tot €800 mln. aan investe-

tinationals profijt hebben van het MKB in de co-crea-

ringen. Het Pieken in de Delta-programma van 2009-

tie en toepassing van innovatieve technologieën.

2015 staat aan de basis van deze aanpak.

102

SLAGKRACHT | DE STAD ALS BROEDPLAATS

De toepassings gerichte sensortechnologie., ontwikkeld door Dutch Domotics

Zorgsector innoveert met nieuwe technologie Ziekenhuisafval door het toilet spoelen en het later in

pan Olla van biologisch afbreekbare kunststof mee in

nieuwe toepassingen weer gebruiken? Wie zoiets

het systeem. Vergeleken bij de traditionele stalen pan

bedenkt, is in staat om op een heel andere manier

die gesteriliseerd moet worden, bespaart dit jaarlijks

naar de werkelijkheid te kijken. Dat is nu precies de

alleen aan warm water al ruim 500.000 liter per 200

kern van innovatie. Maar slimme ideeën moeten ook

bedden. Op het ziekenhuisterrein staat een installatie

gerealiseerd kunnen worden. Daarvoor werken over-

die het vaste afval vergist en ontsmet. Daarbij wordt

heden, kennisinstellingen, bedrijven en incubators in

biogas geproduceerd. Al het afvalwater wordt in een

de regio Rotterdam-Delft gezamenlijk aan een uitno-

aantal stappen gezuiverd en ontdaan van medicinale

digend innovatieklimaat. Toch gaan er vaak de nodi-

reststoffen. Dit water is geschikt voor het spoelen van

ge jaren overheen voordat slimme innovaties uitge-

bijvoorbeeld wc’s, Tonto’s of voor procestoepassin-

werkt, getest en gerealiseerd kunnen worden.

gen. Ook het Erasmus MC in Rotterdam, tot 2018 be-

In 2008 zocht het Reinier de Graaf ziekenhuis in Delft

zig met forse nieuwbouw en renovatie op het terrein,

een oplossing voor de vele interne bewegingen van

heeft deze innovatieve oplossingen aan de plannen

mensen en goederen die lange wachttijden bij de

toegevoegd.

liften veroorzaakten. Zou het elimineren van een be-

Sterke factoren en samenwerkingsverbanden in de

langrijk onderdeel daarvan, die van de afvalcontai-

regio leiden tot meer technologische innovaties voor

ners, uitkomst bieden? Bijvoorbeeld door al het afval

de medische sector. Zo wordt op het terrein van

door het toilet te spoelen? Doorlichting van de afval-

Technopolis in Delft een klein ziekenhuis gebouwd

stromen leverde uiteindelijk een opzienbarende op-

waar het Erasmus MC protonentherapie bij kanker-

lossing: het verwerken van het afval en vuil water in

patiënten kan uitvoeren.

één systeem via de bestaande riolering. Zo ontstond het bedrijf Pharmafilter.

De mogelijkheden van IT in de zorgsector kunnen

In vermalers (Tonto®) wordt vrijwel al het afval ver-

bijdragen aan hogere kwaliteit van de zorg tegen

malen en doorgespoeld. Ook gaat de nieuwe bed-

minder kosten. Zo ontwikkelde Dutch Domotics, ge-

103

vestigd in de Rotterdam Science Tower, toepassings

belangrijke dienstverlening als cyber security. In deze

gerichte sensortechnologie. Daarvoor wordt samen-

sector groeien bedrijven snel, zoals ICT-dienstverle-

gewerkt

ner DevMob op het gebied van open source web de-

overheden. Er is een geavanceerd en betrouwbaar

velopment, mobile app development en security.

monitorsysteem voor oudereninstellingen ontwik-

Het internationale karakter van de stad en de aan-

keld, het Unattended Autonomous Surveillance Sys-

trekkelijke vestigingsmogelijkheden helpen om zeer

tem. Met intelligente sensoren, die camera´s overbo-

schaars talent in dit vakgebied van over de hele we-

dig maken, worden zorgbehoevende bewoners

reld naar de stad te trekken, zo is de ervaring van op-

tegen risico´s zoals vallen of ronddwalen beschermd.

richter Gerard Bolt.

Per bewoners kan een individueel risicoprofiel wor-

ICT-toepassingen maken slimmer en effectiever ge-

den aangemaakt. Het systeem voorkomt valse mel-

bruik van de stad mogelijk. De koppeling met

dingen en meldt automatisch verdachte situaties via

mobiliteit en verkeersdoorstroming is er al. De vol-

een speciale interface. Verzorgend personeel blijft

gende stap is om dienstverlening en ruimtelijk ont-

daar waar zorg nodig is en hoeft zich niet te verplaat-

werp beter op elkaar af te stemmen. Kan een stad

sen naar een videocentrale of moet nachtrondes lo-

door het ruimtelijk ontwerp van een gebied bijvoor-

pen. Een groeiend aantal zorginstellingen maakt in-

beeld de dagelijkse zorgvraag verminderen? En wat

middels gebruik van dit UAS systeem.

kan de rol van het ‘Internet of things ‘ hier zijn? Parallel

met

zorginstellingen,

verzekeraars

aan de proeftuinaanpak die met het Pieken in de Met de enorme potentie van stad en haven is de

Delta-programma in de regio Rotterdam is geïntro-

aantrekkingskracht van de regio Rotterdam voor

duceerd, kunnen ook hier de mogelijke verbindingen

IT-bedrijven groot. Nieuwe toepassingsmogelijk

en verbeteringen door ICT in de praktijk onderzocht

heden die processen verbinden en verbeteren zor-

worden. De inrichting van communities en zorgvuldi-

gen voor nieuwe banen in de ontwikkeling van syste-

ge participatieplanning, ook met de eindgebruikers,

men, digitale vormgeving en content, maar ook

zijn voor deze innovaties van belang.

104

SLAGKRACHT | DE STAD ALS BROEDPLAATS

Maakindustrie in M4H “Biobased kunststoffen, productie op maat en circu-

materialen, processen en markten. Niet push maar

lar design zijn de pijlers waarmee bedrijven hier aan

pull is de visie: creëer een cluster waarmee je de

concurrentiekracht winnen. Wij zijn versnellers van de

vraag naar je toehaalt. SuGu investeert ook in bege-

transitie naar nieuwe maakindustrie.” Initiatiefnemer

leiding, management en marketing van nieuwe acti-

Guus Balkema (010Works), in de zomer van 2014 een

viteiten die hieruit voortkomen.

van de oprichters van bedrijvenplatform SuGu in de

Keramiek designobjecten van Carola Zee vonden de

voormalige werkplaats van E.ON energiecentrale in

afgelopen jaren al hun weg over de hele wereld: van

Merwe-Vierhavens, ziet hierdoor productie uit Azië

designwinkels tot exclusieve hotels. In oktober 2014

terugkomen naar de creatieve maakindustrie van

werd haar porseleinen kopje uitgereikt aan de cul-

Rotterdam. De historische werkplaats uit 1929 is het

tuurministers uit Azië en Europa. Haar jarenlange on-

decor voor de strategische keuze van SuGu: een

derzoek en productie in China voor nieuwe proces-

uniek cluster tot stand brengen van circulaire maak-

sen en materialen resulteerde in haar unieke designs

bedrijven met ook aandacht voor creatie op hoog

voor keramiek met hoge kwaliteit. De uitdagingen

niveau.

van productie in China leidden haar uiteindelijk terug naar Rotterdam en naar SuGu. Sotiris de Wit is afge-

Interessant bij SuGu, lid van het Clean Tech Delta net-

studeerd aan de Design Academy in Eindhoven op

werk, is vooral deze invalshoek voor geslaagd onder-

3D-printtechnologie voor keramiek. Ook is Sotiris de

nemerschap in de creatieve industrie: de aandacht

Wit (S.T.R.S.) bekend van de kolossale gegoten kunst-

voor zingeving en kunst in een duurzame, circulaire

stof objecten die hij maakt voor internationale topde-

maakindustrie. Het is de reden waarom ook internati-

signers. Ze zijn te zien in kunstgaleries en in exclusie-

onaal vermaarde ontwerpers als Carola Zee en Sotiris

ve modehuizen, zoals van Hermès, Celine en

de Wit hier werken. Daarnaast wordt ingezet op de

Carpenters Gallery. SuGu heeft een eigen bedrijf op-

combinatie van grown-ups en start-ups die hier ge-

gericht – SuGu Machines – voor het op maat maken

zamenlijk producten en diensten ontwikkelen, ma-

van grote objecten met 3D print robots en biobased

ken en zo versneld naar de markt brengen. Zo inves-

plastic, zowel voor de creatieve industrie als de pro-

teert kunststoffenproducent Transmare – al 60 jaar in

ces, bouw en maritieme industrie. Voor Carola Zee is

Rotterdam – in het ontwikkelen van biobased kunst-

het interessant dat in SuGu 3D-printing, ook van ster-

stoffen voor de 3D printmarkt. Juist door de cluste-

ke kunststoffen uit biomateriaal, voor haar unieke ob-

ring van designers en producenten in de maakindus-

jecten mogelijk is. Zij heeft haar productie inmiddels

trie ontstaat een uitdagende omgeving voor nieuwe

verplaatst van China naar Rotterdam.

105

Dutch Rainmaker is met steun van Icos Capitol en

maakt zelf de energie die nodig is voor het waterzui-

nieuwe investeerders bezig de uitvinding van de

veringsproces. In warme gebieden met hoge lucht-

Zeeuwse Piet Oosterling op te schalen naar Rain-

vochtigheid èn waterschaarste kan de Rainmaker ook

maker Worldwide. Waar in de wereld geen schoon

water uit de lucht winnen. De Rainmaker wordt al ge-

water beschikbaar is, kan de Rainmaker snel en ef-

test in het Midden Oosten, maar ook dichtbij huis

ficiënt uitkomst bieden. Het gaat om slimme tech-

– bijvoorbeeld in de glastuinbouw – kan de Rain

nologie voor een waterzuiveringsinstallatie in de

maker van betekenis zijn. Aan nieuwe toepassingen

vorm van een op zichzelf staande windmolen.

voor bijvoorbeeld de bestrijding van bosbranden

Infra structuur is niet nodig, want de Rainmaker

wordt al gewerkt.

Windchallenge startte bij Yes!Delft en wil nu ook de

Transmare neemt jarenlange ervaring in kunststoffen

internationale markt veroveren met de productie van

mee in de clean tech transitie naar circulaire en bio-

stille, kleine en lichtgewicht windturbines voor daken

based producten, zoals een 3D-geprinte kunststof

van (bedrijfs)panden.

stoel uit zetmeel van haar dochter SuGu Machines.

ICOS

Windmolen voor waterzuivering

106

SLAGKRACHT | DE STAD ALS BROEDPLAATS

Duurzaam ondernemen met voedsel De Rotterdamse proeftuingedachte krijgt inmiddels

nomische spinoffs heeft. Geslaagde voorbeelden van

op allerlei plaatsen in de stad ‘pop-ups’. Zo is voor-

stadslandbouw zijn er op allerlei plekken in de stad,

malig zwembad Tropicana nog niet gesloopt, maar

zoals in Schiebroek en Merwe-Vierhavens.

bruist er nieuw leven door bedrijven die vanuit con-

Het icoon voor verswin-

cepten voor zingeving zijn opgezet. Het begon in

Een andere opvallende ontwikkeling is dat het aantal

2013 met de idealistische ondernemers van de

winkels en restaurants dat producten uit de omge-

RotterZwam en groeit nu door naar het incubator

ving van Rotterdam rechtstreeks te koop aanbiedt of

netwerk BlueCity010 met vijftig bedrijven.

verwerkt, sterk groeit. Zo ontwikkelden de jonge ondernemers van Kromkommer een business model

kelen met aanbod van hoge kwaliteit en diver-

De behoefte aan een hoge kwaliteit van voedsel, am-

om voedselverspilling tegen te gaan. Niet op de

siteit – de Markthal –

bachtelijk en liefst in de nabije omgeving geprodu-

composthoop, maar een eerlijke prijs voor producten

heeft sinds de opening

ceerd, leidt tot steeds meer nieuwe activiteiten in de

met goede, maar in kleur of vorm afwijkende groente

in 2015 al veel bezoe-

stad. Sinds 2012 is er in het gemeentelijk beleid voor

en fruit.

kers getrokken. De

groen, gezond en duurzaam nadrukkelijk aandacht

Culinaire hotspots in allerlei wijken van de stad zor-

unieke combinatie van

voor het stimuleren van stadslandbouw. Het positie-

gen ook voor forse groei van de foodsector. Zoals in

architectuur en het

ve effect van stadslandbouw op gebiedsontwikke-

Noord, in de stadshavens of op Katendrecht, waar

aanbod aan producten,

ling blijkt uit nieuwe economische activiteiten voor

Fenix Food Factory de oude loodsen in een gebied

restaurantjes, cafés en

productie, handel, verwerking en verspreiding, maar

voor herontwikkeling tussentijds nieuw leven inblaast.

supermarkt illustreren

zeker ook uit bevordering van de sociale cohesie

Jonge ondernemers die het leveren van verantwoord

ook hier dat eten voor

door gezamenlijke activiteiten voor moestuinieren,

voedsel als ambacht zien en daarvoor het roer heb-

veel consumenten

onderwijsprojecten en oogstfestivals en uit de toene-

ben omgegooid, vinden hier publiek voor hun waren,

vooral belevenis is.

mende waardering voor de omgeving, wat ook eco-

markten en foodtrucks.

107

Toekomstbeelden Bureau DSA voor Merwe-Vierhavens. Stadslandbouw op het water en vertikale stadslandbouw.

De RotterZwam: innovatief, sociaal en circulair Zes miljoen kilo koffiedik per jaar wordt alleen al in

werkgelegenheid door meerdere producten en pro-

Rotterdam weggegooid. Dat is verspilling, wisten ini-

cessen.

tiatiefnemers Mark Slegers, Siemen Cox en Nathan Surret, want na het proces van koffiezetten is het kof-

RotterZwam, lid van Clean Tech Delta, creëert daar-

fiedik nog rijk aan voedingsstoffen. Dat maakt dit

naast met het delen van zijn kennis en filosofie nieuwe

restproduct zeer geschikt om er schimmels – in de

toepassingen en nieuwe ontwikkelen verkooppun-

vorm van eetbare paddenstoelen – op te kweken. Na

ten. Banketbakker Van der Heijden maakt kroketten,

een half jaar testen en leren uit open source netwer-

bitterballen en saucijzenbroodjes met oesterzwam-

ken, hadden ze het ideale substraat. Inmiddels is al

men van de RotterZwam. Voor thuis is de Growkit ont-

zo’n 14.000 kg koffieprut benut voor de kweek van

wikkeld, om steeds weer je eigen koffiedik om te zet-

oesterzwammen.

ten in oesterzwammen. Ook voor de duurzame

De RotterZwammers

verpakking is iemand het team komen versterken: ge-

kweken oesterzwam-

Interessant is dat het businessmodel vooral kijkt naar

maakt uit gerecycled karton en restpartijen plastic

men met koffiedik en

de ontwikkeling van een totale keten. Nadat het sub-

emmers die anders vernietigd worden. Er is een factor

koffieschillen. Maar dat

straat is uitgewerkt voor de groei van de oester-

vijf groei in zicht, in Nederland, Duitsland en Engeland.

niet alleen: ze hebben

zwammen, worden de enzymen uit het paddenstoe-

Het team van RotterZwam stimuleert daarvoor onder-

een innovatief, sociaal

lenmycelium

bedrijf

nemerschap en helpt start-ups om elders nieuwe

en circulair business-

AlphaEnzymes zijn deze enzymen een grondstof

kwekerijen op te zetten. Daarvoor is het leerwerkplek-

model ontwikkeld, met

voor onder andere bioplastics en biobrandstoffen.

project ontwikkeld, waar aanstaande kwekers alle as-

als kern het tegengaan

Wat dan nog overblijft uit het productieproces, com-

pecten van het kweekproces kunnen leren, inclusief de

van verspilling door het

posteert RotterZwam met speciale wormen tot eer-

wettelijke kaders, marketing, de kracht van open

sluiten van de grond-

steklas compost. Zo levert koffiedik als afvalproduct

source en netwerken.

stoffenkringloop.

teruggewonnen.

Voor

het

108

SLAGKRACHT | DE STAD ALS BROEDPLAATS

Investeerders vinden Rotterdam In het najaar van 2015 is het Rotterdam Central Dis-

huisvesten en zijn internationale netwerk van onder-

trict versterkt met de komst van het Amerikaanse

nemers en investeerders samenbrengen en verder

Cambridge Innovation Center (CIC). Het uit Cam-

uitbreiden. Voor Rotterdam heeft CIC de ambitie in

bridge (Boston, VS) afkomstige CIC is een belangrijke

deze periode 1.400 arbeidsplaatsen voor hoogopge-

aanvulling op het aanbod van start-up faciliteiten,

leide young professionals creëren. De verwachte in-

niet alleen in Rotterdam, maar ook voor de rest van

teractie tussen de activiteiten in CIC en die in onder

Nederland. Naast het iconische station Rotterdam

andere het Innovation District – onderdeel van Stads-

Centraal ontstaat een fysiek baken voor innovatie

havens Rotterdam – kan tot interessante nieuwe initi-

met internationaal netwerk van innovatieve bedrij-

atieven leiden. De Stadshavens blijken een vruchtba-

ven, start-ups en multinationals.

re voedingsbodem voor nieuwe ontwikkelingen, zelfs

Het is de ambitie van Marcus Fernhout, directeur van

op onverwachte plaatsen in stad en regio.

CIC in Rotterdam, om hier beloftevolle start-ups na de incubatorfase te doen groeien en te begeleiden

Rotterdam Partners en Innovation Quarter participe-

naar internationale expansie. Ook multinationals vin-

ren ook in het CIC-samenwerkingsverband ‘Venture

den in het CIC-netwerk partners voor innovaties en

Cafe Nederland’: een open platform met nationale

investeringen. De verwachting is dat CIC onderne-

impact voor bestaande en nieuwe initiatieven, om

mers uit heel Europa en Azië weet te interesseren.

start-ups te laten (door)groeien en de koppeling te

De keuze viel op Rotterdam voor deze eerste buiten-

maken met gevestigde MKB-bedrijven en multinati-

landse vestiging van het Cambridge Innovation Cen-

onals. Met de steun van het Rijk en StartUpDelta wil

ter uit de VS. In 2006 was de start-up Android in CIC

Rotterdam zo de (inter)nationale impact vergroten en

gevestigd. Met meer dan 800 start-ups bleek de ves-

versnellen. De stichting Venture Café heeft een cruci-

tiging van CIC in Boston zeer aantrekkelijk voor de fi-

ale rol in het verbinden en versterken van de regiona-

nanciële markt en voor de komst van R&D-faciliteiten

le programmering. Samen met ECE, RDM, Haven

en extra kantoren van multinationals. Daarmee verze-

bedrijf en Yes!Delft wordt het maximale gehaald uit

keren deze gevestigde partijen zich ervan dichtbij

het beschikbare aanbod voor starters. Ook hier is de

interessante innovaties te zitten.

triple helix-samenwerking essentieel. Vanuit Rotterdam werken Cambridge Innovation Center en de

In het Groothandelsgebouw aan het Weena in Rot-

stichting Venture Café met verschillende grote be-

terdam wil CIC de komende vijf jaar met deze suc-

drijven en organisaties als Deloitte en KPN aan een

cesvolle strategie zo’n 550 innovatieve bedrijven

nieuwe, duurzame economie in Nederland.

”Voor onze eerste vestiging buiten de VS kozen wij Rotterdam, vanwege de potentie en dynamiek in de verbinding stad en haven. We treffen hier een overheid die de ambitie heeft om de groei naar een nieuwe, duurzame economie te faciliteren. Daarbij is Rotterdam internationaal georiënteerd met het grootste havenindustrieel cluster van Europa, met sterke universiteiten in de regio en goed opgeleide, ondernemende mensen. Dat maakt ons enthousiast.” Tim Rowe, CEO Cambridge Innovation Center

109

110

SLAGKRACHT

Next Step De belangrijkste vaardigheid voor de 21e eeuw is het

In deze tussentijd bouwt Rotterdam bewust voort op

vermogen om nieuwe vaardigheden te leren, twitter-

het economisch DNA van de regio. Nergens ter we-

de Michael Shanks, hoogleraar aan Stanford Univer-

reld is de clustering van sterke sectoren zo compact

sity, in mei 2015 tijdens de meeting van de Internati-

en krachtig als hier: haven, logistiek, chemie, glas-

onal Advisory Board (IAB) in Rotterdam.

tuinbouw, agro, industrie, deltatechnologie en ICT . Een geslaagde transitie naar een toekomstbestendi-

Het wordt steeds duidelijker dat de lineaire economie

ge stad is alleen mogelijk als we de innovatiekracht

de aarde onder druk zet. We moeten naar andere

van deze sectoren weten te verbinden. Daarbij zullen

economische modellen. Dat vraagt niet alleen ander

de ontwikkelingen in de wereld van ICT en het Inter-

design van producten en energiesystemen, maar

net of Things nieuwe concepten en mogelijkheden

vooral om nieuwe manieren van organisatie en sa-

voor werkgelegenheid creëren.

menwerking. Juist deze invalshoek heeft sturing gegeven aan de ruimte voor cleantech en innovaties in

Internationale bedrijven zien Nederland als proeftuin

de regio Delft-Rotterdam-Drechtsteden, zoals uit

voor nieuwe ontwikkelingen. Rotterdam biedt die

deze publicatie Pieken in de Rotterdamse Delta valt

ruimte: om te netwerken, prototypes te ontwikkelen

op te maken.

en te testen en toegang te krijgen tot nieuwe markten. Dat trekt hoofdkantoren of nieuwe vestigingen

Met het strategische programma van de afgelopen

naar daar waar de nieuwe business is.

jaren, ontwikkeld met steun van Pieken in de Delta, zijn deze ontwikkelingen in gang gezet. De eerste re-

Na Pieken in de Delta en het topsectorenbeleid is het

sultaten zijn zichtbaar op en rond RDM, op Heijplaat

nu tijd voor de volgende stap: de transitie naar de

en in Merwe-Vierhavens. En deze aanpak zet door.

‘Next Economy’, op de schaal van de metropoolregio

De maakindustrie is herontdekt; er is een ontwikke-

Rotterdam-Den Haag. De afgelopen jaren zijn goede

ling om de productie uit het buitenland terug te ha-

stappen gezet. Op basis van die fundamenten blij-

len. De vier voor Rotterdam kansrijke clusters voor

ven we in de regio gezamenlijk hard werken aan een

cleantech en maritieme ontwikkelingen, voor de me-

toekomstbestendige economische structuur.

dische sector en de food sector staan de komende jaren centraal voor het creëren van een toekomst bestendige stad.

“Na Pieken in de Delta en het topsectorenbeleid is het nu tijd voor de volgende stap: de transitie naar de ‘Next Economy’, op de schaal van de metropoolregio Rotterdam-Den Haag.”

111

112

SLAGKRACHT

Durf te dromen: Dutch Windwheel San Francisco en Macau zouden hem willen hebben,

Delft en Wageningen UR kan hiervoor worden door-

maar wordt het Rotterdam? Als het aan architect

ontwikkeld: de EWICON (Elektrostatische WIndener-

Duzan Doepel, een van de initiatiefnemers van de

gie CONvertor). Met deze technologie wordt de bin-

Windwheel Corporation ligt, wordt het Dutch Wind-

nenste ring van het Dutch Windwheel voorzien van

wheel binnen nu en tien jaar echt gerealiseerd. Het

stalen buizen waar water met een positieve spanning

ontwerp van de Windwheel Corporation toont een

doorheen loopt. Dat creëert een elektrisch veld,

toeristische trekpleister voor duurzame technologie

waarmee een baanbrekende windenergieconvertor

die jaarlijks anderhalf miljoen nieuwe bezoekers en 90

deze gevangen ‘windenergie’ omzet in elektriciteit.

miljoen aan economische baten kan opleveren.

En dat zonder draaiende mechanische onderdelen. Resultaat: veel minder slijtage, lagere onderhouds-

Wie zich verdiept in deze droom, ziet een nieuw

kosten en geen geluidsoverlast of slagschaduw.

landmark voor Nederland als wind- en waterland. Buitenlandse media als de New York Times schrijven

Deze toepassing maakt van de Dutch Windwheel de

in superlatieven over dit futuristisch ontwerp voor

meest innovatieve ‘windmolen’ ter wereld. Met de

een gebouw in de vorm van een reuzenrad, met ui-

toevoeging van geïntegreerde PV-panelen, een bio-

terst geavanceerde windmolentechnologie voor ei-

gasinstallatie en warmte-koudeopslag moet het

gen energieopwekking. Een innovatie van de TU

Dutch Windwheel volledig energieneutraal kunnen

113

worden. In de doorontwikkeling van het ontwerp on-

uitzicht over de havens en het verhaal van clean

derzoeken de samenwerkende partijen de beste

technology. Verder kunnen in het gebouw hotels,

technologieën voor ‘now, new en next’. Daarmee

appartementen en kantoren gevestigd worden.

biedt het Dutch Windwheel ook een internationaal belangrijk onderzoeksobject voor duurzame techno-

Dutch Windwheel is een circulair ontwerp: met kli-

logie in een stedelijke omgeving.

maatgevels en duurzame materialen die hergebruikt kunnen worden, en met waterfiltering voor een zelf-

In de buitenste ring van het Dutch Windwheel draai-

voorzienend watersysteem. De gevels worden voor-

en veertig cabines in een paternosterlift, die als een

zien van ‘smart walls’, glazen panelen die ook een

3D bioscoop met interactieve beelden eerst een kor-

virtuele informatielaag bevatten en de bezoeker ver-

te route onder water afleggen. Boven water kunnen

tellen wat hij ziet. Ook grote spelers uit de IT-wereld

bezoekers vanuit de hele wereld genieten van een

melden zich als partner voor de verdere ontwikkeling

ongekend uitzicht over Rotterdam en de grootste

van dit gedurfde ontwerp voor duurzame technolo-

haven van Europa, tot aan het nieuw gewonnen land

gie. De eerste stap is het realiseren van een testen

van de Maasvlakte en de zee. Bovenin bevinden zich

demonstratiecentrum waar de innovaties voor het

de restaurants en lounges. Daarna kunnen bezoekers

Dutch Windwheel in de praktijk kunnen worden ge-

hun beleving van duurzame innovatie vervolgen met

toetst.

114

Water 66 Aqua Dock

Geschiedenis 12

Vlotterkering 72

Stadshavens 12

LNG 73

Triple helix

RHEA 74

Dromen met ambitie

Sunuru 75

Community 21

Mobiliteit 76

Kwartiermakers 22

DIEMIGO 78

Proeftuinen 27

Slagkracht 85

Economische transitie

Coรถperatie Clean Tech Delta

Merwe-Vierhavens 33

Bio-economie 91

Rotterdam Eco Innovation Lab

ICOS: Photanol

Rinew 36

ICOS: Greenclouds

RDM 37

Incubators Science Tower

Ampelmann 39

YES!Delft 95

Makerspace 42

Life & Heath Sciences

95 96

Concept House Village

Erasmus Centre of Entrepeneurship

Weten of het werkt

Cleantech startlocatie

Urban Energy

De stad als broedplaats

96 100

Zorgsector 102

Stromen 53

Maakindustrie in M4H

104

energie | water | materialen | mobiliteit

ICOS: Rainmaker

105

Food & RotterZwam

106 108

Cleantech vanuit eigen DNA

Investeerders vinden Rotterdam

REAP Energie

Next Step

110

Materialen & Circulair bouwen

Durf te dromen: Dutch Windwheel

112

Colofon Uitgave: Gemeente Rotterdam, directie Ruimtelijk Economische Ontwikkeling Interviews, teksten en productie: Postema Communicatie & Advies Vormgeving: BeeldinZicht, Rotterdam Fotografie/artist impressions: Kaspar Bossers Photography: 3, 12, 13, 14, 15, 18, 28, 29, 30, 31, 32, 40, 41, 46, 47, 56, 57, 86, 90, 97, 98, 106; Bureau DSA: 33, 47, 59, 60, 61, 62, 63, 107, 112, 113; REIL: 34, 80; BeeldinZicht: 20, 21, 22, 36, 64, 65, 72, 73, 76, 88, 89, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 100, 101; TU Delft, Diemigo 2.0: 78, 79; SuGu: 104, 105; Urbanisten: 63, 67, 68, 69; Maaike Engels/urbi et orbi: 4; Hans Elbers/Fotovlieger: 44, 45; Roy Borghouts: 42; Hai Dong Liu (artist impressions i.o.v. Stadshavens Rotterdam): 44, 70; Eric Fecken Fotografie: 35; Job Jansweijer: 55; Marc Heeman: 17, 103, 111; Chris Schotanus: 90; Frank van Dam: 91; Ossip van Duivenbode: 109; Ernst Bode: 18, Vincent Basler: 18; Dennis Bouman: 44; Marcel Krijger: 15; Claire Droppert: 87 Druk: MVL Groep, Waddinxveen November 2015