ERZURUM’DA KAYBOLAN TARİHİ YAPILAR Muzaffer Taşyürek
1871 Salnamesinde Erzurum’un merkez ve köylerinin erkek nüfusu 30 306. Merkez sancak’ın erkek nüfusu ise 86.036. Bunların içersinde gayr-i müslimlerde var. 1893 te merkez sancaktaki sayı 277.056 1900 Erzurum Vilayet Salnamesinde Erzurum merkez sancak’ta yaşayan kadınerkek sayısı 256.564 Ve Birinci Dünya Savaşı, meşhur Sarıkamış faciasından sonra bu sayı 10 binlere düşüyor. İttihat ve Terakki hükümetlerinin Osmanlıyı adeta tasfiye eden savaş politikaları sonucunda Şark fatihi olma sevdasıyla Erzurum’a gelen Enver paşa arkasında ağır bir dram bırakarak Erzurum’dan ayrıldıktan iki sene sonra Erzurum, tarihinin en acı olaylarına şahit olur. Şehir adeta bir enkaz yığınına döner. Kazım Karabekir, Deli Halid (Paşa), Dadaş Rüşdi(Paşa) Erzurum’u Ermeni ve Ruslardan geri aldıklarında tarihi en büyük katliamlarından biriyle karşılaşırlar.
1
Ve nihayet Erzurum cumhuriyet döneminde yeniden yapılanmaya başlar. Erzurum’un modern anlamda ilk şehir planını 1938 yılında Alman şehirci J.H.Lambert çizer. Bu plan 100 bin kişilik bir nüfusa göre düzenlenmişti. Erzurum’un ikinci planı 1966 yıllarında İller bankasının açtığı bir yarışmayı kazanan Z.Yapar tarafından yapılmıştı. Ve 1985 nüfus sayımında ön görülen bir nüfusa göre planlanmıştı. Şehrin 1985 teki nüfusu 489. 590 çıkmıştı. Şehrin yeni planlara göre yapılanması ne yazık ki tam olarak gerçekleşmedi. Ne Lambert’in, ne de Z.Yapar’ın planları tam olarak uygulanamadı. Gerek şehrin mütegallibesinin direniş, gerek siyasileri ve belediyelerin istismarı, gerekse şehir ve tarih ruhu ve şuurundan yoksun ahali planlı bir şehrin oluşmasına müsaade etmediler. Belediye seçimlerini kazanma adına ortaya koyulan istismar ve hırs şehirde çarpık yapılanma ve gecekonduculuğa göz yumulması yol açtı. Böylece şehrin tarihi ve kültürel dokusu giderek bozuldu. Rivayete göre Lambert kendisinden istenen bugünkü şehir merkezindeki yapılanma ve planlama tekliflerine şöyle demişti: Bu muhteşem tarihi dokuya ilişmeyiniz. Ben size şehrin batısında yeni ve planlı bir yerleşim yeri kurayım. Lambert’in muhteşem tarihi doku dediği, savaşlar, depremler, yangınlardan arat kalan gördüğü tarihi dokuydu. Bugün harabe hale getirdiğimiz mahallelerimizdi. Çocukluğumuzun sokakları, çarşıları pazar yerleriydi.
2
Sadece 1856 yılında Erzurum’da yaşanan büyük depremde 1462 ev,867 dükkân tamamen yıkılmış,1200 den fazla ev oturulamaz hale gelmiş, 26 camii ve mescid, 60 medrese ve mektep, 62 han ve hamam ya tamamen ya da kısmen tahrip olmuştu. Cumhuriyet döneminde şehirleşme adına yok edilenlerin dışında Erzurum’da kaybolan eser sayımız aşağıda çıkarılmıştır. Umarız ki vicdanları sızlatan bu tabloya bakıp gelecek için dersler çıkarmasını becerebiliriz.
3
Erzurum Şehir Merkezinde Günümüze Ulaşamayan Ancak Kaynaklarda İsimleri Tespit Edilen Yapılar Şunlardır
1.KAPILAR :Emirşeyh Kapısı, Erzincan Kapı,Gürcü Kapı, Harput Kapısı, Rus Kalesi(Bakırcı Mahallesinde), TebrizKapı, YeniKapı.
2. CAMİLER:Abdurrahman Ağa Camii, Araplar Mahallesi Camii, Boncukcu Hacı Murat Camii, Gez Camii, Hacı Abdurrahman Camii, Hacı Abdullah Camii, Hacı Mahmut Camii, Hacı Osman Camii, Hacı Süleyman Camii, Hasan i Basri Camii, İlyas Ağa Camii, İskender Paşa Camii, Karaca Bey Camii, Kepnanzade Camii, Kırmacı Camii, Kundakçı Camii, Mehdi Abbas Efendi Camii, Molla Abdullah Camii, Mücellid Kızı Camii, Osman Bin Abdülmennan Camii, Osman Paşa Camii, SalihiyeCamii,TahtaCamii
3.MESCİDLER: Sineklioğlu Mescidi, Yeni Hamam Mescidi Şerifi
4-MEDRESELER: Abdurrahman Gazi Medresesi; Ali Ağa Medresesi,Ayaz Paşa Medresesi (Şeyhzade Ömer Efendi),Sultaniye Medresesi, Cennetzade Abdullah Efendi Medresesi, Darussefa Medresesi, Emin Ağa Medresesi, Esat Paşa Medresesi, Gacıroğlu Medresesi, Hacı Ali Ağa Medresesi, Hacı Halil Ağa 4
Medresesi, Hacı Hamza Medresesi, Hacı Mehmet Efendi Medresesi, İslahiye Medresesi, İbrahim Paşa Medresesi, Kemhan Medresesi, Mehdi Abbas Efendi Medreseleri, Muhammediye Medresesi, Muit Efendi Medresesi, Muvaffakiyye Medresesi , Narmanlı Medresesi, Salihiye Medresesi, Taş Medrese, Yeğen Ahmed Ağa Medresesi
5-MEKTEPLER: Askeri Lise, Cafer Efendi Mektebi, Hacı Muhammed Ağa Mekteb-i Şerifi, İbrahim Paşa Mektebi, Lala Paşa Sıbyan Mektebi, Mekteb-i Rüştiye-i Mülkiyesi, Murat Paşa Mektebi, Nazır Katibi Mektebi, Osman Efendi Mektebi, Yeğen Ağa Mektebi, Zeynel Sıbyan Mektebi 6-KÜTÜPHANELER Cennetzade Kütüphanesi Habib Efendi Kütüphanesi Hacı Dede Ağa Kütüphanesi Hacı Mehmet Efendi Kütüphanesi Halil Efendi Kütüphanesi İbrahim Paşa Kütüphanesi 7-ZAVİYE VE TEKKELER Abbas Şeyh Zaviyesi Abdurrahman Gazi Zaviyesi Ahi Tomanbay Zaviyesi Ak Şeyh Zaviyesi Cafer Efendi Zaviyesi Derviş Zaviyesi, Ebu İshak Kaziruni
5
Zaviyesi Gaip Zaviyesi Hasan i Basri Zaviyesi Haydari'hane Zaviyesi Hoca Yakut Hangahı Karahunge Zaviyesi Mehdi Şeyh Zaviyesi Rabia Hatun Zaviyesi Seyyid Abdurrahman Cebeli Zaviyesi Sultan Mahmut Tekkesi Sultan Melik Saltuk Zaviyesi Sultaniye Zaviyesi 8- TÜRBELER: Ab-ı Güneş Ziyareti, Abülleys Ziyareti, Arap Baba Ziyareti, Dabak Baba Ziyareti 9-ERZURUM MEZARLIKLARI Acem Mezarlığı, Araplar Düzü Mezarlığı, Bahçe(Deliler Konağı) Mezarlığı, Ceylanoğlu(Osman Paşa) Mezarlığı, Çapanoğlu Mezarlığı, Çevirme Mezarlığı, Çiftekardeşler(Huykesen) Mezarlığı, Çürüklük(Hüsnü Ağa) Mezarlığı, Deliömer(Mehdi Efendi) Mezarlığı, Derviş Efendi Mezarlığı, Deveyokuşu Mezarlığı, Filköprüsü Mezarlığı, Gümüşgöz Mezarlığı, Hacıcuma Mezarlığı, Hacıkurban Mezarlığı, Hasanı" Basri Mezarlığı, Harput Kapısı Mezarlığı, İstanbul Kapı Mezarlığı, Kavak Mezarlığı, Kavak Kapı Mezarlığı, Kayeserilioğlu Mezarlığı, Kelkümbet Mezarlığı, Köşk Mezarlığı, Leblebici Mezarlığı, Mahmut Paşa Mezarlığı, Maksut Efendi Mezarlığı, Mangeser (Köprü) Mezarlığı, Sık Taşlar Mezarlığı, Öksürükbaba Mezarlığı, Sabunhane Mezarlığı, Tepe Mezarlık, Topraktabya Mezarlığı, Yeşilark Mezarlığı, Üçkümbetler (Sultan Melikşah) Mezarlığı, Yarımca Yolu Mezarlığı, Yoncalık Mezarlığı 10-HANLAR:Ali Paşa Hanı , Büyük Han, , Cabbarların Hanı, Derviş Ağa Hanı, Deve Hanları, Hacı Bali Hanı, Hoca Yakut Hanı, İt Uyutmaz Hanı, Kilise Hanı, Küçük Salih Ağa Hanı, Muhammed Kethüdaoğlu Hanı, Nemlizade Hanı, Nüzul hanı, Odabaşı Hanı, Osman Paşa Hanı, Pervizzade Mebmed Hanı, Serdar Hanı, Tebrizkapı Hanı, Tophane Hanı, Halit Ağa Oteli, Pastırmacı Oteli, Cabbarın Oteli 11-HAMAMLAR. Ayaz Paşa Hamamı, Caferi'ye Hamamı, Mekteb-i İdadi Hamamı, Mermer Hamamı, Yeni Hamam 12-ÇEŞMELER Ağvan Çeşmesi, Bican Emin Paşa Çeşmesi, Çeteci Abdullah Paşa Çeşmesi (3 adet), Dizdar Hüseyin Ağa Çeşmesi, Eminkurbu Çeşmesi, Hatun Çeşmesi, İsmail Ağa Çeşmesi, Muhsine Hatun Çeşmesi, Murat Paşa Camii Çeşmesi, Müftüzade Çeşmesi, Osman Ağa Çeşmesi, Pembe Mustafa Paşa Çeşmesi, Rıza Bey Çeşmesi 13-SARAYLAR VE KÖŞKLER: Beylerbeyi Sarayı, Hamdi Paşa Köşkü, Satırlar Konağı
6
14-KÖPRÜLER: Fil Köprüsü, İsimleri belirlenemeyen 7 adet taş köprü Pervizzade Hanı Köprüsü ,Soğuk Çermik Köprüsü, Taş Köprü
15-ASKERİ YAPILAR: Fırka-i Askeriye Dairesi, Firdevsoğlu Kışlası, Gürcükapı Karakolu, İç Kale Kışlası, Jandarma Kışlası, Mahkeme-i Şerif, Morğof Kışlası , Redif Dairesi, Samihiye Karakolu, Süvari Kışlası, Topçu Kışlası 16- ÇARŞILARVE İMALATHANELER: Attarlar, Ayaz Paşa Çarşısı, Bakırcılar, Beklit Fırını, Bıçakçılar Çarşısı, Boyahane Binası, Bozahane, Cedid Çarşısı, Darphane, Göncüklüler Çarşısı, Gülahmet Çarşısı, Habip Efendi Sabunhanesi, Kaşıkçılar Çarşısı, Kazazlar, Kazancılar, Kendirciler Çarşısı, Kilise Kapı Çarşısı, Kuyumcular Çarşısı, Küçük Çarşısı, Kürkçüler Çarşısı, Manavlar Çarşısı, Mizanhane, Mumhane, Mutafhane, Nazik Çarşısı, Rahdar Damı, Saraçhane, Silahhane, Sipahiler Çarşısı, Şabhane, Zembilciler Çarşısı (Tespit edilen 229 eser Mehmed Nusret, Abdurrahim Şerif Beygu, İbrahim
Hakkı Konyalı, H. Yurttaş ve Bilgehan Pamuk'un eserleri dikkate alınarak çıkarılmıştır.)
7