YOK OLAN MESCİDLERİMİZ
Erzurum cumhuriyetin ilk yıllarından beri bugünkü değimi ile kentsel dönüşümü sürekli yaşayan bir şehrimiz. Bu değişim sürecinde ne yazık ki mabedinden kurumsal binalarına, köprüsünden çeşmesine, sokağından mahallesine bir sürü unsurunu, tarihi yapısını kaybeden bir şehir. Bir Türk atasözü şöyledir: Hafıza-i beşer nisyan ile maluldür.. Hafızayı beşer, yani insan hafızası, nisyan ile, yani unutkanlıkla, maluldür, yani sakattır..Yani "insan unutur!.." der ve unutmuştur. Fakat tarih bir gün gelir bu unutkanlığı yüzümüze vurur. Yine güzel bir söz vardır Bazıları Latin atasözü diyorlar. Kimin söylediği önemli değil, önemli olan sözün güzelliği :Söz uçar yazı kalır.. Ve öğlede olmuştur. Bugün bizim gelecek kuşaklar için biriktirip aktardığımız notlar gibi; Erzurum tarihine önemli eserler kazandıran Zeki Başar’ın uçmayan yazıları,(kendisini rahmetle ve minnetle anmamak mümkün değil.)kitapları bize dün yapılan katliamları hatırlatıyor. Hocamızın Atatürk Üniversitesi kütüphanesi ne adeta hapsolmuş,Erzurum tarihinin gizliliklerini anlatan eserlerinin halkımıza kazandırılması gerekmektedir. Merhum Zeki Başar’ın tespit ettiği ve bugün yerinde yeller esen, okuduğunuzda bu kadarda olmaz diyeceğiniz yok olan Mescitlerimizi merak ediyor musunuz? O halde buyurunuz. Bilgiler 1970’li yıllara göre okunmalıdır. Hocamızın tasvir ettiği yerlerde bugün başka yapılar yer almaktadır.
1 Abdurrahman Ağa mescidi, Abdurrahman Ağa mahallesinde, cami sokaktaymış. Yerinde Belediye tarafından mahalle için çocuk bahçesi haline getirilmiş ise de, kitabın basıldığı tarihte (1977 de) mescid’in yeri boş bir arsa olarak duruyormuş. Bugün burası hakkında bilgi verecek olanların haber adresimize mail atmalarını bekliyoruz.
2-Ak mescidi, Şehir kulübü (bugün Adnan Menderes caddesi üzerindeki tema ve çevresindeki binaların bulunduğu alan)batısındaki merdivenli sokaktan çıkışta Bekir Baltacıya ait evin arka tarafına düşen yerde imiş. 1977 de yeri kısmen bir eve katılmış kısmen de arsa halinde bulunan mescidin akıbetimeçhul.. 1
3- Kaya Şeyh mescidi, Cumhuriyet caddesinde, Yayla Palas'ın bitişiğine düşen yerde imiş. Mescide ait yerin yarısı Foto Celâl Şengez'e, diğer yarısı da Süsler Bayan Kuaförü Cemal'e ait dükkânlar tarafından işgal edilmiştir. (Bugün Cumhuriyet Caddesinde Cafereiye camiinin karşısındaki binalar) Mescide ait Mihrabın fotoğrafçı dükkânında kaldığını incelemelerimiz arasında görmüştük. (1977 yılı)
4-Karakullukçu mescidi, Kültür Kurumu ilkokulu yanındaki Kızılay binasının arkasına düşen keresteci atölyesi yerindedir. Bu caminin yerinde sözü geçen atölye bulunmaktadır.(Bugünkü Kızılay iş hanının arka tarafı burada birde Türbe bulunuyordu. Türbenin de akıbeti meçhuldür) 5-Kazazoğİu Cafer mescidi,Kavaflar çarşısında, Esat Paşa yokuşuna giden yol üzerine düşmektedir. Yerinde ev yapılmıştır. 6-Kırklar mescidi, Ebu İshak sokağından çıkıp sola dönüşte Kale kapısının karşısındaki köşededir. Bir zamanlar Kur'an kursu olarak kullanılmıştır. Mihrabı durmaktadır. Metruk durumdadır.(1977 yılı bilgilerine göre) Bugün burası boş arsa hükmündedir. 7- Ab-i Güneş mescidi,Güneş okulunun bulunduğu alanda idi. Burada ayrıca kayıp bir de türbe vardır. 8 -Tophaneli mescidi,Çifteminareler karşısına ve Kale surları önüne düsen yerde bulunan Tophane Oteli bahçesinde idi. Bir kaç yıl evvel (1977 yılı göz önüne alınarak tespit yapılmalıdır) otel ile birlikte yıkılıp kaldırılmıştır. Daha çok otel ve altındaki dükkânların bulunduğu yere halen Vakıflar idaresince yeni bir İşhanı yaptırılmıştır. Burada da yine kayıp bir türbe vardır. 9 -Adı bilinmeyen mescid, Mihrabı duran(1977 yılına göre), fakat adı bilinmeyen bu mescid, Caferiye mahallesinde Barutçu sokaktadır. Yan tarafı Cumhuriyet caddesine bakan fırıncı Halil Akpınar apartmanın(Şato mobilya’nın ) karşı tarafına düşmektedir. 1970'deki incelemelerimiz sırasında arsa halinde bulunan bu yerde mescide ait mihrabı görmüştük. 1974 Eylülünde yeniden incelemek istediğimizde, mihrabın bulunmadığım, arsaya apartman yapılmış olduğunu gördük. Mihrap ta yok olmuştur. Bugün boş arsa halindedir. 10-Topçuoğlu Ağaefendi mescidi; Ayazpaşa mahallesinde, tahminen Bayramoğlulara ait olan evin arka tarafına düşen yerde idi. Bugünlerde Çifte Minareli Medresenin borularını dert edinen basın mensuplarına, Lala Paşa camisinin restorasyonu esnasında yok edilen 100 yıllık Müezzin mahfilini, ve pencere üstlerinden sökülen asırlık çinileri de dert edinmelerini öneririm.. Evet söz uçar yazı kalır. Bizden hatırlatması. Şimdi bu yazıyı okuyanlar mescitlerin hangi yıllarda, kimin zamanında yok edildiklerini merak ettikleri gibi, birileri de yarın günümüzde yok edilenleri ve edenleri merak edip hayırla(!) anacaklardır..
2
Yukarıda ki resim 1957 Caferiye Mahallesi, arkada Taş ambarlar, İbrahim Paşa mahallesini göstermektedir. İşaretli iki yer kaybolan mescit yerlerini göstermektedir.
3
Peki, namaz kıldığımız bazı mescid ve camilerin yerlerinde daha önceleri başka mescid ve camiler bulunduğunu biliyor musunuz? Rahmetli Zeki Başar hocamızın ifadesiyle; “Erzurum’daki Paşalara ve halka ait bazı mütevazi cami ve mescidler yıkılarak yerine daha büyükleri mi yapılmıştır, yoksa eskiler köhnemiş olduklarından mı yenilerinin yapılması sağlanmıştır? Nedeni bilinmiyor. Tarihçi Abdurrahim Şerif Beygu’ rahmetlinin yazdıkları şöyle: Üç kümnbetlerin hemen yanı başında ki Gürcü Mehmed Paşa camisinin yerinde daha önce bir Saltuklu Camisi ve külliyesi varmış.. Esad Paşa Camisi Karacabey mescidi üzerine inşa edilmiş. Esad Paşa Medresesinin de yerine yeller esiyor. Hacı Cuma Mescidinin yerinde daha önceden başka bir mescid bulunuyormuş. Şeyhler camisinin yerinde de başka bir mescid varmış. Mehdi Abbas Mescidi ve medreselerinin yerine şimdi ki Sığırcık Camisi yapılmış. Habib Efendi mahalesinde ki Timan Tezkerecesi Ömer Efendi adına yapılan mescidin yerinde Gazi Gıyaseddin Dede Mescidi bulunuyormuş. Kuyucu Murad Paşa Camisi, Ahmediye Medersesi üzerine inşa edilmiş.Ahmediye Mescidinin minaresi Murad Paşa Camisine mal edilmiş. Emirşeyh Mescidi’nin yerinde bundan önce başka bir mescid varmış. Erzurum Defterdarı Cafer Efendi Karaşeyh mescidi karşısında şimdiki Caferiye (Cafer Ağa) Camisini yaptırmış. Darağacı Mescidinin yerinde de daha önce başka bir mescid bulunuyormuş.
4
Eskiden mescid olup ta, üzerine cami yaptırıldığı kitabelerinden belli olan camilerimiz ise şunlar; Kadana Mescidi, Derviş Ağa, Karakullukçu, Köse Ömer Ağa, Pervizoğlu… Diğer tahta minareli camilerin yerlerinde de daha önceleri başka cami ve mescidlerin bulunduğu tahmin edilmektedir.
Yoların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir ERZURUM isimli kitapta yazılan ve daha önce ki bir yazımızda ifade ettiğimiz Erzurum’un kaybolan camii ve mescidleri ise şöyle sıralanmaktadır: Abdurrahman Ağa Camii Araplar Mahallesi Camii Boncuklu Hacı Murad Camii Gez Camii Hacı Abdurrahman Camii Hacı Abdullah Camii Hacı Mahmut Camii Hacı Osman Camii Hacı Süleyman Camii Hasan Basri Camii İlyas ağa Camii İskender Paşa Camii Karaca Bey camii Kepnanzade Camii Kırmacı Camii Kundakçı Camii Mehdei Abbas Efendi Camii Molla Abdullah Camii Mücelldi Kızı Camii Osman bin Abdülmennan Camii Osman Paşa Camii Salihiye Camii 5
Tahta Camii
MESCİDLER: Sineklioğlu Mescidi Yeni Hamam Mescidi
6
7