Gaceta INEE 08 [Lenguas]

DE LA POLÍTICA NACIONAL DE EVALUACIÓN EDUCATIVA EN MÉXICO Recorrer, aprender y arribar

www.inee.com.mx

Año 3. No. 8 / julio-octubre 2017

Publicación cuatrimestral para contribuir al diálogo del Sistema Nacional de Evaluación Educativa

Fortalecimiento de capacidades y evaluación: abriendo caminos para mejorar la educación Innovación y mejora Giulianna Mendieta Daniela Dorantes Eduardo Backhoff Francisco Miranda

Experiencias internacionales Marcos Roggero (Argentina) Adriana Viteri, Pablo Orrego y Martín Icaza (llece) Institutos de Evaluación de Argentina, Colombia, El Salvador, Honduras, Paraguay y Perú

Voces y experiencias de vida Javier Gomá (España) Silvia Montoya (Canadá-unesco) Juan Villoro Acuerdos en favor de los niños jornaleros migrantes

Con suplemento especial: Una radiografía del Programa de Mediano Plazo del Sistema Nacional de Evaluación Educativa 2016-2020

Trabajo desde el snee Francisco Ayón Joel Ramírez Díaz David Aguilar Equipos de evaluación de Baja California Sur, Puebla y Zacatecas

Con textos traducidos al otomí de la Sierra de Hidalgo y al tojolobal de Chiapas

Ja Gaseta ja b’a Politika Nasyonal ja b’a Ebalwasyon Edukatiba Ja Yip ja b’a snajeli´ sok ja b’a ilxuk janek’ wa xnaxi´: wan jamyex b’ej jumasa´ ja b’a oj tojb’uk ja sje´jel ju´uni Tojolabal de chiapas

Gaseta nge ra Ntꞌëdi Ha̱iꞌbonda̱ nge ra Ntꞌa̱nni nange ra Nxa̱di Di hätra tsꞌe̱di hangu i pädi ꞌne yo̱ ntꞌa̱nni: i xokyo̱ ꞌyu gepu̱ di japi da bo̱mmánho yo̱ nxa̱di i

Otomí

ArtĂ­culos

en lenguas indĂ­genas

98

TOJOLABAL DE CHIAPAS MANB’A X-AJYI´ TS’IJB’ANEL

Ja manaka´ kajan sb’aji´: ¿machtik junk’a wa xch’ak yil-e´ ja jas wa xmakuni´ b’a ilxuk janek’ wa xnaxi´?

Se´ mi xna´atik ja sb’i´ile´i, janaka ma´ wa xwajye´ ja b’a snajtsil xneb’xi´ ju´uni´, wa x-a´tijiye´ sok ja k’ole´ b’a estatado´i, wa x-ochye´ lo´il sok ja je´uman jun jumasa´ sok ja wa x-a´tijiye´ b’a chikani´, wa sle´awe´ sok wa xchapawe´ ja jas wa xmakuni´ b’a jk’elxuk ja jas oj elk’otiki´ b’a oj b’ob’uk ja jas ye´n kajan sb’aj ja inee. Ye´naka kajan sb’aje´ sok wa sk’elawe´ jastik minaka´ lek wan je´xel ju´un ja b’a nasyoni´ sok le´awe´ jastal oj stojb’ese´. Mi wa x-elye´ ja b’a poto, pe sk’ulan ja ya´tele´ b’a jitsan jastik oj jtukb’uki´.

K

issi, Moisés, Yosellín, Jersson, Martha, Oscar sok Tania ye´n kajan sb’aje´ ja b’a jastik wa xch’ak k’elxuk b’a sneb’ ju´uni´ sok wani´ sje´awe´ tuktukil k’ole´ ja b’a Instituto Nasyonal ja b’a Ebalwasyon ja b’a Edukasyoni (inee). Ja ye´nle´i, neb’umane´ ju´un b’a snajtsil xneb’xi´ ju´un b’a gobyerno, ja ya´ni wani´ sneb’awe´ masa´ kada k’ak’uj sok wani´ xya´ sneb’-e´ lek ja tuki´, ja ma´tik wa sk’ulane´ ya´tele´ b’a junxtani´i ja entidad mejikanasi sok ja b’a payis jumasa´ b’a latinoamerikanosi, jani wa xyila´ ja Gaseta iti.

Ja jas wa xk’anxi´: ke jitsan oj sna´e´ ke ja inee wa xchoyila´ jastal x-ek’tok ja sistema.

Tania Calderas Romero, ja ay yi oj 39 jab’il, ye´n olamal ja b’a proyekto ja b’a Unidad b’a Ebalwasyon ja b’a Sistema Edukatibo Nasyonal b’a inee, jas wa x-yila´ ja subdirektori ye´n kajan sb’aj ja Ebalwasyon ja Condisyon Básikas ja b’a Ensenyansa sok

b’a Aprendisaje (ecea) b’a sekundarya sok b’a Prepa. Ja b’a k’ole´ iti´.

Wa xk’elatikon jastik wa xch’ak ilxuki´ sok jastik wa xch’ak k’anxuk b’a ilxuk k’ote´ ja b’a jas wa xtukb’i ja b’a ecea (Ebalwasyon ja Condisyon Básikas ja b’a Ensenyansa sok b’a Aprendisaje), sok ja b’a alub’alxa´ oj k’ulaxuki´ ja b’a jastalni ay ja b’a snajtsil xneb’xi´ ju´uni´ sok jastik wa xk’ulaxi´ b’a kada nibeli´. Wala´ a´tijitikon ja b’a jastal wa xk’ulaxi´ b’a jas wa xtukb’esi´i b’a jani oj k’ulaxuk ja b’a jasni alub’alxa´, ay jas wa xwaj job’tikon ja b’a snajtsil sneb’jel ju´uni´ sok wa xwaj k’eltikon ja oj k’ulaxuki´. B’a lajani´a, b’a junxta sok b’a pilan k’ole´ b’a ecea primarya sok pre´eskolar ja b’a inee, b’a mi jel najat b’ejyitikon. Wa xcho´ la´ mojtanitikon b’a k’ole´ b’a ma´ jas wa xya´ k’e´uke´ b’a oj ochuke´ lek lo´il. Yuj ja jawi´ jitsanxa snajtsil sneb’jel ju´un wala´ wajyon ek’ ja b’a jpayistiki. Jach jelxa kilonej juntiro. Yuj ja jawi´ jneb’ata mas sok jani´ k’ultikon ja ka´teltikon ja tiwi´. Ja jastal wala´ wajyon wa xjak jk’ujol ja jastal ti ajyiyon b’a snajtsil sneb’jel ju´uni´, ja b’a jastal wala´ ochtikon lo´ili´ sok wa xmaklatikon sok ja b’a proyekto iti ke wa alxi´ sok jastal wa xneb’xi´ ju´uni´, jitsan jas wa xch’ak ilxuk ja b’a snajtsil xneb’xi´ ju´uni, jelni st’ilanila´ yuj wa xna´atikon tuktukil jastal wa x-ajyiye´ ja iti wani xkits’atikona´ ja xchapatikon ja jas jmakunuki´, wa xle´atikon ke oj sje´ ja jastale´ ja winike´ jumasa´ sok ja iti wanto la´ kantikon jakan sok jastik iti´.

Ja Tania ja ye´ni jun psikologa ti elel jan b’a Universidad Nacional Autónoma de México (unam), sok ay smayestriya b’a Psikoterapia Humanista yuj ja Universidad Vasco b’a Quiroga b’a Morelia, Michoacán. Ja jastal iti ja wa sk’ulan ja ya´teli´.

Yajni xpukxi´ wa x-ek’ot ja b’a ka´teli´, wa xmajla´ oj elk’ot ja smeranili´. Wa xk’ulan jun proyekto b’a jel xk’ana´ oj k’uluk sok jelni´ st’ilanila´ yuj jelni wa xkila´a ja b’a ilxuk janek’ wa xnaxi´ b’a pilani ma´ oj yila´. Wani xk’ana´ ke jitsani´ ja ma´ oj sna´ sb’aj ja Instituo ke mi kechani wa xyila´ janek’ wa xb’ob’ yuj ja je´uman ju´uni´, yuj wa xcho xk’elatikon jastal ay sok ja st’ilanil sok jastalni´ wa xmakuni´ ja sistema, ja jasni wane´ sk’ulajel ma´ ay xchol wa sk’elawe´ ja b’a sneb’jel ju´uni´, cho jachni ja sistema. Jun yaljel, ki-

lonejni jitsan programa ke jelni jitsan wa xch’akawe´ ja tak’ini´, pe mey yi oje´ ju´un b’a oj skolta´ sb’aje´ b’a jastalni oj ya´teltaje´ b’a spetsanil snajtsil sneb’jel ju´uni´.

Ay jitsanlek snajtsil sneb’jel ju´un ja b’a x-uxi´ ja´i mi xya´ makunuke´ yuj mey ja´, ay antena mi xmakuni´, ma´ komputadora tinaka wan jomela´ ma´ kechan nolan.

Ja payistiki jachni aya´: kechan lom xwa xch’akxi´ ja tak’in b’a mini xmakuni´ oj k’e neb’xuk jasni st’ilanilni´ oj neb’xuki´.

Mini xchiknaji´ ja wan yamxeli´, ma´ jas oj jmakunuki´, b’anaka´ aye´ ja manaka ay xchole´ b’a sneb’jel ju´uni ja b’a stukb’ese´ ja jastik iti´.

Ja Tania ti sb’aj b’a xchonab’il b’a México, ay chab’ yal yak’ix june´ b’a 3 jab’il sok b’a 5 jab’il, wa xyala´: —Ja yajni wa sjob’owe´ ja jas wa xk’ulani´, wa xkalyab’ye´ ke wanon a´tel ja b’a tojb’uk ja snajtsil sneb’jel ju´uni´, nab’al ja tuk yal untiki´ oj cho sneb’-e´ lek jastal ye´nle´.

Ja gusto´ili: Oj ilxuk ke ti wa xk’e´ stul b’a estado jumasa´

Jersson Arnulfo Guerrero Nava, ay yi oj 29 jab’il, ye´n ajwalal b’a proyekto ja b’a Direksyon General ja b’a Coordinación ja b’a Sistema Nasyonal b’a Ebalwasyon Edukatiba (snee) ja b’a inee sok ye´n wa sk’ela´ ja Proyekto Nasyonal b’a Ebalwasyon sok ja Mejora Edukatiba b’a Escuelas Multigrado (Pronaeme). Ja b’a janek’ni wa sna´a: Oj a´tijanan ja ili´ jachni ayni swokolilal b’a wa xtax ja jas ts’ijb’unub’al b’a mi pukub’aluk. Jelni st’ilanil oj ja´ na´ jastal oj lolanansok ja k’ole´ ma´ wane´ a´tel b’a jelni sna´awe´ b’a titani b’a tiwa´. Ja iti mani´ st’ilanil wa xya´ jna´tikonleka´ ja jas wantikon sk’ulajeli´ b’a oj ka´ ek’tikonyi´ b’a mini jel mokol oj yab’ ma´ wa xk’ana´ oj sk’uluki´. Smeranilni´a oj b’ob’ kaltikon yab’ye´ ja jas oj sk’uluke´ ja ma´ wa sna´awe´ lek b’a titani tiwi, yuj ja ye´nle´i ye´n sk’uluke´ ja proyekto jumasa´ ja b’a ilxuk jastal oj elk’ot ja jas wa xna´xi´i ja b’a oj ya´ ochuke´ ja b’a 2016 manb’a 2020 yuj ja Programa b’a Mediano Plazo ja b’a Sistema Nasyonal b’a Ebalwasyon Edukatiba (pmp snee). Ja wa sk’ana´ ojni´ ja jas wa xyala´ ja proyekto manab’al oj ch’akya´ och spetsanil ma´ wa sk’anawe´

99 Ja Gaseta ja b’a Politika Nasyonal ja b’a Ebalwasyon Edukatiba

oj a´tijuke´i sok ojni k’ulaxuk b’a ilxuk janek’ wa xnaxi´ b’a k’e´elni´ jani´, smeranilni´a sok tini oj ajyuka´.

Ja ekonmista iti ti elel jan b’a Universidad Nasyonal b’a Kolombia sok ayni smayestriya b’a Gobierno sok b’a Asuntos Públicos yuj ja Facultad Latinoamericana b’a Ciencias Sociales (flacso), b’a k’ole´ b’a México, ja wa xpukxi´ b’a Pronaeme, tini chapub’al b’a manaka´ wan a´tel b’a 28 entidades b’a snajtil yok ja jab’ili´: —Wani´ xya´ gusto axikona´ yuj jastal wa x-ilxi´ wa xk’e´ tukxuk mani b’a yojola´ oj b’ob’ k’umanuke´ b’a tsamani´ oj sk’uluke´ partisipara ja jastal b’a jas wa xcholxi´ b’a ma´ jistan wa xyila´ b’a snee, oj maklajuke´ yuj ja instuto autónomo mini t’ilanuk oj sjak´-e´ b’a jastalni wa sk’anawe´ ja politiko. Ay jun ma´ slika´ ja sk’ab’i´ cho slikawe´ 26 sok ja ye´ni ti yalawe´a: “Jachuk ja ke´ni wan ek’ jb’aj jasnaka´ mi lek jastal iti´”. Sts’akatal ja jawi, ja proyekto b’a jitsan grado ja skaje´il b’a jastal oj k’e´ stul-e´ ja estado b’a stojb’ese´ jasni mito chikanuki´.

Smajlajel: Ja b’a jastal jitsan ma´ jas oj sk’uluke´i´

Ja Martha Cruz Morales, ay yi oj 35 jab’il, ye´n olomal ja b’a proyekto ja b’a Direksyon b’a Ebalwasyon b’a Polítikas sok Programas Edukatibos, ja b’a Direksyon General ja b’a jas alub’al oj k’ulaxuk ja b’a mas lekxa´ ja jas je´xuki´. Ja ye´ni wa xyala´: Ja ka´teli´jel st’ilanil. Ja jastilni jas alub’al oj k’ulaxuk, k’elatik janek’ wa xna´xi´, cho jk’ulantikoni´a b’a jastal ya´teltajel ja sneb’jel ju´uni´ jani b’a jkiltikon yal untik indígena b’a sneb’jel ju´un k’e´umto´i. Spetsanil ja jas ch’ak na´xuki´ jani ajukyi´ ja Direksyon jas alub’al oj k’ulaxuk b’a ojni sk’ele´ sok ojni b’ob’ cho kotanuk jastal oj k’ulaxuki´.Ja yajni ch’ak pukxuki´ Jas alub’al oj k’ulaxuk b’a jani´i, jel gusto axiyon yuj jani wa sje´a jasni jk’ulonejtikoni´ sok jpetsanil ja jas jta´atikoni´ sok ch’ak jcholtikon lek ja b’a k’ole´ aytikoni´. Alub’alni ja jastal oj ch’ak k’ulaxuki´, jastalni alub’alni oj k’ulaxuk jani yaluneje´ ja politiko´a, pe lek oj alxukyab’ jun yal untiki´, jachni b’a jasa´ walyab’a´, b’a jexuk b’a ajyuk wajel, b’a oj yalawab’ ja jasni jel t’ilanil oj a´teltaxuki´ sok ja b’a ayni´ jas wan ek’eli´.

Martha ja ye´ni lisensyada b’a Derecho yuj ja Benemérita Universidad Autónoma b’a Puebla sok ay smayestriya b’a Administración sok Polítikas Públikas yuj ja Centro b’a Investigación sok Dosensya Económikas. Ja snan stati kechan sprimarya yi oje´.

— Ja yajni wa sjob’oweki´ jasunk’a ja ka´teli´, wa xkalyab’ye sok jastik wantikon yiljel jastal wa snab’awe´ ju´un ja indígena sok jastal jitsan ma´ wa xyakan ja yestudyo ja b’a prepa, jun yaljel. Wa xkalyab’ye´ jastiknaka´ wantikon sk’el ja jastik mi lek wan k’ulaxeli´ wa xk’elatikon, wa xcho xjob’yile´ jastal wa sk’ulane´ pensar. Wa xcham sk’ujole´ yuj jel t’usan wa xyilawotikon, wa xyilawe´ ja México jastal jun payis b’a jel xiwela´ sb’aj. Wa xyalwekab’i: ¿Jastal oj b’ob’ a´tijanan ja tiwi? Pe ja yajni wa xkalyab’ ke wa xk’ulan gusto ja jas wa xk’ulani´, lekni lek wa xkila´a, ke oxe´ jab’il wanon a´tel b’a jastal jun xchab’il snajtsil sb’ejel ju´un, wanon sneb’jel wa stupowone´ yuj ka´tel iti, jitsanlek jas wa xk’ulantikon b’a oj lekb’uk ja sjejel ju´uni´, wa xgusto axiye´.

Jastal wa xneb’xi´ jastal iti, ja Martha wa xcholo´: —Ja mani wala´ ochyon sok lo´il ja entidad jumasa´ jani sok ja ma´tik wan a´teli´, je´uman ju´un sok manaka ay chol b’a sneb’jel ju´uni´. Yuj ye´nle´ wa xkila´ jastalni ay ja sneb’jel ju´uni´. Ja iti wokolni oj yi´ sb’ejlala´ yuj jun payis tuktukilotikni´a, yuj ja b’a jastal ayni wa slaja´ sb’aji´, pe ajni jas jitsan mi slaja´ sb’aja´, yuj jawi´ jelni wokol oj b’ob’ ch’ak tojb’uk spetsanila´. Ja b’a oj b’ob’uk jel st’ilanil oj k’ulaxuk entender.

Ja wa xk’anxi´: Ja ka´teli ke a´a skolta´ ja jpayistiki´

Kissi Guzmán Tinajero, ay yi oj 36 jab’il, ye´n subdirektora ja b’a Pruebas b’a Lenguaje sok Comunicación sok b’a Ciencias Sociales ja b’a yojolni´ ja b’a Unidad b’a Ebalwasyon b’a Sistema Edukatibo Nasyonali: —Ja ka´teli´ wa sk’ela´ jastal oj elk’ot ja jastik wan k’elxeli´, manb’a wa xk’e´ k’ulaxuk sok manb’a oj k’ulaxuk, b’a mani´ oj elk’ota´, b’a oj na´xuk ke ja neb’a ju´un ja b’a payisi´ yi´ajetani´ sb’ejlala´ ma´ sna´awetani´a sok jastiknaka´ ojni ch’ak

k’ulaxuki´ ja jasni ti ts’ijb’unub’al ja b’a Kurríkulum nasyonal. Ja b’a jastal ilxuk jastalni´ wan ts’ikb’el ja derecho leklekni lek oj neb’xuk ja ju´uni´. Wa xcho´ k’ulantikon partisipar b’a jas jujuntik yaljel b’a tekniko jumasa´: wa xje´atikon yile´ jastal elel k’oti´ wa xcho xkilatikon ja je´uman ju´un jumasa´ sok ja ma´tik kajan sb’aj

100

TOJOLABAL DE CHIAPAS

wa sk’ela´ ja b’a sneb’jel ju´uni ta wa xya´ makunuke´ ilub’al ke ke´n wa xka´ eltikoni ja b’a inee. Ja yajni wanto xchapjel ja jas ilxuk’oti´ wa sk’ulane´ partisipar je´a ju´un jumasa´ b’a spetsanil ja estado, jani b’a oj yalkab’tikon jasni wan ek’el ja b’a snajtsil sneb’jel ju´uni. Ja jasni jta´unejtikon ja b’a jastal mini ch’ak ab’xuk jas xcholxi´.

Wa k’anatikon k’ultikon yajk’achil jas wa xk’ana´ oj elk’ot kujtikoni´ ja man b’a oj k’otuk jas wantikon yiljeli´ sok ayni´ ma´ sb’eja´.

Ja Kissi lisensyada b’a Psicología yuj ja Facultad b’a Psicología b’a unam sok doktorani b’a Edukasyon sok b’a Desarrollo ja b’a snajtsil b’a sneb’xi´i: Ja b’a jastalni´ wa xyila´: —Ja jas wa xk’ana´ oj k’ultikoni ja yajni jpilatikon ja jas ab’ub’alxa´ ja k’ultikon ja Planea (Plan Nasyonal ja b’a Ebalwasyon ja b’a Aprendisajes), jun yaljel, jas wa sk’ana´ oj sk’uluki´ ke ojni elk’ota´. Ja yajni wa x-aljikab’tikon ma´ wa sts’ijb’ajikitikoni´. ¿Jasunk’a oj k’uluk sok ja iti yuj ay jun ma´ 70% ja ma´ wa xjeyi´ ju´un tito aye´ 1 nivel? ¿Jas sb’ej ja iti´? ¿Ma´ la´ jwajkona´sok jastal?, ja jawi´ jelnaka jitsan ja jasnaka yi oji´. Ja b’a ye´nle´i, jachni wa xcholxiyile´ leka´ ke we´n oj ja je´ jas wa xtub’esxi´ b’a ilxuk’ot ja jas ek’oti´ sok oj cho ja walyab’ jas oj b’ob’ sk’el-e´ sok b’a jastal iti´, jun yaljel, jastik oj sk’ulukje´ ja b’a sje´e´ ju´uni´. Jun yaljel, masni k’ot yuj jastal chiknajelxa´, oj ilxuk ja jas k’ulub’ali´ tini yi oj jas wa ilxi´, jastalni tojb’esnub’al sok jastik jawi´, ti wa xneb’xi jujuntik jastal oj je´xuk ja ju´uni´.

Ja b’a Kissi: — Ama´ mi jel stojilaluk yaljel, pe wa xna´a ke ja ka´teli wa skolta ja jpayistiki´.

Ja yajni ay jas wanon xpajeli ma´ wanon sk’ulajel jun ju´un, wa xna´a jasni oj sk’ul leki´, ja b’a jasni oj je´i, jun yaljel: oj sk’el jastal oj chapxuk b’a ilxuk janek’ wa xnaxi´, oj alxuk ke oj makunuk sok oj cho k’ulaxuk ke oj ek’ mas ja jas wa x-alxi´ b’a ma´ jitsane´i yuj jastal jb’aji´ jastal jun ye´n kajan sb’aj jas oj k’elxuk. Wa xk’ana´ oj kal ke oj k’uluk sok wa xk’ulan pensar ke ojni b’ob’ koltanikona´. La´ jach wa xchiknaji´ ke kechan jun yaljel, pe smeranilni´a”

B’a jasni oj b’ob’uki´: wa x-ilxi ke ja ka´teltikoni wa xk’ulaxi b’a smeranil.

Ja Juan Moisés Moreno Guzmán, ay yi oj 33 jab’il, ye´n olamal b’a ja b’a proyekto ja b’a Direksyon ja b’a jas alub’al oj k’ulaxuk

ja b’a jastal mas lek oj ajyuk ja Institusyonesi sok ja Politika b’a inee: —Ja jasunk’iluk ja wa xk’ulani´ ja wa xch’ak k’eltala´uk ja b’a jastal wa xneb’xi ju´uni ja b’a oj k’ulaxuk ja jasnaka alub’alxa´. Ayxa oxe´ ti ayon ja ili sok k’ulunejni partisipar ja b’a oj k’ulaxuk ja jastalni ja b’a ja jasnaka´ alub’alxa´, ja b’a jastik wa x-alxi´ sok ja b’a yal ak’ixuki sok ja b’a yal keremtiki sok keremtik b’a moj aljelal jumasa´ ma´tik moj aljelal jumasa´ wa x-a´tiji´ b’a alaj ma´ wa xwaj b’a pilan luwar, ja b’a jastik wa x-alxi´ ja b’a sneb’jel ju´un indígena sok cho jachuk ja b’a prepa. Jach jel lek yiljel ja yajni waxa wila´ ja wa wa´tel ja jas wana sk’ulajeli, ja b’a jas wana sk’ulajel ja b’a jastal oj xch’ayxuk ja jas mi lek wan k’ulaxelyi´ ja b’a ma´tik mi xkits’ji´i ja b’a ma´ mas mi xkits’ji´i, ja jastalni wa xyala´ ja Je´uman ju´un Sylvia Schmelkes ja yajni wa xyala´ sok ja b’a moj aljelal jumasa´ a´tijum alaji´ b’a ma´tik wa xwaj b’a pilan luwari. Ja yuj, je lek juntiro ja yajni wa x-ilxi´ ja jastik wa xch’ak k’ulaxuki´ ja jastalni sk’uluneje´ pirmar ja aku´erdo ja wake´ estado jumasa´ ja b’a oj koltaxuk ja yal untik jumasa´ b’a jastal iti. Junuk ja b’a wa x-och jgusto´il ja yajni wa xyila´ja jastik wa xch’ak’ sk’uluki ke´ wani k’ulaxela´.

Ja Juan Moisés jun lisenciado b’a Jastikwa xch’ak ilxuk b’a Politikas sok b’a jastik wa xch’ak k’elxuk b’a jastik wa xch’ak chiknajuk sok je´uman b’a Gobyerno sok b’a jastik wa xch’ak k’elxuk b’a wa Xch’ak Chiknajuk yuj ja unam. Ja b’a jastik naka yiluneji ja b’a jastik wa xch’ak sk’uluki cho´ wani sk’ela´ ja b’a jastik wa xch’ak chapxuki sok ja b’a Evalwasyoni ja b’a Conafe: —Ti jna´a sb’aj tiwi ja yal untik jumasa´ ja ma´tik wa xwaj ja b’a jastik wa xch’ak k’ulaxuk ja tiwi sok jmakla´ ja jas jasunk’iluk ja wa sk’anwe´i, ja b’a jasunk’iluk ja wa sk’anawe´oj sta´e´i sok ja b’a jastik junk’iluk ja wa sk’anwe´i. Wa xya´a chamk’ujolil, pe jachuk wa xya´a slamanil ja yajni wa tseniye´ ja yal untiki sok ja yajni wa xyilawa´ sok wa sna´awe´ ja ye´nle´i ke ay jas oj ja k’uluk b’a mas lek ja b’a jastal oj sneb’e´ ju´uni. Ja yajni wa sjob’oweki ja jnan jtat ja jasunk’iluk ja wa xk’ulan ja b’a kateli´ wa xkalyab’i ke ay jas wantikon sk’ulajel ja b’a jastal mas lek oj ajyuk ja b’a jastal wa xneb’xi ju´uni. Ja ye´nle´i wa sna´awe´ ja sb’ej ja jas wanon yaljeli, wa xyalwe´ kab’ ke oj kayi gana, ke aj k’ul lek, ke ti cho la´ ajyiyon tiwi´, ke

chikan b’a ayona oj jb’ob’ koltaye´ ja b’a jasunk’uluk ja wan ek’el sb’aje´ ja ma´ wa xwaj b’a pilan luwari ma´ ja b’a indígena jumasa´ oj stukb’es, ke ja k´uluk ja b’a janek’ni oj jb’ob’ kuji´. Ay jun yal kak’ix b’a oxe´ jab’il wa sna´a ke tiwala´a´tijiyon b’a inee yuj wani xcho´ jcholo´ yab’a´ sok jaktani jak sk’el-ona´. Ja ke´ni wa xkalyab’i ke wala´ a´tijiyon b’a oj kolta ja yal untiki ja ye´ni wa stseni´.

Oj ja walyab’ ke oj b’ob’k’ulaxuk yuj: ja yajni wa xna´tik ja jastik wa xch’ak ilxuki´ wa xmakuni´ b’a mas lek ja jas wa xk’ulaxi´i.

Ja Yosselin Márquez Gutiérrez, ay yi oj 32 jab’il, ye´n olomal b’a proyekto ja b’a Direksyon ja b’a jastik wa xch’ak k’ulaxuk b’a Evaluasyon b’a Politikas sok b’a Institusyones b’a Direksion General b’a jastik wa xch’ak k’ulaxuk ja b’a inee: —Ay b’a k’unej partisipar sok ja b’a jastiknaka´ wa xch’ak k’ulaxuki´, ja jasunk’iluk ja mas jel st’ilanil wa sk’ulan ja Instituto. Sok wa xcho xk’ulantikon enkwesta jumasa´ b’a oj kiltikon jastal wa xyilawe´ ja ye´nle´i sok b’a oj ilxuk ja b’a jastal jel lek wa xyilawe´ ja je´a ju´un jumasa´ ja b’a jastik wa xk’ulaxi´ ja b’a evalwasyoni. Wa xk’e´ jkultikon ja b’a jastal wa xk’e´ job’tikon ja b’a jastal wa x-ajyi´ ocheli sok jastik wa xk’apxi´ ayxa ki ojtikon jujuntik b’a kada jujune´ ja jastik wa xk’ulaxi´ ja b’a ilxuk janek’ wa xnaxi´i ja b’a jastal wa x-a´tijiye´ ja Je´a ju´un jumasa´. Ja b’a jastal wa xjob’xi jach jastal b’a jel st’ilanil yuj wa xb’ob’ jna´tikon ja jasunk’iluk ja wa sk’ulane´ pensari. Ja yajni wa xk’elatikon ja b’a jasunk’iluk ja wa xjob’xi, wa kilatikon ke tuktukil jastak wa ch’ak ilxuk b’a kada entidad pederatiba.

Mi junukxta´ ja jasunk’iluk ja wa x-ilxi´ ja b’a xchonab’il b’a Mejiko ke sok ja b’a Kolima, junuk ja b’a jastal wa x-ilxi´.

Ja Yosselin sk’ulan estudiar ja licenciatura b’a Ciencias b’a Educación ja b’a Universidad Autónoma b’a Estado b’a Hidalgo, ke chapunejni´ sb’aj ja b’a Politika sok ja b’a jastik wa xk’ulaxi ja b’a xneb’xi ju´uni ja b’a flacso sok mayestriya ba’ Departamento b’a jastik wa xch’ak le´xuk b’a xneb’xi´ ju´uni sok ja b’a Centro b’a Inbestigasyon sok ja Estudiyo Abansados ja b’a Instituto Politéknico Nasyonal (Cinvestav).

—Je lek x-ilxi´ juntiro ja yajni wa xna´xi ke ja resultado jumasa´ mi tita

101 Ja Gaseta ja b’a Politika Nasyonal ja b’a Ebalwasyon Edukatiba

wa xkan b’a jun ju´un, sok wa xch’ak makunuk b’a jastal oj syam ja ma´tik ay xchol b’a wa xneb’xi ju´uni ja b’a jastal mas lek oj k’ulaxuk ja b’a ilxuk janek’ wa xna´xi´. Jachni jel st’ilanila´ sok wa xb’ob’ jkultikon pensar ke ja b’a tuktukil jastik wa xch’ak alxuki ay jas jb’ob’ jkultikon ja b’a jastal oj koltatikon ja entidad pederatiba jumasa´. Ja jastalni´ mas leki ke chikan machunk’iluka´ oj jb’ob’ ya´ makununuk ja jas wan alxeli´. Ja je´a ju´uni oj jb’ob’ yile´ ja jastik junk’uluk ja wa xk’ulaxi´ kontestar ja b’a jas wa xk’ulaxi wani x-ilxi´ ja jasunk’iluk ja wan k’ulaxeli´, ke tixani´ kanel ja jasunk’iluk ja wa xyala´ sok ja jasunk’iluk ja oj yal-e´ ja ma´tik ay xchol b’a wa xneb’xi ju´uni oj jb’ob’ yale´. “ja ke´ni oj jb’o jtojb’es jb’aj mas lek ja b’a jastal iti nab’al ja je´a ju´un jumasa´ mas lekxa´ oj sk’uluke´ ja b’a ilxuk janek’ wa xnaxi´”. Ja yuj ja yajni wa xk’ulantikon ja b’a jastik wa xjob’xi jani wa xk’ulantikon pensar sok ja b’a je´a ju´un jumasa´, ke wa xmajlatikon ke oj sk’ulkitikon kontestar, b’a mas mi jel wokoluk sok oj b’ob’ yal ja jasunk’iluk ja wan sk’ulajeli, yuj wani xk’anatikon oj kab’tikon ja jasunk’iluk ja wa xyala´a sok oj ka´ snatikon ja ma´tiknaka ay xcholi´. Wani xk’ulantikon pensar ke ja jas wa xjob’xi jach jel st’ilanil ja b’a je´a ju´uni sok jastik junk’iluk oj chaptikon ja b’a jastalni smeranilek oj koltajuke´ ja b’a jastik oj ch’ak k’ulaxuki´. Wani xk’ana´ oj kiltikon jastal wa xyila´ ja je´a ju´un jumasa´ ja b’a jastal mas lek oj chapxuk ja ilxuk janek’ wa xnaxi´.

Ja jastalni´ aye´ ja b’a smoj aljel jumasa´ sok ja b’a jastik wa sk’ulane´i.

—Ja jnan jtat jumasa´ wa x-ajiyile´ gusto´il, wa xkalyab’ye´ ja jasunk’iluk ja wanon sk’ulajeli´ sok ja jastal jel lek xk’ab’ ja lom ti wanon a´tel b’a inee. Wa xyawekab’i: “jel lek ja jastal ti aya´ ja b’a jastal oj ja neb’ mas ja jasa´ neb’uneji´ yuj ja b’a payistiki jel wokol juntiro oj jb’ob’ ochan ja b’a jastal jawi´”. Ayni yi oje´ slamanil sok jelni gusto´aye´ ke ja yunin ixuki wani xchapjel sb’aj lek ja b’a jas wa x-axi´ ke wani sk’ulan gusto´a: Ja b’a wa xneb’xi ju´uni´.

Lokwanel b’a wa jastik oj k’ulaxuk: oj a´tejanan ja b’a institusyon ke jani ja b’a jas wa xk’ulaxi ja b’a Reporma Edukatiba

Ja Óscar Rodríguez Mercado, ay yi oj 30 jab’il, ye´n olamal b’a Proyekto ja b’a Koordinasion ja b’a jastik wa xch’ak ilxuk ja b’a

inee ja b’a entidades pederatibas (cdinee).

—Wani´ la´ koltaniyon ja b’a jastal oj ch’ak k’elxuk ja ma´tik mas jel st’ilani jas wa sk’ulan ja b’a sistema b’a wa xneb’xi ju´uni b’a kada entidad. Wani xk’u´ana´ ke ja b’a Reporma Edukatiba ojni ya´ satinel ja b’a jasni wan majlaxeli´, jel st’ilanil oj na´xuk ja b’a ma´tik ay jas wa sk’ulani´, oj na´xuk jastal wa xk’ulaxi´ sok jastal wa x-a´teltaxi´ ja b’a jastal wa xjexi´ ju´uni b’a kada entidad. Manb’a ili wa xk’ana´ oj koltanikon b’a ajyuk mas lek ja b’a wa xjexi´ ju´uni yuj ja jastik wan k’anxeli´ oj k’ulaxuk ja b’a estado jumasa´ ke jachni ti ochel b’a jun proyekto nasyonala´.

Ja Óscar sk’ulan estudiar ja licenciatura b’a Ciencia Polítika ja b’a Universidad Autónoma b’a Nayarit sok ja smayestriya b’a Sociologíaja b’a Instituto Mora. Ja jastalni´ wa xyila´: —Ja b’a jastik wa xch’ak k’ulaxuk ja b’a wa xneb’xi ju´uni jel jitsan ja machunk’iluk wa xch’ak a´tijuki´, wa xb’ob’ alxuk, spetsanil ja ma´tik jas wa xyala´ b’a toj ek’eli´ sok ja ma´tik miyuki´ ja b’a yoj tiwi, ja ta janik’a mas jel st’ilanil wa xk’anxi´i ke ja yal untik oj jb’ob’ sneb’e´, ke oj koltajuke´ ja b’a jastal oj sta´ xchole´i sok ja b’a ye´nletani´i, wa xk’ulan pensar ke wanon a´tel b’a wa petsanilex. Ayni ek’ele´ junuk ay jas wa xk’ana´ oj sk’ul b’a slekilal, pe jasni oj k’ulaxuk ja b’a payisi jachni b’a spetsanila´. Mini ma´ wa xkila´ ke ay ma´ oj a´tijuk b’a stuch’ilta´a, b’ajni b’a spetsanil ja ma´tiknaka tey ja b’a jastik wa xk’ulaxi´ ja b’a wa xneb’xi ju´uni. Wani xk’u´an ke ja b’a jastal oj ajyuk jun payis b’a mas lek, b’a jastal mas lek oj ajyuk ajyukotiki´, ke ojni k’e k’ulaxuk b’a kentikta´a. Jelni gusto ayon ja lom ti ayon ja b’a inee wani xk’ualan ja b’a janek’ni wa xb’ob’kuji ja b’a jastal oj ilxuk ja jas wan k’ulaxel ja b’a wa xneb’xi ju´uni.

B’a jastal b’a jun moj aljelal ke ayeni´ jitsan je´uman ju´un, ke jachni´ ja snan stat jumasa´, ja Osacari wa xyala´: —Ja ye´nle´i wa sna´awe´ b’a jasunk’iluk ja wanon a´teli ke mini jel akwerdo ayuke´a, jel st’ilanil ojkale´, yuj ja jastal ja tuktukil loyiki´, ke minaka sb’ejlaluk ja jas wa x-aljiyab’ye´i. Mini sna´awe´ ja sb’ej ja Reporma Edukatiba, ja jasunk’iluk wa sk’ulan ja instituto sok ja jastik junk’iluk ja naka k’ulub’alaxa´ ja b’a jastal mas lek oj ajyuk ja b’a wa xneb’xi ju´uni. Wa xyalawe´ ke ja´ inee ke ye´n ja ma´ chunk’iluk ja oj yil-e´ ja janek’ni wa snawe´i sok ja ma-

chunk’iluk oj aji´eluke´ yuji´. Ja yuj ja b’a jasunk’iluk ja wa xk’ulani´ ja b’a oj cholawab’yex sok b’a oj kalab’yex ja b’a jas mixa´ na´awex jas sb’eji´. Ke´nani ja machunk’iluk ja ma´ jas oj yalawab’yexi´ sok oj skoltayex ja b’a jastal iti. Ja yajni xk’eljiye´ janek’ wa sna´awe´i ma´ ay jas wa sk’anawe´ oj sna´e´, wa xjakye´ jmok sok wa xkalyab’ye´ ja jastik junk’iluk ja oj sk’uluke´i. Jani wa xkala´ ja jasnaka sb’ej ja jastiknaka iti. Ja yajni wa xkalyab’ye´ ja smeranil ja jasunk’iluk ja wa xk’ulani, wa x-ajiyile´ gusto´il ke ja ti ayon ili´, ke ayni jas wa xk’ana´ oj k’uluk ja b’a luwar ja b’a wa a´tijiye´ ja ye´nle´i ma´ ja b’a a´tijiyeta´a´.

Ma´ ja wi´ lo´il: Lizbeth Torres y Laura Athié Na´a mas ja b’a jastik junk’iluk alub’al oj k’ulaxuk ja b’a inee http://www.inee.edu.mx/index.php/ proyectos/directrices K’ela´ jasunk’iluk ja wa sk’ulan ebwalwari sok jastal wa xk’ulaxi´ ecea: http://www.inee.edu.mx/index. php/proyectos/ecea K’ulan visitar ja b’a jasunk’iluk ay ja b’a Planea sok jasunk’iluk ay ja b’a inee: http://www.inee.edu.mx/ index.php/planea ¿Wan maxa´ k’ana´ oj ja´ wal ja jastal ja wilunej ja jastal jun a´tijum b’a ewalwasyon b’a wa xneb’xi´ ju´un? Tsijb’an b’a gacetapnee@inee. edu.mx

102 OTOMÍ

Da ꞌyuhran tuti: gan hohju̱ nge gan jäꞌihu̱, híngá ho̱ntꞌa din ja man xa̱dihu̱ xó̱n ho “Yatho i tso̱nꞌa ra te ―i ënꞌa ra Javier Gomá Lanzón bu̱ Madrid, nuꞌbu̱ mí tꞌo̱rba yo̱n tꞌa̱nni nge ra Gaceta―, ꞌne nu a jatho ga timhmbu̱ nge ga ndehu̱ nꞌda ra jäꞌi nge di jahju̱ gam ꞌbu̱mmánhohu̱, dá bäꞌu̱ yo̱ jäꞌi nge híngá ho̱ntho hínte ꞌbe̱ di hënju̱, pe̱ge jatho ga uhmbu̱ nꞌda ra hogantꞌo̱tꞌe a ná ndoho a hínte ꞌbe̱ ni hënju̱”, i ënꞌa nꞌda u̱ yo̱ bänꞌyomfëni nge i ëmme i pam fädi, geꞌa bi za̱nꞌna ra Nꞌyomfënitho xó̱n Hotho.

N

u ra ku̱hu̱ tsꞌa̱nꞌdu̱ i ꞌyo yó̱ gue̱nda di hokyo̱n tꞌa̱nni nxa̱di wa Mꞌboda̱ ꞌne ho̱ndbu̱ go ndabu̱ má ha̱i wa ja ra ximhmba̱i, xó̱ ndoho a. janangeꞌa híngá ho̱ntꞌa hangu ram fädi i ja u̱ o̱tꞌyo̱ ntꞌa̱nni nge geꞌa da ꞌyuꞌa nꞌdapa ngu nꞌdapa. Nuꞌbu̱ di ꞌbe̱di, i fu̱ꞌa ra Nꞌyomfënitho xó̱n Hotho a ra Javier Gomá, “jatho ga tso̱ni ga hähmbu̱ ꞌbe̱ i sihju̱ nange ꞌbe̱ dí o̱thu̱ ꞌne hapu̱ tso̱nꞌa da za̱ ga o̱thu̱, nge ho̱ntho i tsa̱tho rán ꞌyomfëni a a in te ꞌbe̱ o̱tꞌe nange rán tꞌo̱tꞌe”.

Javier Gomá Lanzón (Bilbao, 1965), zäntho din xa̱di ꞌne ra bänꞌyomfëni nge espanyul i tꞌëmbi nge ra Ortega y Gasset u̱ yo̱ pa i jabu̱ ya, ꞌne i ꞌbe̱tꞌo a ra Ntsꞌa̱nꞌbe̱fi ra Xuwa March, im ma ꞌbe̱ dá hanthu̱ a ra ngunxa̱di ꞌne ra nxa̱di. ꞌBe̱pu̱ dán ꞌyo̱rbaze̱he̱hu̱ yo̱ ntꞌa̱nni. ꞌBe̱pu̱ dá bëmhmbu̱ a ra nxa̱di nange ra ꞌbe̱fi i tsa̱nꞌna ra ha̱i. ꞌBe̱pu̱ dán za̱ dá hähthu̱ ra tsꞌe̱di a.

Nu ra Gomá, nge i ëna “dämi ma ꞌbe̱ da tꞌo̱tꞌe e pe̱ jatho gi ꞌyudi nge xingi ꞌyo̱tꞌa gim ma, ngehtho jatho gi ꞌyuꞌa ra hogantꞌo̱tꞌe híngá ho̱ntho gim ma, nge ya ga̱htho yo̱n ꞌyohu̱ (ꞌne ga̱ yo̱ xitsu) i utrá hogantꞌo̱tꞌe u̱ toꞌo di mba̱ꞌtsꞌi”, i tꞌëna nge jatho ga pähmbe̱, ga̱htho u̱, nꞌda ra tuti thoho a.

I fu̱pu̱ ja ni Nꞌyomfënitho nge ra Hogantꞌo̱tꞌe, ꞌbe̱pu̱ dán za̱ gam bënse̱hu̱ nge gan hokse̱he̱hu̱ nge gam fa̱xu̱ u̱ yo̱ netsꞌi i o̱tꞌyo̱ ntꞌa̱nni, nge i tsa̱nni ꞌne i o̱tꞌyo̱ ntꞌëxäntsꞌu̱tꞌabi.

Yo̱ máhuähi thoho yo̱ je̱ya, nu yo̱ jäi i hä ra tsꞌe̱di ꞌne ran tꞌëspate u̱ nge ya i pädi i ja yó̱n tꞌëdi ꞌbe̱ im ma.

Nu a ní fädi nge in jabu̱, nuꞌbu̱ má yotemaꞌde̱tꞌa a̱ má nꞌdasiento nje̱ya, nubu̱ Espayä mí tsa̱ da tꞌëmpꞌa nꞌda ra tꞌu̱hni: “Gehna gi ꞌyo̱tꞌna ngehtho dí manga̱, a̱ gehna gi ꞌyo̱tꞌna ngehtho ni tagi”. ꞌNe nu yo̱m hmanya, zäntho mí hmanya, mídí pe̱ti xó̱n gu ra tsꞌe̱di, ngehtho mi fa̱xä ran tꞌëkꞌyëi mí ja —nu a nꞌda i hmam bu̱ ja yó̱n tꞌëdi a Ojä i ëna “gi numansu ni ta ꞌne ni mbe”—, janangeꞌa, nu rán ꞌyomfënise̱ nꞌda geꞌa mí pähtho ꞌbe̱ nja a nangeꞌa ran tꞌëdi a. Pe̱ ximmí ja a rán Tꞌëdi nꞌda, nge ya nu ra ta mí manyo̱ u̱ndbi, jaꞌbu̱ ntsꞌe̱di, mí jabu̱ a rá tꞌo̱tꞌe ze̱he̱ yo̱ jáꞌi: mí ma nge geꞌu̱ yo̱ däjäꞌi mí xfi ꞌbe̱ da ꞌyo̱tꞌu̱ i tsꞌu̱ntꞌu̱ thoho.

Janageꞌa, i the̱nyo̱n tꞌo̱tꞌe yo̱ jäꞌi, yo̱n tꞌo̱tꞌe ze̱he̱, ran tꞌëkꞌyëi, yo̱ jäꞌi, ran Tꞌëdi, ram mbe̱ti, ngehtho ni ta a, ra ta bu̱ ja ram ꞌbu̱i, geꞌa mí ja rán tꞌëdi bu̱ ja ra dännigu a. Nuya, nu a ním pa̱di ꞌbe̱ in ja yo̱ pa jabu̱ ya, tengu bu̱ ní bo̱xra hyadi bu̱ ꞌbu̱hyo̱ europeo, bim pa̱ꞌi ꞌda yo̱n tꞌo̱tꞌe bu̱ nge ya ꞌdaꞌígu yó̱n tꞌëdi i ja yo̱ jäꞌi ya, “hínjo toꞌo da ꞌyëna hínte di muwi a manꞌda”. Ho̱ntꞌa go má tsꞌe̱di i ja ya mfädi a, ho̱ntꞌa go toꞌo da hyonꞌa ran tꞌo̱tꞌe a jatho da de̱nꞌna ran tꞌëdi i ꞌbe̱tꞌo, janangeꞌa, nu a ra hogantꞌo̱tꞌe jatsꞌe̱ditho da ꞌyuꞌa nꞌda a.

Nu a dín ta nꞌda híngí nde da ma nge ya hínꞌyu̱ rá tsꞌe̱di da manꞌa ja da tꞌo̱tꞌe, pe̱ge nu a nín ta nꞌda nge ga̱ ho̱ntꞌa go má tsꞌu̱tꞌabi i ꞌbu̱i ―ra ta, ra xa̱ndbate a̱ge ram bämhyä― jatho geꞌa rá the̱wi da ꞌyo̱tꞌe “ran guhnajäꞌi”, nge ya híngá ho̱ntꞌa bi ꞌyo̱thoho nꞌda pe̱ge, ga̱htho nde da ma, rán tꞌo̱tꞌe. ꞌNe nubu̱ya da ꞌyo̱tꞌa da siꞌa ra tꞌu̱hni ꞌbu̱ yage nu ra ta i uhra hogantꞌo̱tꞌe, nge ya geꞌa manꞌda mahyoni a xínda geꞌu̱ mi ꞌda.

Nuna ran tꞌo̱tꞌe híngí hëi da zo̱m bu̱ ꞌbu̱hyo̱ tsꞌu̱tꞌabi yo̱n xa̱di a̱ge rá tsꞌu̱tꞌabi u̱ i ëxhyo̱ tsꞌu̱tꞌabi. Pe̱ ꞌbe̱ꞌa nán hëi. Nu a nan hëi o̱ yo̱ pa jabu̱ ya nge nu a mi tsꞌu̱ ja i rá tsꞌe̱di u̱ yó̱n tꞌo̱tꞌe ze̱he̱ yo̱ jäꞌi hyu siglo geꞌa ran tꞌo̱tꞌe hínte ꞌbe̱ di hënꞌa nꞌda a. Bi mbu̱ꞌa ra siglo ꞌde̱ꞌmahyáto, nu a

rám hmanꞌa ra jäꞌi ya nge hínte ꞌbe̱ nde di hëni, da mammajuäni, njuäntho, ram hma majuäni ꞌbe̱ in ja, nu a di ze̱di da hya̱tꞌa hínte ní hënꞌa nꞌda bu̱ ꞌbu̱ꞌa in nde di manda nꞌda nange yó̱n tꞌo̱tꞌe ze̱he̱ tengu: ram fänꞌyomfëni, má nꞌdatho ram fänꞌyomfëni nge i ëm bi geꞌa.

Nu a rán tꞌo̱tꞌe ra jäꞌi, ran tsꞌontꞌo̱tꞌe di ze̱hju̱ ga pähmbu̱ a majuäni xtá hämhmbu̱ ꞌneꞌu̱ yo̱n tꞌo̱tꞌe xo̱ hyänꞌa nꞌda. Nu rán tꞌo̱tꞌe ran tꞌäxte, nge ya bi unna nꞌda ꞌbe̱pu̱ dám fa̱ꞌa nꞌda, di ze̱hju̱ ga pähmbu̱ hanja yó̱n tꞌo̱tꞌe pädi ꞌbe̱ da ꞌyo̱tꞌe. Ga̱htho xo̱ hnu hanja nꞌda nu a hínte ní hënse̱ nꞌda xo̱n xändi ꞌne mbe̱ má zäi, nan hëi, xo̱ mban kꞌä, híngán juäntho, ho̱ntꞌa go ꞌbe̱ꞌa di hënju̱ nange hínte di hëngze̱he̱ gähu̱.

Ho̱ntꞌa go ꞌbe̱ꞌa da hyäkna ran tꞌo̱tꞌe na i tꞌëmbi ran jätꞌi a, ram pumbëni a, ran hyoya a, o̱thoho a siꞌa nꞌda, i sifi ꞌbe̱ da ꞌyo̱tꞌa nꞌda. Gehna di japi nge ëmme xtán hëi a ran xa̱di.

Ngehtho nubu̱ ja nꞌda ra dähnini a̱ gepu̱ ja ran gunxa̱di i tꞌëm bi nge ho̱ntꞌa go mán tꞌëdi jabu̱ nange yo̱ jäꞌi o̱ze̱he̱ a i numanho i ëm bi nge tꞌo̱rba tsꞌe̱di da ꞌyo̱tꞌe ꞌbe̱ o̱tꞌe, ra hnexmate, ran jätꞌi, ram pumbëni, tꞌo̱rbatsꞌe̱di ꞌbe̱ o̱tꞌe, xó̱n hëi di ku̱ꞌtꞌa nꞌda ran xa̱di bu̱ ja ya, nge ya rá mbu̱di thoho jatho din ja ram ꞌbu̱mmánho. ꞌNe nu a ram ꞌbu̱mmánho geꞌa zäntho geꞌa ní ꞌyuꞌa nge ya hínte ꞌbe̱ di hënju̱: nu a ní hyänꞌa nꞌda u̱ yo̱n tꞌëdi di japi din tsixhmánho nꞌda.

́ za̱ a nꞌda ra tsꞌu̱tꞌabi, da Hage dän bënꞌa nꞌda ra ꞌbe̱fi wa ra ha̱i nange ra nxa̱di ꞌne ra hogantꞌo̱tꞌe. ꞌBe̱pu̱ dí tsꞌa̱nꞌna nꞌda ran tꞌo̱tꞌe nange ra nxa̱di.

Nuꞌbu̱ xo̱ hmanꞌu̱ yó̱m hmanꞌa nꞌda ra ha̱i _nange rán tꞌo̱tꞌe ze̱he̱ yo̱ jäꞌi, da za̱ da mba hmanꞌa ꞌdahma ꞌdanꞌyo yo̱n ꞌyomfëni. Nu a nꞌda u̱ geꞌa ꞌbe̱ im bënꞌa ra tsꞌu̱tꞌabi nge ꞌdaꞌígu da hmam bu̱ ꞌbu̱ꞌu̱ yó̱m fa̱tsꞌihu̱; nu a manꞌda bu̱ya geꞌa nyänꞌa tsꞌu̱ yo̱ pa dín ja, nge gepu̱ i tsa̱ da tꞌo̱rba nꞌyomfëni nange ram fänꞌyomfëni.

Má nꞌdandi mi hma hapu̱ i tse̱ꞌa hínte ní hënꞌa nꞌda ꞌne ꞌbe̱pu̱ nge nu rá ꞌbe̱fi a rán tꞌo̱tꞌe ra jäꞌi geꞌa híndín hyoya nꞌda a nꞌda ꞌnan, pe̱ge dím memmbe̱ti nꞌda a ꞌna; ꞌne hínte i udi nge jaꞌa ná jawi a ním ꞌbu̱mmánho nꞌda nꞌda, pe̱ge manꞌda go, di

103 Gaseta nge ra Ntꞌëdi Ha̱iꞌbonda̱ nge ra Ntꞌa̱nni nange ra Nxa̱di

jahju̱ gan jahu̱ tengu nꞌda ra jäꞌi. Nu a nꞌda ra hmepya a geꞌa ra nde i yä nꞌda a, nge ya geꞌa rán tꞌo̱tꞌe yo̱ jäꞌi a.

Nubu̱ na hnu nu a rá mbu̱di a hínte ní hënꞌa nꞌda, geꞌa ga ran tꞌo̱tꞌe a nge ram pumbëni. Pe̱ge gehma, dí nuhu a ra nde, yó̱n tꞌo̱tꞌe yo̱ jäꞌi, nuꞌbu̱ i päꞌa nꞌda u̱ ꞌne i te̱nna nꞌda, híngá ho̱ntꞌa híndi hyoyaba nꞌda, pe̱ge di japi da thoꞌa nꞌda be̱ tengu ꞌbu̱ ra zate nꞌda, hínꞌyu̱ ꞌbe̱ dí fädi toꞌo nꞌda, hínte má nde, hínte mán ꞌyomfëni ꞌne hínte mám hma i pam hma, nu a dá bo̱mmánho nꞌda ra nde geꞌa jatho daí ja dí fädi ꞌbe̱pu̱ ni tꞌoꞌtꞌa nꞌda ra nde.

Nuꞌbu̱ dí yäga̱, híndí tsa̱nze̱he̱ga̱ u̱ yo̱m hma dí manga̱, pe̱ge dí häka̱ u̱ yo̱m hma zäntho i pam hma, ra hyämfo̱. Nuhma ꞌbu̱ di ꞌbu̱ꞌu̱ di tsa̱nyo̱m hma ꞌne ꞌbe̱ nam bo̱ni —nu a mahyoni thoho, ram fänꞌyomfëni, nge geꞌa manꞌda mahyoni thoho a nange yo̱ nde— nge da hyonꞌu̱ mꞌbe̱jua dim ꞌbu̱i nge da hyäkthoho u̱ yo̱m hma a̱ge geꞌu̱ ꞌbe̱ nam bo̱ni nge dí tuhmbu̱ yo̱ pa jabu̱ ya, ꞌne nu yo̱m hmanꞌu̱ dí ze̱di din tsixhmánho nꞌdangu nꞌda, dí ze̱di nge jaꞌa da dähä nange ra te i ja. Nangehna dí nde ga xiꞌi nge i ja ꞌbe xó̱n hëi da thoꞌa hímꞌbe da zo̱ho̱. Ngehtho di yaꞌaba ya. ꞌBe̱pu̱ nan hohra yähni bu̱ ja ran gunxa̱di. Tsꞌu̱rbu̱ thoho ja ꞌbe̱pu̱ da za̱ dí bo̱ni: i ja yo̱n tꞌëdi i tsa̱nyo̱ tsꞌu̱tꞌabi, o to̱ꞌu̱ ꞌdaꞌíngu im bëni, nge rá ꞌbe̱fi a in xa̱ndbate a̱ge nangeꞌa ꞌbe̱ manꞌa ran xa̱di a, pe̱ ja yo̱n tꞌo̱tꞌe nge ëmme di yaꞌa bi, nge nange yo̱n ꞌyomfëni im bénꞌa nꞌda. ꞌBe̱pu̱ dá hähju̱ ꞌbe̱ im bënꞌu̱ i tsꞌu̱ntꞌu̱ thoho. Hínte i jaga̱ rán thäti a ran tꞌa̱nni a ꞌbu̱ ni ndonxi. Tsꞌu̱rbu̱ thoho ja geꞌbu̱ ni ꞌda̱temaku̱tꞌa a̱ge yotemaꞌde̱tꞌa nje̱ya din ja.

Nu a jatho ga o̱thu̱ mba̱ha̱ ga homhbu̱ ꞌbe̱ da za̱ ga o̱thu̱ madageꞌa ga yaꞌabahu̱ tsꞌu̱.

Dím bënse̱ga̱, nu rán za̱wi a ra nxa̱di yoho a. Ra ngunxa̱di ꞌne ra dängunxa̱di jatho dom fa̱xte u̱, ná mbu̱di thoho, jatho da xa̱ndbi xó̱n ho u̱ yó̱n za̱hu̱ da ꞌyo̱tꞌe da za̱ da ꞌyo̱tꞌe, mpa̱ha̱ thoho ꞌne xtán hotho bu̱ dá dähä ꞌbe̱pu̱ dím pe̱pi, ꞌne manꞌda bu̱ya, dim fa̱xthe bu̱ dán te rán ꞌyomfëni ra hnini.

Pe̱ tengu thoho mí manꞌa ra Kant, da bäꞌa ran tꞌëspate ja nꞌda ꞌneꞌa ra muwi. Jatho ga jahfu̱ din neki u̱ ja yó̱n xa̱di nge da za̱ da ꞌya̱tꞌra ꞌbe̱fi ga xihmbu̱ nge dí tsa̱ndbahu̱ rá muwi ꞌne da za̱ da dähä ꞌbe̱pu̱ dím pe̱pi.

104 Pe̱ge, nu a ná jahfu̱ din neki u̱ ja yó̱n xa̱di, i ja a ná yoho da za̱ din ja, nge di jahfu̱ dim ꞌbu̱hyo̱ jäꞌi da bädi nge i ja yó̱n tꞌëspate. ꞌNe gehna mi tsꞌu̱ i ha̱tꞌna, xínda geꞌa ra muwi. Híndí numanho ga manga̱ nge di hënꞌa nꞌda a ran tꞌëspate, geꞌa i ha̱tꞌa ꞌne honꞌu̱ din ja u̱ ga̱ yo̱ jäꞌi nge yó̱n hose̱ nꞌdangu nꞌda. Yoho yo̱ ꞌbe̱fi a nge jatho da mba ma tsarbi, gepu̱ nuna ra tsꞌu̱ntꞌu̱ da

bädi da ꞌyo̱tꞌa nꞌda ran tꞌo̱tꞌe gepu̱ da za̱ dim fa̱xte da ꞌyo̱tꞌa nꞌda ra ꞌbe̱fi, pe̱ unꞌbu̱ bi thohyo̱ pa din ja yó̱n ꞌyomfëni gepu̱ da bädi nge un mi tsꞌu̱ ha̱tꞌi geꞌna mahyoni a: ran ꞌyomfëni nage ran tꞌéspate i jaju̱ nge dyó̱ jäꞌihu̱, nge dyó̱ menguhu̱ ra hnini.

Nuꞌbu̱ geka̱ ga huahnda̱ ndaꞌa u̱ yoho xó̱ ndoho yo̱n xa̱di jatho da hyonꞌa nꞌda ra xa̱ditꞌu̱hni ꞌbu̱ bi mbabu̱ ja ran gunxa̱di, nu

rá mbu̱di, geꞌa híngá ho̱ntꞌa ran ꞌyomfëni a pe̱ge ꞌneꞌa rán ꞌyomfëni ran huëkate. Nu a ra ora da de̱ rá tsibi ran huëkate bu̱ ja rá mbu̱i a ra xa̱ditꞌu̱hni, nuna geꞌa dín ja ran johya a, manꞌda yatho da mba a xínda geꞌa hangu i tsa̱ da yuta nꞌda ra xa̱ndbate.

Nu a ná yoho ran xa̱di bu̱ya geꞌa tꞌëdi ran tsixhmánho a. Hínꞌyo̱n tꞌëdi nge ní hyoyaba nꞌda nge hínga nꞌda ram fe̱i nge híngám fädi hanja nge bi ꞌbe̱hra tꞌu̱hni, pe̱ge geꞌu̱ i uti ꞌbe̱pu̱ dám ꞌbu̱ꞌa nꞌda ra jäꞌi nge jatho da hyäni ꞌne da bädi nge geꞌa di ze̱di da bo̱mmánho ꞌbe̱ da ꞌyo̱tꞌa.

Nu u̱ yo̱ tꞌu̱hni jatho da bädi nge nubu̱ ja ran gnxa̱di i ja hapu̱ i tse̱ꞌkꞌa jatho da ꞌyo̱tꞌe, nꞌdahmantho da bädi, i mammajuëni, rán gohu, ꞌbe̱ nde da ꞌyo̱tꞌe; nuya híndi hyoyaba nꞌda ya, pe̱ge manꞌda nín xändi, di japi da bo̱mmánho a da ꞌyo̱tꞌe ꞌne inte xó̱n ho; nꞌa ran tꞌo̱tꞌe xó̱ ndoho bu̱ ꞌbu̱hyo̱ jäꞌi na. ꞌNe nꞌdamajuäni nuse̱ u̱ da ꞌyuꞌa rá hogantꞌo̱tꞌe, geꞌa di japꞌa nꞌda ra xa̱ndbate a nge híngrä́ xa̱ndbatetho a, pe̱ge̱ nꞌda ra hogaxa̱di.

Nubu̱ya, ꞌbe̱ꞌa tsa̱ ga o̱thu̱ nge dyó̱ jäꞌhu̱ ꞌne yo̱ tsꞌu̱tꞌabi

Dí nde ga manga̱ nge un ꞌda yo̱n yähni o̱tꞌyo̱ híndín hoꞌa nge da mban tꞌo̱tꞌe a ꞌbe̱ manran tꞌëdi ―ngehtho ꞌbe̱pu̱ nge un ran tꞌëdi di be̱pꞌu̱ yo̱ jäꞌi din hohjäꞌi―, xínnán geꞌa da mba ma hoki nꞌdihi yo̱n tꞌëdi bu̱ ja yo̱n guntsꞌu̱tꞌabi, a̱ge da ꞌyo̱tꞌra ꞌbe̱fi xó̱n ho o̱tꞌu̱ dim pe̱pu̱ ja yo̱ ꞌbe̱fi ran xa̱di, madageꞌa ëmme mahyoni thoho ya, majuäni hmahä im fa̱xte.

Pe̱ i ja nꞌda ran tꞌo̱tꞌe nge xó̱n hëi dí hoki: ga̱htho bin nꞌdahju̱ a ran tꞌunni nange rán tꞌo̱tꞌe ꞌne dí ꞌbu̱hmbu̱ nꞌda ra ximhmba̱i nge i ja yo̱n ꞌyomfëni ntsꞌa̱nni, yo̱n ꞌyomfënitho ꞌne yo̱n tꞌo̱tꞌe ze̱he̱ i juadi nge dá hämhmbu̱.

Nuꞌbu̱ man tꞌunnihu̱ a nge ꞌbe̱pu̱ dám ꞌbu̱hmbu̱, nge hínꞌe̱ huä dí u̱rbahu̱ gue̱nda a, madageꞌa ga hämhmbu̱ yo̱n tꞌëdi a̱ge mí ꞌda yo̱n tꞌëdi, nge yo̱n xa̱di, ꞌneꞌu̱ ꞌdaꞌígu yo̱n ꞌyomfëni i ja, gehma i ja ran ꞌyomfëni xó̱n hëi dí hoki.

Manꞌda ran tuti nge mbe̱ ꞌdaꞌígu wi a ra nde, nge dí manga̱ bu̱ ja ra ndibro Aquiles en el Gineceo, geꞌa dí za̱ dim ꞌbu̱htho nꞌda ꞌne din däkꞌyëi nꞌda, geꞌa rán tꞌo̱tꞌe u̱ i ja yó te, nge ho̱ntꞌa go má jäꞌi gähu̱ nu i ꞌneka̱, nge híngi fäpu̱ ꞌbu̱hyo̱ jäꞌi thoho. Da za̱ gam ꞌbu̱hthohu̱ ꞌne ga däkꞌyëihu̱ bu̱ ja nꞌda ra neki xó̱n ho.

Ngehtho hínꞌyu̱ manꞌda ra ꞌyogi xó̱ ndoho ꞌne manꞌda xó̱n hëtsꞌi, hínꞌyu̱ ra

105 Pikil ju’un’ tio’olal Política Nacional ti’ Evaluación Educativa way tu Noj lu’umil México

tꞌu̱ndibro nge da manyo̱m hma xó̱n hëtsꞌi nge nuju̱ dyó̱ jäꞌihu̱ thohohu̱; geꞌa da xihju̱ nge bin nꞌdahju̱ ra te hín hapu̱ i tse̱gi, pe̱ge gehma, nuju̱ ya ntsꞌa̱nni ga mba̱ha̱ bu̱ ja ran ꞌya̱gi ꞌbu̱ rán ze̱gi thoho yo̱ pa, ho̱ntꞌa go ꞌbe̱ꞌa má tꞌëkꞌyëi i ja nꞌda a̱ge ja ꞌbe̱ i to̱ꞌma nꞌda nge da za̱ din ja nꞌda.

Pe̱ nꞌdamajuäni i ja a ꞌbe̱ ntsꞌu̱tho: ― nge híngi täpꞌa ra Alejandro Magno a ra tsꞌu̱ntꞌu̱ i nde da däpꞌa rán tsꞌu̱ntꞌu̱ thoho nange hapu̱ i tähä nge ním pe̱pi a̱ge nangeꞌa nge híngi pádi ꞌbe̱ da ꞌyo̱tꞌe —. Da dähá da däpyó̱n ꞌyomfëni nge nu ra te, mahyoni thoho a, geꞌa dí bäꞌa nge ra jäꞌi thoho a, geꞌa ra ꞌyu a nange ran täxte a̱ge ra nange ran tꞌëspate, geꞌa rá ꞌyu ra Gineseo ra Troya, nge ra Gineseo bu̱ Essiros, bu̱ ja ra tsu̱i bu̱ Troya.

Nuna ran xänni i ënꞌu̱ ga̱ yo̱n ꞌyohu̱ ꞌne yo̱ xitsu ga̱ ná ndoho ra ximhmba̱i, geꞌa di japi da ꞌdaꞌíguju̱, manꞌda bu̱ya, nꞌda ran ꞌyohu̱ ëmme i pan tꞌëspi, geꞌa ran ꞌyohu̱ mi tsꞌu̱ i tsa̱pi; din japi da bädi nge un rá te i ꞌyobu̱ ja ran tꞌëspate a, ꞌne xíngí pam fädi bu̱ ꞌbu̱ꞌu̱ yo̱ jäꞌi i ꞌyämmbu̱i, da hyoni da däꞌa rán the̱wi, din da̱ hapu̱ dá mba̱ha̱ nꞌdangu nꞌdaju̱, geꞌa nꞌda ra ꞌbe̱fi xó̱ ndoho a nge ya ga pähmbu̱ nge dyó̱ jäꞌi thohohu̱, da bádi din jäꞌi thoho, geꞌa da za̱ dí hyonꞌa nꞌda a xó̱n hëtsꞌi a̱ge geꞌa ran tꞌëspate xó̱ ndoho, nge híngi tso̱ni tengu a rá te i ja, thi bu̱ hapu̱ bi tsꞌa̱ndbi dim ꞌbu̱i.

ꞌNe ní mbu̱ꞌa ra nꞌyomfëni a hapu̱ dá za̱ ga o̱thu̱ a hangu dí pähmbu̱ ꞌne ran tähä. ꞌBe̱ rán tꞌo̱tꞌe u̱ yo̱ jäꞌi dí nuhu̱ ꞌne ꞌbe̱ nín tꞌo̱tꞌe yo̱ jäꞌi dí nde gan jahu̱.

Nuna ra ntꞌa̱nni na xó̱n gu yó̱n thäti i ja na. ꞌBu̱ di ꞌbe̱di da zo̱nꞌa ra siglo ꞌde̱ꞌmahyäto, nu ram ꞌbu̱i mí o̱tꞌyo̱ jäꞌi mí honyó̱n ho u̱, gepu̱ un ra jäꞌi mí o̱tꞌa ꞌbe̱ nín te rán ꞌyomfëni. Nuꞌbu̱ mí mbu̱ꞌa ra siglo ꞌde̱ꞌmahyäto, un ra jäꞌi bi ꞌyu̱rba gue̱nda a ran tꞌëspate i ja, bi mbu̱ya i a̱di da tꞌëspa rán tꞌëdi i ja nge hínte ꞌbe̱ di hënse̱.

Gepu̱ nu ran tꞌo̱tꞌe a, un a di ꞌbe̱di da tꞌo̱tꞌe di ꞌbe̱di da tꞌo̱tꞌe, nu rám ꞌbu̱i yo̱ jäꞌi mí ndega̱, ya hínnángeꞌa ma hmanse̱ga̱ gepu̱ nsoki nꞌda, pe̱ge geꞌa ran tꞌo̱tꞌe nge da mban tho̱ge, dí päka̱ nge nu ran tꞌo̱tꞌe da mban tho̱ge híngí nde da ma nge i tsa̱ da ꞌyo̱tꞌe ꞌbe̱ ndese̱, pe̱ge nꞌda ran tꞌo̱tꞌe nge ra ndinꞌyomfëni, bu̱ ꞌbu̱hyo̱ jäꞌi, pädi ꞌbe̱ da ꞌyo̱tꞌe ꞌne soki bu̱ya nange bi mban tho̱ge xó̱n ho.

Nꞌda ran tꞌo̱tꞌe a nge hínnán geꞌa nge ya i ꞌbu̱ꞌa nꞌda bu̱ ꞌbu̱hyo̱ jäꞌi ―ngehtho

manꞌda xó̱n gu yo̱ jäꞌi i ꞌbu̱pu̱ ja yo̱ dähnnini―. Híngi nde ma gí ꞌbu̱pu̱ ꞌbu̱hyo̱ jäꞌi, pe̱ge gim ꞌbu̱i gin yämanhohu̱ yo̱ jäꞌi, nꞌda ra mbu̱i i ꞌbu̱pu̱ ja ra dähnini, hínga ho̱ntꞌa dim ꞌbu̱htho ja ra dähnini, pe̱ge dim ꞌbu̱i ga̱ rá mbu̱i, nꞌda ran ꞌyomfëni dähnini, nge jaꞌbu̱ nꞌdandi mahotho a da ꞌyo̱tꞌe. “Mahotho” ní ꞌyëꞌa ram hma da huahni. ꞌNe un a ra ꞌbe̱fi mahotho da ꞌyo̱tꞌa, geꞌa gi pädi gin tsixhmanhohu̱ u̱ mi ꞌda yo̱ jäꞌi, nge geꞌa dá uhmbu̱ a nge ya hínte ꞌbe̱ di hënju̱.

Híngá ho̱ntꞌa ga homhmbu̱ nge hínte di hënju̱, pe̱ge jatho din ja a ꞌbe̱ ga te̱nhndu̱ ꞌbe̱pu̱ dá homhmbu̱ a hínte ꞌbe̱ di hënju̱, ngehtho geꞌa rám pe̱ ra hogantꞌo̱tꞌe a, pe̱ híngá ho̱nse̱ a ra hogantꞌo̱tꞌe a. Nuꞌbu̱ híndi ja nꞌda a hínte di hënꞌa nꞌda, híngi juaꞌa nꞌda ꞌbu̱. Pe̱ nu a nín jaju̱ a ra hogantꞌo̱tꞌe hínnán geꞌa nge hínte ꞌbe̱ di hënju̱, pe̱ge ꞌbe̱pu̱ go ni ꞌyo̱tꞌa nꞌda a.

Nu a di ꞌbe̱di da ꞌyo̱tꞌa nꞌda ya nge ꞌbe̱pu̱ dá homhmbu̱ a hínte di hënju̱ i juadi xó̱n ho, dí mbu̱ꞌa ꞌbe̱ di ho nꞌda, nge nꞌda ran xa̱di a nge i jabu̱ ja rá mbu̱i nꞌda nge di japi ꞌbexke da hyonꞌa nꞌda xó̱n ho, hínnán geꞌa i tsu̱ da un ran u̱ndbi nꞌda, pe̱ge gehse̱ a ꞌbe̱ im bënse̱ a rá mbu̱i nꞌda nge i honꞌa xó̱n ho, hínjongi unꞌtꞌi i, rán tꞌëspatese̱ nꞌda.

Nuna ná yoho ra ora, híndí ndoꞌtꞌa nꞌda a hínte ní hënꞌa nꞌda, pe̱ge geꞌa dí hyonꞌa nꞌda a, gepu̱ din jabu̱ a rá hogantꞌo̱tꞌe nꞌda.

Janangeꞌa, ꞌbe̱ dí ndega̱ da ꞌyo̱tꞌyo̱ jáꞌi. Dí ndega̱ nge nu yo̱ jäꞌi da bädi nge hínga ho̱ntꞌa nge hínte di hënꞌa mahyoni thoho a, pe̱ge jatho da ꞌyuꞌa ra hogantꞌo̱tꞌe nange ya hínte ꞌbe̱ di hëni nge ya xó̱ ndoho a.

Nu ran ntꞌo̱tꞌe na, ha geꞌu̱ yó̱m fa̱tsꞌihu̱ ra tsꞌu̱tꞌabi, u̱ tsꞌu̱ntꞌu̱ thoho, yo̱ xa̱ndbate Ga o̱tꞌatsꞌe̱di ga a̱nnda̱ a ran hnumanho. Híngá ho̱ntꞌa nange yo̱n xa̱di xó̱n hëtsꞌi, híngá ho̱ntꞌa nge gi un ꞌbe̱ gi ꞌyo̱tꞌni yoje̱ya, hyu, a̱ ní goho je̱ya. Má nyotemaꞌde̱tꞌanje̱ya, nubu̱ Espanyä dá ho̱ntho a, zí hyátemaku̱tꞌa a̱ge hyátemaꞌde̱ꞌta nje̱ya i to̱ꞌmi dim ꞌbu̱ꞌa nꞌda, ꞌbu̱ zo̱nꞌa hyátemaꞌde̱ꞌmaku̱tꞌa nje̱ya da ꞌye̱ꞌtsꞌa dím pe̱ꞌa nꞌda ꞌbu̱. Híngin jabu̱ u̱ yo̱ pa jabu̱ ya: gí e̱sꞌra ꞌbe̱fi ꞌbu̱ gá pe̱ꞌtsꞌa hyátemaku̱tꞌa nje̱ya ꞌne gi tu ꞌbu̱ gá tso̱nꞌa gohoꞌda̱te nje̱ya. Xó̱n mba a ra te. Nu a jatho ga honi ga o̱thu̱ nge gam ꞌbu̱mmánhotho yo̱ pa. Híngá ho̱ntꞌa ꞌbe̱ di ꞌdahju̱ u̱ ja yó̱n ꞌyomfëni i tsa̱nze̱he̱ a da ꞌyo̱tꞌe, nge ga éna ga huspahu̱ manꞌda yo̱ je̱ya gam ꞌbu̱hmbu̱, pe̱ge go manꞌda ga huspahu̱ ra te u̱ yo̱ je̱ya.

Gehna rán ꞌyowi a ra hoganꞌyomfëni na nge di ꞌdahju̱ ran ꞌyomfëni, ran tꞌëspate, ran johya, da bädi xó̱n ho ꞌbe̱ nam bo̱nꞌa ra te, janageꞌa geꞌa manꞌda di japi rán za̱wi dim ꞌbu̱ꞌa nꞌda. Ga xiꞌähu̱ nge gim bënse̱hu ꞌbe̱pu̱ nam ꞌbu̱kehu̱, gepu̱ gi pähmbu̱ nge hínjámꞌbu̱ bin ja a ra ꞌyogi xó̱ ndoho gí nde xkí ꞌyo̱thu̱: xínga geꞌa ra tꞌu̱ndibro xíngrám fánꞌyomfëni xínga geꞌa ran zofo nge xkí pädi ge grá jäꞌi thoho ꞌne gim ꞌbu̱mmánhotho ꞌne ran johya thoho.

Dí numanhoga̱ kexta a nge ga pádi nge ꞌdahmaꞌdanꞌyo a ra ndinꞌyomfëni a ra hoganꞌyomfëni. Nu a rá mbu̱di di jaꞌi gi pädi ꞌbe̱ gi ꞌyo̱tꞌe nge ja ꞌbe̱ gi tähä, nu a go ná yoho bu̱ya mahyoni thoho da hyonꞌa nꞌda a. Nuhma ꞌbu̱ un yo̱n gunxa̱di ꞌne yo̱ xa̱ndbate di ze̱ꞌu̱ yo̱ tꞌu̱hni nge din ja ra ndinꞌyomfëni, pe̱ nu a manꞌda mahyoni thoho, da mba ma ze̱di din ja yó̱ hoganꞌyomfëni ꞌne da hyoni ꞌbe̱pu̱ dám ꞌbu̱i nge di unran tꞌëdi dim ꞌbu̱mmánho, ran johya thoho, din ja yó̱n ꞌyomfëni ꞌne ran johya ndimmbu̱i.

Bi ꞌyo̱tꞌyo̱ ntꞌa̱nni: Laura Athié Bu dí neꞌa ra Javier Gomá: Tetralogía de la ejemplaridad: Imitación y experiencia (2003), Aquiles en el gineceo (2007), Ejemplaridad pública (2009), Necesario pero imposible (2013): https://goo.gl/B4rTpM

106 OTOMÍ

I FA̱MꞋRÁ GUA BU̱ JA RAN GUNXA̱DI

Hínnán ze̱gi na, pe̱ge ná mbu̱di: ran hogi bi ꞌyo̱tꞌyo̱ ngu̱rbanguatꞌahnini nange yó̱n xa̱di u̱ yó̱ tꞌu̱hni u̱ dim pe̱pu̱ ja yo huähi bu̱ nꞌdanni yo̱ ha̱i Nangeꞌu̱ ꞌbe̱ bi za̱nꞌdu̱ i ꞌbe̱tꞌo nge bi manꞌa ra inee nge yó̱n ꞌyohu̱ u̱ ꞌbe̱ i o̱tꞌa ra Ntꞌëdi Ha̱imꞌbonda̱ nge ra Ntꞌa̱nni nange ra Nxa̱di (pnee), nu u̱ yo̱n hogi bin jabu̱ Sinaloa-Guerrero ꞌnepu̱ ꞌbu̱hyo̱ muntsꞌantsꞌu̱tꞌabi bu̱ La Paz bi manꞌu̱ nge jatho din jäꞌtsꞌa ran tꞌëdi ran xa̱di nge xó̱n ho nge da ꞌdaꞌígu nange yo̱ tsꞌu̱ntꞌu̱, yo̱ hmute ꞌneꞌu̱ yo̱ dätsꞌu̱ntꞌu̱ yo̱ tꞌu̱hni u̱ dim pe̱pu̱ ja yo̱ huähi a ra ꞌYu thopu̱ nán ja ra dädädehe Pasífiko.

—Z

í gue̱thoga̱ ꞌbu̱ mám bá tsꞌiga̱ wa,mbe̱ nyoshna dá koka̱he wa, dí pa̱hmbe̱ xim bí ëhmbe̱. —nguwa i manrám ꞌbu̱i a ra Valentín Montes, nꞌda ra tsꞌu̱ntꞌu̱ nge i pe̱ꞌtsꞌa ꞌde̱ꞌmahyunje̱ya, ra mengu Sinaloa, nge i pa̱hmbu̱ ꞌda yo̱ pa u̱ ꞌbu̱pu̱ ja rán gu bu̱ ja yo̱ huähi bu̱ Baja Kalifornia Sur. —Dám ꞌbu̱ka̱ bu̱ Álvarez, bu̱ Guerrero.

Bám ꞌbu̱ka̱he bu̱ ja nꞌda ran gu nge made ran jädo ꞌne made yo̱ xithe̱. Mán hyuje̱ya bá ëka̱he wa, nuya dí ꞌbu̱ka̱he bu̱ ja ra xe̱katꞌoxi bu̱ ja ra Ngunhuähi Kachaniya.

Dim pe̱pu̱ ja ra huähi u̱ ma taga̱, jaꞌbu̱ i tuhu ꞌbe̱ tuhu ꞌne jaꞌbu̱ xi i tu̱kyo̱n i a̱ge i mui. Dí paga̱ bu̱ ja rá Ngunxa̱di yo̱ Tꞌu̱hni Nꞌdanni yó̱ ha̱i nge ra ꞌBe̱de. ꞌde̱ꞌmayoto, dí ꞌyoga̱ bu̱ ná ku̱tꞌanxa̱di je̱ya ꞌne dí numánho ngehtho má nꞌdandi hímmí tsa̱ ga mba ran gunxa̱di ꞌne manꞌda bu̱ya i jabu̱ yo̱ tꞌu̱ntꞌëni ꞌne i tsa̱ ga po̱mhmbe gan ëmhmbe bu̱ ja yo̱n tꞌëni. ꞌBe̱ gi xiꞌu̱ mi ꞌda yo̱ tꞌu̱hni. Dá mba ngunxa̱di ngehtho xó̱n gu i tsa̱ da bäꞌa nꞌda –i ënꞌa ra Irma Yasmín Terrero Techale, ra hmute mengu nꞌdanni bu̱ Baja Kalifornia Sur.

Nu ra Valentín ꞌne ra Yasmín geꞌu̱ ꞌda u̱ yo̱ tsꞌu̱ntꞌu̱, yo̱ hmute ꞌne yo̱ dätsꞌu̱ntꞌu̱ (nna) yó̱ tꞌu̱hni u̱ yo̱ huähi nge yo̱ mengu nꞌdanni nge dim pe̱pu̱ ja yo̱ huähi nge, nange i thopu̱ ja yo̱ ngu̱rbanguatꞌahnini, xó̱n gu ꞌbe̱ i hu̱spꞌu̱ ja ra ꞌyu gepu̱ da za̱ da yu̱tꞌi ꞌne din zäm bu̱ ja ran xa̱ndbäte. I tsꞌa̱ndbi nge i ꞌbu̱ꞌa yommáhuähi ꞌne hyätemaꞌde̱ꞌmagu̱to máhuähi ꞌne hyusiento ꞌne ꞌda̱temaꞌdato máhuähi ya yo̱ nna nge i pe̱sꞌra je̱ya da za̱ da yu̱tꞌran xa̱di mahyoni, pe̱ge nu a 14% ꞌne 17% i pa ran xa̱di u̱.

Nu ra Héctor Jiménez Márquez, ra ꞌyoꞌtatso̱kuä nange yo̱ Nxa̱di rá mbe̱ti ra Ntsꞌu̱tꞌabi bu̱ Baja Kalifornia Sur, i manya yo̱ hmepya i jawa: —Nu ma ngu̱rbanguatꞌahniniga̱he dí tsinga̱he a mbe̱ ꞌda̱temáhuähi yo̱ wähi bu̱ ja ra huähi a nꞌdaje̱ya, ꞌne ꞌbu̱ꞌi ꞌda yo̱ netsꞌi má za̱ i kokua: dí tsiga̱he hyu yo̱ muntsꞌi yo̱ miksteko ꞌne yo̱ sapoteko bu̱ ja ra ndihi bu̱ Viskaíno, ꞌne yo̱ jäꞌi ꞌbu̱ yo̱ Kabos ꞌnepu̱ La Paz nge ya má zäi bim ꞌbu̱kua. Janangeꞌa gehna dí ꞌbeka̱he na nge jatho ga häga̱he ra tsꞌe̱di ga fa̱xe nge din ja rán xa̱di u̱ yo̱ nde nge híngrá hyämfo̱ i pan hyä wa sudkalifornianas.

107 Gaseta nge ra Ntꞌëdi Ha̱iꞌbonda̱ nge ra Ntꞌa̱nni nange ra Nxa̱di

Nuna ra nna i honi da za̱ din tꞌunra tꞌëdi da yu̱tꞌi, din za̱i ꞌne da bädi xó̱n nꞌda ran xa̱di xó̱n hëtsꞌi. I honi nge din ja yó̱n tꞌëdi da hyänꞌa nꞌda ran xa̱di xó̱n ho nge zäntho da hyäni ꞌne híndi hëi ꞌbe̱ da tꞌa̱pi ꞌne da za̱ da sa̱ndbi ꞌbe̱ i honi nꞌdangu nꞌda. Janangeꞌa, nu ra Netsꞌi Ha̱imꞌbonda̱ nge ra Ntꞌa̱nni nange ra Nxa̱di (inee) bi mamꞌbu̱, ra zäna agosto nge ra je̱ya yommáhuähi ꞌne ꞌde̱ꞌmaꞌdato, u̱ ꞌBe̱tꞌo in nu yó̱n xa̱di u̱ yo̱ hmute, yo̱ tsꞌu̱ntꞌu̱ ꞌne yo̱ dätsꞌu̱ntꞌu̱ nge yó̱ tꞌu̱hni u̱ yo̱ wähi nge dim pe̱pu̱ ja yo̱ huähi nge yo̱ mengu nꞌdanni bi zo̱nꞌdu̱ ꞌdahmaꞌdanꞌyo yo̱ muntsꞌi nge i ꞌyo yó̱ gue̱nda u̱ yo̱n xa̱di.

Janangeꞌa, geꞌa in ja yoho yo̱ hogi njämꞌbu̱ xo̱n ja nꞌdandi nge dí mba̱xran xa̱di i o̱tꞌu̱ yo̱ nna nge yó̱m ꞌbu̱i u̱ yo̱ wähi dim pe̱pu̱ ja yo̱ huähi: yo̱n hogi bin jabu̱ Sinaloa-Guerrero ꞌneꞌa ran Hogi bu̱ ꞌbu̱hyo̱ Muntsꞌantsꞌu̱tꞌabi bu̱ La Paz.

Nu a ra snee, ra pnee ꞌneꞌu̱ yo̱ hmu bu̱ ja ra inee

Nu a mahyoni thoho nge i o̱tꞌa ra Tsꞌe̱di Ha̱imꞌbonda̱ nge ra Ntꞌa̱nni nange ra Nxa̱di (snee) geꞌa ra Ntꞌëdi Ha̱imꞌbonda̱ nge ra Ntꞌa̱nni nange ra Nxa̱di (pnee). Nu u̱ i ꞌbe̱tꞌo i honꞌu̱ i ꞌBe̱tꞌo i o̱tꞌe nge nu ra snee nge dim fa̱xu̱ u̱ mi ꞌda yo̱ mbe̱fi ja yó̱ tsꞌe̱di ꞌne ra ntꞌa̱nni nxa̱di i tꞌo̱tꞌe ga̱ ná ndoho ra ximhmba̱i ꞌda yo̱ netsꞌi u̱ nge i honi din xa̱ndbate a̱ge i honi ꞌbe̱pu̱ manꞌda dám bo̱mmanho ran xa̱di wa ja ra ha̱i.

Nuya yo̱ ꞌbe̱tꞌo ya i honꞌa ꞌbe̱ bi bo̱xꞌbu̱ mí tꞌo̱tꞌu̱ yo̱ ntꞌa̱nni ꞌne ꞌbe̱pu̱ í mba ma ätsꞌi yo̱ nxa̱di, ꞌne ngutho ꞌbe̱pu̱ nam pe̱ꞌu̱ yó̱ mbe̱fi ra tsꞌu̱tꞌabi nge i ꞌyo yó̱ gue̱nda di hoki ꞌbe̱ꞌa xó̱n hëi i ja u̱ yo̱n xa̱di. Nubu̱ ni mba ntꞌu̱tꞌi yo̱m hma i yähu̱ yo̱ jäꞌi u̱ to dim pe̱pu̱ ja ra nxa̱di: yo̱ xa̱ndbate, yó̱ hmu yo̱ xa̱ndbate, u̱ o̱rba yó̱ ꞌbe̱fi ra hnini, u̱ ja yó̱n xa̱di ꞌneꞌu̱ toꞌo dim pe̱pu̱ ja yo̱ netsꞌi yó̱ mbe̱ti ra hnini.

Yo̱ ꞌbe̱fi dí hyä ra tsꞌe̱di u̱ yo̱ muntsꞌantsꞌu̱tꞌabi

Nu a manꞌa ra snee ꞌneꞌa Tsꞌa̱nni Madenje̱ja bu̱ dá Nja 2016-2020 (pmp snee), nu a ra ꞌbe̱fi dí hyä ra tsꞌe̱di u̱ yo̱ muntsꞌantsꞌu̱di di thokra ꞌbe̱fi o̱tꞌu̱ i ꞌbe̱tꞌo ꞌne di japi din ja ra xe̱ki hapu̱ din ja a ꞌdaígu ran ꞌyomfëni bu̱ ja muntsꞌantsꞌu̱tꞌabi (ra artíkulo 9 bu̱ ja ꞌbe̱ pa Nthe̱nni nge ní mba

ntꞌo̱tꞌe ꞌne i te̱nꞌna Ntsꞌa̱nni Madenje̱ya bu̱ dá Nja nge ra Nyomfëni Ha̱imꞌbonda̱ Ntꞌa̱nni Nxa̱di).

Nuꞌbu̱ mí mbu̱di bi mba ntsꞌa̱nni na, un u̱ yo̱n hogi bin ja u̱ yo̱ je̱ya 2016 y 2017 nangeꞌu̱ ꞌBe̱tꞌo nge i ꞌyo rá Gue̱nda u̱ yó̱n xa̱di u̱ yo̱ Hmute, yo̱ tsꞌu̱ntꞌu̱ ꞌne yo̱ Dätsꞌu̱ntꞌu̱ nge yo̱ Mꞌbu̱i Wähi bu̱ ja yo̱ Huähi nge yo̱ Mengu nꞌdanni nge in nu ꞌbe̱pu̱ dí za̱nna nꞌda ra ꞌbe̱fi nge din ja yó̱ doꞌyo nge di hätra tsꞌe̱di ra muntsꞌantsꞌu̱tꞌabi nge da mba̱xu̱ híngi hä ra tsꞌe̱di wa Mꞌbonda̱.

Ran hogi bin jabu̱ Gerrero-Sinaloa

Nuꞌbu̱ ná ꞌda̱temaku̱tꞌa ra zäna oktubre ng era je̱ya yommáhuähi ꞌne ꞌde̱ꞌmaꞌdato, bu̱ Kuliakán, nu u̱ yó̱n ꞌbe̱hni u̱ yo̱ ngu̱rbanguatꞌahnini bu̱ Guerrero ꞌnepu̱ Sinaloa bi ꞌyuhna ra inee nꞌda ra mbu̱di hogi muntsꞌantꞌu̱tꞌabi gepu̱ di japi da bo̱mmánho a ra nxa̱di i hänꞌu̱ yo̱ hmute, yo̱ tsꞌu̱ntꞌu̱ ꞌne yó̱ dätsꞌu̱ntꞌu̱ yo̱ mꞌbu̱i wähi bu̱ ja ra huähi mengu nꞌdanni. Geꞌbu̱ ꞌne gehya, nu u̱ ꞌyo yó̱ gue̱nda u̱ yo̱ ꞌBe̱fi nge Nꞌyohu̱ ꞌne ꞌDaꞌígu ra Nxa̱di (piee) nge ra sep nge nꞌdangu nꞌda yo̱ ngu̱rbanguatꞌahnini din xifi ꞌbe̱ da ꞌyo̱tꞌe nꞌdangu nꞌda.

Nu ra Guillermo Franco Mora, nge i ꞌyo rá gue̱nda a ra piee bu̱ ra ngu̱rbanguatꞌahni bu̱ de Guerrero i ëna: —Nubu̱ Guerrero nꞌda ra ngu̱rbanguatꞌahnini nge i po̱m bu̱ u̱ yo̱ mbe̱fi mengu nꞌdanni nge i nexpu̱ ja yo̱ Tꞌo̱ho̱ xó̱n Hëtsꞌi.

Nyondi nꞌdaje̱ya i po̱ni bí honra ꞌbe̱fi ꞌne i pa, mbe̱ ho̱ndbu̱ ha̱ndra dädädehe bu̱ Baja Kalifornia, Guanajuato, Morelos ꞌnepu̱ Sinaloa. Bi zo̱ni dá päka̱he nge i tso̱nꞌa yoto máhuähi ntꞌu̱hni i pa nꞌdanni i pa̱ha̱ u̱ yó̱ meni.

Ran hogi muntsꞌantsꞌu̱tꞌabi bu̱ La Paz

Nubu̱ ná ꞌda̱temaku̱tꞌa ra zäna abril ng era je̱ya yommáhuähi ꞌne ꞌde̱ꞌmayoto bi mba tꞌuxhna bu̱ La Paz, Baja Kalifornia Sur, nu a ran Hogi Muntsꞌantsꞌu̱tꞌabi a nge i fa̱spa yó̱n tꞌëdi da hyänꞌa nꞌda ran xa̱di xó̱n ho ꞌdaꞌígu nangeꞌu̱ yo̱ nna nge yo̱m ꞌbu̱i wähi bu̱ ja yo̱ huähi mengu nꞌdanni.

Nuna ran hogi na geꞌa bi za̱nꞌna ra inee ꞌneꞌu̱ yo̱ muntsꞌi nxa̱di i jabu̱ ja yo̱ ngu̱rbanguatꞌahnni nge in ꞌyohu̱ a ra ꞌyu thoꞌu̱ yo̱ mengu nꞌdanni ní mba ja ra ndendëdädehe bu̱ Pasífiko.

ꞌBe̱tꞌo da nu a ran xa̱di i hänꞌu̱ yo̱ hmute, yo̱ tsꞌu̱ntꞌu̱ ꞌne yo̱ dätsꞌu̱ntꞌu̱ nge yó̱ meni u̱ yo̱ wähi dim pe̱pu̱ ja yo̱ huähi nge yo̱ mengu nꞌdanni ra ha̱i 1. Da tsꞌa̱nni ꞌbe̱pu̱ dán ja a ran xa̱di nge mbu̱di thoho da hnu hangu ja a rám mbe̱ti ra hnini nge dí hätra tsꞌe̱di a ran xa̱di, da tsꞌa̱nni ꞌbe̱pu̱ dá tꞌo̱tꞌe, ꞌdaꞌígu din ja ran ꞌyomfëni ꞌne dim fa̱xte u̱ yo̱ jäꞌi bu̱ya; 2. Da hnu unge majuäni in ꞌyowi a rán za̱wi a ran xa̱di ꞌdahmaꞌdanꞌyo yo̱n tꞌo̱tꞌe ze̱he, jatho xindi ja, rán za̱wi ꞌne da ꞌyo̱tꞌe xó̱n ho rá ꞌbe̱fi a to dim pe̱pu̱ nange rá mbe̱fi ran xa̱ndbate; 3. Da tsꞌa̱nna nꞌda ra Nꞌyomfëni nge ꞌDarbu̱ din ja u̱ yo̱m Hma nange ra Nxa̱di ꞌne da hnu xó̱n hanja u̱ yo̱n tꞌëdi i te̱nyo̱ ngunxa̱di; 4. Da thoni din ja yo̱ ꞌdaꞌyonꞌyomfëni, yo̱ ntꞌa̱nni nxa̱di ꞌne da mban tꞌa̱hmi ꞌda yo̱ ꞌbe̱fi.

Nu a ra tso̱kuänhogi a in ꞌyohu̱ ꞌdato ꞌbe̱ jatho da tꞌo̱tꞌe: 1. Da thonꞌa nꞌda bu̱ ja ra ngu̱rbanguatꞌahnini to din ꞌyo rá gue̱nda di pe̱tꞌyo̱n ꞌyomfëni gepu̱ da mba̱xu̱ yo̱ nna ꞌbu̱ xo̱m bo̱ni i pa nꞌdanni, ngutho nge zäntho din yähu̱ u̱ mi ꞌda i ꞌyo yó̱ gue̱nda bu̱ ja yo̱ ngu̱rbanguatꞌahnini.

2. Da manꞌu̱ majuäni ꞌbu̱ bi zo̱nra pa mahyoni u̱ yo̱m pe̱tamhma nge i honꞌu̱ yo̱ nna nꞌdamhma majuäni da hyänꞌa ran xa̱di ꞌbu̱ bi thopu̱ ja u̱ nꞌdangu nꞌda u̱ yo̱ ngu̱rbanguatꞌahnini.

3. Da tsꞌa̱nyo̱ nꞌyomfëni nxa̱di ꞌne ꞌbe̱pu̱ dín ja ra ꞌbe̱fi gepu̱ majuäni thohtho da hyänran xa̱di bu̱ hapu̱ da thoꞌu̱ yo̱ nna bu̱ ja yo̱ ngu̱rbanguatꞌahnini.

108

Bi neki ra snee dim fa̱xhui a ra inee

Febrero 2013

Yo̱n tꞌa̱n bin ja gepu̱ í mban thonꞌu̱ to yo̱ ꞌbe̱tꞌo

RA ꞌBE̱FI O̱ TꞌA RA INEE DIM MANDA ZE̱HE̱

YO̱ M HMA BI TꞌO̱ TꞌE

OTOMÍ

Ra mbu̱di Hmanyomfëni nge ra snee

Noviembre 2013

Ra ꞌbe̱fi jatho da ꞌyo̱tꞌa ra inee bu̱ ja yo̱ ngu̱rbanguatꞌahnini

Nu u̱ yo̱ ꞌBe̱tꞌo Nguntsꞌu̱tꞌabi Ha̱imꞌbonda̱ nge ra Ntꞌa̱nni bu̱ ja ra Nxa̱di bu̱ ja yo̱ ngu̱rbanguatꞌahnini (dinee) geꞌu̱ mahyoni dä u̱ gepu̱ da za̱ din te a ꞌbe̱ bi tsꞌa̱nni nge di hätra tsꞌe̱di a ram hmuntsꞌantsꞌu̱tꞌabi.

Nu ra Xuwa Gálvez i ënꞌa bi za̱nni din ja:

Goho u̱ ntsꞌa̱nni xó̱n ho, 7 ejes y 128 da zo̱mꞌbu̱ 2020

Bi mbu̱hra Hyä bu̱ ja yo̱ xe̱ki, nuya yo̱m muntsꞌi u̱ yo̱ tsꞌu̱tꞌabi Nxa̱di ꞌne bi mbu̱di bi tsꞌa̱nra ra thäki nange ra pnee

Bin neki a ra Thäki ntꞌa̱nni nge yo̱ ꞌyomfëni ꞌne yo̱ ꞌbe̱fi nxa̱di

Bi neki a ra Thäki nge da tsꞌa̱nꞌdu̱ dim ꞌbe̱tꞌo gepu̱ dín hohra nxa̱di

Bi mbu̱di bi neki to dim ꞌbe̱tꞌo: gepu̱ din hogi ꞌbe̱pu̱ dím pe̱ꞌu̱ yo̱ xa̱ndbate nge yo̱n xa̱di mahyoni thoho

Bi neki Tso̱kuä ꞌbe̱tꞌo nange ra Nꞌyomfëni Ha̱imꞌbonda̱ Ntꞌa̱nni Nxa̱di (pnee)

Octubre 2014

Julio 2015

Agosto 2015

Septiembre 2015

Diciembre 2015

Yo̱ ntꞌa̱nni: Nu ꞌbe̱ hantꞌu̱ yo̱ xa̱ndbate nge ꞌbe̱pu̱ na ꞌyo̱tꞌyó̱ ꞌbe̱fi nꞌdangu nꞌda.

Yo̱m hma nge bi mba ma pe̱ti nge bi manꞌu̱ yo̱ netsꞌi in ꞌyohu̱ yo̱ xa̱ndbate ꞌneꞌu̱ mi ꞌda bi manyó̱n ꞌyomfëni (ꞌbe̱tꞌo yo̱ xa̱ndbate, u̱ häspa yó̱ ꞌbe̱fi yo̱ xa̱ndbate ꞌneꞌu̱ yó̱m fa̱tsꞌihu̱ a ran xa̱dinxa̱ndbate)

4. Da hyoni dim fa̱xu̱ nꞌda u̱ ꞌyo yó̱ gue̱nda u̱ yo̱ ꞌBe̱fi nge yó̱ Mfa̱tsꞌi yo̱ Jäꞌi, Nteꞌbe̱fi ꞌne din Njammansu u̱ yo̱ Wähi bu̱ ja ra Huähi, bi za̱nꞌna ra Nguntꞌotꞌatso̱kuä Mfa̱tsꞌi Jäꞌi, nꞌdamhma nu u̱ yo̱m fa̱tsꞌi i pan tꞌunnꞌdu̱ yo̱ xa̱ditꞌu̱hni ꞌneꞌu̱ yó̱ meni da mba thoki din tꞌunꞌbu̱ bi zo̱m bu̱ i ja mi ꞌda yo̱ xe̱ki ha̱iꞌbonda̱.

5. Din ja ram muntsꞌi a̱ge din zoꞌa nꞌda bu̱ ja yo̱ tꞌe̱gi tsibi gepu̱ da nu nꞌda ꞌbe̱pu̱ na mba yo̱ ꞌbe̱fi ꞌne da xiꞌa nꞌda a ra ngu̱rbanguatꞌahnini gepu̱ pam ꞌbe̱ꞌtsꞌi u̱ yo̱ hma i pa ma pe̱ti, ꞌne man hëi ꞌne ꞌbe̱pu̱ dí mba ma hoki.

6. Da hyu̱nꞌa nꞌda u̱ to i ꞌyo yó̱ gue̱nda ꞌbu̱ bi mba ba nu ꞌbe̱pu̱ na mba a ra ꞌbe̱fi ꞌne ꞌbe̱ꞌa xo̱n ja nangeꞌa ran hogi.

Nu ran tähä gepu̱ da za̱ dí yu̱tꞌran xa̱ndbate bu̱ ja ra nxa̱di mahoyoni thoho (julio 2014), ho̱ntho 39.5% rán za̱wi

2014

Yo̱ Ntꞌa̱nni bi ꞌyo̱tꞌu̱ dim pe̱pu̱ ja yo̱n xa̱di nge bi ꞌyo̱rba u̱ yo̱ tꞌu̱hni wähi mengu nꞌdanni

—Mán nꞌda̱tenje̱ya bin jaga̱ ra pa̱ha̱ gan xa̱ndbatega̱ bu̱ yo̱ tꞌu̱hnini bu̱ ja yo̱ huähi pan thuhu bu̱ San Kintín, Baja Kalifornia.

Nuna bi jaki dá pädi nge xó̱n gu yo̱ tꞌu̱hni ꞌne yo̱ dätsꞌu̱ntꞌu̱, nu ran xa̱di i hänꞌu̱ geꞌa ho̱ntꞌa nꞌda ram pe̱fi a nge da za̱ dí thohyo̱ pa. Janangeꞌa dím bënga̱ nu u̱ ꞌbe̱tꞌo nge bi za̱nꞌna ra inee ëmme rán za̱wi u̱, ꞌne rá ꞌbe̱fi nꞌdangu nꞌda u̱ yo̱ ngu̱rbanguatꞌahnini da za̱nze̱he̱ ꞌbe̱pu̱ dí ꞌyo̱tꞌe. Nu a ra dinee bu̱ Baja Kalifornia Sur di thoki da ꞌyuꞌu̱ ꞌbe̱ bi za̱nnꞌdu̱ ꞌbe̱tꞌo bu̱ ja nꞌdangu nꞌda u̱ yo̱ jäꞌi dim pe̱pu̱ ja ran xa̱di, nthontsꞌu̱tꞌabi, nange yo̱ jäꞌi ꞌneꞌu̱ ꞌbe̱ nín te yo̱ ꞌbe̱fi. Nꞌda ra hmepya, da za̱nni ha dán ja ra ꞌbe̱fi nge dim fa̱xu̱ a ra Nzofo Ha̱imꞌbonda̱ Nꞌyoni Nxa̱di.

Rá thähä ran hogi nange yo̱ xa̱ndbate ꞌne yo̱ nna

Nu yo̱ pa jabu̱ ya, nꞌdangu nꞌda yo̱ xa̱ndbate i o̱ze̱he̱ yó̱m pe̱fi ꞌbe̱pu̱ dín xa̱ndbate ꞌne in nu nge xó̱n hëi da thogi. Nuna nde da ma nge di ꞌbe̱fi da thoki ꞌbe̱ xo̱m bädi nangu nꞌda u̱ yo̱ nna. Nguwa i manꞌa ra Jesús Alberto Guerrero Salgado, ra xa̱ndbate bu̱ ja nꞌda ra mbu̱dinxa̱di nange yo̱

2015

tꞌu̱hni mengu nꞌdanni bu̱ Vizcaíno, Baja Kalifornia Sur: —Nu a híngi päꞌa nꞌda bu̱ ja yó̱ gunxa̱di u̱ yo̱ mengu nꞌdanni geꞌa ha nin ja u̱.

Gepu̱ dán xa̱ka̱, nge ran tꞌuti, nꞌda ra hnini nge i tso̱nꞌu̱ nꞌdanni ní ꞌyëhë, ꞌne nuꞌbu̱ gá tso̱kua ga̱htho dim pa̱di.

Nu a ní ꞌyuxhna nꞌda u̱ yo̱n hogi i honi ꞌbe̱pu̱ din ja yo̱m pe̱fi gepu̱ da za̱ dí ze̱di din xa̱ndbate xó̱n u̱ yo̱ xa̱ndbate ꞌneꞌu̱ to i ꞌbe̱tꞌo. Ngubu̱ i manꞌa ra Ivette Solís Rubio, ra xa̱ndbate bu̱ ꞌbu̱ꞌu̱ yo̱ mbu̱di netsꞌi bu̱ ja ra mbu̱di nxa̱di nangeꞌu̱ yo̱ tꞌu̱hni mengu nꞌdanni 7S bu̱ Vizcaíno, Baja Kalifornia Sur: —Nu a dí o̱tꞌa̱he ꞌbu̱ ní ꞌyëꞌa ꞌdaꞌa nꞌdanni u̱ yo̱ tꞌu̱hni dí o̱rbahe ꞌda yo̱n tꞌa̱nni nge ga pähmbe hangu i pädi nꞌdangu nꞌda ꞌne ꞌbe̱ꞌa di ꞌbe̱di da bädi, ꞌne nangeꞌa bu̱ya dí homhmbe ꞌbe̱pu̱ dá xa̱ndba̱he u̱.

Nu a rá ꞌbe̱fi a ra xitꞌä a mahyoni thoho a, tengu thoho i manꞌa ra Karla Yesenia Alarcón Carrillo, ra xa̱ndbate i xa̱ndba u̱ fu̱ꞌa ngoho tso̱nꞌa ꞌdatonje̱yanxa̱di, nge i ja ran gu̱rbangunxa̱di bu̱ ja ra mbu̱di nxa̱di nangeꞌu̱ yo̱ tꞌu̱hni mengu nꞌdanni Ra ꞌbe̱de ná kutꞌa, Vizcaíno, Baja Kalifornia Sur:

109 Gaseta nge ra Ntꞌëdi Ha̱iꞌbonda̱ nge ra Ntꞌa̱nni nange ra Nxa̱di

Nu u̱ hyusiento máhuähi nna wähi huähi meng nꞌdanni ꞌbu̱kua ja ra ha̱i, ho̱ntꞌu̱ 14 y 17% i pan xa̱di Ná yoho yo̱ ꞌbe̱tꞌo: gepu̱ dín hoꞌa ran xa̱di pan sa̱ndba yo̱ hmute, yo̱ tsꞌu̱ntꞌu̱ ꞌne yo̱ dätsꞌu̱ntꞌu̱ (nna) nge yo̱m ꞌbu̱i wähi bu̱ ja yo̱ huähi mengu nꞌdanni

Agosto 2016

Im manra nxa̱di nge hínte ja xó̱n hëi u̱ i pan sa̱ndba yo̱ tꞌu̱hni mengu nꞌdanni

32 peeme nge 130 ꞌbe̱fi mengu wa nge ntꞌa̱nni, i tsa̱bu̱ ja ra nxa̱di ꞌne da mba hma ꞌbe̱ nja

27 yo̱ xe̱ki nge din ja mi 41 yo̱ mfa̱tsꞌi

8 ä́ 10 u̱ yo̱ tꞌu̱hni i yá ra nde híngrá hyämfo̱ híngí tso̱ni i pädi hangu tsꞌa̱nni nge ra Ndetho, din Yä ꞌne yo̱ ꞌBede

6 yo̱ ngu̱rbanguatꞌahnini un ra inee dim pe̱fi nange yó̱n xa̱di yo̱ nna nge pa ra ꞌyu bu̱ Pasífiko

170 ꞌbe̱fi Ntꞌa̱nni nge yo̱ mengu se̱he̱, ga̱ ra ha̱imꞌbonda̱ ꞌne Nꞌdanni

I uxhna a ra hogi muntsꞌäntsꞌu̱tꞌabi nge ꞌbe̱pu̱ dí mba hoki ran xa̱di nge ra nna nge ra mꞌbu̱i wähi bu̱ ja yo̱ huähi mengu nꞌdanni Guerrero-Sinaloa

Bin neki yo̱ Mfa̱tsꞌi Ngu̱rbanguatꞌahnini nge ra Ntꞌa̱nni ꞌne dín Hogi xó̱n ho ra Nxa̱di (peeme)

Bi neki ra ꞌBe̱fi Ha̱imꞌbond-a ꞌne ra Ntꞌ-anni ꞌne dín hohra Nxa̱di bu̱ ja yo̱n Nguxa̱di (Pronaeme)

Ná hyu yo̱ ꞌbe̱tꞌo: nge di høkpa yo̱ nxa̱di i hänꞌu̱ yo̱ nna i yá ra nde híngrá hyämfo̱

Tꞌuxhna ran hogi muntsꞌantsꞌu̱tꞌabi nge din hohyó̱n xa̱di yo̱ tꞌu̱hni wähi bu̱ ja yo̱ huähi mengu nꞌdanni

Bi neki ra Mfa̱tsꞌi Madenje̱ya bu̱ nan ja snee 2016-2020

Octubre 2016

Diciembre 2016

Diciembre 2016

Enero 2017

Abril 2017

Agosto 2017

2016

—Nuje̱ nge dín xa̱ndbatehe dí pähmbe nge xó̱n gu ꞌbe̱ dí ꞌbe̱hmbe. Tengu a, ga xa̱dbahe da bädi da nehi ꞌne da ꞌyoꞌtꞌu̱ yo̱ tꞌu̱hni, ꞌne dí o̱the mam pe̱fihe nge dí tsa̱nze̱he̱he nꞌdangu nꞌdaje, nꞌdamhma da dähä da bädi xó̱ ho ꞌne da za̱ da thomhma manꞌda ra nxa̱di u̱ yo̱ tꞌu̱hni. Nu ram fa̱tsꞌi a jatho da gehse̱ u̱ yo̱ xa̱ndbate, gam hmithe u̱ mam pe̱fihe ꞌne ꞌbe̱pu̱ na xa̱ndbahe ꞌne ga hämhmbe yó̱n ꞌyomfëni u̱ mi ꞌda.

Nuya yo̱n tꞌo̱tꞌe ya, nu yo̱ hmu i fa̱xu̱ yo̱ xa̱ndbate i xa̱ndba u̱ yo̱ nna nge yó̱ meni u̱ yo̱ wähi dim pe̱pu̱ ja ra huähi nge yo̱ mengu nꞌdanni.

Nu yo̱n hogi nange yó̱n tꞌo̱tꞌe a ran xa̱di

Nu ran hogi Sinaloa-Guerrero ꞌneꞌa ran Hogi Muntsꞌantsꞌu̱tꞌabi bu̱ La Paz geꞌu̱ xim bim fa̱xte u̱ mi ꞌda yo̱ xe̱ki a, pe̱ge manꞌda in ꞌyowi rán ꞌyomfëni ra jäꞌi, tengu bi manꞌa ra Julián Santiago Luna, nán yoho mꞌbe̱tꞌo bu̱ ga̱ ra Mahyoni ja Nxa̱di Nguntsꞌu̱tꞌabi Ngu̱rbanguatꞌahnini nge Nxa̱di Mbe̱tintsꞌu̱tꞌabi bu̱ Guajaka ꞌbu̱ min ja a ran tꞌuxhni bu̱ La Paz: —Ja nꞌda rán u̱ndbi yo̱ däkꞌyëi, pe̱ge manꞌda i tsa̱ u̱ yo̱ tsꞌu̱ntꞌu̱ ꞌne yo̱ hmute nge

Yo̱ Ntꞌa̱nni nange ran ꞌyomféni nge bi tꞌo̱rba u̱ yo̱ mengu bu̱ ja yo̱ hnni i yä ra nde híngrá hyämfo̱ bu̱ ja ran xa̱di mahyoni thoho

i ja yó̱n tꞌëdi da mba ran xa̱di tengu thoho i manꞌa ra Ntꞌëdi ha̱imꞌbonda̱, pe̱ge hínꞌyu̱ ram mbe̱ti. Janangeꞌa nuya ga uxhnahu̱ nꞌda ra hogi, tengu bu̱ na ꞌyuxhna u̱ yo̱ guajakenyu, híngá ho̱ntꞌa nꞌda ra tso̱kuä thoho. Ga̱ ma mbu̱i ga o̱thu̱, pe̱ge jatho geꞌa ga bëmhmbu̱ nge geꞌa ma ꞌbe̱fihu̱ a.

Nu ra Javier Mancilla Miranda, i ꞌbe̱tꞌo ga̱htho bu̱ ra inee bu̱ Guajaka, i ëna: —Nu u̱ ga̱ i ꞌbe̱tꞌo bu̱ ja ra inee bu̱ ja yo̱ ngu̱rbanguatꞌahnini ma ꞌbe̱fihu̱ ga nuhu̱ ꞌne ga o̱thu̱ ra ꞌbe̱fi ꞌbe̱pu̱ dá hokpahu̱ bu̱ dám ꞌbu̱ꞌu̱ yo̱ tsꞌu̱ntꞌu̱ ꞌne yo̱ hmute mengu nꞌdanni. Nu a ja ga o̱thu̱ nge jatho gam pe̱hmbu̱ nge yó̱ mbe̱figahu̱ ra tsꞌu̱tꞌabi ga nuhu̱ ꞌbe̱pu̱ na mba u̱ yo̱n hogi bi tꞌo̱tꞌe.

Yo̱m hma bi mba ma pe̱ti ꞌbu̱ mí ja ra Mbu̱di Muntsꞌi Zänthonja gepu̱ bi ja yo̱ Hmanꞌyomfëni nge ra Nꞌyomfëni Ha̱imꞌbonda̱ nge ra Ntꞌa̱nni Nxa̱di, bin ja a ná ꞌda̱temaꞌdato ra zána abril ng era je̱ya yommáhuähi ꞌne ꞌde̱ꞌmayoto, ꞌneꞌbu̱ mí mban tꞌuxhna a ran hogi, ná ꞌda̱temaku̱tꞌa a ra zäna abril nge ra je̱ya yommáhuähi ꞌne ꞌde̱ꞌmayoto bu̱ La Paz, Baja Kalifornia Sur, nange: ra Lizbeth Torres Alvarado.

Nu ra Gaceta di unra jamadi a ra Xuwa Gálvez Lugo, nge i ꞌbe̱tꞌo ga̱htho a ra inee bu̱ Baja Kalifornia Sur, nange yo̱m pe̱tamhma bi ꞌyo̱rba u̱ yo̱ tꞌu̱hni wähi dim pe̱pu̱ ja yo̱ huähi nge yo̱ mengu nꞌdanni nge in ꞌyohu̱ wa.

ꞌBe̱tꞌo gepu̱ pan ma ze̱di yó̱n xa̱di yo̱ hmute, yo̱ tsꞌu̱ntꞌu̱ ꞌne yo̱ dätsꞌu̱ntꞌu̱ nge yo̱m ꞌbu̱i yo̱ wähi bu̱ ja yo̱ huähi mengu nꞌdanni: http://www.inee. edu.mx/index.php/proyectos/directrices Yo̱m hma gi tim bu̱ ja:ra inee, el snee y el pmp snee 2016-2020 nge rán juati: Yó̱n ꞌyohu̱ yo̱ ꞌBe̱fi bu̱ ja yo̱ Xe̱ki Ntꞌa̱nni ꞌne gepu̱ dí hogi xó̱n ho a ran xa̱di, gi tim bu̱ ja: https://goo.gl/q5tJeL

Gaceta de la Política Nacional de Evaluación Educativa en México

Ja Gaseta ja b’a Politika Nasyonal ja b’a Ebalwasyon Edukatiba Ja Yip ja b’a snajeli´ sok ja b’a ilxuk janek’ wa xnaxi´: wan jamyex b’ej jumasa´ ja b’a oj tojb’uk ja sje´jel ju´uni sok jastinaka´ ay ja b’a k’umal indígenas jumasa´.

Tojolabal de Chiapas Gaseta nge ra Ntꞌëdi Ha̱iꞌbonda̱ nge ra Ntꞌa̱nni nange ra Nxa̱di Di hätra tsꞌe̱di hangu i pädi ꞌne yo̱ ntꞌa̱nni: i xokyo̱ ꞌyu gepu̱ di japi da bo̱mmánho yo̱ nxa̱di i ja Yo̱ artíkulo nge yo̱ nde híngrá Otomí