Stadslandbouw als mogelijke invulling van leegstaande kantoren en braakliggend terrein in Den Haag by Berit Piepgras

STADSLANDBOUW ALS MOGELIJKE INVULLING VAN LEEGSTAANDE KANTOREN EN BRAAKLIGGEND TERREIN IN DEN HAAG - OVERZICHTEN EN HANDLEIDINGEN

Dit onderzoek zal inzicht, overzicht en handleidingen bieden voor het opzetten van stadslandbouw-projecten. Factoren, die de slagingskansen van een stadslandbouw-initiatief kunnen verhogen, worden hier besproken. Zowel adviezen voor de verschillende partijen, die bij een stadslandbouw-project betrokken (kunnen) zijn, als kansen voor stadslandbouw in de toekomst, zijn hier te vinden.

februari 2013 Berit Piepgras, MArch

BEELD: De Honingbank, Den Haag. Foto: B. Piepgras

INHOUD Leegstand en stadslandbouw in Den Haag Definitie Stadslandbouw Ruimte en slagingskansen voor stadslandbouw Conclusies en adviezen Vooruitkijkend en kansen Advies bewoner (met checklist) Advies gemeente en fondsen Advies vastgoedeigenaar

2 6 8 10 20 24 36 44

EXTRAâ&#x20AC;&#x2122;S Referenties stadslandbouw nationaal en internationaal Inventarisatie keten en verdienmodellen Voorbeelden van geslaagde stadslandbouwprojecten in Den Haag Overige referenties en links

48 50 53 55

LEEGSTAND EN STADSLANDBOUW IN DEN HAAG Den Haag kampt met leegstand1, net als andere grote steden in Nederland. In voormalige binnenstedelijke industrie- en bedrijventerreinen, zoals de Binckhorst en de Plaspoelpolder (Rijswijk), zijn de hoogste percentages van leegstaande kantoren en bedrijfspanden te vinden. In 2015 wordt verwacht dat er meer dan 25% kantoren in Den Haag leeg zullen staan2. Hierbij komen de bouwprojecten die vanwege de recessie niet kunnen doorgaan. Zij zijn oorzaak van braakliggende terreinen in de stad. Deze gaten in de stad zorgen voor minder activiteit en betrokkenheid in de stad en omgeving. Op lange termijn is een neerwaartse spiraal van waardevermindering het gevolg hiervan en ligt verloedering op de loer. Westerse gezondheidsproblemen, zoals obesitas3 en (lichte) depressies4, komen ook in Nederland voor. Door de industrialisatie van de voedselproductie raakt de burger vervreemd aan de eigen voeding. In Nederland neemt de verstedelijking toe. Den Haag zal verdichten. Het gevolg hiervan vergroot het risico dat de 2

burger in toenemende mate vervreemd raakt van de herkomst van voedsel. Voedselproductie op afstand vergroot de CO2 voetafdruk van ieder product. De complexiteit van deze probleemstellingen vraagt om een integrale aanpak, waarop stadslandbouw éen van de antwoorden kan zijn. Om een gezonde en duurzame leefomgeving te creëren, zowel in de ecologische als in de sociaal-economische zin, is het van belang om impulsen aan de gaten van de stad te geven. De laatste tijd wordt het zogenaamd “ontwikkelend beheer” als een mogelijkheid aangedragen, om op kleine schaal leegstand te voorkomen en een (inside-out) transitie in een bepaald gebied in gang te zetten5. Stadslandbouw is een manier om ontwikkelend beheer in te vullen en waardecreatie in een bepaalde stedelijke omgeving te bewerkstelligen. Als we verder kijken dan het korte termijn beheer, en stadslandbouw zien als toekomstbestendige professionele bedrijvigheid, liggen er kansen voor stadslandbouw om als

1 http://www.denhaag.nl/home/Bouw-en-ontwikkellocaties.htm (beeld) 2 ABN AMRO: Kansen voor kwaliteit De Nederlandse kantorenmarkt in beeld, p. 29, Rapport, maart 2011 3 http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/gezondheid-welzijn/publicaties/artikelen/archief/2011/2011-3514-wm.htm

structurele en geïntegreerde invulling van de stad te dienen. De kosten en baten van stadslandbouw kunnen breder worden bekeken en het gaat dan ook over (alternatieve) waarden, zoals verbetering van de sociale cohesie en de volksgezondheid, tegenover de nodige kosten. Met dergelijke kleinschalige transitieprojecten kunnen wijken worden opgewaardeerd, oftewel kan er een waardevermeerdering op lange termijn plaatsvinden. Stadslandbouw zit de laatste jaren in de lift en is er ook veel over onderzocht en geschreven. De adviezen en conclusies focussen in deze tekst op de factoren, die de slagingskansen van stadslandbouw-projecten kunnen verhogen.

4 http://www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/ziekten-en-aandoeningen/psychische-stoornissen/depressie/trend/ 5 Iris Schutten: Van tussentijd naar ontwikkelend beheer, artikel, Archined, 10 juni 2012 BEELD: Bouw-en-ontwikkellocaties, Gemeente Den Haag

Hiernaast worden een aantal voordelen van stadslandbouw besproken. Verderop in de tekst zullen deze aan hand van voorbeelden nader worden gespecificeerd.

BEELD: Panderplein in Den Haag. Foto: B. Piepgras

FYSIEK-RUIMTELIJKE VOORDELEN

ECOLOGISCHE VOORDELEN

VOORDELEN VOOR BURGERS

Door het toevoegen van (een vaak multifunctioneel) programma aan leegstaande gebouwen en terreinen kan stadslandbouw functioneren als activerende impuls aan een wijk en ontwikkelend en/of structureel beheer bewerkstelligen. Ontwikkelend beheer en pop-up bedrijvigheid geven reuring en identiteit op een anders lege en troosteloze locatie in de stad. Zo kan er placemaking als strategie op korte termijn in een gebied worden ingezet. Placekeeping is de mogelijke vervolgstap van placemaking, op lange termijn. Hier worden de gecreëerde activiteit en identiteit in het gebied verankerd. De locatie krijgt een gevestigde plaats in de stad en werkt zo op een groter schaalniveau op het gebied van sociale netwerken en doelgroepen. Middels stadslandbouw kan verloedering (en bijvoorbeeld criminaliteit) worden tegengewerkt en een grotere leefbaarheid worden gecreëerd. Uiteindelijk zorgt dit voor waardecreatie in een gebied.

Door middel van kleinschalige stadslandbouw met een divers aanbod aan groenten, wordt de biodiversiteit van de stedelijke omgeving vergroot. De stedelijke bijensterfte wordt door meer planten en grotere biodiversiteit verlaagd. Het aanleggen van verschillende soorten planten zorgt voor een betere bodemkwaliteit. Omdat met stadslandbouw een gedeelte van het voedsel van de stadsbewoner vanuit de directe omgeving komt, wordt het CO2 footprint van deze producten verlaagt. Omdat door stadslandbouw verharding plaats geeft aan meer planten en volle grond in de stad kun je de opwarming van de stad, ook het “hitte eiland effect”6 genoemd, bestrijden. Wateroverlast als gevolg van een toename van verharding en stenen oppervlaktes in de stad is een urgent probleem en kan ook middels stadslandbouw verminderen. Planten werken fijnstof-afvangend en kunnen zo bijdragen een betere luchtkwaliteit in stedelijke milieus.

Als ontmoetingsplek kan stadslandbouw de sociale cohesie bevorderen. De consument leert over voedsel en de afstand tussen producent en consument kan worden verkleind. Nieuwe vaardigheden kunnen worden opgedaan, wat de zelfredzaamheid en eigenwaarde kan verhogen. Het gezamenlijk buiten op een zogenaamde stadsakker werken, zorgt voor meer beweging en vergroot het sociale netwerk. Je voelt je als bewoner meer betrokken bij je omgeving en neemt verantwoordelijkheid voor een positieve bijdrage aan de leefomgeving en de openbare ruimte. In combinatie met de oogst van goedkope en gezonde groente als aanvulling op het dieet, kan de fysieke gezondheid van bewoners in de stad worden verbeterd (Meer vitamine en voedingsstoffen, en een verlaging van het lichaamsgewicht.) Zowel beweging als groene omgevingen hebben een stressverlagende werking. Stadslandbouw combineert vaak deze twee factoren en kan de psychische gesteldheid van bewoners in positieve zin beïnvloeden. 5

DEFINITIE STADSLANDBOUW

In het kort: Stadslandbouw is het kweken van planten en houden van dieren in een stedelijke omgeving7. Vaak wordt stadslandbouw ook gedefinieerd als professioneel kleinschalig en lokaal verbouwen, bewerken, distribueren en consumeren van vers voedsel.

7 RUAF Foundation: http://www.ruaf.org/node/512

BEELD: Productietuin, Coรถperatief Eigenwijzer, Laak Noord, Den Haag. Foto: B. Piepgras

RUIMTE EN SLAGINGSKANSEN VOOR STADSLANDBOUW Verschillende factoren van de stad hebben invloed op stadslandbouw. Het zijn zowel sociaal-economische als ruimtelijk-fysieke factoren. Waar sociaal-economische en fysiek ruimtelijke factoren duidelijk invloed hebben op stadslandbouw is het eigenaarschap van de ruimte. Zo is bijvoorbeeld de openbare ruimte van iedereen en ligt de verantwoordelijkheid hiervoor bij de overheid. Omgekeerd is een privéterrein van de vastgoed-eigenaar en ligt de verantwoordelijkheid hiervan ook bij diegene. De verhouding van eigenaarschap van de ruimte heeft invloed op de soorten stadslandbouw, die op een bepaalde locatie mogelijk is. Zowel het eigenaarschap van de ruimte als de techniek van de stadslandbouw oefent invloed uit op de exploitatie, de investeringen en de verdienmodellen, die per plek mogelijk zijn. Het benutten van de openbare ruimte als stadslandbouw heeft voor de producent onrendabele verdienmodellen

(geen omzet) als gevolg. Investeringen komen van subsidies of uit eigen belang. De ruimte en oogst is van iedereen en hiervoor kan de producent meestal geen geld vragen. Hier liggen wel kansen voor alternatieve waardecreatie en MKBA’s (maatschappelijke kosten baten analysen). De semi-openbare ruimte wordt vaak benut door meerdere bewoners/stadsboeren, die samenwerken rondom een productietuin en/of educatie. Een eenvoudig verdienmodel is hier een gezamenlijk groentepakket te kunnen verdelen of een gezamenlijk etentje van de oogst te organiseren. Soms is er overschot en kan het worden verkocht.

het genereren van omzet in een groeimodel. MKBA’s kunnen hier ook aan worden gekoppeld. Multifunctionele stadslandbouw kan een onderdeel zijn van zorgof reïntegratietrajecten. Hiernaast zijn de verschillende soorten stadslandbouw opgedeeld in het eigenaarschap van ruimte.

De privé ruimte is geschikt voor het exploiteren op professioneel niveau. Hier kunnen rendabele verdienmodellen worden gerealiseerd. Gebouwengebonden stadslandbouw (zoals het binnenspands kweken van planten middels LED-verlichting) vergt grote investeringen en kennisintensieve arbeid8. Hier wordt op lange termijn gepland in verband met het terugverdienen van investeringen en

8 P. De Graaf: Ruimte voor stadslandbouw in Rotterdam, p.22, http://www.pauldegraaf.eu/downloads/RvSL/RvSL_PdeGraafO&O-2011.pdf

OPENBARE RUIMTE Guerilla Gardening Eetbare planten zoeken Stadsbossen/ forest gardening Pluktuin SEMI-OPENBARE RUIMTE Gezamenlijk landje/productietuin (eventueel te combineren met privétuinen van particulieren) Mobiele tuinen PRIVÉ RUIMTE / RENDABELE BUSINESS MODELLEN Gebouwen/ daken Gebouwen/ muren Gebouwen/ balkons Gebouwen interieur/ LEDs, high-tech Hydrocultuur, Aquaponics Stadsboer Privé tuinen Stadslandbouw en zorg (of andere multifunctionele stadslandbouw) PRIVÉ RUIMTE / RENDABELE BUSINESS MODELLEN / STADSRAND Stadsboer Stadslandbouw en zorg (of andere multifunctionele stadslandbouw) CSAs (community supported agriculture) vaak in combinatie met VOKO’s (voedselcoöperatieven)

BEELD: Buurttuin, De Groene Mus, Schilderswijk, Den Haag. Foto: B. Piepgras

CONCLUSIES EN ADVIEZEN Ook lijkt stadslandbouw eenvoudig, worden de slagingskansen van een project bepaald door tal van verschillende factoren op meerderde schaalniveau’s. Om de complexiteit te ontrafelen, kun je de ketens en sectoren bestuderen, die met stadslandbouw te maken hebben. De ingrediënten voor een geslaagd stadslandbouwproject zijn: Stakeholders en coalitiepartners, multifunctionaliteit, tijdelijkheid en de potentie van de locatie. STAKEHOLDERS We hebben te maken met verschillende stakeholders in het proces (niet alle soorten stadslandbouw zijn nodig, en soms zijn het dezelfde personen/instanties met andere petten op, zo kan de producent bijvoorbeeld tegelijkertijd ook de consument zijn). Deze stakeholders zijn om verschillende redenen geïnteresseerd in een stadslandbouwproject: Producent, exploitant, consument, afnemer van oogst, vastgoedeigenaar , overheid (regelgeving, wonen, gezondheid, bodeminformatie, stedenbouw, openbare ruimte, etc), kenniswerker, logistiek 9 http://triplehelix.stanford.edu/3helix_concept

en transport, energieleverancier. Om de slagingskans te verhogen bij het vormen van een (financieel) draagvlak of een investeringsgroep, is het handig om uit te zoeken, wie bij het specifieke project inhoudelijk past en de investeringen en de terug te verdienen kosten en/of waarden inzichtelijk te maken (=what’s in it for me?). Je kunt het bekijken als een manier van crowdfunding. Selecteer zorgvuldig en creëer een dynamische groep van vooruitstrevende bedrijven en personen, die ook profijt hebben om in elkaars netwerk te zitten en samen te innoveren. Als het mogelijk is, stel dan een groep samen vanuit de zogenaamde ‘Triple Helix’9 (innovatie en hybridisering door de samenwerking van wetenschap, bedrijfsleven en overheid). Voor buitenstaanders wordt het duidelijk, dat verschillende groepen in de maatschappij bij het project betrokken zijn en baat erbij hebben. Voor het project zelf is er bij een dergelijke samenstelling een breder draagvlak. Ook kan er door de wisselwerking van kennis en netwerk

vanuit deze drie partijen nieuwe inzichten ontstaan, die het project op een positieve manier verder kan helpen. Er zijn verschillende soorten van stadslandbouw. Van de informele en soms illegale guerilla gardening tot en met high tech-projecten, die grote investeringen met hoge risico’s met zich mee brengen. Bij ieder op te starten stadslandbouw project zou er goed moeten worden gekeken naar deze sociaal-economische krachtenvelden. In de bijlage ‘Inventarisatie keten en verdienmodellen’ is er meer uitleg te vinden over de formaliteit, ketenwerking en verdienmodellen van de verschillende soorten stadslandbouw. Omdat iedere stakeholder verschillende interesses heeft, zijn de adviezen hier apart opgedeeld in adviezen voor bewoners, voor de gemeente en voor vastgoedeigenaren.

BEELD: Urban buiten-cafĂŠ met BBQ , NYC, VS. Foto: B. Piepgras

MULTIFUNCTIONELE PLANNEN Om de slagingskans van een ieder stadslandbouwproject te verhogen blijkt uit ervaring, dat multifunctionele plannen dit beter doen, dan monofunctionele. Een mix van een divers aanbod, waaronder stadslandbouw een ervan is, zorgt voor een bredere doelgroep en draagvlak. Denk hier aan het geven van workshops (kennisuitwisseling), verkoop van producten of horeca. Zo spreid je ook het risico van inkomsten. Je hebt op deze manier verschillende ambassadeurs voor je â&#x20AC;&#x2DC;werkenâ&#x20AC;&#x2122;, die allen in hun eigen circuit PR maken voor het initiatief. Het vliegwiel-effect en de kruisbestuiving tussen de verschillende interessegroepen zorgen voor de verbreding van je draagvlak. Grotere projecten kunnen ook nog breder inzetten door bijvoorbeeld woon- en werkfuncties erbij te betrekken. Eigen energieopwekking kan hier ook een toegevoegde waarde aan het plan geven.

BEELD: Streekproducten-winkel, Philips Fruittuin, Eindhoven. Foto: B. Piepgras

TIJDELIJKHEID Omarm de tijdelijkheid in dit soort projecten. Inventariseer de tijd, die er voor tijdelijke projecten cq. ‘ontwikkelend beheer’ gepland is. Kijk hier ook naar een realistische kosten-en-baten planning, zodat het project binnen zijn eigen bestaan rendabel is in het voorgestelde tijdsbestek. Doordat stadslandbouwprojecten kleinschalig zijn en vaak bottom-up/inside-out georganiseerd, lenen deze projecten zich goed om een gefaseerde en organische gebiedsontwikkeling te initiëren. Deze tijdelijke projecten zijn meestal een van de eerste pionieren, die een transitie in verloederde, vaak post-industriële, binnenstedelijke gebieden kickstarten. Doordat deze, door de burger zelf-geïnitieerde, tijdelijke projecten (waar stadslandbouw er een van is) activiteit en verduurzaming aan de ‘gaten in de stad’ toevoegen, kunnen deze verdere verloedering voorkomen en een toegevoegde waarde aan het gebied vormen. Gebruik de tijdelijkheid als kracht en benut de korte termijn om verschillende

aspecten van stadslandbouw te testen. Bekijk het als proeftuin en creëer een innovatieve (lab-)omgeving waarin mag worden meegedacht en uitgeprobeerd. Bijvoorbeeld statements of evenementen van enkele dagen, waarin de meerwaarde van groen en lokaal voedsel wordt aangetoond, kunnen verder helpen, om draagvlak voor een project op lange termijn te creëren. Middels mobiele tuinen kun je in de ruimte ‘real-life photoshoppen’ en geïnteresseerden laten proefdraaien in een potentiële stadstuin (zie ook Prinzessinnengärten in Berlijn).

lijke initiatieven, die andere sociaaleconomische processen initiëren en versterken. Er kan vervolgtrajecten worden uitgewerkt, waarin het tijdelijke project in het stedelijke weefsel wordt gevestigd (placekeeping) en een vaste deel uitmaakt van de identiteit van de desbetreffende wijk. Zie ook de uitgave van SR+O 02 2012 ‘Tussentijd’, bijvoorbeeld het interview op p. 31-33

Deze nieuwe, energieke, innovatieve en groene identiteit, die aan het betreffende gebied wordt toegevoegd, kan door een grootschaliger transitiemanagement worden opgevolgd. Door deze processen ontstaan aantrekkelijkere leefomgevingen en nieuwe stedelijke woonmilieus, waarin groen wordt gecombineerd met rood (gebouwen), grijs (infrastructuur) en blauw (water). Placemaking gaat over tijdelijke, ruimte13

POTENTIE VAN DE LOCATIE Door het inzichtelijk maken van de potentie van een gebied, bijvoorbeeld door middel van mappings of digitale hulpmiddelen, kunnen kansen sneller worden herkend en in gebruik worden genomen. De factoren, die stadslandbouwprojecten kansrijk maken, zijn zowel harde als zachte lagen in de stad, dat wil zeggen fysiek-ruimtelijke factoren (technische gegevens, bodeminformatie, constructie, weersomstandigheden, zonuren, bereikbaarheid en infrastructuur, etc) als sociaal-economische factoren (demografie, programma, afzetmarkt, (sub-)culturen, werkeloosheid). Zo worden ook de mogelijkheden voor een eventueel multifunctioneel plan goed zichtbaar, waar zet je in bijvoorbeeld i.v.m. het vinden van medestadsboeren of vormgeven van de producten van de oogst, die kunnen worden verkocht. Het wordt op deze manier duidelijk of een locatie geschikt is voor een low-tech buurttuin of een high tech investeringsproject, en dus ook of het project zou moeten inzetten op een informele10 of formele economie. 14

Andere factoren, die interessant zijn om uit te zoeken, is de kennis van planten. Zij moeten geschikt zijn om op de gekozen locatie te groeien. Ook hier kun je een optimale combinatie uitwerken, waarin de planten bijvoorbeeld de grond zuiveren, het fijnstof afvangen, voor koeling van de omgeving zorgen, meer oogst-cycli met zich brengen, o.i.d. Door de UHI en de vaak beschutte omgeving schijnen er meer cycli en/of meer ‘exotische’ planten mogelijk te zin. De leegstand wordt als tijdelijk benaderd. Hier kunnen projecten als ‘tussenontwikkeling’ worden ingebracht. Hier kunnen tijdelijke (bouw-)vergunningen van 5-10 jaar worden aangevraagd. Voor details, verdiep je in het crisis en herstelwet11.

Voedselproductie, -afzet en -consumptie is een complex netwerk op grote, internationale en kleine, lokale schaal in Nederland. Denk ook tijdens een transitietraject aan ‘glocalisation’: Bottom-up projecten op kleine schaal en top-down, beleidsmatige projecten op grote schaal zijn even belangrijk om bijvoorbeeld het voedselsysteem en de ontwikkeling ervan te verbeteren.

Door vanaf het begin de verhoudingen tussen eigenaarschap, verantwoordelijkheden en gebruik van een terrein helder te stellen, helpt niet alleen voor het opstellen van een contract tussen de partijen, maar vooral ook bij het opzetten van een rendabel business model (in kosten en waarden) en onderhandelingen met de betrokken partijen.

10 TIME / BANK http://www.stroom.nl/activiteiten/manifestatie.php?m_id=9100853 en LETS http://en.wikipedia.org/wiki/Local_exchange_trading_system 11 Crisis- en herstelwet http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/crisis-en-herstelwet

BEELD: The High-Line. NYC, VS. Foto: B. Piepgras

KOSTEN EN WAARDE Een verdienmodel is belangrijk om op te zetten, ook bij kleinschalige, niet-commerciële burgerinitiatieven. Niet alleen de initiatiekosten van een project, maar ook het beheer moet in kaart worden gebracht en het initiatief moet ten minste quitte draaien. Bij commerciëlere initiatieven, waar een exploitant (“de stadsboer” uitbetaald moet worden, zal inderdaad ook winst worden gemaakt. Hier is de grootste verschil of het initiatief gebruikt maakt van formele of informele economie.

van bijvoorbeeld gft afval uit de buurt voor compost voor de stadslandbouw kan ook worden gedacht. Bij buurtinitiatieven, die als “hobby”stadslandbouw zijn opgezet, kun je ook denken aan alternatieve betalingsmiddelen (=uren ruilen voor oogst).

Een “normale” kostenbatenanalyse is sowieso handig voor het opzetten van een bedrijf en zal bij een productietuin, waar er een ZZP’er aan de slag gaat zeker moeten opgesteld worden.

Op grotere schaal en langere termijn kunnen MKBA’s (maatschappelijke kostenbaten analysen) worden uitgerekend12. Hier wordt uitgerekend, hoe andere sociaal-economische waarden gecreëerd worden. Denk hier bijvoorbeeld aan het preventieve effect van stadslandbouw bij de volksgezondheid (het tegenwerken van lichte depressies en obesitas door verbeterde sociale cohesie, gezondere voeding, beweging, verbeterde luchtkwaliteit, etc.).

Zo is ook meteen inzichtelijk gemaakt, wanneer de investering zich terugverdient. Door energie op te wekken voor eigen gebruik middels eigen bronnen (urban windmills of zonnepanelen) kan zelfs leiden tot een verkoopbaar overschot. Aan simpele upcycling-processen

Op deze manier voegt stadslandbouw ook alternatieve waarden toe aan wijken en leefomgevingen. Bij gebiedsontwikkelingen zou deze waardecreatie interessant zijn, omdat een verbeterde leefomgeving meestal een hogere grondwaarde met zich brengt.

12 CE Delft http://www.ce.nl/ce/mkba_(kosten-batenanalyse)/617?PHPSESSID=6308f4d638adefec09bb103c3c6632f8

De toegevoegde waarde van stadslandbouw op een gebied is daarom zowel ecologisch (tegenwerken UHI, tegenwerken van wateroverlast, zuiveren van grond, afvangen van fijnstof, verlagen van CO2-voetafdruk (door mindering van transport in de voedselketen)) als sociologisch (versterken sociale cohesie en netwerken, zelfredzaamheid bevorderen, gezondere bewoners, etc.) Sommige van de bovenstaande business cases zijn complexe rekenmodellen, waarvoor een professionele analyse nodig is.

BEELD: Buurttuin, NYC, VS. Foto: B. Piepgras

BEELD: DAG HAP / Foodprint, Stroom, Den Haag. Foto: B. Piepgras

MEER INFORMATIE OVER STADSLANDBOUW IN DEN HAAG Hiernaast vind je de uitspraak van de jury die werd vormgegeven tijdens het STROOM VOEDSELTRIBUNAAL13 van 5 april 2012. Hier kwamen veel verschillende stakeholders van ‘de voedselketen’ bij elkaar om de toekomst van de voedselproductie te bespreken. Ook kun je de conclusies van het door Stroom Den Haag14 geïnitieerde project Foodprint lezen in de samenvatting ‘AFTERLIFE FOODPRINT’15 (door Annechien Meier, december 2011) (H)EERLIJK HAAGS16 is een initiatiefvoorstel (oktober 2011) voor een stedelijke voedselstrategie geformuleerd door PvdA, de Haagse Stadspartij, PvdD en GroenLinks.

1. WEG MET DE STAD! HALLO REGIO! OPLOSSING LIGT IN DE REGIO EN NIET IN DE STAD. PLANOLOGISCH MOET HET ANDERS.

2. BETAAL DE TRUE PRICE DE PRIJS MOET REFLECTIE ZIJN VAN DE WERKELIJKE KOSTEN (CO2, ENERGIE, TRANSPORT, PRODUCTIEOMSTANDIGHEDEN). EN DE BOER MOET VAN ZIJN WERK KUNNEN LEVEN.

3. WEES NIET BANG VOOR TECHNOLOGIE WE HEBBEN NIEUWE TECHNOLOGIE NODIG OM ONSZELF TE BLIJVEN VOEDEN OP EEN VEILIGE MANIER.

4. HERSTEL DE VERBINDING TUSSEN PRODUCENT EN CONSUMENT FACILITEER BOERENMARKTEN EN ZET EEN CROWDFUNDING SYSTEEM OP VOOR BOEREN (COMMUNITY SUPPORTED AGRICULTURE) ALS EEN DIRECTE INVESTERING IN DE BOER. KIJK NAAR PARK SUPERMARKT.

5. EIGEN PRODUCTIE IS VOOR EIGEN CONSUMPTIE. VOEDSEL VERBOUWEN IS EEN VAK, MAAR KAN BURGERS VERBINDEN. LEER VAN FOODSCAPE ALS MODEL.

6. STIMULEER PROJECTEN ALS CITY PIG OM DISCUSSIE LOS TE WRIKKEN. ALLEEN DOOR HET ONVOORSTELBARE VOOR TE STELLEN ZET JE VERANDERING IN GANG. 13 http://www.stroom.nl/activiteiten/lezing_symposium.php?l_id=8519228 14 http://www.stroom.nl/

15 http://www.stroom.nl/paginas/pagina.php?pa_id=8938813 16 http://www.denhaag.pvda.nl/upload/File/Initiatiefvoorstel%20%20Duurzaam%20Voedsel.pdf

VOORUITKIJKEND EN KANSEN Stadslandbouw zal niet de enige manier worden om rand- en binnenstedelijke leegstand tegen te werken. Andere (meestal kleinschalige) ingrepen kunnen dat natuurlijk ook. Om de juiste mix van functies en ingrepen te kiezen, zou er goed naar de potentie van de leegstaande locatie moeten worden gekeken. De ingrepen worden met de toekomstplannen en visies voor het gebied gecombineerd. Een multifunctioneel mix van “pop-up” initiatieven, tijdelijke bedrijven en ontwikkelend beheer van de ruimte zal een gebied kunnen transformeren van “brownfield”17 tot een ge(re-) animeerde groene en actieve binnenstedelijke leef- en werkomgeving, die een meerwaarde, ook in economische zin, aan de hele stad geeft.

de kracht van open source benutten en stimuleren? Toegepaste en kleinschalige ingrepen van onderaf kunnen binnen een structuur van bovenaf ontplooien. Het raamwerk eromheen wordt geformuleerd en gefaciliteerd door de (lokale) overheid. Bedrijven en burgers van de buurt of buitenaf dragen bij door hier te winkelen, te werken, zich te vestigen of te recreëren. Om deze transitie naar waardecreatie en een duurzamere leefomgeving te versoepelen, is het van groot belang dat kennis kan worden gedeeld en de regelgeving helder is.

Zo kan er op bestaande capaciteiten van het gebied worden ingespeeld en op een organische manier een transitie worden geïnitieerd.

Informatie verwerkt in neutrale excelsheets, waarin cijfers niet direct uitblinken of informatie, die in een lade liggen, bevatten vaak waardevolle kennis, die tot nieuwe innovaties kunnen leiden.

Het crux schijnt vaak voor de overheid te zijn: Hoe kunnen we als “top-down” een “bottom-up” proces aansturen en op deze manier het innovatievermogen en

Echter, als je de informatie niet ontsluit of inzichtelijk maakt, zal er niemand iets mee doen. Het ontsluiten van de data en open

source kan bijdragen aan deze kennisuitwisseling, bijvoorbeeld door het gebruik van Open Data18. Bij open data beheert iedereen zijn eigen informatie en stelt het beschikbaar aan de community. Zo kunnen overheid en burgers van kennis delen. Door het inzichtelijk maken van bestaande informatie kunnen nieuwe innovaties plaatsvinden. Het veerbeelden (bijvoorbeeld op een kaart als mapping, als infographic of middels referentiebeelden of -foto) van bestaande data zorgt ervoor, dat de kwantiteit of kwaliteit zichtbaar wordt. Zo kan de complexiteit van het proces deels worden ontrafeld en wordt op grote en kleine schaal zichtbaar hoe een mogelijke ingreep zich verhoudt tot de omgeving, in de grote en kleine netwerken van de stad.

17 http://en.wikipedia.org/wiki/Brownfield_land 18 http://denhaag.nl/home/bewoners/actueel/feiten-en-cijfers/open-data.htm?utm_source=alias&utm_medium=offline&utm_campaign=open-data

BEELD: Case Study Stadslandbouw en leegstaande kantoren in Den Haag. Onderzoek en visualisaties: Maartje Franse en Berit Piepgras

META DESIGN EN QUICK SCAN TOOL De “users” (bewoners, bedrijven, overheid) van de stad kijken met verschillende intenties naar een locatie in Den Haag en hebben daarom ook verschillende informatie nodig voor hetzelfde proces (hier bijvoorbeeld stadslandbouw) op dezelfde locatie. De intentie van een burger, die stadsboer wil worden is een andere dan degeen van de gemeentelijke ambtenaar, die over groen in de openbare ruimte gaat of een strategie aan het uitwerken is voor een nieuw woongebied. De vastgoedeigenaar heeft weer een heel andere intentie met zijn grond. Door een locatie te kiezen, gerepresenteerd op een kaart van Den Haag, die de ruimtelijke en sociaal-economische potentie van de locatie in beeld brengt, wordt een eerste inventarisering getoond. In deze quick scan worden de nodige parameters onderling gecombineerd en kunnen zo slagingskansen van de mo22

gelijke soorten stadslandbouwprojecten grof worden ingeschat. De verschillende stakeholders kunnen op deze manier relevante informatie opzoeken en referenties bestuderen. Ook kan er tips worden gegeven om verder te plannen en naar realisatie van het project te kunnen komen. Deze interactieve kaart dient ter inspiratie om uiteindelijk met een eigen plan voor een leeg terrein of pand te komen, in dit geval voor stadslandbouw (commercieel, niet commercieel of een mengingsvorm), maar zou veel complexer kunnen worden opgezet om ook andere soorten van initiatieven te stimuleren. Deze tool kan helpen, om als overheid de burger te inspireren en middels handleidingen voor eigen initiatief ook deze te mobiliseren.

TOEKOMSTSCENARIO’S Door middel van analysen en extrapolaties wordt een vertaalslag gemaakt en kun je toekomstscenario’s verbeelden op grote en kleine schaal. In tijd en ruimte wordt inzichtelijk gemaakt wat de waarschijnlijke consequenties zijn van een ingreep. Hoe zou het gebied eruitzien in de toekomst? Door deze mogelijke, alternatieve toekomstbeelden voor te stellen, spreek je tot de verbeelding van de bewoners en bedrijven, zaai je ideeën en kun je een transitie vooraf beter inschatten, agenderen en aansturen. HET DUURZAAMHEIDSPLATFORM Het Haagse “Duurzaamheidsplatform” zou ervoor geschikt kunnen zijn om een dergelijke digitale tool te faciliteren. Ook kan hier een gemeentelijk aanspreekpunt voor stadslandbouw een plaats hebben.

LOCAL FOODIES DEN HAAG Netwerk van lokale voedselverbouwers en -ge誰nteresseerden uit Den Haag en omstreken. Voor meer informatie kijk op de facebook pagina van Eetbaar Den Haag en/of neem contact op met Rachelle Eerhart. DE NEDERLANDSE KAART VAN STADSLANDBOUW Er wordt aan een gezamenlijke landelijke stadslandbouwkaart gewerkt (meer informatie binnenkort).

BEELD: Moestuinen, Laak, Den Haag. Foto: B. Piepgras

ADVIES BEWONER (MET CHECKLIST) Zou je liever goedkopere groente en groenten van dichtbij willen eten? Zou je meer willen bewegen en buiten willen zijn? Zou je imker willen worden? Weet jij meer willen weten over hoe een tomatenplant het beste groeit en wat vergeten groenten zijn? Zou je aan je kinderen willen leren, waar de groenten vandaan komen? Wil je je buren beter leren kennen? Heb je tijd over en wil je die graag in je directe omgeving investeren? Dan is stadslandbouw waarschijnlijk echt iets voor jou! Stadslandbouw heeft veel verschillende vormen, bijvoorbeeld is een moestuin ook een soort stadslandbouw. Je kunt ook denken aan het verbouwen van groenten (of bloemen) op je dak of op je balkon. Veelal wordt bij stadslandbouw een terrein gezamenlijk verbouwd met groenten, fruit of eetbare bloemen, je hebt dus samen een productietuin. Kijk op deze kaart waar er al stadslandbouw in Den Haag is. 24

INRICHTING VAN DE TUIN Bij het inrichten van de tuin is het handig om een tekening (met maten en op schaal) te hebben en hierop te (laten) ontwerpen. Volgende punten zijn handig om in overweging te nemen in het ontwerp. - Welke planten worden waar gekweekt (i.v.m. maat, bloei, schaduw, giftigheid)? Houden jullie ook dieren? Willen jullie bijen (denk dan aan het contacteren van een imker)? - Is de tuin openbaar of is er een hek? Opslagruimte voor gereedschap Opdeling en manier van bewerken, bijvoorbeeld als vierkantemeter-tuin en/of met permacultuur - Banken en/of picknicktafels om te eten, rusten en elkaar ontmoeten. - (Drink)water (eventueel gas, water licht) Afval en compost Toegang brandweer - Eventueel toilet en riolering (of toegang hiertoe) - Plantenbedden en paden (denk ook aan mindervaliden en rolstoelgebruikers) Eventueel speeltoestellen (â&#x20AC;&#x153;speeldernisâ&#x20AC;?) of zandbak voor kinderen Eventueel eigen alternatieve energieverzorging (zon- of windenergie), die zelfs bij te hoge productie kan worden doorverkocht.

STADSBOEREN / -TUINIEREN Zorg, dat jullie kennis opdoen over tuinieren in de stad. Verschillende stichtingen helpen hier graag of bieden workshops aan. Bekijk het microklimaat (schaduw, wind, vochtigheid, temperatuur, e.t.c.) Vaak is het in de stad warmer en beschut, en zijn soms meer cycli of “exotischere” planten mogelijk. Maak een teeltplan (cycli van oogst, maat, bloei, schaduw, giftigheid van planten, enzovoort). Jullie kunnen ook werken vanuit een thema-tuin (thee-tuin, kruidentuin, “Italiaanse tuin” (met planten/ingrediënten voor het maken van Italiaanse gerechten), aquaponics (vissen en planten), bloemen,...) EETBARE PLANTEN VOOR IN DE SCHADUW (bos-) Aardbeien Frambozen Vlier Rode bessen (ribes rubrum) Hazelnoot (Corylus avellana) Lievevrouwebedstro (Galium odoratum) (niet te groot gebied beplanten: max. 1 m2, goed samen met hazelnoot en bos-aardbeien) witte klaverzuring (Oxalis acetosella)

PLANNING EN ORGANISATIE Maak samen en in overleg een stappenplan voor het opzetten van de tuin. Bestaande stadslandbouw-initiatieven delen vaak graag hun ervaringen. Organiseer jullie en bepaal samen de verantwoordelijkheden van iedereen (bijvoorbeeld als stichting of coöperatie). Bij de Kamer van Koophandel helpen zij met het kiezen van de rechtsvorm* en kun je inschrijven**. DENK AAN Hoe vaak er moet worden gewerkt in de tuin (intensiteit varieert per seizoen) Wie hiervoor verantwoordelijk is en de organisatie hiervan (bijvoorbeeld éen hechte werkgroep of is het opgedeeld in een kerngroep met een flexibele schil van wisselende “inloop-klandizie” uit de wijk) De oogst, dat jullie deze ook kwijt kunnen (tijden en hoeveelheden) Perioden, waar niet kan worden gewerkt (bijvoorbeeld vakantieperioden) Openingstijden van de tuin Bemanning in de tuin voor uitleg (en controle) Dat er genoeg draagvlak is voor het initiatief, anders worden de werklast en uitgaven snel groot Een multifunctioneel plan, bijvoorbeeld tuinieren in combinatie met kookworkshops o.i.d. om verschillende interessen te stimuleren en beroep op mankracht uit een gevarieerde groep te kunnen doen. Het verbinden van verschillende leeftijdsgroepen (ouderen en kinderen kunnen samen tuinieren) Een goede administratie/boekhouding (penningmeester) Of jullie de tuin voor jullie zelf houden of willen jullie ook verkopen?

*http://www.kvk.nl/ondernemen/rechtsvormen/overzicht-van-alle-rechtsvormen/ **http://www.kvk.nl/lokale-informatie/den-haag/

FINANCIEEL Maak een financieel overzicht. Dan kunnen jullie beter inschatten, waarmee iedereen kan bijdragen en wat er nog gekocht moet worden. Reken met ongeveer â&#x201A;Ź 10.000,- voor het aanleggen van een basistuin* DENK HIER AAN Gereedschappen (schoffel, kruiwagen, regenton, waterslang, emmers, kleine kassen voor het voorkweken, etc) GWL en afvalverwijdering Huur van het terrein of dak Tuinierworkshops / inkopen van kennis Zaadjes Eventuele bodemsanering Aan-/verbouwplannen (ontwerper, vergunningen, aannemer als jullie het zelf niet kunnen) Kosten stichting, inschrijving KvK, aansprakelijkheidsverzekering etc. Als jullie een overzicht van de uitgaven hebben, bedenk samen met de groep, hoe jullie verdienmodel eruitziet, dwz. maak de baten van jullie stadslandbouwinitiatief inzichtelijk en denk na over externe financiering, bijvoorbeeld Lidmaatschap: een contributie van de leden vragen Subsidies aanvragen Sponsoren vragen (natura of geld) Overweging om met LETS te werken (bijvoorbeeld uren ipv geld als ruilmiddel,TimeBank/Stroom) Verkoop van de groenten, workshops of producten (schoonheidsproducten, maaltijden, sappen, thees, etc. gemaakt van de fruit, groente en kruiden uit de tuin, NB: voedsel- en warenautoriteit). Samenwerkingen met bedrijven uit de omgeving (natura of geld) Crowdfunding voor de startkosten Baten kunnen zijn: de beheerskosten verlagen voor de eigenaar Een verbeterde gezondheid van de bewoners Een duurzamere en aantrekkelijkere wijk met grotere sociale cohesie *Inspiratierapport Buurtmoestuinen in Nieuw-West (p. 41) www.nieuwwestexpress.nl/attachment/3875

TECHNISCH De grond op jullie gekozen terrein moet schoon zijn om eetbare planten te kweken. Bij het Bodem Informatie Punt (BIP*) kun je deze informatie opvragen. Mocht de grond vervuild zijn, kun je verder gaan met bodemonderzoek en een eventuele bodemsanering (NB: hiervoor worden kosten berekend en het kan soms zeer lang duren) Andere mogelijkheden zijn, om geen eetbare planten, maar sierplanten te kweken (een bloementuin) of een laag van de grond af te (laten) halen en een nieuwe laag met schone grond op het terrein storten (NB: met kosten verbonden). Jullie kunnen ook met tijdelijke, mobiele tuinen werken, cq. bakken met nieuwe en schone grond. Als jullie op een dak willen stadsboeren, zorg dan dat de constructie geschikt is voor het extra gewicht van de grond en zorg dat jullie aan de brandweer- en andere zekerheidsvoorschriften voldoen (ook i.v.m. de hoogte).

*http://www.denhaag.nl/home/bewoners/to/Bodem-Informatie-Punt-BIP-1.htm

JURIDISCH Als jullie als stadsboeren het terrein in bruikleen nemen, zorg dat er een duidelijke overeenkomst tussen eigenaar en gebruiker wordt getekend. De corporaties hebben vaak een dergelijk contract zelf geformuleerd. Kijk naar de bestemmingsplannen voor het gebied, waar jullie aan de slag gaan. Vraag een vergunning aan en overleg jullie plannen bij de gemeente*. Er zijn kansen voor het tijdelijk in gebruik nemen van braakliggend terrein en leegstaand vastgoed, ook als jullie plan niet voldoet aan de bestemmingsplannen (vrijstellingen van 5 tot 10 jaar zijn mogelijk)** Denk aan het afsluiten van een aansprakelijkheidsverzekering voor de stichting. Bij verkoop van waren, denk dan eraan of jullie kunnen voldoen locale keurmerken voor streekproducten of eco-keurmerken (niet nodig, wel leuk). Vergeet niet bij verkoop en/of horeca (bijzonder bij het houden van dieren, bijvoorbeeld kippen/eieren of het hebben van een horecagelegenheid) te checken met de voedsel- en warenautoriteit***. Soms is er een mogelijkheid om het terrein af te kopen. Overleg dan jullie plannen met de eigenaar en gemeente.

*http://www.denhaag.nl/home/bewoners/wonen-en-bouwen/bestemmingsplannen-en-projectbesluiten.htm **http://www.kennisbankherbestemming.nu/kennisdossiers/tijdelijk-gebruik/wet-en-regelgeving/omgevingsvergunning ***http://www.vwa.nl/onderwerpen/regels-voor-ondernemers-eten-en-drinken/dossier/erkenningen-vergunningen-registraties

BEELD: De Honingbank, Den Haag. Foto: B. Piepgras

REFERENTIES, ERVARINGEN EN MEER INFORMATIE VOOR BEWONERS KENNIS STADSTUINIEREN Gezonde Gronden (permacultuur) http://gezondegronden.nl/opleidingen Eetbaar Park (permacultuur) http://www.eetbaar-park.nl/ Dakboerin http://dakboerin.nl/ Urbaniahoeve http://www.urbaniahoeve.nl/ City Spices, Den Haag http://www.cityspices.nl/ HMC http://www.haagsmilieucentrum.nl/ WUR http://www.urban-agriculture.wur.nl/NL/ KENNIS ONTWERPEN Handleiding “Designing urban agriculture opportunities”, City of Vancouver http://goo.gl/kaqWP Tuin- en landschapsarchitecten http://www.nvtl.nl/ Architecten http://www.bna.nl/Architecten/Zoek-Architecten VIERKANTEMETERTUIN http://www.makkelijkemoestuin.com/ KEURMERK Lekker Utregs http://www.lekkerutregs.nl/ Streekproduct http://www.erkendstreekproduct.nl/ EIGENAARSCHAP (stadsboer=eigenaar terrein) Emma’s hof http://www.emmashof.nl/ Zeeheldentuin http://zeeheldentuin.nl/ Panderplein http://www.panderplein.nl/ DEEL VAN MULTIFUNCTIONEEL PLAN (met horeca, winkel, workshops) Dakakker Schieblock http://dakakkers.nl/ Uit je eigen stad http://www.uitjeeigenstad.nl/ 32

STADSLANDBOUW IN DE OPENBARE RUIMTE De Honingbank, Den Haag http://www.honingbank.nl/ Urbaniahoeve, Den Haag http://www.urbaniahoeve.nl/ Eetbaar Park, Den Haag http://www.eetbaar-park.nl/ City Spices, Den Haag http://www.cityspices.nl/ Grootmoestuin http://www.huisvandegrootmoeders.nl/grootmoestuin.htm De groene mus http://gezondegronden.nl/permablitz-de-groene-mus Dakakker Schieblock http://dakakkers.nl/ Eetbaar Rotterdam http://www.eetbaarrotterdam.nl/ Creative City Lab, Amsterdam http://www.creativecitylab.nl/ Acht hoog http://achthoog.nl/ Brooklyn Grange, NYC http://www.brooklyngrangefarm.com/ BK farmyards, NYC, http://bkfarmyards.blogspot.nl/ The High Line, NYC http://thehighline.org/ Common Gorund Garden http://commongroundgarden.wordpress.com/gallery/ Growing Communities, Londen http://www.growingcommunities.org/ MOBIELE TUINEN De mobiele volkstuin, Ypenburg (ontwerp Annechien Meier) http://www.annechienmeier.nl/projecten City Spices, Den Haag, http://www.cityspices.nl/ Prinzessinneng채rten, Berlijn http://prinzessinnengarten.net/about/ TOEGANKELIJKE TUIN Hanno Klein tuin, Amsterdam Nieuw-West (toegankelijk voor rolstoelgebruikers) http://www.nieuwwest.amsterdam.nl/vrije_tijd_ en_sport/groen_en_water/moestuinen-nieuw/ SPEELDERNIS/ NATUURSPEELTUINEN De Speeldernis http://www.speeldernis.nl/ COPLA https://picasaweb.google.com/102503026210694176505/LegeredskaberOgUderumFraCopla 33

Natuurspeeltuin in Valby, Denemarken http://gogreencopenhagen.dk/gogreencopenhagen/steder/opleve/det-er-for-boern/valbyparken-sansehave/?lang=en http://www.sansehaver.dk/asp/side/naturlegepladsen.html#engelsk VOKO EN VERKOOP STREEKPRODUCTEN VOKO Den Haag http://www.vokodenhaag.nl/ Heerlijk Vers http://www.heerlijkvers.nl/ Boerenmarkt Den Haag http://www.boerenmarkt-denhaag.nl/ Marqt http://www.marqt.com/ Ekoplaza http://www.ekoplaza.nl/ Vers van de Kweker http://www.versvandekweker.nl/home JURIDISCH Buurttuin..! Leren van de Jardins PartagĂŠs in Frankrijk, WUR (p. 34-35 voorbeeldcontract) http://edepot.wur.nl/194852 Inspiratierapport Buurtmoestuinen in Nieuw-West (p. 58-59 voorbeeldcontract) www.nieuwwestexpress.nl/attachment/3875 FINANCIEEL Inspiratierapport Buurtmoestuinen in Nieuw-West (p. 41) www.nieuwwestexpress.nl/attachment/3875 TIME / BANK http://www.stroom.nl/activiteiten/manifestatie.php?m_id=9100853 LETS http://en.wikipedia.org/wiki/Local_exchange_trading_system SPIN http://spinfarming.com/ SUBSIDIES Groen dak/Gemeente Den Haag http://www.denhaag.nl/home/bewoners/to/Subsidie-groene-daken.htm Duurzame wijken/Gemeente Den Haag http://www.denhaag.nl/home/bewoners/to/ 34

Subsidieregeling-Duurzaamheid-door-Haagse-wijken-2012.htm Bewonersparticipatie/Gemeente Den Haag http://www.denhaag.nl/home/bewoners/loket/to/Subsidie-voor-leefbaarheid-en-bewonersparticipatie.htm Fonds 1818 http://www.fonds1818.nl/actueel DOEN http://www.doen.nl/ Nationaal Groenfonds http://www.nationaalgroenfonds.nl/Paginas/Default.aspx VSB Fonds http://www.vsbfonds.nl/mens-maatschappij CROWDFUNDING Groen Beweegt http://groenbeweegt.nl/ Verzamel site http://www.douwenkoren.nl/crowdfunding-in-nederland/

ADVIES GEMEENTE EN FONDSEN De meeste stadslandbouw-projecten worden tot nu toe door middel van eigen initiatief19, oftewel inside-out werking, opgezet. Meestal is er een steun in de rug nodig van een faciliterende instelling, dat wil zeggen ‘de gemeente’, ngo’s of fondsen. Dit mede omdat het voor Den Haag als stad, gemeente en maatschappij van belang is om duurzaam en met de betrokkenheid van de burger de binnenstedelijke herbestemmings- en ontwikkelopgaven aan te kunnen sturen. De gemeente kan met informatieverstrekking en regelgeving de burgers en marktpartijen in het proces van stadslandbouw een hand reiken. Dit kan bijvoorbeeld door in te ontwikkelen stedelijke gebieden. Een vergelijkbaar voorbeeld zijn de Haagse kluskavels en -woningen20, waar de gemeente regels versoepelt om een bepaald gebied in Den Haag een boost te geven. In deze ‘pioniers-gebieden’ van particulier opdrachtgeverschap zijn er mogelijkheden om stadslandbouw erbij te betrekken. Leren van het proces van de begeleiding van deze zelf-klus-trajecten kunnen 36

zeker van pas komen bij het faciliteren van stadslandbouw. Door subsidies te verstrekken, zoals er al wordt gedaan voor groene daken, kan de gemeente indirect stadslandbouw bevorderen. Niet alleen strategische gemeentelijke afdelingen voor beleid en regelgeving, maar ook informatiepunten en uitwerkingsafdelingen van de gemeente, die betrekking tot stadslandbouw hebben zijn voor het proces nodig. Dit zijn o.a. het ingenieursbureau, afdeling voor omgevingsvergunningen, de gezondheidsmakelaar, milieueducatie, openbare ruimte en groenbeheer, het bodeminformatiepunt (BIP), krachtwijken, de kantorenloods, duurzaamheid, etc.

Lokale fondsen, zoals Fonds 1818 en Stroom, kunnen helpen met initiatiekosten (en eventueel beheerskosten) van buurtgedragene en/of kunstenaarsgeïnitieerde stadslandbouwprojecten. Platformen in Den Haag, zoals het Haags Milieucentrum, Eetbaar Park en Gezonde Gronden kunnen bijdragen met kennis over het praktisch opzetten van een tuin.

Andere instellingen, zoals Provincie Zuid-Holland, WUR, Kamer van Koophandel en AgentschapNL (Syntens) hebben ook beleid geformuleerd op stadslandbouw en lokale voedselstrategieën. Hier kunnen samenwerkingsverbanden worden opgezocht om ook op regionale schaal samenwerkingen te creëren, kennis te delen en krachten te bundelen21.

19 Creative man http://www.cifs.dk/en/boeger.asp 20 Zelfbouwen in Den Haag http://www.denhaag.nl/home/bewoners/wonen-en-bouwen/zelf-bouwen.htm?utm_source=alias&utm_medium=offline&utm_campaign=zelfbouwen 21 Urban Farming op Kennisbank Herbestemming http://www.kennisbankherbestemming.nu/kennisdossiers/innovatie/urban-farming

EEN AANSPREEKPUNT Om de, nu nogal lang durende trajecten van het opzetten van stadslandbouw te verkorten, zou het bevorderlijk zijn om deze uiteenlopende instanties van tijd tot tijd centraal bij elkaar te laten komen om aanvragen betreffende stadslandbouw door te nemen. In Rotterdam hebben zij hierin veel ervaringen opgedaan. Bijvoorbeeld is er een februari 2012 door de gemeente een handleiding22 uitgewerkt, ter stimulering van stadslandbouw. Hierin zijn contactpersonen te vinden, die vanuit verschillende afdelingen van de gemeente Rotterdam bij een stadslandbouw-denktank betrokken zijn en burgers met hun plannen voor stadslandbouw verder kunnen helpen23. Door deze interdisciplinaire kennisuitwisseling op verschillende schaalniveauâ&#x20AC;&#x2122;s te stimuleren, kan sneller worden geschakeld en kunnen trajecten sneller op gang komen, wat bevorderlijk is voor het enthousiasme bij de initiatiefnemer/burger en de wijk, waarin het project wordt opgezet. 22 Stimuleren van stadslandbouw in en om Rotterdam: http://www.rotterdam.nl/Stadsontwikkeling/Document/FoodTheCity22022012Laag.pdf 23 Gemeente Rotterdam: http://www.rotterdam.nl/stadslandbouw BEELD: Mobiel restaurant, Design Week Eindhoven 2011. Foto: B. Piepgras

Een (wekelijks geopend) aanspreekpunt bij de gemeente voor stadslandbouw zou een idee kunnen zijn. Dat hier ook andere instellingen hier vertegenwoordigd zijn en informatie verstrekken over het thema zou bevorderlijk zijn. Een centrale plek waar kennis kan worden gedeeld voor stadslandbouw in en om Den Haag zou hierbij zeker kunnen helpen. Het ‘Duurzaamheidsportaal’24 zou hiervoor een geschikt platform kunnen zijn. Hier kan informatie op een centrale kaart beschikbaar worden gesteld. Hier kunnen ook referenties worden getoond en tips worden gegeven (via crowd source, maar ook informatie vanuit de overheid). Door deze samenwerking van, in het beste geval, overheid, bedrijfsleven en wetenschap (=triple helix) zou het innovatie- en ontwikkeltraject sneller kunnen verlopen. Bijvoorbeeld kan er een gezamenlijk ‘pakket’ van praktische handleidingen en een (interactieve) checklist aan de initiatiefnemer worden uitgewerkt en aangeboden.

Tips om als gemeente de binnenstedelijke leegstand middels herbestemming te reduceren is te vinden in ‘Leegstand te lijf, Handvatten voor een langetermijnstrategie’25 met referenties en checklists over organische herontwikkeling. Hier gaat het niet alleen over bottom-up gestuurde placemaking-trajecten, maar ook over strategische zetten in de gebiedsontwikkeling en het placekeeping-traject, het verankeren van de toegevoegde waarde in een gebied. Aan multifunctionele plannen denken bij het opstarten van stadslandbouwinitiatieven, bijvoorbeeld door productietuinen te combineren met de voedselbank, UWV, reïntegratie of GGD/GGZ bevordert de publiek private samenwerkingen (PPS) en zijn co-financieringen mogelijk. Gemeente en fondsen kunnen hier extra aandacht aan besteden en dit soort projecten stimuleren.

sluitend is, zelfs met ‘gratis’ werkuren, subsidie en het ‘verdienen’ van oogst. Nieuwe verdienmodellen26, zoals crowdfunding worden door dit soort projecten gestimuleerd. Draagvlak creëren en co-financiering vinden door het betrekken van specifiek geïnteresseerden, die ook niet uit de directe omgeving komen, zorgen voor interesse van buitenaf voor het bepaalde gebied. Zo is een dergelijk crowdfunding-project tevens indirect PR voor de stad.

Maak onderscheid in (semi-)professionele en amateur initiatieven, en pas de subsidie hierop aan. Wel zou elk stadslandbouwinitiatief een verdienmodel kunnen opstellen, dat

24 http://duurzaamdenhaag.nl/ 25 VNG: Leegstand te lijf, Handvatten voor een langetermijnstrategie http://www.vng.nl/files/vng/vng/Documenten/Extranet/Wonen/leegstand_te_lijf/Leegstandtelijf.pdf 26 Rapport Nieuwe Verdienmodellen voor maatschappelijke initiatieven http://www.greenwish.nl/nieuws/rapport-nieuwe-verdienmodellen-voor-maatschappelijke-initiatieven-online-beschikbaar-974.html

BEELD: The High Line, NYC, VS. Foto: B. Piepgras

BEELD: Daktuin, Kopenhagen. Foto: B. Piepgras

BUDGETTEREN EN PLANNEN Budgetteren en plannen gaat bij stadslandbouw over initiatiekosten (voornamelijk materiaal, huur van grond en advies) en beheerskosten (voornamelijk manuren en eventueel huur van de grond). Voor veel projecten wordt financiële steun gegeven voor de startkosten van een dergelijk project. Het beheer is in buurtproject-gevallen in principe gratis, omdat de tuin door bewoners zelf wordt bewerkt en als hobby wordt beschouwd. Bij projecten, die een speciale aanpak hebben, zoals reïntegratie of een gezondheidsprofiel, zullen uren van begeleiding door welzijnsorganisaties of hulpverleners bijkomen. Professioneel opgezette binnenstedelijke productietuinen moeten anders worden benaderd. Hier gaat het over iemand, die een bedrijf opstart en veel tijd moet investeren om winst te kunnen maken. Het is veel meer een (sociaal geëngageerde) startup, dan een buurtproject.

De activiteit en groene impuls heb je als stad in beide gevallen, zowel bij het buurtproject als bij de onderneming met winstoogmerk. Als de ondernemer een verkoopfunctie aan zijn bedrijf koppelt is er een sociaal contact mogelijk met de omgeving. Bij de buurtprojecten is de sociale factor de voornaamste drijfveer. Het (laten) maken van een MKBA27 (maatschappelijke kosten-baten analyse) voor een project biedt inzicht in zowel de winst voor het project intern, als de meerwaarde die het project maatschappelijk biedt. Dit geldt ook voor de lange termijn. Door dit inzicht kan het stimuleren van stadslandbouwprojecten worden ingezet als trigger en onderdeel van gebiedsontwikkeling28. Per project kan de planning en terugverdientijd verschillen. Bijvoorbeeld is een verplaatsbare tuin flexibeler dan een productietuin in de volle grond inclusief winkel met een plaatselijke klandizie.

meest geschikte soort stadslandbouwproject die hier kan komen? Op deze manier zijn de slagingskansen hoger voor het project en worden investeringen minder risicovol. DIY Do-It-Yourself-projecten draaien niet vanzelf. Er moet financiële, technische, juridische en sociaal-maatschappelijke begeleiding beschikbaar zijn, waarvan per locatie en project een andere mix nodig is. De potentie van de plek, de samenstelling van het draagvlak en het verdienmodel van het project bepaalt welke steun er benodigd is. Zowel fondsen als gemeente kunnen voorwaardescheppend beleid voeren en daar vanuit financiële ondersteuning bieden. Daarnaast kan de gemeente een rol spelen op de vlakken van regelgeving tot en met informatieverstrekking.

Per locatie moet er goed worden gekeken naar de potentie van de plek, ruimtelijk en sociaal-economisch. Wat is de

27 CE Delft: http://www.ce.nl/ce/mkba_(kosten-batenanalyse)/617?PHPSESSID=6308f4d638adefec09bb103c3c6632f8 28 A. de Muynck, Stadslandbouw en duurzame gebiedsontwikkeling http://oaithesis.eur.nl/ir/repub/asset/10369/0715_MCD7_Arienne%20de%20Muynck.pdf

MEER INFORMATIE EN LINKS (GEMEENTE EN FONDSEN) MULTIFUNCTIONALITEIT NYC 100% autarkisch mbt voedsel is een utopie Steady State NYC http://www.terreform.info/#Projects SAMENWERKEN, CO-FINANCIERING EN PPS Pluk! Den Haag http://www.plukdenhaag.nl/ Kwekerij Osdorp http://www.kwekerijosdorp.nl/de-kwekerij Rapport Nieuwe Verdienmodellen voor maatschappelijke initiatieven http://www.greenwish.nl/nieuws/rapport-nieuwe-verdienmodellen-voor-maatschappelijke-initiatieven-online-beschikbaar-974.html MKBA’s MKBA’s bij CE Delft: http://www.ce.nl/ce/mkba_(kosten-batenanalyse)/617?PHPSESSID=6308f4d638adefec09bb103c3c6632f8 City of Toronto and OCE-ETech. Report on the environmental Benefits and Costs of Green Roof Technology for the City of Toronto, oct. 2005, http://www.toronto.ca/greenroofs/pdf/fullreport103105.pdf BELEID, STRATEGIE EN PRAKTISCHE HANDVATTEN BIJ HERBESTEMMING VAN LEEGSTAND EN ONTWIKKELING City of Vancouver, Urban Agriculture Guidelines http://vancouver.ca/people-programs/urban-agriculture-guidelines.aspx City of Vancouver, “Designing urban agriculture opportunities”, http://goo.gl/kaqWP H. Remøy, Out of Office- A Study on the Cause of Office Vacancy and Transformation as a Means to Cope and Prevent http:// www.remoy.nl/publications/Remoy%20-%20Out%20of%20Office.pdf A. de Muynck, Stadslandbouw en duurzame gebiedsontwikkeling http://oaithesis.eur.nl/ir/repub/asset/10369/0715_MCD7_ Arienne%20de%20Muynck.pdf J. Rotmans, In het oog van de orkaan, (Boxtel: Æneas, 2012), pp 49-71 ‘Tussentijd’, SR+O 02 2012 , tijdschrift, http://nirov.platform31.nl/Home/Publicaties/Tijdschriften/S_RO/default.aspx?mId=10425&rId=85 VNG: Leegstand te lijf, Handvatten voor een langetermijnstrategie http://www.vng.nl/files/vng/vng/Documenten/Extranet/Wonen/leegstand_te_lijf/Leegstandtelijf.pdf P. De Graaf, Ruimte voor Stadslandbouw in Rotterdam, http://www.pauldegraaf.eu/downloads/RvSL/RvSL_PdeGraafO&O-2011.pdf 42

ZUS [Zones Urbaines Sensibles] http://www.zus.cc/work/urban_politics/162_Schieblock.php?1=y AMSTERDAM Inspiratierapport Buurtmoestuinen in Nieuw-West, www.nieuwwestexpress.nl/attachment/3875 De stadsbuurderij van Tuinen van West, rapport, nov. 2012, http://www.innovatienetwerk.org/nl/bibliotheek/rapporten/544/ StadsbuurderijTuinenvanWest.html PARIJS WUR, Buurtuin..! Leren van de Jardins Partagﾃｩs in Frankrijk, Alterra 2012, http://edepot.wur.nl/194852 LONDON OVERKOEPELEND/ FACILITEREND Capital Growth http://www.capitalgrowth.org/home/ Farmgarden http://www.farmgarden.org.uk/farms-gardens/your-region/london VOEDSELSTRATEGIﾃ起 Stedennetwerk stadslandbouw http://www.netwerkplatteland.nl/stedennetwerk-stadslandbouw-2-0 (H)eerlijk Haags http://www.denhaag.pvda.nl/upload/File/Initiatiefvoorstel%20%20Duurzaam%20Voedsel.pdf Afterlife Foodprint http://www.stroom.nl/paginas/pagina.php?pa_id=8938813

ADVIES VASTGOEDEIGENAAR

Een “Urban Agriculture in Den Haag”werkgroep is in oktober 2012 begonnen om een rendabel verdienmodel uit te werken. DEZE WERKGROEP BESTAAT UIT (REPRESENTANTEN VAN) Kamer van Koophandel DSO, Gemeente Den Haag CropEye/De Groenfabriek PPO Glastuinbouw / WUR Syntens Innovatie Deloitte Innovation Savills Berit Piepgras, architect onderzoeker De resultaten van deze werkgroep zullen zowel op de website van het Haags Milieucentrum29 als op de website van de Kamer van Koophandel Regio Den Haag30 worden getoond en geüpdatet. Hiernaast vind je de definitie van het project zoals de groep het heeft geformuleerd om een open innovatietraject te initiëren. 44

29 http://www.haagsmilieucentrum.nl/ 30 http://www.kvk.nl/lokale-informatie/den-haag/

“Urban Agriculture is een clustering van een diversiteit aan commerciële, innovatieve en educatieve activiteiten in een leegstaand kantoorgebouw rondom het lokaal telen, bewerken, distribueren en consumeren van vers voedsel. Het concept biedt mogelijkheden voor bijvoorbeeld innovatieve teeltsystemen zoals meerlagenteelt onder LED-licht, maar ook horecagelegenheden, detailhandel, educatie rondom gezond eten en participatie van buurtbewoners in lokale voedselsystemen. De combinatie van commerciële bedrijfsvormen en participatie van stakeholders in innovatieve stadslandbouw experimenten moet zorgen voor een financieel rendabel en economisch duurzaam concept. De initiatieven komen voort uit een open innovatieproces met particulier opdrachtgeverschap waarbij de samenhang en integratie met de omgeving centraal staat. Het gebouw genereert toeloop naar het gebied door de betrokkenheid vanuit de directe omgeving en de uitstraling van een groen, dynamisch en verfrissend nieuw concept in Den Haag.”

BEELD: Case Study Stadslandbouw en leegstaande kantoren in Den Haag. Onderzoek en visualisaties: Maartje Franse en Berit Piepgras

EXTRA’S

BEELD: Villa Augustus, Dordrecht. Foto: B. Piepgras

Zowel in Nederland als in het buitenland zijn er veel ervaringen met stadslandbouw opgedaan. Zie hieronder een aantal inspirerende voorbeelden in binnen-en buitenland.

HEERLEN

UTRECHT Lekker Utregs (keurmerk) http://www.lekkerutregs.nl/

De groenten uit Amsterdam http://groentenuit.wordpress.com/about/

AMSTERDAM Gemeente Amsterdam, Nieuw-West www.nieuwwestexpress.nl/attachment/3875

“Stimuleren van stadslandbouw in en om Rotterdam”, Gemeente Rotterdam http://www.rotterdam.nl/Stadsontwikkeling/Document/FoodTheCity22022012Laag.pdf

Onderzoek “Ruimte voor Stadslandbouw in Rotterdam” door Paul de Graaff http://www.pauldegraaf.eu/downloads/RvSL/RvSL_PdeGraafO&O-2011.pdf

Dakakker op het Schieblok http://www.dakakkers.nl/index.php?subonderwerp_ID=84

Uit je eigen stad, Marconistrip http://www.uitjeeigenstad.nl/

Rotterdamse Oogst http://www.rotterdamseoogst.nl/home/

ROTTERDAM Eetbaar Rotterdam http://www.eetbaarrotterdam.nl/

NEDERLAND

REFERENTIES STADSLANDBOUW NATIONAAL EN INTERNATIONAAL

AZIË Daktuinen in Chinese steden http://www.mnn.com/your-home/organic-farming-gardening/stories/rooftopfarms-flourish-in-space-starved-hong-kong

Steady state NYC, Terreform (NYC 100% autarkisch m.b.t. voedsel is utopisch) http://www.terreform.info/#Projects

VS EN CANADA Brooklyn Grange (Productie en educatie, streetwork in NYC) http://www.brooklyngrangefarm.com/

Prinzessinnengärten (Mobiele tuinen in Berlijn) http://prinzessinnengarten.net/

Les jardins partagées, Parijs http://edepot.wur.nl/194852 http://www.paris.fr/loisirs/jardinage-vegetation/jardins-partages/liste-des-jardins-partages/rub_9111_stand_24892_port_22123

EUROPA Growing Communities, London http://www.growingcommunities.org/

INTERNATIONAAL

Eetbaar park http://www.permacultuur.nu/index.php

Gezonde Gronden http://www.gezondegronden.nl/

(H)eerlijk Haags (initiatiefvoorstel voedselstrategie voor Den Haag door PvdA, PvdD, GroenLinks, Haagse Stadspartij) http://denhaag.partijvoordedieren.nl/downloads/denhaag/2011/10/1318846825_Initiatiefvoorstel__Duurzaam_Voedsel.pdf

Foodscape Stroom http://stroom.typepad.com/foodprint/2009/11/foodscape-schilderswijk-een-project-van-debra-solomon.html

DEN HAAG Foodprint Stroom http://stroom.typepad.com/

FarmCity, voormalig CBS kantoor http://farm-city.com/

GEZAMENLIJK LANDJE http://www.growingcommunities.org/ investeerder particulier, vaak georganiseerd in bijvoorbeeld stichting/ transition town, welzijnsstichtingen,

PLUKTUIN http://emmashof.nl/paginas/view/58 investeerder particulier, vaak georganiseerd in bijvoorbeeld stichting/ transition town en of gemeente, woningbouwcorporatie, subsidies overheid of sponsoren producent particulier product website: kaart en info over onkruid en planten in steden en waar deze te vinden proces in kaart brengen van eetbare planten, bloggen consument breed bereik; particulier (niet dezelfde als producent) winst/ waardecreatie informatie en educatie over bestaand groen in de stad, betrokkenheid leefomgeving en voedsel

EETBARE PLANTEN ZOEKEN http://www.plukdestad.nl/ investeerder particulier, vaak georganiseerd in bijvoorbeeld stichting/ transition town producent particulier (redactie) met vaak open source gedeelte (voor de kaart) product website: kaart en info over onkruid en planten in steden en waar deze te vinden proces in kaart brengen van eetbare planten, bloggen consument breed bereik; particulier (niet dezelfde als producent) winst/ waardecreatie informatie en educatie over bestaand groen, betrokkenheid leefomgeving en voedsel

GUERILLA GARDENING http://www.guerrillagardeners.nl/acties/ http://www.uitvinderswijk.nl/view/GMapZaadbommen investeerder enkele particulieren (kleine investering) producent enkele particulier product interventies, (sier)planten (vaak niet eetbaar) proces (illegaal) beplanten van (kleine stukjes) openbare ruimte of braakliggende terreinen (seedbombs) consument groot bereik; particulier (niet altijd dezelfde als producent) winst/ waardecreatie vergroening, leefbaarheid

Er zijn verschillende vormen van stadslandbouw te vinden. Hieronder een aantal referenties en een omschrijving van de keten, stakeholders en het verdienmodel.

INVENTARISATIE KETEN EN VERDIENMODELLEN

STADSRANDBOERDERIJ http://www.philipsfruittuin.nl/ investeerder exploitant, bijv boomgaard-tuinder producent exploitant, bijv boomgaard-tuinder product bijv. boomgaard: appels peren en producten hiervan

UA EN ZORG http://kwekerijosdorp.nl/ investeerder exploitant, tuinder, zorginstellingen, gemeente, won ingbouwcorporatie, subsidies overheid of sponsoren producent exploitant (tuinder en zorgverlener) product groenten voor de verkoop aan horeca en particulier, proces tuinder i.s.m. (GGZ) patiënten of bij werk-reïnte gratietrajecten consument horeca, soms particulier winst/ waardecreatie omzet en winst verkoop, verbeterde gezondheid en reïntegratie werknemers (fysiek en psychologisch)

STADSBOER http://www.vaneigenerf.nl/onzeboeren/34/De_Genneper_Hoeve.html http://www.uitjeeigenstad.nl/ investeerder exploitant, particulier, vaak georganiseerd in bijvoorbeeld stichting/ transition town en/of gemeente, woningbouwcorporatie, subsidies over heid of sponsoren, crowdfunding producent exploitant, stadsboer (bijvoorbeld particulier als zelfstandig ondernemer gestart) product groenten (en soms vlees, vis, eieren, melk, etc) voor de verkoop, eigen winkel, eigen restaurant, groente tas proces groenten verbouwen (en veehouderij) in de stad of stadsrand (stadsboerderij of landje) consument breed bereik; particulier (niet dezelfde als producent) winst/ waardecreatie omzet, vergoening, informatie en educatie, betrokkenheid leefomgeving en voedsel, gezond eten, kleinere CO2 footprint

gemeente, woningbouwcorporatie, subsidies overheid of sponsoren producent particulier product groenten om zelf te eten, ”zelfverbouwde” groente tas, eventueel verkoop (weinig), oogstdiner met elkaar/ de buurt proces tuinieren met medebewoners, eigen gebruik groent en verbouwen, soms i.c.m. privé-tuinen (gezamen lijke groentetas consument de producent winst/ waardecreatie vergroening, sociale cohesie, gezond eten, kleinere CO2 footprint, recreatief, verhoogde eigenwaarde bewoner

COÖPERATIEVEN / VOKO http://www.vokodenhaag.nl/index.php?id=3&doelstelling http://www.growingpower.org/rainbow_farmers_coop.htm investeerder particulier producent lokale boer en/ of groothandel product verse en niet verse voedsel en andere producten proces gezamenlijk inkopen bij de groothandel, eigen werk bijdrage administratie etc. consument investeerder, particulier winst/ waardecreatie betrokkenheid, lokaal en sociaal: activiteiten erom heen (bijvoorbeeld samen eten), kleinere CO2 foo print, goedkopere waren

CSA COMMUNITY SUPPORTED AGRICULTURE http://www.theurbanfarmerflorida.com/pages/csa-program.htm investeerder particulier (=consument) producent boer (soms ingehuurd door de particulieren consu mentengroep) product groenten (en eventueel andere voedselproducten van de boerderij) proces voorinvestering in het proces voor een bepaald seizoen/ jaar consument de investeerder winst/ waardecreatie betalen voor de groenten via het proces, risico spreiding, focus op proces en goede materialen en grond, vaak eko, betrokkenheid leefomgeving en voedsel, gezond eten, kleinere CO2 footprint

HIGH-TECH/BINNENSPANDS KWEKEN IN KANTOREN http://www.degroentenuitamsterdam.nl/ http://farmcityheerlen.com/index.html investeerder (grote investering) exploitant, tuinder, projectont wikkelaar, sponsoren, eventueel woningbouwcor poratie producent exploitant, ondernemer product groenten, kruiden, sla, champgnons proces met hi-tech LED gegroeid in leegstaande gebouwen consument horeca, winkels en eventueel particulier winst/ waardecreatie winst van omzet verkoop, ondernemerschap in de (leegstaande) kantoren en industriegebouwen, kleinere CO2 footprint

proces tuinder, landbouw consument lokale particulieren, bedrijven en supermarkten; en de ”belevenis”consument winst/ waardecreatie klassiek omzet en winst, eventueel kleinere CO2 footprint NB: Functiemenging, bijv. pannekoeken-restaurant, winkel, workshops, uitjes, service (kantoorfruit aan lokale kantoren en bedrijven leveren)

VOORBEELDEN VAN GESLAAGDE STADSLANDBOUWPROJECTEN IN DEN HAAG (SELECTIE) COÖPERATIEF EIGENWIJZER stadslandbouw en stadsboer http://www.cooperatiefeigenwijzer.nl In de Ketelstraat 23, Molenwijk

URBANIAHOEVE stadslandbouw in de openbare ruimte/ krachtwijk http://www.urbaniahoeve.nl/

PANDERPLEIN stadslandbouw en “vereniging wonen en werken” http://www.panderplein.nl/

PLUK! DEN HAAG stadslandbouw en zorg (initiatie fase) http://www.plukdenhaag.nl/

EMMA’S HOF pluk- en stadstuin http://www.emmashof.nl/

HONINGBANK stadslandbouw en kunst http://www.honingbank.nl/

EETBAAR PARK permacultuurtuin en workshops http://www.eetbaar-park.nl/index.php/eetbaar-park/eetbaar-park-zuiderpark DE GROENE MUS stadslandbouw in de openbare ruimte/krachtwijk http://www.gezondegronden.nl/permablitz-de-groene-mus CITY SPICES mobiele kruiden http://cityspices.nl/ ZEEHELDENTUIN stadstuin, speeldernis en stadslandbouw in spe http://zeeheldentuin.nl/

INVENTARISATIE HAAGSE STADSLANDBOUW-INITIATIEVEN OP EEN KAART

BEELD: Inventarisatie Stadslandbouw in Den Haag. http://beritpiepgras.nl/2012/10/31/stadslandbouw-in-den-haag/

OVERIGE REFERENTIES EN LINKS Voedsel, SR+O 05 2010, tijdschrift http://nirov.platform31.nl/Home/Publicaties/Tijdschriften/S_RO/default.aspx?mId=10425&rId=85 Kennisbank herbestemmen http://www.kennisbankherbestemming.nu/kennisdossiers/innovatie/urban-farming Stadslandbouw in Wageningen http://www.urban-agriculture.wur.nl/NL/Contact/

MEER INFORMATIE BERIT PIEPGRAS // ARCHITECT WWW.BERITPIEPGRAS.NL BERIT@BERITPIEPGRAS.NL

Dit werk is gelicenseerd onder een Creative Commons Naamsvermelding-NietCommercieel-GelijkDelen 3.0 Unported licentie.

Februari 2013, Berit Piepgras, MArch www.beritpiepgras.nl