Galicia_espacios_naturales by Tomás Berjoyo

“Ti dis: Galicia é ben pequena. Eu dígoche: Galicia é un mundo. Cada terra é como se fose o mundo enteiro. Poderala andar en pouco tempo do norte para o sur, do leste para o oeste noutro tanto; Poderala volver andar outra vez e máis; non a has dar andado. E de cada vez que andes, has atopar cousas novas [...] Pode ela ser pequena en extensión; en fondura, en entidade, é tan grande como queiras...” V ICENTE R ISCO

Cubertas: Barro Salgado Santana [Grupo Revisión Deseño]

espazo natural

www.turgalicia.es

Dirección Xeral de Turismo

AO SEU PASO POLA NATUREZA

GALICIA, ESPAZO NATURAL

Non prenda lume. Coidado coas cabichas de cigarros acendidas ou apagadas, poden provocar incendios. Colabore na limpeza dos espazos naturais. Non bote lixo e se o atopa, por favor recóllao e deposíteo nos lugares acondicionados para tal fin. Non está permitido matar, molestar ou ferir os animais silvestres. A caza e a pesca son actividades sometidas a control e regulamento. Nos Parques Naturais está prohibido mesmo permanecer ou transitar con calquera tipo de armas e fusís submarinos. Non arrincar, cortar ou estragar a vexetación. Lembre que a recolección de cogumelos esixe coñecer e respectar un certo protocolo. A introdución de especies non autóctonas de flora e fauna está suxeita a vixilancia. Evite acampar fóra das instalacións autorizadas. Goce do percorrido ao aire libre. Respecte os sendeiros. As rodas dos vehículos danan a cuberta vexetal. Cómpre non alterar a tranquilidade natural con ruídos, altofalantes ou luces innecesarias. Son aconsellables as excursións en grupos, pero non moi numerosos.

Estrada Santiago-Noia, Km. 3 (A Barcia) 15896 Santiago de Compostela A Coruña (España) Tel.: 902 200 432 - Fax: 981 537 588 www.turgalicia.es e-mail: turgalicia@xunta.es

Ría, auga con sabor a mar e corpo de río, é o grande préstamo galego ás linguas do mundo. Do Eo ao Miño, mil ríos e 1.675 km de costa onde o Atlántico se dobra en Cantábrico. A lenda di que as rías se formaron cos dedos de Deus apoiado no paraíso terreal mentres descansaba ao sétimo día. Sen esquecérmonos da man humana. Nin máis nin menos que a metade dos núcleos de poboación existentes en España son galegos. Un país de castros, pontes, muíños, soutos, viñedos, cruceiros e cruces de mar, pazos e hórreos, igrexas e mosteiros fundamentalmente de arte románica e barroca... Todo isto sería imposible sen unha natureza capaz de recrearse no contacto que aquí se dá entre o dominio climático atlántico e o mediterráneo. Variedade e contraste non son palabras de falar barato. Ademais das rías, o litoral conxuga amplos sectores de bravo mar como a Costa da Morte con treitos de praias, marismas e lagoas como no complexo dunar de Corrubedo. As cotas altitudinais vanse graduando, nalgures dende a mesma beiramar. É o caso da Barbanza ou da Capelada, cos cantís máis altos de Europa. Polas terras centrais esténdese a dorsal

galega, conxuntos de serras e cordais con cumes ata os mil metros. Ao interior cédese paso ás chairas como a Terra Chá ou A Limia e sobre todo aos vales adoito encaixonados con diferentes orientacións e manifesta diversidade. Os principais ríos Miño e Sil forman auténticos corredores de vida e cultura. E aínda quedan os paraísos naturais das montañas orientais: Ancares e Courel ou as paisaxes alpinas dos teitos da comunidade, Pena Trevinca (2.127 m) o máis alto. Toda Galicia é espazo natural. Nesta guía fálase aproximadamente do doce por cento do territorio suxeito a algún tipo de protección. Se na anterior edición dabamos a benvida ao Parque Nacional das Illas Atlánticas, que inaugurou o milenio con esta figura de máximo recoñecemento a nivel estatal, nesta ocasión saudamos o amplo espazo nomeado Terras do Miño, na provincia de Lugo, declarado no ano 2002 Reserva da Biosfera e incluída nesta rede internacional promovida pola UNESCO. Contamos ademais con seis Parques Naturais. Neles concéntrase o maior esforzo en infraestrutura medioambiental para a súa conservación e divulgación. Polo carácter transfronteirizo salientamos a

colaboración do Parque Natural Baixa Limia-Serra do Xurés (Galicia) co Parque Nacional Peneda-Gerês (Portugal). Neste sentido non poden deixar de citarse os humidais incluídos no convenio internacional de RAMSAR e as Zonas de Especial Protección para as Aves (ZEPA). Na Unión Europea estanse pondo os alicerces para as políticas que apostan pola integración das medidas de conservación coas actividades socioeconómicas. Galicia escolmou os seus Lugares de Importancia Comunitaria (LIC) como representación dos hábitats prioritarios para a súa conservación. A recente incorporación da Costa da Mariña occidental non vén máis que a completar o trazado costeiro galego case totalmente, do Miño ao Eo, recoñecido polo interese comunitario. Xunto coas ZEPA forman a lista dos espazos da Rede Natura 2000 escollidos en Galicia e dende Galicia para todo o mundo.

PARQUE NACIONAL marítimo-terrestre Illas Atlánticas de Galicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4-9

RESERVA DA BIOSFERA (UNESCO) Terras do Miño . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10-13

PARQUE NATURAL Baixa Limia-Serra do Xurés . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14-17 Complexo dunar de Corrubedo e lagoas de Carregal e Vixán . . . . . . . . . . . . . . . . . .18-21 Fragas do Eume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22-23 Monte Aloia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24-25 O Invernadeiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26-29 Serra da Enciña da Lastra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30-31

SITIO NATURAL DE INTERESE NACIONAL Cabo Vilán . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 Cumio da Curotiña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 Estaca de Bares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34-35

MONUMENTO NATURAL As Catedrais . . . . . . Costa de Dexo . . . . Cova do Rei Cintolo Fraga de Catasós . . . Souto da Retorta . . . Souto de Rozabales

. . . . . .

.36 .37 .38 .38 .39 .39

ESPAZO NATURAL EN RÉXIME DE PROTECCIÓN XERAL Complexo intermareal Umia-O Grove, A Lanzada, punta Carreirón e lagoa Bodeira ..40-41 Encoro de Abegondo-Cecebre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 Lagoa do Rei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 Lagoa e areal de Valdoviño . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 Ría de Ortigueira e Ladrido . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 Ría do Eo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46-47

LUGAR DE IMPORTANCIA COMUNITARIA (LIC) Monte e lagoa de Louro . . . . . . . . . . . .61 REDE NATURA 2000 A Marronda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76 A Ramallosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 As Catedrais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 Baixa Limia . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14-17 Baixo Miño . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76 Betanzos-Mandeo . . . . . . . . . . . . . . . .82 Bidueiral de Montederramo . . . . . . .26-29 Brañas de Xestoso . . . . . . . . . . . . . . . .82 Cabo Udra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76 Canón do Sil (A Ribeira Sacra) . . . . .48-51 Carballido . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 Carnota-Monte Pindo . . . . . . . . . . .52-53 Complexo húmido de Corrubedo . . .18-21 Complexo Ons-O Grove . . . . . . . . .40-41 Costa Ártabra . . . . . . . . . . . . . . . . .54-56 Costa da Mariña Occidental . . . . . . . . .57 Costa da Morte . . . . . . . . . . . . . . . .58-60 Costa da Vela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 Costa de Dexo . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 Cruzul-Agüeira . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 Encoro de Abegondo-Cecebre . . . . . . . .42 Enseada de San Simón . . . . . . . . . . . . .78 Estaca de Bares . . . . . . . . . . . . . . . .34-35 Esteiro do Tambre . . . . . . . . . . . . . . . . .78 Fragas do Eume . . . . . . . . . . . . . . . .22-23 Gándaras de Budiño . . . . . . . . . . . . . . .82 Illas Cíes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4-9 Illas Estelas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 Macizo Central . . . . . . . . . . . . . . . .26-29 Monte Aloia . . . . . . . . . . . . . . . . . .24-25

Monte Faro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78 Monte Maior . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 Negueira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79 O Courel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62-66 Ortigueira-Mera . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 Os Ancares . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67-71 Parga-Ladra-Támoga . . . . . . . . . . . . . . .72 Pena Maseira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 Pena Trevinca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 Pena Veidosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 Ría de Foz-Masma . . . . . . . . . . . . . . . .79 Ría de Ortigueira e Ladrido . . . . . . . . .45 Río Anllóns . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58-60 Río Cabe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 Río Eo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46-47 Río Landro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79 Río Lérez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 Río Ouro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 Río Tambre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 Río Támega . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 Río Tea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 Serra da Enciña da Lastra . . . . . . . . .30-31 Serra do Candán . . . . . . . . . . . . . . . . .80 Serra do Cando . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 Serra do Careón . . . . . . . . . . . . . . . . . .81 Serra do Xistral . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 Sistema fluvial Ulla-Deza . . . . . . . . . . .75 Sobreirais do Arnego . . . . . . . . . . . . . .82 Veiga de Ponteliñares . . . . . . . . . . . . . .82 Xubia-Castro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81

OUTROS ESPAZOS Pena Corneira . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83 Serra da Groba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83 Serra do Suído . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83

Sitio RAMSAR 2

Zona ZEPA

Zona de protección do Oso Pardo 3

SITUACIÓN: Nas Rías Baixas: Cíes, na entrada da ría de Vigo; Ons, na de Pontevedra; Sálvora, na parte occidental da ría Arousa; e Cortegada, ao fondo desta mesma ría.

EXTENSIÓN: Por arquipélagos: Cíes: 2.658 ha marítimas e 433 ha terrestres.

ILLAS ATLÁNTICAS DE GALICIA Parque Nacional marítimo-terrestre ZEPA “Illas Cíes”; “Illa de Ons” Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) “Illas Cíes”

Ons: 2.171 ha marítimas e 470 ha terrestres. Sálvora: 2.309 ha marítimas e 248 ha terrestres. Cortegada: 43,8 ha terrestres. LIC “Illas Cíes” 990 ha.

ACCESO: Servizo de barcos de xuño a setembro. Ás Cíes dende os portos de Vigo, Baiona e Cangas. Ás Ons dende Sanxenxo-Portonovo, Marín e Bueu. Sálvora, Cortegada e resto de illas, sen acceso.

SERVIZOS: Aloxamento: Nas Cíes, cámping controlado en período estival (800 prazas). Nas Ons, permisos de acampamento durante o verán. Comer: En Cíes e Ons.

M.A.N: Cíes: Centro de interpretación, na Illa do Medio. Tel.: 986 687 502 Punto de información Dous observatorios e dúas rotas. Ons: Punto de información.

Illas Cíes

Entre a ría de Vigo e os solpores median as Cíes. Navegar cara ás illas do poñente é unha das grandes aventuras que permite o litoral galego. O máximo recoñecemento como Parque Nacional marítimo-terrestre das Illas Atlánticas de Galicia, que inclúe os catro arquipélagos das Cíes, Ons, Sálvora e Cortegada, garante a conservación e mellora duns ecosistemas tan exclusivos coma fráxiles. Aquí están sen dúbida os areais máis finos, como espellos de sol, e as aguas coas mellores propiedades do océano, frías e máis salgadas ca no interior das rías. Nas Cíes, a colonia de gaivotas máis numerosa das nosas costas, cunhas 22.000 parellas reproductoras, abouxan en época de cría nos cantís do mar de fóra. Dende o barco que nos leva son a plácida silueta de tres illas que enredan a ser dúas. A do Norte ou do Monte Agudo únese á Illa do Medio ou do Faro pola barra areeira da praia de Rodas, co lago dos Nenos ao fondo. A Illa do Sur ou de San Martiño permanece afastada das outras por unha canle que ten o título de porta do mar. Existen ademais unha serie de illotes que se engarzan baixo a superficie cuns fondos mariños de enorme biodiversidade, dende bosques de algas ata todo o marisco e especies de mesa, en espazo protexido.

Illa de Sálvora

Illas Cíes

Illa de Cortegada Illa de Ons

Illa de Ons

Ons e a súa irmá Onza pechan a ría de Pontevedra cunha liña de costa alzada case a regra. Pola contra, a parte non visible dende terra é extremadamente sinuosa e propicia para a formación de furnas e cons orlados de salseiros. A paisaxe submarina desta cara oceánica é de paredes verticais ateigadas de vida gracias ao afloramento de augas profundas ricas en nutrientes. Nisto comparte características coas Cíes. Con todo, a simple vista as Ons presentan menos vexetación arbórea na superficie emerxida. O arquipélago de Sálvora, no extremo occidental da ría de Arousa conta cun grande número de illotes, zona difícil para a navegación que xa ten coñecido algúns naufraxios. A illa principal malia ter algunhas construcións particulares non ten dispoñible un servizo de acceso turístico na actualidade. As pequenas illas de Vionta, Herboso e Noro están consideradas totalmente zonas de reserva limitadas a traballos de investigación e seguimento dos seus valores ambientais. No interior deste mar de Arousa, de proverbial riqueza biolóxica, a illa de Cortegada aproxímase case a tiro de pedra do porto e paseo de Carril, en Vilagarcía de Arousa. Malia esta proximidade e unha complicada historia

de propiedades, Cortegada e as veciñas Malveiras achegan á rede de Parques Nacionais valores naturais de seu como un bosquete único de loureiros.

RUTAS Non circulan vehículos, e o número máximo de visitantes establecido nas Cíes en 2.200 persoas diarias garanten a tranquilidade. Nas dúas illas principais unidas pola praia e unha pequena ponte, todos os vieiros están indicados partindo do embarcadoiro de Rodas. Os itinerarios principais conducen ata cada un dos tres faros existentes. Combinados cos dous observatorios a visitar permiten percorrer

as illas sen penetrarmos na zona de reserva que ampara os cantís e furnas da punta norte do Cabalo á punta sur de Canabal. No traxecto máis longo ata Monte Faro, cara ao sur, descubrimos ademais da praia e do lago o observatorio da Campá sobre a rocha viva e estrondosa de gaivotas. Na parte final, antes do ascenso en zigzag ao faro, podemos achegarnos ata o poboado castrexo. Aínda que foran bautizadas como Siccas (“áridas”) e hoxe permanezan deshabitadas, fican sinais abondos de que foron poboadas dende antigo por monxes ermitáns e pescadores. Na illa de Ons os traxectos parten do embarcadoiro da praia Area dos Cans e o grupo de casas do Curro erguidas ao redor do peirao. Podemos optar por subir ao miradoiro do Faro entre as construcións dos “illáns” que vivían tradicionalmente do polbo e do marisco ata que comezaron a despoboarse a mediados da década dos anos 70. Ou tamén cara aos extremos, ben ao norte sitúarmonos na solitaria e fermosa praia de Melide; ben cara ao sur, por diferentes carreiros daremos chegado ata a Cova e Burato do Inferno, unha furna con forma de pozo onde se escoita bruar o mar nas entrañas da terra. Os billetes de embarque para Cíes emítense co regreso pechado en día e hora. Non existe transporte regular para saltar dunha illa a outra, pero pódense realizar cruceiros turísticos para visitar en conxunto os ecosistemas das rías, con especial importancia das bateas. Tamén para observarmos a actividade productiva o peirao e paseo de Carril ofrecen boas leccións de marisqueo cos seus parques de cultivo de ameixa e berberecho. Son a única fronteira da illa de Cortegada que nos amosa en primeiro plano o seu espeso piñeiral.

FLORA: O piñeiro (Pinus pinaster) e eucalipto (Eucalyptus globulus) ocupan a cuarta parte das Cíes. Boa conservación das dunas. Presencia da camariña (Corema album) e da herba de namorar

(Armeria pungens). Manto vexetal dominado polo toxo (Ulex europaeus). Outras especies de distribución mediterránea como a xesta mansa (Osyris alba) ou a esparragueira (Asparagus). Ricos fondos mariños, con máis de 200 especies de algas, en especial algas pardas dos xéneros Laminaria e Sacorhiza. Corais brandos do xénero Gorgonia. En Cortegada, uns dos maiores bosques de loureiros de Europa

FAUNA: Colonias numerosas e importantes a nivel mundial de aves mariñas. Corvo mariño cristado (Phalacrocorax aristotelis) e gaivota de pata amarela (Larus cachinnans). Presencia non reproductiva do Arao común (Uria aalge). Lugar de nidificación, invernación e descanso en épocas migratorias. Interesante réptil: escáncer ibérico de cinco dedos (Chalcides bedriagai). Riqueza de crustáceos, moluscos e peixes. Avistamento de cetáceos.

nt Pu

a la

O VALADOURO Lan dr

rra

Rí o

TRABADA

Río Lad ra

Begonte

ira

Mosteiro

507

Bonxe Outeiro de Rei

Río

-23

LU-233

Lugo

CASTROVERDE

E-7

488 N-V

Santa Comba N-5

Río Fer reira

PALAS DE REI

A Fervenza

Río N

N-540

Palas de Rei

BARALLA

O CORGO

461

469 456

Guntín de Pallares

N-54

LU-61

Melide

C-5

479

O Corgo

GUNTÍN

A-6

O Cádavo

LU-710

outo

Castroverde

C-630

493

Santalla de Bóveda

ón

San Paio de Narla

497

Neira

Serp

brado

Miñ

LUGO

C-6

BALEIRA

R ío

500

Bosque da Marronda

Río Eo

arg oP Rí

Friol

A FONSA

LU-750

Cova

231

OUTEIRO DE REI

RIBEIRA DE PIQUÍN

Viladonga

o Rí

Rábade

Lagoa de Sobrado

POL

510 RÁBADE

FRIOL

34 N-6

M Río

517

LU-740

N-VI

Río Parga

DE REI iño

O Chao de Pousadoiro

Meira

LU-122

Serra

ixeiro

BEGONTE

523

A-6

Guitiriz

MEIRA

Castro de Rei

CASTRO

Sete Muíños 529

535

COSPEITO

Miñ o

540

E-70

GUITIRIZ

LU-VP110

Encoro de San Xoán

A PONTENOVA

Rí o

LU-120

C-641

ranga

Pastoriza

Vilalba

A Feira do Monte

Fraga de Reigadas

A PASTORIZA

Serra

170

N-63

C-

oT r im a

1201

Rí

LU-

A Pontenova As Rodrigas

Río Labra

Río Eo

C-6

Xermade

LU-VP

rdelo

RIOTORTO

Centro de Interpretación Insuas do Miño, Rábade.

Abadín

N-640.

VILALBA

Serr

O Páramo e Láncara.

XERMADE Encoro do Eume

Río Chamoso s/n.

LU-111

a oeste: autovía A-6 e N-VI; de norte a sur:

ABADÍN

ela

Castroverde, Guntín, O Corgo, Baralla,

Mondoñedo

Bosque de Cabreiros

Complexo Industrial do Mazo de Santa Comba.

LU-122

ACCESOS: Os principais enlaces viarios de leste

u Río E

Trabada

MONDOÑEDO

Tel.: 902 101 117. Rotas concertadas.

Castro de Rei, Outeiro de Rei, Pol, Lugo, Friol,

ad a n

Guitiriz, Cospeito, Meira, Begonte, Rábade,

As Pontes de García Rodríguez

Río M

próximo á cidade de Lugo: Río Fervedoira.

M.A.N.: Centro de Interpretación Terras do Miño,

zona de transición.

Serra

1032

ALFOZ

un 22% denominada zona tampón; e o 68%,

Abadín, Xermade, Vilalba, A Pastoriza, Riotorto,

1056

Vilanova

ENZ

O Valadouro, Muras, Alfoz, Mondoñedo,

o dXistral

RIBADEO

a iz

corresponde á zona núcleo fluvial e montañosa;

Río Eume

XCadramón

provincia de Lugo. Concellos de Ourol,

Muras

BARREIROS 0

SERVIZOS: Aloxamento: Si. Comer: Si.

o Ouro A Seara Rí -16

EXTENSIÓN: 363.668,9 Ha das cales un 10%

AS PONTES DE GARCÍA RODRÍGUEZ MURAS

r st

MOECHE

A Igrexa

FOZ TERRAS DO MIÑO

Ourol

N-6

Ferreira

OUROL

ereiro

Reserva da Biosfera (UNESCO)

SITUACIÓN: Cunca alta do río Miño, na

C-6

N-6

TERRAS DO MIÑO

42 C-6

MAÑÓN

eira

Baralla

A Pobra de San Xiao

Río Neira

LÁNCARA

PORTOMARÍN Trebolle

ADA

ío

MONTERROSO

12 Km

N-

Sarria

Conxunto etnográfico

OdeINCIO Punto interese paisaxístico

BÓVEDA

LU-64

43 U-6

A Cruz do Incio

ña

LU-64

Faro

N-540

Encoro de Vilasouto

Rede estatal ara Rede primaria uz Rede secundaria Camiño de Santiago

Observatorio de aves

611 Turismo LU- rural

1 G2 de Información21Territorial Cartografía elaborada polo SITGA (Sistema de Galicia), da Sociedade para o Desenvolvemento Comarcal de Galicia. -

-65

Hotel

Encoro de BelesarAlbergue de peregrinos

-63

PEDRAFIT d o DO SAMOS CEBREI Autoestrada, autovía

642

Río Ló

Taboada Balneario

Castro

Lagoa

-21

LU-

Castelo

Mosteiro Rodeiro

z Apartamento Río Pe

Reserva da Biosfera

Poboación pintoresca

Torre

R Samos

Olaría SARRIA

LU-6

Río

PARADELA Cámping

Pazo

RODEIRO

Triacastela ia da Humanidade o Sarr íPatrimonio

Centro de interpretación

Restos romanos

Ferraría

Murallas romanas

Igrexa TABOADA

ño

-2

-63

ANTAS

DE ULLA Catedral

ada

O PÁRAMO

Monterroso

Antas de Ulla

C-540

Portomarín

Ul la

FOLGOSO DO

RUTAS

“O tempo dos ríos cóntase en leguas, non en anos” daba por sabido o grande escritor de Lugo, Ánxel Fole. Neste sentido, o Miño centra un dos espazos naturais de maior vida da Galicia interior: a Reserva da Biosfera “Terras do Miño”. Abrangue toda a cunca alta dende o seu nacemento no Pedregal de Irimia e as fontes de Fonmiñá (Meira) ata o sur da cidade amurallada. Pero tamén interesantes cordais montañosos (Ver “Serra do Xistral”), numerosos afluentes (Ver “Parga-Ladra-Támoga”) e os humidais da Terra Chá coa Lagoa de Cospeito á cabeza (tamén Ver “Lagoa do Rei”). Sexan leguas ou hectáreas, ocupan o corenta por cento de toda a provincia de Lugo e conforman a segunda reserva da biosfera en extensión de España. Ao que hai que incluír os 160.000 habitantes que nela viven para os cales esta declaración da UNESCO pretende fomentar un desenvolvemento económico que sexa cultural e ecoloxicamente sostible. Ríos e montaña, Miño e Xistral, son o cerne onde se atesouran os ecosistemas máis valiosos: ribeiras e turbeiras, respectivamente. Paisaxes de auga. De auga por todas partes están feitas as insuas, illas de río adentro. De auga en nubes se alimentan as turbeiras do alto das serras. Nas zonas de transición onde se concentra a poboación, as actividades agrarias harmonizan a paisaxe de verde permanente e estampas campesiñas nas que sobrancea a raza bovina autóctona da rubia galega. A Terra Chá, ademais dun “pobo aquí, outro acolá” como escribiu o seu poeta Manuel María, é un horizonte prolongado de suaves pradarías, carballeiras e outras fragas que delatan o curso dos ríos.

O roteiro a pé de río mellor acondicionado é o que parte próximo á cidade de Lugo, do Centro de Interpretación na ribeira do río Fervedoira, e percorre uns 18 quilómetros pola marxe esquerda do Miño ata a desembocadura do río Neira. Existen ademais outros puntos de visita obrigada relacionados coa natureza, a artesanía e a historia. Con nome propio pódense citar numerosas insuíñas como as de San Silvestre, Torrón de Castelo, do Pazo de Seivane, do Curro, Meilán, Santalla, Perrelo, Cabanes, Borneiros, Trabanca, Cela... E as sometidas a maior esforzo rexenerador como a Insua de San Roque, entre Outeiro de Rei e Rábade, e os Pozos do Ollo, en Begonte. Estes espazos de grande valor natural e pasaxístico contan cun Centro de Interpretación en Rábade.

FLORA: Carballeiras (Quercus pyrenaica e Quercus robur); bosques aluviais de amieiros e bidueiros (Alnus glutinosa e Betulo-Molinietum); matogueiras humidas (Ulex europaeus, Cytissus ingramii); © Kepa González

redutos de turbeiras altas (E. tetralix, Sphagnum e Cladium mariscus) e vexetación acuática.

A relación humana co río ponse de manifesto nos caneiros ou presas baixas que encoran tradicionalmente a corrente como o de Piago (Ombreiro), e no batuxo, embarcación feita por e para estas auga, peza etnográfica cargada de memoria e futuro. Os puntos de maior interese que amosan esta relación son a ferraría do Mazo de Santa Comba e principalmente o Complexo Etnográfico A Fervenza, que ademais do espectacular salto de auga ao que fai referencia o seu nome conta con muíño, pesqueira, fragua e obradoiro de zoqueiro. E se falamos de artesanía aínda viva cómpre mencionarmos a olaría de Bonxe, considerada a máis antiga de Galicia. En canto ao patrimonio histórico, dous son os momentos que na súa fusión situaron no tempo e modelaron o devir destas terras. Por unha banda, a cultura castrexa para a que contamos coa magnifica explicación museística e ao aire libre do Castro de Viladonga (Castro de Rei). Por outra, o legado romano que se autoexplica paseando o adarve das Murallas Romanas de Lugo (Patrimonio da Humanidade) polos seus máis de dous quilómetros perimetrais.

FAUNA: Bioindicadores da saúde dos ecosistemas fluviais como a lontra (Lutra lutra) e o mexillón de río (Margaritifera margaritifera). Presencia do lobo ibérico (Canis lupus). Refuxios de avifauna acuática con colonias invernantes e reprodutoras.

Serra do Cadramón

Portela do Home.

SERVIZOS: Aloxamento: Si. Comer: Si.

ra Ed da

en a

Sta. Baia Zapeaus A Saínza de Abaixo

OU-411

Coto da Fonte Santa 1088

Ordes

RAIRIZ DE VEIGA

do Laboreiro

Bande

A Fraga

rra

M.A.N.: Sede do Parque Natural Estrada de Portugal s/n. Lobios.

abo ro

rei

Eufemia

Serra de Santa

ril

Rio Cab

Castelo

MVI

Casola do Foxo

MUÍÑOS

Araúxo

Encoro de Salas Guntumil Requiás Tourém

San Paio de Araúxo

ala

Rí

Rubiás dos Mixtos

L.I.C. BAIXA LIMIA

o Serra do Pisc

Vilar

Coto de Fonte Fría 1454 Santuario de Nosa Sra. do Xurés

Alto do Candal 1424

Fervenzas da Cabreira LOBIOS e da Fecha

Pitões das Junias

MVI

1539 Pico da Nevosa

PARQUE NACIONAL PENEDA-GERÊS 0

MVI

Hórreos

Balneario

Fervenza

Dolmen

Sede do Parque Natural Cámping

Formación rochosa Área de lecer

Miliarios

Tosende

OU-303

Randín

PARQUE NATURAL BAIXA LIMIA-SERRA DO XURÉS

Rioseco

CALVOS DE RANDÍN

Casiña da Moura

Rio Hom

Poboación pintoresca Mosteiro

Calvos

Río Salas

Lobios

Vía Nova Serr a do Xurés MV

Feás

Porqueirós

Prado de Limia Xermeade

Parada de Ventosa

Río Caldo

Serois

OU-302

Muíños

A Cela

OU-312

Alto de Sta. Eufemia 1107

Cruz do Touro 1231

Golpellás

As Maus de Salas Torno

oL Lindoso

Cados

Mugueimes

Xendive

Aceredo

Castelaus

Vila

Couso de Salas

N-540

Santa Cruz de Grou San Martiño de Grou

Manín

io Lima

omé an T

Lobás

Barxés

Encoro de Lindoso

San Tomé 1072

Os Baños

Encoro das Conchas

Venceáns

PARQUE NATURAL BAIXA LIMIA-SERRA DO XURÉS

Fax : 988 448 181

A Vila Santa Comba

S a de S er r

Aquis Querquennis

Galez Galez

Olelas

Tel.: 988 448 048

Farnadeiros Lobeira

O Casal

A Illa

Souto de Limia

Monte Longo San Xes de Vilariño

Fervenza de Porqueira

Paradela de Abeleda

Nigueiroá

A Terrachá

Outeiro do Quintano 1169

PORQUEIRA

Garabelos

Entrimo

ENTRIMO

Sabucedo Forxa San Lourenzo San Martiño de Abeleda de Porqueira Porqueira

Güín O Ribeiro

Grou

Ferreiros

Carpazás L.I.C. VEIGA DE PONTELIÑARESOU-301

Cadós

Casa da Moura

A Pereira

Rí

Vilar

Parada

BANDE

en a

Dende Portugal, pasos pola Magdalena e

Rairiz de Veiga

Candás

r Ser

Portela do Home.

Portela

C-531

Sanguñedo

856 Alto do Vieiro

LOBEIRA

uegua

ou Lobios e máis o paso fronteirizo de

Pitelos

Congostro

Serr a de Q

pola OU-301 ata Bande. Desvíos para Entrimo

Castro Laboreiro

e Portugal, pola N-540. Dende Xinzo de Limia

Corvelle

O Codesal 1334

PARQUE NACIONAL PENEDA-GERÊS

inx

ACCESOS: Dende Ourense, dirección Celanova

Lamas de Mouro

Parada Sabariz de Outeiro Lampaza

Ourille

Verea

N-540

o LIC chega ata as 33.920 ha.

L.I.C. BAIXA LIMIA

bas Lom

Carballo

Calvos

EXTENSIÓN: O Parque Natural, 20.920 ha;

Pena da Edra 1025

VEREA

Porto de Outeiro das Aguas 1045

Pena Rubia 1232

orei

e Verea.

Cexo Bangueses

Guillamil

Alto do Forriolo 842

Domés

Gontán Xacebáns

PADRENDA

Lab

Randín, Lobeira, Padrenda, Quintela de Leirado

Rairigo

A BOLA

QUINTELA DE LEIRADO

amplíase polos concellos de Bande, Calvos de

Cañón

Sta. María de Cexo Monte Redondo

Entrimo, Lobios e Muíños. O LIC “Baixa Limia”

Por aquí pasaron as lexións romanas á conquista da tribo dos callaici, ou sexa, dos galaicos. Daquela non existía raia ningunha e tardaría moito tempo en habela. Un mesmo río con dúas variantes. Limia para os galegos que o ven nacer nas fontes de Antela e Lima para os portugueses que o ven morrer en Viana do Castelo. Toda a zona está dominada polos cursos fluviais. Unha chea de afluentes acompaña o Limia que acolle dous grandes encoros: o das Conchas e o de Lindoso. Este último con presa en territorio portugués e a auga no galego. Sen embargo, esta é unha raia seca pois non son os ríos senón os montes os que, conforme nos imos acercando, acoutan o horizonte co seu perfil de serra. Son inconfundibles cos seus característicos picoutos coma castelos. Por altitude,

Albos

Mociños

Padrenda

Rio

Ourense, limítrofe con Portugal. Concellos de

Leirado

Veiga

Ansemil

Alcázar de Milmanda Milmanda

Sorga

SITUACIÓN: No sudeste da provincia de

Quintela de Leirado

Crespos Vilar

Río Barx

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) “Baixa Limia”

San Roque de Crespos

ZEPA “Baixa Limia-Serra do Xurés”

OU-412

Ponte Barxas

Parque Natural “BAIXA LIMIA-SERRA DO XURÉS”

PARQUE NATURAL BAIXA LIMIA-SERRA DO XURÉS

nte s

(Parque transfronteirizo)

“GERÊS-XURÉS”

conservan os circos glaciares máis baixos da Península Ibérica. De norte a sur, a serra do Laboreiro e maila de Queguas; os montes do Quinxo; o alto de Santa Eufemia, xa veciño do Xurés que ergue o punto máis alto do cordal no pico da Nevosa (1.539 m); máis ao oeste a serra do Pisco e aínda máis afastada a serra da Pena e as terras do Couto Mixto que en tempos non pertencían nin a España nin a Portugal. As esgrevias penedas asistiron á caza do derradeiro oso destas latitudes e hoxe testemuñan o regreso da cabuxa do Xurés a través dun plan de reintrodución en liberdade da cabra montés. Para preservar toda a diversidade púxose en marcha unha das primeiras experiencias comunitarias de colaboración transfronteiriza. Por rango, o Parque Nacional de Peneda-Gerês (Portugal) xunto co Parque Natural Baixa Limia-Serra do Xurés forman unha soa xoia natural desta vella e nova Gallaecia. A parte lusa conserva zonas moi vizosas con árbores de gran porte polo que antigamente eran empregadas para navegaren como travesas, cadernas e mastros de sona nos sete mares.

Torre

Calzada romana

Hotel

Vista panorámica

Igrexa

Restos romanos

Turismo Rural

Ermida

Alvariza

Punto de interese paisaxístico

PORTUGAL N 2

4 6 8 Km Barragem do Alto Cávado

Rede estatal Rede primaria Rede secundaria Estradas locais Outras estradas

Cartografía elaborada polo SITGA (Sistema de Información Territorial de Galicia), da Sociedade Anónima para o Desenvolvemento Comarcal de Galicia.

RUTAS O Parque Natural Baixa Limia-Serra do Xurés é un dos espazos protexidos con maior personalidade histórica, etnográfica e medioambiental da comunidade autónoma. Existen trazados de sendas que nalgúns casos remedan treitos da Vía XVIII ou Vía Nova que enlazaba as cidades augustinianas de Braga e Astorga. Fitos viarios aínda os podemos tocar na área dos Miliarios, a nove quilómetros de Lobios na subida que conduce á Portela do Home. Dende o norte é esta unha das entradas ao Parque Nacional portugués de Peneda-Gerês. Para chegar alí discórrese á vista do río Caldo. Os beneficios termais a que fai referencia o seu nome aínda se poden gozar hoxe. Un pouco máis arriba recibe o bravo regato da Fecha, que

desemboca en forma de fervenza. Chea de chuvia é a cachoeira máis alta de Galicia e unha das máis impresionantes. Que é zona de camiños e paradas testemúñao o xacemento de Aquis Querquennis, acampamento romano en Bande, á beira do encoro das Conchas. O emprazamento está sendo acondicionado como museo da romanización. No mesmo municipio pódese visitar a primeira igrexa de Galicia con planta visigoda ou será mellor dicir sueva, en Santa Comba. Arredor do outro encoro de Salas, no concello de Muíños, existen tamén itinerarios a pé que se completan cunha rota arqueolóxica. Unha estrada local dende a capital municipal en Mugueimes condúcenos ata a beira das súas augas,

con moi boas posibilidades para os deportes náuticos, e aos restos megalíticos da Casiña da Moura e a Casola do Foxo. O gando vacún autóctono adaptado perfectamente ás dificultades da serra é a vaca cachena, miniatura con longos cornos. Estiveron en perigo de extinción. Un bo sitio para observalas está no concello de Entrimo. Concretamente, accedendo dende a capital municipal na Terrachá ata Olelas, unha das aldeas máis orixinais da provincia de Ourense.

FLORA: Amplas matogueiras con algúns endemismos como o Iris boissieri. Carballeiras e elementos mediterráneos de sobreiras (Quercus suber) e érbedo (Arbutus unedo), nas zonas máis altas acompáñanse do piñeiro silvestre (Pinus sylvestris) e do teixo (Taxus baccata).

Santa Comba de Bande

FAUNA: Mandas de lobo (Canis lupus) e as grandes presas, corzo (Capreolus capreolus) e cabra montés nun programa de reintrodución. Nas chairas altas e en semiliberdade o cabalo chamado poni galego ou garrano (Equus cavallus). Esporadicamente, aguia real (Aquila chrysaetos). Víbora fociñenta

(Vipera latasti),

COMPLEXO DUNAR DE CORRUBEDO E LAGOAS DE CARREGAL E VIXÁN Parque Natural

ZEPA “Complexo Litoral de Corrubedo” Sitio RAMSAR “Complexo das praias, duna e lagoa de Corrubedo” Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) “Complexo húmido de Corrubedo”. SITUACIÓN: O Parque Natural no concello de Ribeira, situado no vértice occidental da península do Barbanza, entre as rías de Arousa e a de Muros e Noia. O LIC amplíase ao norte coa franxa costeira deica o castro de Baroña (Porto do Son) e ao sur ata a Illa de Sálvora.

EXTENSIÓN: Parque Natural: 996 ha; LIC: 9.265 ha. (en gran parte pertencentes á zona mariña, aínda que tamén incorpora dúas pequenas lagoas litorais ao norte: Xuño e Muro).

ACCESOS: Polo sur, vía rápida (VRG11) ata Santa Uxía de Ribeira. Tamén estrada C-550 que percorre grandes treitos da costa galega. Dous accesos directos ao Parque con remate en cadansúas zonas de aparcamento, un á duna móbil e outro ao CIELGA.

SERVIZOS: Aloxamento: Non, en Santa Uxía de Ribeira. Comer: Si.

M.A.N.: Centro de Recepción de Visitantes “Casa da Costa” e Centro de Interpretación do Ecosistema Litoral Galego (CIELGA). O Vilar–Carreira (Ribeira). Tel.: 981 878 532. Fax: 981 878 527 Paneis informativos e área de lecer.

Unha duna viva é unha gran cousa. Máis cando acada un quilómetro de longo e pode chegar aos quince metros de alto. A xigante duna móbil da praia de Corrubedo é única no litoral galego por tamaño e por compaña: dúas lagoas, unha de auga salobre (Carregal) e outra doce (Vixán) con extensas brañas asociadas e humidais de importancia internacional. O LIC “Complexo húmido de Corrubedo” amplíase co veciño arquipélago de Sálvora (ver Illas Atlánticas), e outros illotes máis para fóra da ría de Arousa como os Sagres.

Cara ao norte avanza polo treito costeiro deica a Punta do Castro de Baroña. Este castro introdúcese de proa no mar e convértese no máis fermoso escenario da cultura castrexa. Xunto co dolmen de Axeitos e as visita guiadas polo Centro de Interpretación do Ecosistema Litoral Galego (CIELGA) completan o mellor paseo ao carón da duna viva por cómodos e respectuosos camiños de madeira.

FLORA: Os ecosistemas do complexo son unha síntese do litoral galego, cunha gran representación de flora e fauna. Dunas fixas con vexetación herbácea e céspede. Destacan as plantas (Ammophyla

arenaria e outras). Vexetación anual pioneira con Salicornia.

FAUNA: Aves acuáticas invernantes e de aparición esporádica como a garza

pequena (Ixobrychus

minutus) ou o cullereiro (Platalea leucorodia). Destacan dúas especies cunha área de nidificación moi restrinxida, o pernileiro (Burhinus oedicnemus) e píllara papuda (Charadrius alexandrinus). Réptiles como o tritón ibérico (Triturus boscai) ou a lagartixa de Bocage (Podarcis bocagei). Entre os mamíferos, a lontra (Lutra lutra).

FRAGAS DO EUME Parque Natural

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC)

O río Eume ronda os cen quilómetros de lonxitude. Dende o límite provincial da Coruña e Lugo ata a desembocadura na ría de Ares conserva as ribeiras máis ricaces da rede hidrográfica Norte. É un dos últimos bosques atlánticos, relicto da Era Terciaria, que conserva o manto vexetal autóctono. Carballos e máis castiñeiros manifestan as diferentes tonalidades das estacións, dos verdes intensos aos amarelos outonizos ou á floración dos castiñeiros a comezos do verán. Chéganse a pintar bosques de cores dentro da fraga, completada con loureiros, érbedos ou acivros. E nas ribeiras, atención aos fentos. Algúns pés pertencen a especies arborescentes excepcionais. O ambiente é de abigarrada selva, tanto que se nos sorprende unha chaparrada de verán nas vereas tardará en mollarnos embaixo do paraugas das follas. As ladeiras inclinadas só permiten o acceso seguindo o curso do río a través do couto pesqueiro de Ombre, apenas a dez quilómetros de Pontedeume. En xeral está considerado un moi bo treito de pesca fluvial. A excursión máis recomendable é chegar, pé en terra, ao mosteiro de Caaveiro que,

Mosteiro de Caaveiro

dende un outeiro, permite ter unha panorámica de conxunto. As ruínas do mosteiro beneditino, o máis antigo en Galicia do que se conservan mencións, son todo un escenario sacado dun cadro romántico. Non sería difícil comprender a historia que sitúa a Lord Byron fascinado por esta paraxe. Outro itinerario levaríanos en dirección a Rebordelo, capital municipal do concello de Monfero, para visitarmos o mosteiro de Santa María de Monfero de grande orixinalidade pola súa fachada barroca axedrezada con lascas de lousa. Logo penetrarmos no Parque onde a cola do encoro do Eume recibe ao río de Frei Bermuz nunha vizosa paisaxe.

SITUACIÓN: Concellos de Cabanas, A Capela, Monfero, Pontedeume e As Pontes de García Rodríguez.

EXTENSIÓN: 9.127 ha. O LIC coincide nos seus límites co Parque Natural. ACCESOS: O traxecto máis usual vai dende o centro de Pontedeume ata a fraga pola estrada local

con desvío por Ombre cara ao mosteiro de Caaveiro. Outro diríxese cara Rebordelo cortando para o

FLORA: Carballos (Quercus robur) e castiñeiros (Castanea sativa) son as especies dominantes. Áchase

mosteiro de Monfero. Dende As Pontes acceso á presa do Eume. As pistas que penetran no Parque

érbedo (Arbutus unedo) e loureiro (Laurus nobilis). Fentos de grande interese: Culcita macrocarpa,

son de ida e volta sen comunicación entre si.

Hymenophyllum tumbrigense e Woodwardia radicans.

SERVIZOS: Proxecto EuroEume que agrupa a oito casas de turismo rural, un hotel da natureza, dous

FAUNA: Presencia do bufo real (Bubo bubo) con poucas parellas en Galicia; e o insecto Endromis

albergues e oito cantinas típicas nas localidades que rodean o Parque.

versicolor, moi raro. Especies piscícolas.

SITUACIÓN: Concello de Tui, no tramo final do río Miño.

MONTE ALOIA

EXTENSIÓN: 783 ha.

Parque Natural

ACCESOS: Ata Tui pola autovía A-55 ou tamén

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC)

dende O Porriño pola estrada N-550. Para o Parque polo camiño que parte do alto de Santo Antoniño, a un quilómetro de Tui na estrada de Gondomar, seguindo pola aldea de Frinxo.

SERVIZOS: Aloxamento: Non, en Tui. Comer: Si. M.A.N.: Centro de Interpretación da Natureza “Casa Forestal Enxeñeiro Areses” cunha senda botánica, Tel.: 986 685 095 Varios miradoiros próximos á capela de San Xián.

Aloia (629 m) é unha atalaia da Serra do Galiñeiro. Unha das mellores nunha zona que nos reserva con non poucos e magníficos miradoiros naturais sobre o río Miño e o seu esteiro. Foi o primeiro Parque Natural de Galicia e entre os seus principais atractivos turísticos destacan, ademais das amplas vistas, os restos arqueolóxicos como a muralla Ciclópea ou o castro do Alto dos Cubos. Algúns historiadores identifican este punto estratéxico co monte Medulio no cal se recrea a lenda do suicidio colectivo da tribo enteira antes ca o sometemento ás lexións romanas.

No pequeno recinto do parque cóntanse ata cinco miradoiros, sete muíños visitables e uns dez quilómetros de vereas. A el conduce unha das rotas de sendeirismo máis soadas ao sur da cidade de Vigo, que ascende polas abas do Galiñeiro (701 m) dende a parroquia de Vincios e remata ao pé da ermida de San Xián.

Dos valores ambientais salienta a carballeira da ermida. Existen ademais sobreiras e acivros que dan unha medida da vexetación orixinal da bisbarra. As repoboacións forestais xa comezaron a principios de século con especies como cedros, cipreses e abetos que acadan gran porte e confiren a algunhas zonas un aspecto exótico.

FLORA: Repoboacións con piñeiro (Pinus pinaster, P. sylvestris e P. radiata). Restos de caducifolio autóctono. Arboredos de acacias, cedros, cipreses e eucaliptos.

FAUNA: Raposo (Vulpes vulpes) e ourizo común (Erinaceus europaeus), entre os mamíferos. Os anfibios: tritón xaspeado (Triturus marmoratus) e tritón ibérico (T. boscai). A vermella (Rutilus

Centro de interpretación “Casa forestal Enxeñeiro Areses”

arcasii) entre os peixes.

O INVERNADEIRO

PARQUE NATURAL O INVERNADEIRO L.I.C. MACIZO CENTRAL MV

Trives

MVI

O Burgo

Ponte Navea Cerdeira

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) “Bidueiral de Montederramo” A Pena da Cruz 1289

Pedrouzos

tamén coa autovía A-52. Acceso ao Parque Natural dende Verín dirección Campobecerros

ro an L áza

xa o

Río

Bib

Qu de

Vilarmeao

Sistil Branco 1707

L.I.C. MACIZO CENTRAL

Encoro do Vao

Mormentelos

Grixoa

Encoro da Cenza

as O Seixo 1705

Chaguazoso

Reigada

Cernado

Ser

ió m Sa

s d o Alto

Rí

ra Se r

Alto de Baroncello 1406

por Castrelo de Val (OU-114).

SERVIZOS: Nas poboacións dentro do LIC

MANZANEDA

CV-671

“Macizo Central”.

Santa Mariña da Ponte

San Cristovo

Castrelo Grande 1613

Conso Castiñeira

Pradoalbar

Fervenza do Cenza Vilariño de Conso

As Rozas 1544

Cabeza da Veiga do Fial 1552

Cabezo de Berganciños 1594

Fradelo

CV-346

San Mamede de Hedrada

Ermidas, C-533 Petín-A Gudiña onde enlaza

Requeixo

ixo

Encoro de San Mamede de Hedrada

Con

ou Verín. Polo leste, para o canón do Bibei nas

A Cabeza Grande 1782 Os Tuleiros 1734

Encoro de San Miguel

Sabuguido

Pico da Ortiga 1496

Río

(A-52) ou N-525 con saídas en Xinzo de Limia

L.I.C. BIDUEIRAL DE MONTEDERRAMO

San Miguel de Bidueira Requeixo

Forcadas

O Xistral 1596

ra d o F ia l

Pobra de Trives. Polo sur, autovía Rías Baixas

nde

CHANDREXA DE QUEIXA

Se r

C-536 con desvíos en Castro Caldelas ou na

Gra

Queixa

Serra da H edr eira

ACCESOS: Dende Ourense, polo norte, estrada

R ío

Vilar

1.984 ha.

MONTEDERRAMO

do Bibei); LIC Bidueiral de Montederramo:

Chandrexa

As Ermidas

Placín

EST. DE MANZANEDA

a en z

LIC Macizo Central: 45.829 ha (inclúe o canón

Celeiros O Candedo

Soutipedre

Cesuris

Encoro de Mourela

Paradela

oC Rí

EXTENSIÓN: Parque Natural: 5.722 ha;

Parafita

C-533

Santa Cruz

Langullo

San Martiño de Manzaneda

A POBRA DE TRIVES

Casteloais Encoro de Chandrexa de Queixa

Montederramo e Vilar de Barrio.

Paredes

Manzaneda

Somoza

Parada Seca

Casteligo

LIC “Bidueiral de Montederramo”:

Rabal

municipio de Vilariño de Conso.

O Parque Natural O Invernadeiro inscríbese no

Montederramo.

O BOLO

Sobrado

A Encomenda

Pena Petada

Cadeliña

Vilariño de Conso, Quiroga, Larouco e

Manzaneda, A Pobra de Trives, Viana do Bolo,

Marrubio

Mon

Castrelo do Val, Chandrexa de Queixa, Laza,

Fonteita

Sas do Monte O Serro 1211

Río Navea

esténdese polos concellos do Bolo,

alpinas na serra de San Mamede (1.619 m) e no Fial das Corzas cos montes que rodean o Parque Natural do Invernadeiro. Os ríos que nacen nestes altos son tributarios do Sil cara ao norte; do Miño a través do ledo Arnoia cara ao oeste; e para o sur parten cauces que van dar ao xa portugués Douro. Estamos pois nun importante reino da auga que contrasta tanto pola abundancia como pola escaseza segundo as estacións, a altitude e a orientación. A pouco menos de 200 quilómetros da costa, é unha das zonas que rexistra maior cantidade de precipitacións en forma de chuvia e neve. Os veráns son con todo moi secos. A temperatura media anual non excede os 10º C. O río Bibei, que corta este macizo polo nordeste ata desembocar no Sil, crea un canón de marcado temperamento mediterráneo. Destaca na paisaxe o cultivo da viña.

Cotarós

Cova

Xare

Chandoiro

Ponte Bibei

San Cristovo

Drados

O Macizo Central ocupa unha grande área montañosa practicamente despoboada que permitiu conservar importantes ecosistemas de transición. Son as serras propicias para o lobo e as grandes presas: corzo, cervo e o porco bravo. Tamén de sorpresas botánicas como bosques únicos de acivro ou bidueiro entre unha vexetación moitas veces orientada á creación de pasteiros para a gandaría. O pastoreo tradicional pervive nas aldeas da serra. Falamos dunha terra exposta aos cambios lentos da natureza e da tradición. Como castiñeiros centenarios que renovan todos os anos un froito tenro e doce ou pontes romanas polas que seguen circulando os coches. Así semella ser este interior da provincia de Ourense onde os cumes combinan o encanto agreste da pedra coa suavidade dos grandes volumes redondeados. A serra de Queixa ostenta o punto máis alto na única estación invernal de Galicia que é Manzaneda, concretamente na Cabeza Grande (1.782 m). Máis paisaxes

Portomourisco

Río

MVI

O Castro Fitoiro

SITUACIÓN: O Macizo central ourensán

Mendoia

San Lourenzo de Trives

Pareisás

A Medorra

LAROUCO

Alto da Ermida C-536 560

Ponte Cabalar

Vilanova

Río R eq

CANÓN DO BIBEI

A Pobra de Trives

Encoro de Guístolas

Chaveán

Larouco

[[

Ribeiras do Navea San Mamede deTrives

ón do Bibe i

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) “Macizo Central”

Parque Natural

Bembibre

VILARIÑO DE CONSO PARQUE NATURAL O INVERNADEIRO

Fornelos de Filloás

amba

Río C Camba

Encoro das Portas

M.A.N.: Aula da Natureza P.N. LAZA

“O Invernadeiro” e permisos administrativos

Toro

8 Km

para visitar o Parque. Tel.: 988 386 376 Cinco rotas guiadas.

Pazo

Centro de Recuperación da Fauna Silvestre.

Torre

Alto do Rodicio.

[[

Castro

Cámping

Fervenza

Miliarios

Apartamentos

Fraga

Ponte

Calzada romana

Hotel

Formación rochosa

Igrexa

Curro

Turismo Rural

Área de lecer

Poboación pintoresca Centro de exposición Comarcal

Estación de esquí

Aula da natureza

Formación glaciar

MVI

Vista panorámica

Rede primaria Rede secundaria Estradas locais Outras estradas

Punto de interese paisaxístico

Cartografía elaborada polo SITGA (Sistema de Información Territorial de Galicia), da Sociedade para o Desenvolvemento Comarcal de Galicia.

Parque Natural “O Invernadeiro”

RUTAS A visita ao Parque Natural do Invernadeiro esixe un permiso administrativo, cun máximo diario de acceso a trinta persoas, pero a cambio ofrece ata cinco rotas guiadas con boas posibilidades didácticas. Pódese axexar a baixada dos corzos e cervos ao río. O que comezou sendo un refuxio de caza goza agora da demanda de grupos escolares á busca do contacto coa natureza. A mellor forma de achegarse ao Parque Natural é dende Verín, pola estrada que conduce a Campobecerros. Dende Vilariño de Conso, concello no que está encravado o Parque, o acceso é máis difícil. Podemos en cambio realizar outros ascensos. Un ata Chaguazoso, a aldea de Galicia situada a maior altitude. Cruzarémonos daquela co río Cenza que augas abaixo nos regala cunha salvaxe fervenza. Outra incursión é ata Pradoalbar onde o río Cerveira, que logo recibe o nome de Congo, enche un o val de gran beleza. Para coñecer as serras do Macizo Central, a estrada que vén dende Trives ofrece magníficos itinerarios. Saíndo da Pobra de Trives podemos ascender ata a Estación de Manzaneda. Dende alí parten outras pistas

para ver as formas de modelado granítico ou para subir ao cume de Cabeza Grande e continuar deica a aldea abandonada de Prada sobre un antigo glaciar. Se pola contra nos conducimos ata o concello de Chandrexa de Queixa por Celeiros, capital municipal que conta cun museo etnográfico, existe asemade unha circunvalación do encoro de onde parten varios desvíos e un agradable paseo dende a área recreativa de Santa Cruz pola beira do río de Queixa. Por aquí tamén daremos chegado ao LIC “Bidueiral de Montederramo” e enxergar un reducto boscoso dominado polos bidueiros nun óptimo estado de conservación. Con todo para abordar a Serra de San Mamede é preferible facelo polo outro lado. Dende a localidade de Arnuíde, na estrada Maceda-Xinzo de Limia, arrinca unha pista cara ao alto onde medra boa herba dos arandos. No extremo contrario, nas terras do Bolo, a fotografía por antonomasia do canón do Bibei encádrase co santuario barroco das Ermidas pendurado no monte entre ladeiras de viñedos. A bonanza climática permitíalles aos monxes mesmo ter muíños para espremer o aceite.

Santuario das Ermidas. Canón do Bibei

FLORA: Reboleiras (Quercus pyrenaica). Bidueiral en Montederramo (Betula alba) mesturado con carballeiras. Acivro (Ilex aquifolium) e capudre (Sorbus aucuparia). Cumes de pasteiros de Festuca

indigesta e piornais de Cytisus scoparius e C. purgans.

FAUNA: Lobo (Canis lupus), aguia real (Aquila chrysaetos), donicela (Mustela nivalis), charrela (Perdix perdix hispaniensis). Ungulados no Parque do Invernadeiro: corzo (Capreolus capreolus), gamo (Dama dama) e cervo (Cervus elaphus).

LIC “Macizo central”

SERRA DA ENCIÑA DA LASTRA Parque Natural ZEPA Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) SITUACIÓN: Concello de Rubiá, no extremo nordés da provincia de Ourense limítrofe con León.

EXTENSIÓN: Parque Natural: 3.151,67 ha. A superficie do LIC é máis reducida: 1.742 ha.

ACCESOS: Atravesa o Parque Natural por Covas a estrada N-120 Ponferrada-Ourense e máis a liña ferroviaria. Rodea a serra dende Rubiá a Oulego a comarcal OU-622.

SERVIZOS: Aloxamento: Non.

Comer: Si.

Este espazo no límite coa provincia de León, é o Parque Natural de máis recente creación, sendo a súa declaración de comezos do ano 2002. En tempos unha enciña ou aciñeira de grandes dimensións servía de guía aos viaxeiros nesta terra de paso, pero na cerna da antiga Gallaecia. Hoxe só queda no topónimo, pero a vexetación segue a ser de tipo mediterráneo: sobreiras, aciñeiras, rebolos, amendoeiras e oliveiras.

Non só por iso as serras de Rubiá presentan características únicas dentro do panorama natural da comunidade. Fronte ao granito que predomina nos chans de Galicia e fronte á lousa da comarca de Valdeorras, aquí o terreo faise calizo. A menor dureza do solo permitiu a formación de grutas naturais que reciben o nome de “palas”. Existen unhas vinte covas en todo este territorio, meta dos espeleólogos que teñen levantado planos de galerías de ata cen metros de lonxitude. No exterior impresionan as formas do cavorco do Val do Inferno, os Penedos de Oulego ou as paredes cortadas a coitelo polas que discorre o Sil no estreito de Covas. Da riqueza destas terras souberon ben os romanos, que non escatimaron esforzos para enriquecer o imperio co ouro do Sil. De buscadoras de pebidas, así en feminino, poden contarnos en Rubiá a historia das “aureanas do Sil” que mantiveron a actividade de peneirar o río ata hai poucas décadas. Falando de covas e grutas non poden deixar de mencionarse os seus habitantes: os morcegos. Estes enclaves acollen unha das colonias máis importantes de España. Así mesmo, áchase a meirande concentración de aves nidificantes de Galicia. En especial, rapaces con mención á única parella de voitre branco.

FLORA: Aciñeiras de carácter calcícola (Quercus ilex e Q. rotundifolia) con flora asociada descoñecida no resto da comunidade. Representación de salgueirais mediterráneos e os campos de tomentelo silvestre. Endemias florais de chans calcáreos. FAUNA: Presencia de lagarto cincento. Morcego das covas (Miniopterus schreibersii) e confirmadas ata nove especies de morcegos e cinco máis con presencia posible. Aves de rapina como aguia real (Aquila chrysaetos), falcón peregrino (Falco peregrinus) e voitre branco (Neophron percnopterus).

CABO VILÁN

CUMIO DA CUROTIÑA

Sitio Natural de Interese Nacional

SITUACIÓN: Concello da Pobra do Caramiñal, na serra do Barbanza dentro da península do mesmo nome.

EXTENSIÓN: 50,3 ha. ACCESO: Pola vía rápida do Barbanza (VRG11) ou estrada C-550 con desvíos en varios puntos

SITUACIÓN: Concello de Camariñas, ao norte da ría do mesmo nome, na Costa da Morte.

EXTENSIÓN: 6,4 ha. ACCESOS: Para Camariñas, desviarse en Vimianzo da C-552 e segui-la AC-432. Estrada dende o porto de Camariñas ao faro. Outra rota costeira dende Arou, por pista de terra.

SERVIZOS: Aloxamento e comida Camariñas.

na vila de

O faro de Cabo Vilán sinala un dos tramos máis perigosos da Costa da Morte, pero tamén dos máis fermosos. Ergueito a 125 metros de altitude e unido á antiga residencia dos fareiros, posúe un potente canón de luz capaz de acadar as 28-30 millas mariñas (55 km). O encrave xa foi declarado de Interese Nacional no ano 1933, e dende sempre aparece descrito como rochoso e acantilado. Dá vertixe asomarse aos venteados cantís ou contemplar a punta partida do cabo no illote que se coñece co nome de Vilán de Fóra. É interesante efectuar a aproximación polo camiño máis difícil, o que se devorca

sobre o mar na pista de terra e area que, dende Arou, pasa pola Enseada do Trece entre os cabos Veo e Tosto. O areal do Trece é un dos máis salvaxes e como o resto do traxecto permanece virxe, sen construcións humanas. Nesta andaina, outro lugar onde a costa fai honor ao seu nome é o Cemiterio dos Ingleses (Ver tamén Costa da Morte).

para realizar a subida dende A Pobra do Caramiñal.

SERVIZOS: Aloxamento e comida nas vilas da beiramar.

M.A.N.: Miradoiros. Centro Arqueolóxico do Barbanza, Castros do Neixón, Cespón (Boiro). Tel.: 988 843810

En realidade son dúas moles graníticas, A Curotiña (368 m) e maila Curota (498 m). Non son os máis altas nin os únicos miradoiros da Serra do Barbanza co punto máis elevado no monte Iroite (685 m), pero si dos mellores para ter unha perspectiva case aérea das Rías Baixas; e, en días claros, disque ata Portugal. Nestas ocasións convértense no mellor punto para comprendermos a tranquilidade das rías mentres aos nosos pés barcos e bateas semellan figuras dunha enorme maqueta. A pouca distancia do mar e o forte desnivel orixina abruptos descensos dos ríos. Dende A Pobra do Caramiñal dáse chegado ás fervenzas do río das Pedras. Dende Boiro, ás de Cubelos. Nos meses de verán as súas frías augas recompensan a fatiga do ascenso, sempre con xeito. Polos catro costados habemos bater con restos megalíticos. Dolmens como a Arca do Barbanza e a Casota do Páramo (Boiro)

ou o de Axeitos (Ribeira); castros como o de Baroña (Porto do Son) ou os do Neixón (Boiro). Neste último, situado exactamente na parroquia de Cespón, abre as súas portas o Centro Arqueolóxico do Barbanza para dar explicación deste rico pasado. Valores paisaxísticos de primeira orde. Nas chairas elavadas da serra do Barbanza aséntanse brañas e terreos de turbeira, ecosistemas de gran riqueza.

ESTACA DE BARES

Sitio Natural de Interese Nacional Lugar de Importancia Comunitaria (LIC)

SITUACIÓN: Concello de Mañón, no límite provincial A Coruña-Lugo. O LIC esténdese por un anaco da costa do municipio de Ortigueira.

EXTENSIÓN: 0,9 ha; LIC: 852 ha. ACCESOS: Ata a ría do Barqueiro pola C-642 Ferrol-Viveiro. Desvío cara ao Porto de Bares.

SERVIZOS: Aloxamento e comida nos portos mariñeiros da ría do Barqueiro.

mesmo ten valores medioambientais que xustifican unha visita, en especial á espectacular fervenza de Augas Caídas. O miradoiro máis elevado é o outrora edificio da Mariña coñecido como O Semáforo. Ao carón da antiga base militar, sitúase o afamado observatorio onde se citan anualmente os afeccionados á ornitoloxía. Entre os meses de setembro e decembro, Estaca convértese nun dos mellores enclaves do mundo para seguir o fenómeno da migración de aves mariñas.

M.A.N.: Estación ornitolóxica-observatorio.

A 43º 47’ 30’’ latitude norte está a punta máis setentrional da Península Ibérica. Catrocentos quilómetros máis ao norte ca Nova York onde as augas se conxelan sen a Corrente do Golfo. Os libros de texto engaden que en Estaca de Bares comezan os límites do Cantábrico, aínda que outros sitúanos no veciño cabo Ortegal. É unha zona de gran valor paisaxístico, co seu punto final sobre a ría na illa Coelleira. Esta pequena illa pecha a ría do Barqueiro na que desemboca o río Sor, que en si

Ademais do peirao de Bares, de tres mil anos de probada antigüidade polos achados do espigón do porto, o litoral ofrece estampas de insólita conxunción de rochedos con esteiros de pequenos regatos e con algúns areais. Existen, sobre todo na parte norte, cantís de ata cen metros de altitude dos que se van esgallando bloques graníticos e formando a un tempo recollidas calas de croios.

COSTA DE DEXO

AS CATEDRAIS

Monumento Natural

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC)

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) SITUACIÓN: Concello de Oleiros, preto da cidade da Coruña.

EXTENSIÓN: 266 ha; LIC: 347 ha. ACCESOS: Dende A Coruña por Perillo, Porto de Santa Cruz e Mera, con desvíos dende este último punto.

SERVIZOS: Aloxamento e comida nas cercanías e algúns servizos nas praias durante o verán.

M.A.N.: Centro de Recuperación da Fauna Silvestre, Santa Cruz. Oleiros. Tel.: 981 626 241 Centro de extensión universitaria e divulgación ambiental de Galicia.

Dos cantís que separan a ría da Coruña da de Betanzos o máis coñecido é a punta do Seixo Branco, veta de cuarzo a flor de pedra, brillante e visible dende a cidade da Coruña co sol e os temporais que baten nel. In situ ten as mellores panorámicas; por exemplo, dende o faro de Mera, no concello de Oleiros, do seu veciño o illote da Marola. A costa é unha liña quebrada en saíntes e entrantes como unha serra fina, e algunha praia como a de Canabal. A copla mariñeira afirma que “quen pasou A Marola, pasou a mar toda”. Poida que pareza esaxerado, emporiso o dito responde ás fortes correntes dun punto aberto ao mar onde conflúen todos os elementos adversos de climatoloxía e

terreo na rota marítima Ferrol-A Coruña, antano moi transitada por dornas e vapores de viaxeiros. Na actualidade existe servizo regular de transporte para cruzar A Marola en temporada turística.

Castelo de Santa Cruz, s/n. Liáns (Oleiros). Tel.: 981 630 688 / 981 630 618

SITUACIÓN: Na Mariña Oriental luguesa, concellos de Barreiros e Ribadeo.

EXTENSIÓN: 297 ha. ACCESOS: Pola N-634, de Ribadeo a San Cosme de Barreiros. Desvío á praia das Catedrais ben sinalizado. Pistas locais paralelas á costa.

SERVIZOS: Aloxamento e comida nas poboacións próximas e ao pé da estrada.

A rasa cantábrica córtase en vertical e déixase esculpir ao grande. Contrafortes e arcos na linguaxe arquitectónica aplicada ás furnas e cons dos cantís. Imposible facer unha mala fotografía dende a area durante a marea baixa ou no balcón superior coa preamar. Cómpre consultar o horario das mareas para poder pasar baixo os arcos e mollar os pés sentíndose pirata. O tesouro é a paisaxe. A zona está acondicionada para dar bos paseos con servizos e baixada á praia en chanzos de pedra e balconada. O espazo natural inclúe outros areais veciños e mailo porto marisqueiro de Rinlo.

FAUNA: Aves limícolas durante o inverno, presenza da píldora raiada (Arenaria interpres) e varias

FAUNA: Especies nidificantes como o corvo mariño cristado (Phalacrocorax aristotelis) ou a choia

especies de pilros (Calidris alba e Calidris maritima) así como da agulla colipinta (Limosa lapponica).

piquivermella (Pyrrhocorax pyrrhocorax). Lontra (Lutra lutra) e morcegos (Rinolophus ferrumequinum).

COVA DO REI CINTOLO

Monumento Natural

Monumento Natural SITUACIÓN: Concello de Mondoñedo (Lugo), parroquia de Supena, lugar de Argomoso.

EXTENSIÓN: 7.500 metros de lonxitude distribuídos en tres galerías.

ACCESOS: A 6,5 km de Mondoñedo pola estrada local dende o barrio dos Muíños.

SERVIZOS: En Mondoñedo. Entramos nunha cavidade natural singular pero de estrutura labiríntica e daquela, plural de posibilidades. Sete quilómetros e medio de lonxitude explorada repartidos por tres galerías principais de orixe cárstica nun terreo con presenza de lousa o que lle confire personalidade xeolóxica ademais das características formacións como columnas de estalactitas e estalagmitas, coladas e bandeiras. O desnivel máximo ronda os 75 metros, con

augas interiores que alimentan varios lagos e unha corrente subterránea ou río Celtas na cota inferior. Este é o santuario entre a ciencia e a lenda da espeleoloxía galega. A forza mítica do seu nome converteuse por último en demanda turística. Está prevista a construción dun centro de interpretación da cova próximo á única entrada da gruta e a apertura ao público do treito central con boas condicións horizontais para a visita duns 300 metros, ida e volta. Con todo, á luz do sol, a paisaxe exterior tampouco defrauda. A “rota de senderismo da auga” enlaza o orixinal barrio mindoniense dos Muíños coa Cova do Rei Cintolo pasando polo muíño de Lavapés e o Salto do Coro no río Valiñadares.

EXTENSIÓN: 4,5 ha. ACCESOS:

A carón da estrada N-525 Santiago

de Compostela-Ourense, a 4 km de Lalín no lugar de Cabreira.

SERVIZOS: Aloxamento e comida en Lalín e establecementos á beira da N-525.

M.A.N.: Paneis informativos e sendeiro.

Occidental luguesa.

EXTENSIÓN: 3,2 ha. ACCESOS: Dende Viveiro pola

C-640 dirección

Mondoñedo, ata Chavín.

SERVIZOS: Aloxamento e comida nos arredores e en Viveiro.

colonias de invertebrados: descuberto no interior algún crustáceo único no noroeste peninsular.

Monumento Natural

provincia de Pontevedra.

SITUACIÓN: Concello de Viveiro, na Mariña

FAUNA: Refuxio de morcegos pertencentes a varios xéneros (Rhynolophus, Myotis...) e interesantes

FRAGA DE CATASÓS SITUACIÓN: Concello de Lalín, ao nordeste da

SOUTO DA RETORTA Abonda ollar os montes de toda a costa norte para decatarse de que o eucalipto forma parte da historia natural de Galicia. Esta historia comezou no souto da Retorta, preto de Viveiro, no eucaliptal de Chavín. Xa son árbores centenarias de máis de 80 metros de altura e 2,5 de diámetro. A máis vella ten nome, chámase O Avó. Introducíronse hai 150 anos para axudar na drenaxe dos terreos baixos nas enchentes dos regatos tributarios do Landro. A sete quilómetros de Viveiro, pola estrada de Naseiro e Chavín, comeza un roteiro que ademais do eucaliptal percorre un anaco do río e remata no Salto do Can. Para maiores fervenzas ofrécese augas arriba o Pozo da Ferida cunha caída pura en vertical de trinta metros. Tamén se dá chegado a ela tomando un desvío anterior a Chavín.

SOUTO DE ROZABALES Monumento Natural

Entre todas as pradarías e terras de labor da comarca do Deza non son raras as pequenas carballeiras. Polo seu tamaño destaca a fraga de Catasós, visible mesmo dende a estrada N-525 Santiago-Ourense. A súa monumentalidade reside no porte dos castiñeiros. Ata trinta metros de altura, uns dos máis altos de Europa, e toradas que rondan nalgúns casos os cinco metros. Estúdase un proxecto de clonación destas árbores pola súa especial resistencia para repoboar outras zonas. O roteiro entre a fraga enlaza co pazo de Quiroga, no cal se inspirou dona Emilia Pardo Bazán para a novela Los Pazos de Ulloa.

SITUACIÓN: Na comarca ourensá de Terra de Trives, concello de Manzaneda, parroquia de San Martiño de Arriba.

EXTENSIÓN: 1,8 ha. ACCESOS: Ata A Pobra de Trives pola C-536 Ourense-A Rúa de Valdeorras. Logo, dirección á vila medieval de Manzaneda ata o lugar de Rozabales.

SERVIZOS: Aloxamento e comida nos termos municipais da Pobra de Trives e Manzaneda.

M.A.N: Paneis informativos.

Cantas persoas cómpren para abrazar un castiñeiro que oficialmente mide 12,15 metros de perímetro? A súa idade calcúlase polo milenio, e, unha vez ao seu carón, todas as medidas quedan curtas para describir a impresión que produce. Chámase o castiñeiro de Pumbariños e pertence aos soutos do lugar de Rozabales, entre os concellos da Pobra de Trives e Manzaneda. Ao seu pé existen bancos para observalo, como unha obra de arte, mentres ao noso redor se afanan as bubelas e outros paxaros da arboreda. O souto forma parte inseparable das poboacións e chega ata os valados do pazo da aldea de Rozabales.

COMPLEXO INTERMAREAL UMIA-O GROVE, A LANZADA, PUNTA CARREIRÓN E LAGOA BODEIRA Espazo Natural en Réxime de Protección Xeral ZEPA e Sitio RAMSAR Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) “Complexo Ons-O Grove”

SITUACIÓN: Comarca do Salnés entre as rías de Arousa e Pontevedra. O LIC abrangue os concellos de Cambados, O Grove, A Illa de Arousa, Meaño, Sanxenxo, Ribadumia e máis a illa de Ons do concello de Bueu.

EXTENSIÓN: 2.782 ha; LIC: 7.608 ha.

ACCESOS: Vía Rápida do Salnés (VRG41) dende a autoestrada AP-9 ata Sanxenxo. Rodea toda a zona a C-550. Ponte á Illa de Arousa.

SERVIZOS: Aloxamento: Si. Comer: Si.

M.A.N.: Centro de Interpretación da Siradella. O Grove. Tel.: 986 680 284 Punto de Información en Punta Carreirón. Seis observatorios ornitolóxicos e cinco rotas.

Nos mapas antigos O Grove era unha illa. Uniuse á península do Salnés non con pontes humanas como A Toxa ou A Illa de Arousa, que esas son outras historias, senón coa enxeñería mariña e os ventos do sudoeste. Creouse paseniño o istmo da praia da Lanzada cun máximo de dous quilómetros de ancho por uns catro de lonxitude. Detrás deste areal e o rico sistema dunar asociado esténdese un amplo recinto de lama, fondos areosos e pradeiras de vexetación mariña, desa ensalada de algas chamada seba, o mellor fertilizador para os chans de viñedo. É a

marisma do Vao, suxeita ao ritmo das mareas, na que aboian media ducia de illas das cales a meirande é A Toxa (1,5 km2). Á diversidade do sistema intermareal únese a desembocadura do Umia e o extremo sur da Illa de Arousa acompañada de todos os seus illotes e cons Xidoiros. Esta variedade de hábitats atrae unha morea de aves acuáticas invernantes, converténdose este espazo natural nun dos mellores enclaves peninsulares para a súa observación. Non faltan as praias, ata un cento se contamos polo censo popular. A toponimia galega non deixa nada sen bautizar dende tempos

remotos, como testemuñan os vestixios arqueolóxicos (necrópole de Adro Vello, San Vicente do Grove) ou a tradición pagá do baño feminino e nocturno das nove ondas contra a esterilidade e o meigallo xunto a ermida cristiá da Lanzada. A mellor panorámica deste espazo natural, que é un dos máis diversos de Galicia, obtense dende a Siradella (159 m), un dos puntos máis altos do Grove.

FLORA: Especies intermareais somerxidas e flotantes. Abunda a Zostera marina endémicas.

FAUNA: Aves acuáticas, cullereiro (Platalea leucorodia), gabita (Haematopus ostralegus), pirlo Ermida da Lanzada

e Z. Noltii. Flores

curlibico (Calidris alpina) e píllara cincenta (Pluvialis squatarola).

ENCORO DE ABEGONDO-CECEBRE Espazo Natural en Réxime de Protección Xeral

LAGOA DO REI

Espazo Natural en Réxime de Protección Xeral

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) SITUACIÓN: Concello de Rábade, 13 kilómetros ao norte da cidade de Lugo.

SITUACIÓN: Concellos de Abegondo, Betanzos, Oza dos Ríos, Cambre e Carral, a uns 20 km ao sudeste da cidade da Coruña.

EXTENSIÓN: 1.321 ha; LIC: 493 ha. ACCESOS: Dende A Coruña, estrada por Cambre; ou varios desvíos na N-VI.

Fálase dun microclima especialmente benigno para a confluencia dos ríos Barcés e Mero. Os dous dan vida ao encoro de Cecebre, abastecemento de augas da cidade da Coruña, que asolagou o feraz terreo onde xa existía literal e literariamente El Bosque Animado, novela de Wenceslao Fernández Flórez.

A comarca está rodeada de excelentes pazos, veigas e cultivos hortofrutícolas de amena paisaxe. A calidade dos ecosistemas mellora nas zonas máis inaccesibles como os bosques de ribeira de salgueiro e ameneiro e os refuxios acuáticos de anátidas.

EXTENSIÓN: 4,45 ha. ACCESOS: Rábade na N-VI e saída na autovía A-6.

SERVIZOS: Aloxamento e comida na vila.

É o momento de recuperarmos os humidais que posúen calidades ambientais que xa ninguén discute. Neste caso está a Lagoa do Rei, situada nunha discreta parcela ás aforas de Rábade. Na actualidade está sometida a un proceso de rexeneración integral, o mesmo ca outras charcas do norte de Lugo despois de que en épocas pasadas se visen sometidos a desecacións

para aumentar os pastizais con dedicación gandeira. (Ver tamén Parga-Ladra-Támoga). Entre a zona industrial e maila escolar da vila, ofrécese esta charca que conta cun pequeno illote e zona asolagada de arborado. Coa paciencia que esta obras esixen, xa está lista para deparar aos afeccionados boas tardes de observación ornitolóxica.

M.A.N.: Observatorio ornitolóxico. SERVIZOS: Aloxamento: Si. Comer: Si. M.A.N.: Aula da Natureza. Crendes. Tel./Fax: 981 647 916. Paneis informativos.

FLORA: Bosques acuáticos de salgueiros (Salix atrocinerea) e ameneiro

FLORA: Especies propias do terreo alagado: xunqueiras e ripisilvas de

(Alnus glutinosa). Zonas sometidas a subidas e baixadas de auga con

bidueiro (Betula celtiberica) e salgueiro (Salix atrocinerea).

espadana (Typha latifolia).

FAUNA: Fauna acuática como as anátidas e outras aves nidificantes ou FAUNA: Alavanco real (Anas platyrhynchos), cerceta común (Anas crecca),

invernantes. Mamíferos como o rato de almiscre (Galemys pyrenaicus),

galiñola negra (Fulica atra). Presenza habitual de aguia peixeira (Pandion

o murgaño (Neomys anomalus).

haliaetus).

LAGOA E AREAL DE VALDOVIÑO Espazo Natural en Réxime de Protección Xeral

RÍA DE ORTIGUEIRA E LADRIDO Espazo Natural en Réxime de Protección Xeral ZEPA e Sitio RAMSAR

Sitio RAMSAR

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) “Ortigueira-Mera”

SITUACIÓN: Concellos de Cariño e Ortigueira, no norte da Coruña. O LIC amplíase polos

SITUACIÓN: Concello de Valdoviño, a uns 17 km de Ferrol.

EXTENSIÓN: 490 ha. ACCESOS: Estrada C-646 Ferrol-ValdoviñoCedeira.

SERVIZOS: Aloxamiento: Si. Comer: Si. M.A.N.: Observatorios ornitolóxicos.

A praia da Frouxeira ocupa uns tres quilómetros de fachada atlántica exposta a fortes resacas. Ten merecida sona por dimensións e comodidade que prestan as súas dunas fronte os ventos mareiros. Detrás dela tamén se resgarda nun recanto a lagoa de Valdoviño, ou tamén da Frouxeira. Adéntrase en liña recta máis dun quilómetro e medio cara ao interior, extensión que percorre en paralelo unha pista local. Pola outra banda prosperan os carrizais e xunqueiras. É estreita e pouco

municipios de Cerdido, As Pontes de García Rodríguez e As Somozas.

EXTENSIÓN: 2.939 ha; LIC: 3.868 ha. ACCESOS: Ortigueira na C-642 Ferrol-Viveiro. Desvío en Ponte Mera cara a Cariño e Cabo Ortegal.

SERVIZOS: Aloxamento: Si. Comer: Si. M.A.N.: Refuxio-observatorio ornitolóxico (Senra). Paneis informativos e rotas acondicionadas.

FLORA: Zonas húmidas cubertas de Juncus maritimos e canaverais. Pradarías mariñas de zostera (Z. Marina e noltii). Vexetación asociada ao sistema dunar: feo da praia (Ammophila arenaria), cardo

FLORA: Vexetación palustre e dunas colonizadas. FAUNA: Comunidades invernantes de aves acuáticas: galiñola negra (Fulica atra), alavanco real (Anas

profunda na súa maior parte, pero dunha gran vitalidade. A actividade da lagoa increméntase durante o inverno coas numerosas aves acuáticas que a visitan.

da ribeira (Eryngium maritimum), etc.

FAUNA:

Nas rías de Ortigueira e Ladrido non hai a simple vista un río principal. Ata seis cauces desaugan nela e todos forman un labirinto de entradas de mar e áreas palustres complementadas con areais e a illa de San Vicente. Trátase daquela dun gran complexo húmido ao abeiro das serras da Coriscada polo leste e da Capelada ao oeste que se deixan caer abruptamente ora ao Atlántico ora ao Cantábrico. Nestoutro mar interior das rías, as augas remánsanse completamente nas enseadas nas que non faltan recunchos de harmoniosa natureza e bos observatorios da vida silvestre. Existe un interesante roteiro pola praia de Morouzos. O areal ocupa cinco quilómetros de lonxitude estirado con senllas barras e un sistema dunar ben conservado. Ademais, o espazo natural amplíase no LIC cos ecosistemas fluviais do río Mera que neste treito conta con boas áreas de lecer como a pequena illa na súa desembocadura. A zona presenta un importante patrimonio cultural: muíños de auga (Saa, Senra), de marea (Cuíña) ou de vento (Campo da Torre, Santa Marta de Ortigueira); castros e pazos.

Corvo mariño cristado (Phalacrocorax aristotelis), garzota (Egretta garcetta) e carrán

patinegro (Sterna sandvicensis). Presencia invernal do mazarico real (Numenius arquata) e outras como o alavanco real (Anas platyrhynchos), pato asubión e cullerete (Anas penelope e A. clypeata).

platyrhynchos), pato frisado (Anas strepera), e limícolas coma o pirlo curlibico (Calidris alpina).

RÍA DO EO

Espazo Natural en Réxime de Protección Xeral ZEPA “Ribadeo” e Sitio RAMSAR “Ría do Eo”

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) “Río Eo”

SITUACIÓN: Concellos de Ribadeo e Trabada,

EXTENSIÓN: 1.915 ha; LIC: 1003 ha. RAMSAR

no límite co Principado de Asturias. O LIC

e ZEPA compartidos con Asturias.

M.A.N.: Centro de Interpretación “Casa da Ría”.

segue o curso do río Eo polos concellos da Pontenova, Riotorto, Meira, Ribeira de Piquín e A Fonsagrada.

SERVIZOS: Aloxamento: Si. Comer: Si.

ACCESOS: De Ribadeo cara ao sur pola N-640

Monte de Santa Cruz, Ribadeo. Tel.: 982 128 128 Observatorios ornitolóxicos (Reme).

Río Eo

Ría do Eo

As rías altas chegan ao máximo grao de estilización co río Eo. A separación entre ambas marxes mantense bastante paralela cunha anchura media de 800 metros. Dende a altura de Castropol, na banda asturiana, a ría recibe mellor o calificativo de zona estuaria con fortes sedimentacións e treitos de marismas e xunqueiras onde pasan o inverno máis de 4.000 aves migratorias. Todo o percorrido, aínda que sexa por estrada ou ferrocarril, amósase fascinante para os máis esixentes paisaxistas. En canto ao río propiamente dito é a principal masa de auga habitada polo salmón en Galicia, cunha poboación estable e xeneticamente moi interesante. A delimitación de zonas de pesca comprende seis coutos salmoeiros e troiteiros, a metade compartidos con Asturias, dende Abres ata o límite superior establecido uns 60 km augas arriba. Pasarelas, pontes e presas permiten situarse no medio do río e gozarmos da súa verde beleza. O LIC inclúe o principal afluente, Rodil, e varios dos seus tributarios como o Veiga de Logares.

FLORA: Terreos intermareais, xunqueiras de Juncus gerardi. Vexetación de ribeira. FAUNA: Anátidas como pato careto, asubión (Anas acuta e A. penelope) e parrulo chupón (Aythia ferina). No río, salmón (Salmo salar), lamprea (Petromyzon marinus) e cangrexo de río (Austropotamobius pallipes).

CANÓN DO SIL (A RIBEIRA SACRA) Lugar de Importancia Comunitaria (LIC)

SITUACIÓN: Canón do Sil, na ribeira dos

ACCESOS: Desvíos ao canón do Sil dende o

concellos ourensáns de Nogueira de Ramuín e

norte pola N-120 Ourense-Monforte de Lemos;

Parada de Sil e máis nos lugueses de Pantón e

dende o sur pola C-536 A Rúa-Ourense.

Sober. Os límites do canón do Miño e, sobre

Para o canón do Miño, dende Chantada ou

todo, da Ribeira Sacra son moito máis amplos.

dende Monforte de Lemos.

EXTENSIÓN: 5.914 ha.

SERVIZOS: Aloxamento: Si. Comer: Si.

Está documentado o nome de Rivoyra Sacrata para referirse ao refuxio de monxes e eremitas dende tempos dos suevos nas gargantas fluviais do Sil e do Miño. Ata unha ducia de mosteiros, a maioría pasados á regra benedictina e logo exclaustrados, asentados en paraxes que invitan á reflexión. Aquí os límites da terra son tan imprecisos como os do ceo. Ninguén sabe onde empeza e onde acaba a Ribeira Sacra. Poida que ese punto sexa Os Peares, localidade que para maior imprecisión pertence a tres concellos e dúas provincias. Pero só nos Peares se poden ver ao mesmo tempo os dous grandes ríos do noroeste, o Sil que leva a auga e o Miño a fama, segundo o dito popular. Augas arriba, os dous por separado, formaron profundos canóns que nos máis abruptos cavorcos do Sil chegan aos 500 metros de profundidade. Son fracturas graníticas mesturadas de bosques autóctonos por todos os recantos. Malia o forte desnivel medio, a paisaxe está humanizada en soutos e o cultivo da viña en socalcos nas ladeiras de solaina. Admira a difícil vendima nas fortes pendentes onde o propio lombo segue a ser o único sistema, quitando pequenas axudas modernas de mecanización por medio de raís. Son reputados dende tempos romanos os viños de Amandi e maila variedade de uva autóctona, mencía. As ribeiras do Miño suavizan os bordos dun canón de seu tamén escarpado nalgúns puntos, sen perder o sinuoso trazado en amplas curvas que o caracterizan. Provoca un espectacular cambio de dirección entre viñedos

Canón do Sil

L.I.C. CANÓN DO SIL A RIBEIRA SACRA Vilelos

Río Miñ o

Belesar

Vilarreme

Vilatán A Laxe Louredo Freán

BÓVEDA Piño

Ribas Pequenas

Veiga

Seteventos

Santalla de Rei

Escairón CRG22

Vilalpape Fiolleda

Vilasante

Castrosante Eixón

Licín

Santiago de Arriba

Baamorto Tor

A Sariña

Santalla de Toiriz

A Cova

Fornelas Moncai 531

be Río Ca

San Xillao de Tor

Santo Estevo do Mato

Ribeiras de Miño

A POBRA DO BROLLÓN

A Parte

O Chao do Fabeiro

Toiriz

Fión

Nogueira de Miño

Valverde

C-546

Tribás

Rosende

Mourelos

8 Km

LU-652

O SAVIÑAO

Abuíme

Ver

Ousende

Marrube

Diomondi

2 Guntín

Martín

Piñeiró

Santo Estevo de Ribas de Miño

Bóveda

San Fiz de Asma

A Pobra do Brollón

Ribas Altas

Cereixa

C-533

San Vicente de Castillón Fervenza do Fondós

Chavaga

Seoane

Moreda A Vide

Vilar de Ortelle Castillón

Erbedeiro

Reigada

Goián

Eiré

N-120

Bascós

C-533

Moreda

A Estación

Abrence [[

Següín

N-120

Río

LU-601

Piñeira

Siós Gullade

Vilamelle

San Paio San Fiz de Cangas 688

Liñares

Santa Mariña do Monte

Mañente

Deade Serode

Miño

Cova

Distriz Ferreira de Pantón

Atán

Sindrán

Caneda

Toldaos

O Castro de Ferreira

As Nocedas

Vilamarín A Penela

Canaval

Rozavales

Guntín

Espasantes

Vilachá Bodegas de Vilachá

Oleiros Neiras Arroxo Millán

Vilaescura

Cangas

Encoro dos Peares PANTÓN

Foz do Búbal

Acedre

MONFORTE DE LEMOS

Sober

Rosende

Pombeiro Moura

Frontón Anllo

Encoro de San Pedro

San Martiño de Anllo

SOBER

Pinol

Lobios Fontao

Santuario de Cadeiras A Teixeira Os Balcóns de Madrid

Sta. Cristina de Ribas de Sil Parada de Sil

NOGUEIRA DE RAMUÍN

Paradela Amandi

Cerreda

Armariz

CASTRO CALDELAS

Doade

Vilar de Cerreda

Sta. Cruz de Rubiacós

Caxide

OU-601

Lumeares

Abeleda

Alais

Santa Tegra San Paio de Abeleda de Abeleda Montoedo Poboeiros Bosques do cavorco do Edo Boazo Castro de Caldelas

Garganta do río Mao Cristosende Sacardebois Chandrexa San Lourenzo de Barxacova

Loña do Monte

Loña

PARADA DE SIL

Gomariz

ESGOS

Triós Covas

Brosmos

Río Sil

Fervenza do Loureiro

Tronceda

Bulso

Bolmente Barantes

L.I.C. CANÓN DO SIL Santiorxo

Santo Estevo de Ribas de Sil

Luíntra

S. Pedro de Rocas

Forcas

Cabeza da Meda 1320

Camba

Pedrafita

A TEIXEIRA

C-536

Os Pensos

Mosteiro

Centro de exposición Comarcal Catamarán

Hotel

Área de lecer

Igrexa

Olería

Turismo Rural

Punto de interese paisaxístico

Pazo

Calzada romana

Vista panorámica

Socalcos

Poboación pintoresca

[[

Cámping

Fraga

Castelo

Cartografía elaborada polo SITGA (Sistema de Información Territorial de Galicia), da Sociedade para o Desenvolvemento Comarcal de Galicia.

Doade

Figueiroá

Encoro de Santo Estevo

Río

Sil

Gundivós

Viñoás

CV-323

Río

Marcelle Proendos

Os Peares

Madrid, colgados sobre o abismo, co santuario de Cadeiras na outra beira luguesa e a chaira de Monforte como horizonte. Unha boa alternativa dende a estrada C-536 Ourense-A Pobra de Trives é aproveitar o castelo de Castro Caldelas como miradoiro e despois perderse pola baixada cara á Teixeira, deixando ao paso as fragas do río Edo, e ir bater, volta a volta, en Parada de Sil. O canón do Miño ten as mellores posibilidades dende Chantada e Monforte de Lemos. Entremedias destas grandes vilas do sur da provincia de Lugo, a Ribeira Sacra do Miño é unha auténtica rota do románico. Case todos os mosteiros están situados na marxe esquerda.

Primeiro Santo Estevo de Ribas de Miño e San Paio de Diomondi (O Saviñao), dende a vía rápida CRG22. Despois, o convento de San Salvador no Castro de Ferreira, capital municipal de Pantón, na estrada N-120 dende onde podemos desviármonos ás igrexas de San Fiz de Cangas, ao sur, ou de San Miguel de Eiré ao norte, coa súa grande pía bautismal por inmersión. Non é a fin do mundo como reza o meandro do Miño antes citado, pero si as parroquias máis antigas da cristiandade na península Ibérica. Verdadeiramente, trátase de ribeiras sagradas e bendicidas polo viño.

Pinel

Monforte de Lemos

Chouzán Pantón

afortunados no lugar da Cova (O Saviñao), ás veces nomeado como o Cabo do Mundo. Preto de aquí, cara a Erbedeiro, desemboca o río Fondós, que acolle unha fermosa fervenza e unha serie de rápidos de contrastada beleza. Este afluente do gran Miño destaca polo seu discorrer abrupto. Nunha das súas beiras levántase o enorme Penedo de Graullo. Máis adiante, chegando aos Peares, o río Bubal forma unha pequena garganta de gran beleza. Ao longo do Sil, na zona máis agreste do Canón, é necesario salientar a pequena fervenza de Loureiro, formada polo río Vao na subida cara ao mosteiro de Santo Estevo; e o encontro granítico entre o río Mao e o Sil, non lonxe da aldea de Cristosende.

Vía rápida Rede estatal Rede primaria Rede secundaria Estradas locais Outras estradas

RUTAS As rotas fluviais garanten un grande impacto na sensibilidade de quen se introduce nelas a través da ollada, aproveitando a posibilidade dos encoros navegables. Catamaráns repartidos polos dous ríos teñen o seu percorrido turístico polo corazón mesmo da paisaxe. Na procura dos mosteiros, acharemos tamén as mellores imaxes. Os cenobios máis apegados ao fluír do Sil son os de Santo Estevo de Ribas de Sil e o de Santa Cristina. Ao primeiro accédese ben dende Os Peares, tomando a estrada de servizo das presas hidroeléctricas que non adoita figurar nos mapas cunha subida ata o mosteiro que paga a pena por si mesma. Ou ben, a outra posibilidade é chegar dende Luíntra (Nogueira de Ramuín), pasando previamente polo mosteiro de San Pedro de Rocas (desvío na C-536 en Tarreirigo, Esgos) e logo da visita aos tres claustros de Santo Estevo e ás súas instalacións turísticas, coller a estrada que dende Loureiro descende ata o canón ou ben continuar ata Parada de Sil. Dende esta última localidade conduce unha estrada de ida e volta a Santa Cristina. A baixada ata este pequeno cenobio realízase entre árbores centenarias. Nesta andaina non tardaremos en atopar excelentes observatorios. Por exemplo, na andamiaxe colocada nun punto da estrada entre Vilouxe e Caxide, onde o canón acada a súa máxima altitude. Xa unha vez en Parada de Sil, unha pista de terra leva ata o máis soado miradoiro: os Balcóns de

Igrexa da Cova. Cabo do Mundo. Canón do Miño

FLORA: Redutos de especies tipicamente mediterráneas de invernos suaves e veráns secos. Sobreiras (Quercus suber) e érbedos (Arbutus unedo). Cultivos de vides (Vitis vinifera) e variedades de uva autóctona. Bosques de castiñeiros (Castanea sativa) e carballos (Quercus robur e Q. Pyrenaica).

FAUNA: Nos rochedos, aves como a aguia real (Aquila chrysaetos) e o falcón peregrino (Falco peregrinus). Xabaril (Sus escofra), corzo (Capreolus capreolus) e porco teixo (Meles meles).

CARNOTA-MONTE PINDO Lugar de Importancia Comunitaria (LIC)

SITUACIÓN: Concellos de Carnota, Corcubión,

ACCESOS: Estrada C-550, entre Cee e Carnota.

Mazaricos, Cee e Dumbría, entre as rías de Corcubión e a de Muros e Noia.

EXTENSIÓN: 4.674 ha.

SERVIZOS: Aloxamento: Si. Comer: Si.

O Pindo é un particular Olimpo Celta, igual que os gregos clásicos consagraban o seu Pindhos ás musas e á poesía. O lugar dá para lendas e mitoloxías de seu. De todos os montes que se abeiran ao mar, este cambiará a nosa impresión sobre os demais. Ao seu lado, en Ézaro, aínda se pode ver a única fervenza do sur de Europa que cae directamente ao mar, cando abren a presa do río Xallas. En inverno, para aliviar as chuvias, ou no verán en horarios turísticos, pero en calquera caso segue a ser impresionante.

Na marxe esquerda, dende o lugar do Pindo, podemos ascender á cimeira da Moa (627 m). Os sendeiros están vixiados polas figuras pétreas tinguidas da cor dos solpores como “o guerreiro” e castelos, rostros, animais ou o que dite a imaxinación. En Carnota ostentan dous récords. Por un lado a praia máis extensa de Galicia (6 km de lonxitude por un de anchura) coa lagoa de Caldebarcos; e o outro récord son hórreos, un a carón da reitoral de 34’85 metros de lonxitude e outro en Lira. Xoieiros de estilo fisterrán para o gran dourado do millo.

FLORA: Endemismos do sistema dunar como Omphalodes littoralis e das zonas húmidas como as xunqueiras (Juncus maritimus). No Pindo: Quercus lusitanica e outras especies autóctonas.

FAUNA: Píllara papuda (Charadrius alexandrinus) e garza real (Ardea cinerea). 52

COSTA ÁRTABRA

ZEPA “Ferrolterra-Valdoviño” Lugar de Importancia Comunitaria (LIC)

CABO ORTEGAL LAGOA DE DONIÑOS SERRA DA CAPELADA

Lagoa de Doniños

Punta dos Aguillóns. Cabo Ortegal

SITUACIÓN:

Litoral da provincia da Coruña, ao

ACCESOS: Á lagoa de Doniños, próxima a

norte da cidade de Ferrol. Concellos de Cariño,

Ferrol, pola estrada de San Xurxo da Mariña con

Cedeira, Ferrol, Narón, Valdoviño, Ortigueira,

ramal en Valón. Á serra da Capelada, por

Ares e Mugardos.

estradas locais entre Cedeira e Cariño. No medio, San Andrés de Teixido. A Cabo Ortegal,

EXTENSIÓN:

7.546 ha.

dende Cariño.

Dende o cabo Prioriño Chico, na ría de Ferrol, ata cabo Ortegal, na ría de Ortigueira, a costa tórnase cantil e puntas ao mar. Segundo nos imos desprazando cara ao norte, sucédese unha franxa de grande interese xeolóxico. Costa penedosa onde zorrega o vento mareiro, resgardadas calas ou praias abertas ben acompañadas de lagoas como Doniños e Valdoviño. Soségase no interior da ría de Cedeira, afamada cetárea de marisco con longos areais, e logo alcanza, na caída da serra da Capelada, os cantís de récord: 613 metros sobre o mar na Vixía de Herbeira. Considéranse os máis altos de Europa. Esta visita ficaría incompleta sen Os Aguillóns de Cabo Ortegal: cons de fantasía, coma uñas de percebe emerxendo dun mar que atrapa a luz entre o ceo e o sal.

SERVIZOS: Aloxamento: Si. Comer: Si. 54

COSTA DA MARIÑA OCCIDENTAL

RUTAS Neste treito cóntanse ata sete faros. Chegar ata eles por terra supón itinerarios con atractivos abondo. A ría de Ferrol flanquéase cos castelos de San Felipe (Ferrol) e da Palma (Mugardos). Os faros máis próximos sitúanse en cabo Prior, ao norte, e Prioriño Chico, ao oeste. Vaise ata o primeiro con facilidade dando unha volta, por exemplo dende a ermida de Chamorro ou pola praia e lagoa de Doniños. O lago destaca pola súa profundidade que nalgures acadan os nove metros. Está afastado do mar por un ancho complexo dunar e rodeado dun extenso anel de vexetación. Dende Cedeira accédese ao faro de punta Candieira, con pronunciadas curvas finais que poden asustar aos propensos de vertixe. No cabo Ortegal ademais do faro veremos os illotes dos Aguillóns. Son penedos esgrevios para mirar e non tocar, só accesibles ao voo das gaivotas e por percebeiros experimentados que deben velarse moito. Con todo, a principal rota alcanza categoría de peregrinación. Destino: Santo André de Teixido, “vai de morto quen non foi de vivo”. Partindo dende o centro de Cedeira, a estrada local sobe ata o cruceiro do Chan dos Cadrís e un espectacular miradoiro antes de principiar o descenso á perdida aldea de Santo André cargada de tipismo ao redor da igrexa e a fonte do santo. Entre Santo André e o lugar da Pedra (Cariño) circula unha das estradas máis aventureiras de Galicia. Cruzada por gando ceibo e turistas á busca dos miradoiros de Garita ou Vixía de Herbeira e do telescopio da Miranda.

ZEPA

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC)

SITUACIÓN: Na Mariña Occidental luguesa, concellos do Vicedo, Viveiro, Xove e Cervo.

EXTENSIÓN: 491 ha. ACCESOS: Comunica as localidades principais a C-642. Desvíos locais pola costa.

SERVIZOS: Aloxamento e comida en todas as poboacións.

Serra da Capelada

A Mariña do Cantábrico é orla branca de herdades verdes que non poñen fronteiras ao vento, aínda que nos vellos testamentos limitan ao norte coa Gran Bretaña, mar por medio. Sempre mar e sempre norte para definir unha costa rica en peixes de rocha e illas das gaivotas e duras herbas. Este treito occidental conta con puntas bravas sinalados con faros como a Punta Roncadoira e illotes de puro cantil dun extremo a outro, dende a illa Coelleira (O Vicedo) á illa do Sarón (Xove) ou aos Farallóns de San Cibrao (Cervo). Nas enseadas hai lugar para os coídos e praias solitarias, algunhas de gañada reputación estival como a de Covas ou Area na ría de Viveiro, ou a de Arealonga e Xilloi na ría do Barqueiro. Coa recente inclusión deste treito, a case totalidade da franxa costeira setentrional galega, dende Ferrol a Ribadeo queda recollida na rede Natura.

Illa de Sarón (Xove)

Praia de San Román (O Vicedo)

XEOLOXÍA:, Singulares materiais e formacións na serra da Capelada. Rochas básicas e ultrabásicas: anfibolitas (de cor verde escura), afloramentos de ecloxitas con zoisita, serpentinitas, gneis…

FLORA: Gran variedade vexetal asociada á riqueza de paisaxes da costa luguesa. Dende as máis frecuentes nos areais costeiros como a herba leiteira (Euphorbia paralias) ou a correola das praias

BIOLOXÍA: Variedade de ecosistemas. Destacamos polo seu significado etnográfico en Santo André

(Calystegia soldanella) á flora dos cantís como a herba de namorar (Armeria pugibera). Tamén é

de Teixido, a herba de namorar (Armeria pubigera). Nas lagoas, aves como a galiñola negra (Fulica

abondosa a despensa de algas vermellas, pardas e verdes.

atra), alavanco real (Anas platyrhynchos) e pirlo curlibico (Calidris alpina). Nos rochedos da beiramar, falcón peregrino (Falcus peregrinus)...

FAUNA: Importantes colonias de aves nidificantes nas illas e illotes. Pódense observar carráns (Sterna spp.) e mascatos (Sula bassana).

COSTA DA MORTE

ZEPA “Costa da Morte Norte” Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) “Costa da Morte” Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) “Río Anllóns”

CABO FISTERRA LAGOA DE TRABA

Para comprender tal nome de morte fai falta a memoria do mar. Na estatística figuran polo menos 150 traxedias marítimas no último século, pero pérdese a conta dos sustos cotiáns na memoria colectiva dun pobo mariñeiro, por outra parte alegre e vital. Susto de morte debeu ser para as lexións romanas contemplaren o afundimento do sol alén do Finis Terrae, onde a mitoloxía grega situaba o país dos mortos. Fisterra é a fin de moitos camiños, incluído o de Santiago. Ata aquí se prolonga

a viaxe para cumprir os últimos ritos da peregrinaxe mentres o sol se desangra e no resto de Europa xa é noite. A Costa da Morte ocupa a fachada litoral dende as proximidades da cidade da Coruña ata o cabo Fisterra. Contén as rías de Camariñas, a de Corme-Laxe e a de Lires; e, sobre todo, cantís abruptos nas puntas que delimitan unha sucesión de enseadas abertas ao océano. A riqueza medioambiental cífrase nos humidais (marismas e areais de Baldaio e a lagoa

de Traba), praias salvaxes (Balarés en Ponteceso, O Trece en Camariñas, Mar de Fóra en Fisterra e Rostro en Cee); as illas Sisargas fronte o cabo San Adrián e outras puntas como o Roncudo, Punta da Voitra ou cabo Vilán. A competencia polo título de extremo máis occidental dirímese entre cabo Touriñán e Fisterra, pero parece ser que queda a medio camiño dos dous, no da Nave.

MARISMAS E AREAL DE BALDAIO SITUACIÓN: Franxa costeira nos concellos de Arteixo, Cabana de Bergantiños, Camariñas, Carballo, Cee, Fisterra, A Laracha, Laxe, Malpica de Bergantiños, Muxía, Ponteceso e Vimianzo. O río Anllóns tamén se extende por parte do concello de Coristanco.

EXTENSIÓN:

LIC “Costa da Morte” 11.809 ha.

LIC “Río Anllóns” 162 ha.

ACCESO: Dende A Coruña, estrada C-552 ata Cee con prolongación a Fisterra. Autoestrada A-55 ata Carballo. Desvíos e estradas locais paralelas á costa.

SERVIZOS: Aloxamento: Si. Comer: Si.

Enseada de Trece

Areal de Baldaio

Lagoa de Traba

Dende Carballo empréndese o desvío cara a Malpica e Ponteceso. Dunha a outra localidade, por pistas costeiras, resulta imposible abstraerse á beleza plástica dos miradoiros sobre as illas Sisargas, santuario das gaivotas. E xa na ría de Corme e Laxe, a enseada da Insua coa grandiosa praia de Balarés a un lado, o Monte Branco no medio co seu chan de area, e o esteiro do Anllóns ao fondo. Este río, incluído por méritos propios na rede Natura 2000, conserva nas ribeiras o mellor dos cauces fluviais destas comarcas. O traxecto continúa por Laxe ata a praia de Traba. Ademais da lagoa, pódese escalar o monte á busca dos “penedos”: caprichosas formas pétreas esculpidas naturalmente. O desvío de Vimianzo ao pé do castelo, onde se representa durante o verán unha completa demostración en vivo de traballo artesanal, conduce ata Camariñas. (Ver Cabo Vilán).

MONTE E LAGOA DE LOURO Lugar de Importancia Comunitaria (LIC)

Cabo Fisterra

RUTAS Un bo percorrido pola Costa da Morte inclúe os pequenos portos pesqueiros que na súa estrutura nos darán unha idea cabal sobre a valía dos coñecementos mariñeiros da súa xente: Malpica, Corme, Laxe, Camelle... Pola estrada comarcal C-552 da Coruña a Fisterra son pouco menos de 110 km de onde parten os principais desvíos á costa. En Arteixo, na praia de Barrañán, comeza este espazo protexido (LIC), que ten un pouco máis ao oeste un dos seus ecosistemas máis amplos: a marisma e areal de Baldaio. A sucesión de praias reprégase nun complexo dunar. Nun extremo, por unhas comportas que aproveitan os camiños de acceso, desauga a lagoa, refuxio aínda importante de aves.

SITUACIÓN: Concellos de Carnota e Muros (A Coruña).

EXTENSIÓN: 1.096 ha. ACCESOS: Estrada C-550 Noia-Cee, despois de pasa-la vila de Muros.

SERVIZOS: Aloxamento: Si. Comer: Si.

O espazo natural abrangue toda a liña costeira ao norte e fóra da ría de Muros e Noia. O punto máis elevado sitúase nunha península xusto na boca da ría, onde, malia súa pouca altura relativa (241 m.), baten con frecuencia as nubes do Atlántico. O fenómeno agoira chuvia segundo o refrán local: “Monte Louro con touca, agua moita ou pouca”. Ao pé do monte, o mar pechou cun areal a desembocadura natural do regato Longarelo e formouse a lagoa das Xarfas, semiaberta por canles temporais.

Unha pista asfaltada leva ata o faro pola aba do monte. A súa silueta dende a distancia tamén é impactante. Recoméndase para isto o paseo polas magníficas praias do Ancoradoiro, cun piñeiral adxacente, e a de Lariño. Outra posibilidade, adentrándose polo lugar de Louro, é buscar os petróglifos da Laxe das Rodas.

Illas Sisargas

FLORA: Toxeiras (Ulex europaeus). Na lagoa, augas salobres bordeadas de carrizo (Phragmites FLORA: Uceiras atlánticas (Erica vagans) e dunas con céspede e panasco de Malcomietalia.

australis). Presencia única en Galicia da flor Lilaeopsis caroliana.

FAUNA: Avistamento de golfiños (Delphinus delphis) e arroaces reais (Tursiops truncatus). Gaivota

FAUNA: Ademais das aves que recalan na lagoa; azor e gabián (Accipiter gentilis e A. nisus). Boas

tridáctila (Rissa tridactyla), arao común (Uria aalge) e gaivota escura (Larus fuscus) en cabo Vilán e

comunidades de réptiles como lagarto ocelado, e anfibios como a píntega rabilonga (Chioglossa

illas Sisargas. Nidificantes na lagoa de Traba como a fulepa grande (Acrocephalus arundinaceus).

lusitanica).

O COUREL

Torés

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) “Ancares-Courel”

Toldaos

LÁNCARA A Balsa

Zoó

Ser ra

Montán

Río Sarr ia San Cristovo do Real Renche

Pascais

O Oribio 1447

SAMOS

ib o Or Ser ra d

Freixo

EXTENSIÓN: LIC “Ancares-Courel”: 102.562 ha.

Fonfría

Samos

LU-634

Louzarela

Santo Eufrasio San Xoán de Lóuzara

Sta. María de Mao

estrada LU-651 da que parten os mellores

Mao

Veiga S. Román do Mao Reboiro

Gundriz

or Pi

nal Pedrafita do Cebreiro

San Martiño do Real

e Ribas de Sil, no sudeste da provincia de Lugo.

ACCESOS: Atravesa O Courel de norte a sur a

Porto de Pedrafita

Padornelo

do Poio a Alto ñ a 1463 do ir o

Hospital Liñares Veiga de Forcas

Foilebar

norte chégase a ela na baixada do Cebreiro na

San Cristovo de Lóuzara Vilarxoán

LU-633 Sarria-Pedrafita do Cebreiro, onde

enlaza coa autovía A-6 e a antiga N-VI. Dende o sur, desvío en Quiroga na N-120

Noceda

Río Lóuzara

Trascastro S. Pedro do Incio

Pacios Zanfoga

Lousada

PEDRAFITA DO CEBREIRO

Meiraos

Santalla

Hospital

SERVIZOS: Aloxamento: Si. Comer: Si.

Ló

ra za

Sta. Mariña do Incio

San Pedro Fiz

Ponferrada-Ourense.

A Escrita 1460

Riocereixa

Romeor

Esperante

Seoane do Courel

O Faro 1615

LU-642

Moreda

Castro da Torre

A Ferrería Seceda Seceda

Devesa de Romeor

Devesa da Rogueira

Legua 1307 Ferreiros de Arriba

FOLGOSO DO COUREL A POBRA DO BROLLÓN

r Se

Pía Paxaro 1616 Parada dos Montes Vilamor

Froxán

A Lagúa 1297

or oL Rí

Bustelo de Fisteus

Pico da Cova da Vella 1302 Hórreos

Vieiros Vilarbacú

Alto do Boi 995

Os Conventos 1136

Ferramulín

Salcedo

Lor R ío

e ur

A Seara

Pacios da Serra

Vilar do Courel

Folgoso do Courel

Río Rubín

a ap

Visuña

1639 Formigueiros

LU-651

Outeiro

oS Rí

M.A.N.: Centro de Interpretación da Natureza. Moreda (Folgoso do Courel).

1110

O Cebreiro

LU-641

desvíos para coñecer o espazo natural. Dende o

a a rad

av ia N-VI

San Mamede do Couto

A Pobra do Brollón, Quiroga, Samos, Triacastela

de p

O Incio, As Nogais, Pedrafita do Cebreiro,

Noceda

Vilavella

Triacastela

Loureiro

Rí

Romelle

A-6

e AS NOGAIS d r a

A Alence

SITUACIÓN: Concellos de Folgoso do Courel,

Nullán

Lamas do Biduedo

TRIACASTELA

S. Xil de Carballo

al eV

Lousada

Estraxiz

d Río

Calvor

O COUREL

Doncos

Toldaos O Monte Santalla de Alfoz Cancelo

LEÓN

ón old

Vilar de Lor

Barxa de Lor

u oQ Rí

g iro

LU-651

Quintá de Lor

Montouto 1541

VILAMARTÍN DE VALDEORRAS

QUIROGA

Fisteus LU-623

Vilarmel

O Hospital C-533

A Ermida Pacios de Mondelo

Quiroga Nocedo

Augasmestas

Río

Sil

Rairos Nogueira

San Xulián de Abaixo Paradaseca

San Clodio

N-120

Cereixido 0

RIBAS DE SIL

Mosteiro

Conxunto etnográfico

Aula da natureza

Fraga

Torre

Castro

Albergue de peregrinos

Fervenza

Igrexa Poboación pintoresca Balneario

Ferraría

Cámping

Alvariza

Hotel

Lagoa Punto de interese paisaxístico

Turismo Rural

Vista panorámica

8 Km

Autoestrada, autovía Rede estatal Rede primaria Rede secundaria Estradas locais Outras estradas Camiño de Santiago

Cartografía elaborada polo SITGA (Sistema de Información Territorial de Galicia), da Sociedade para o Desenvolvemento Comarcal de Galicia.

O Courel é a gran reserva verde de Galicia. Case todas as especies, agás as litorais, teñen representación aquí. Ao cruce xeográfico e climático entre o Atlántico e o Mediterráneo únese o elemento montañoso que permitiu, na súa inaccesibilidade, a pervivencia dos bosques autóctonos. Máis ca unha descrición apurada, valen as palabras do poeta Uxío Novoneyra: “Courel dos tesos cumes que ollan de lonxe! / Eiquí síntese ben o pouco que é un home…” Nestas paraxes conflúen as provincias de Lugo e Ourense coa comarca leonesa do Bierzo. As ribeiras dos ríos Lor e Lóuzara,

Selmo e Sondón fican entaladas en vales profundos onde se asentan os núcleos de poboación, hoxe en día, máis avellentados de Europa. Pero a vida segue respirando diversidade e historia. Foron os asentamentos humanos os que historicamente explican a paisaxe, e no caso do Courel tamén souberon crear beleza. O mellor exemplo disto pódese observar nos soutos de castiñeiros, case sempre presentes ao redor das aldeas. Plantacións de grande importancia en Galicia antes da introdución da pataca de América, que substituíu a castaña na dieta do campo galego.

RUTAS

Outra das formacións boscosas típicas do Courel son as devesas, nome empregado para referirse ás fragas de carballos, faias, teixos, bidueiros e acivros, xeralmente nas cabeceiras dos ríos. A máis famosa é a Devesa da Rogueira, tanto por extensión e cantidade de especies coma polos xogos da auga. Fontes e montes que pola conta dos xeólogos veñen sendo unha das terras máis vellas da península.

Ferramulín

Se partimos da estrada comarcal LU-651 que atravesa o Courel de norte a sur, dende a baixada do Cebreiro ata Quiroga, catro son os itinerarios que propomos para gozar do patrimonio natural e a riqueza paisaxística. De Seoane mesmo arrinca o primeiro desvío cara á aldea de Romeor. Está sinalado recentemente co indicativo de túnel-acueduto romano (Séc. I e II). Para chegar a el cómpre deixar o coche nas casas de Romeor e camiñar uns poucos quilómetros entre a devesa. Volvendo atrás, dende Seoane tamén se dá chegado ata o gran mosteiro de Samos, ou viceversa.

A estrada atravesa os montes e o río Lóuzara cun belido val. Un pouco máis abaixo de Seoane, no desvío cara a Moreda (onde existe unha Aula da Natureza) e Parada, é posible acceder á devesa da Rogueira e á lagoa de Lucenza. Dende Moreda son 12 km de puro Courel. “A Rogueira garda as galas da antiga idade”, deixou escrito, xa en 1901, un dos primeiros botánicos que a estudou, e tal cal se conseva. Ladeira abaixo precipítanse os regatos que nacen no cume como a Fonte do Cervo. Trátase dun gran penedo con dous canos dos que brotan augas con cadanseus sabores e cores: unha é cristalina e calcárea e outra, ferruxinosa. Aínda máis arriba sitúase a Lagoa Lucenza. A medio camiño entre Seoane e Folgoso, parte un ramal cara a Seceda. Ademais do castro da Torre, o traxecto é un museo ao aire libre de arquitectura tradicional con leccións de sentido común de adaptación ao medio. A aldea de Seceda foi rehabilitada hai uns anos e nos montes veremos alvarizas, grupos de colmeas rodeadas dun valado para protexelas en tempos do oso. A vexetación que as rodea revela o celme do mel de uces e outras flores ericáceas. Máis adiante, pasaremos polo balneario do Incio e a igrexa románica do Hospital do Incio. A cuarta rota parte de Folgoso e busca o castro de Vilar. Pódense visitar as aldeas de encantador aspecto medieval de Vilamor e Froxán. Esta última foi recentemente restaurada e conserva bos exemplares de sobreira na baixada do río. O final do itinerario será a pé e sinálao o castro de Vilar, cicelado na rocha de lousa da montaña sobre un meandro do Lor. Tamén se dá chegado a el por unha estrada moi pina dende o Alto do Boi (995 m). Por último, próximos xa a Quiroga, as forzas tectónicas revélansenos de súpeto no pregamento sinclinal a ceo aberto de Campodola. En poucos lugares do vello continente dariamos aberto os ollos á historia xeolóxica dunha terra que como O Courel nos fará felices de poder coñecela e conservala.

OS ANCARES ZEPA “Ancares”

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) “Ancares-Courel” Zona de Protección do Oso Pardo Reserva Nacional de Caza de Ancares SITUACIÓN: Concellos de Becerreá, Cervantes, Navia de Suarna, As Nogais e Pedrafita do Cebreiro, ao leste da provincia de Lugo, xa limítrofe con León.

EXTENSIÓN: LIC “Ancares-Courel”: 102.562 ha. ACCESOS: Autovía A-6 e N-VI ata Becerreá. Delimita polo oeste o espazo a LU-722 Becerreá–A Proba de Navia con desvíos a Doiras, San Román de Cervantes, Degrada e Piornedo. Outras pistas locais adéntranse na serra, por exemplo ao norte dende A Pobra; ou ao sur dende Pedrafita do Cebreiro por pista de terra ao porto do Portelo, onde enlaza coa LU-723.

SERVIZOS: Aloxamento: Si. Comida: Si. M.A.N: Centro de Interpretación e Xestión da

Alvarizas

Reserva Nacional de Caza dos Ancares. Campo da Braña-Degrada (Cervantes). Tel.: 982 181 252

FLORA: Cumes adscritos aos piornais. Bosques nas altitudes medias de carballo (Quercus robur, Q. pyrenaica e carballo albar ou carbas: Q. petraea), bidueiro (Betula alba), faia (Fagus sylvatica). Monte baixo de uces (Erica australis) e xesteira (Genista spp.).

FAUNA: Grandes depredadores: lobo (Canis lupus), bufo real (Bubo bubo) e bravo (Felis sylvestris). Xabaril (Sus escrofa).

felinos como o gato Piornedo

Son as montañas máxicas de Galicia e León. Xunto co Courel ao sur, o meirande espazo natural da comunidade. Gardiáns do Santo Grial no Cebreiro mítico do Camiño de Santiago. Territorio de paso do oso pardo e dos últimos cantadeiros da pita do monte. Contos de lobos a carón do lume mentres fóra neva; lembranzas celtas e castrexas na pervivencia das pallozas. Sempre en plural, Ancares. A serra está formada por pequenos vales a 250 metros do nivel do mar, encaixonados entre picos que rondan os 2000 metros de altitude. Os cumes presentan esa forma redondeada das vellas montañas, onde deixaron a súa pegada todas as formas de erosión, incluídos os glaciares. Engaiolan a mirada dende lonxe e éntrase nelas cun

especial estado de ánimo de admiración e respecto. O río principal e que marca o límite comarcal polo oeste é o curso alto do Navia que desemboca no Cantábrico asturiano. Acompáñano toda unha serie de afluentes, ríos e regatos de frías e troiteiras augas. A vertente leonesa desauga cara á conca do Sil. A vexetación vaise graduando segundo as altitudes e os froitos da intervención humana que lle deron personalidade ao conxunto. Predomina daquela o monte baixo de uceiras e piornais, de branco no inverno e un toque de cor co verde da primavera. Fican nas abas orientadas ao norte as grandes carballeiras que acollen no outono outras tonalidades de bidueiros, abeleiras, capudre, acivro e teixo.

RUTAS Tomamos como eixo principal de comunicación a estrada comarcal LU-722 que une Becerreá e A Proba de Navia, as dúas vilas que comparten a capitalidade dos Ancares. En ambos puntos existen atractivos naturais de recomendable visita. Nas proximidades de Becerreá pódese facer un fermoso percorrido polo roteiro das calizas (Ver Cruzul-Agüeira). No concello de Navia de Suarna repártense preto de 25 castros, catro campos de mámoas, unhas vinte covas relacionadas coa minería da época romana e numerosas “alzadas”, antigos poboados temporais empregados no verán. En calquera caso, a montaña chama por nós. Dende Liber parten dous ramais que nos levarán ata Degrada, localidade que

A Proba de Navia

OS ANCARES

Serr

Freixo

A Ribeira

Río Navia

ás

e a d

San Pedro de Río

Mosteiro

PRINCIPADO DE ASTURIAS

Queizán

Peña de Tuna 1181

Cabanela

Ser

LU-VP1904

Río de

Galegos

Córneas

ra de Barreiro

Rao

Muñís

NAVIA DE SUARNA Na

Freixís

R ío

v ia

A Proba

Quintá de Cancelada

Rao

Savane

Vilarpandín Ribón

Penamil

S er

Fontarón

LU-722

Río Navia

s ia ur M

Garganta do río Rao

Vilaquinte

ZONA DE PROTECCIÓN DO OSO PARDO

Vallo

A Ribeira

Pando

Rí oB alo uta

ra er S

Vilaíz

Se Río

ña

Folgueiras Son

BECERREÁ

Pico de Surcio 1456

Moia

Vilamane

Ser ra

Coro

Sevane

Veiga

Castelo de Doiras Vilachá Ambasvías

San Román de Cervantes

O Castro

O Pando

Quindous

Santa María do Castro

Castelo

Ouselle

Becerreá

CERVANTES

Suárbol

Ser ra da Fi osa

San Tomé de Cancelada O Mosteiro Agüeira Morcelle

LU-723

L.I.C. CRUZUL-AGÜEIRA

Santo André

Vilasante

As Nogais

Doiras

t Rí o

Va de

Vilaspasantes

a ldep

A Pena Rubia 1822

Noceda Vilarello

a rad

Noceda

AS NOGAIS

r Se

Rí oN

A Alence

av ia

orn

N-VI Porto O Portelo

LEÓN

1068

Pedrafita do Cebreiro 0

Fonfría

8 Km

1110

Conxunto etnográfico

Castro de Cervantes

Albergue de montaña

Fraga Punto de interese paisaxístico

Castelo

Palloza

Aula da natureza

Torre

Castro

Cámping

Ponte

Alvariza

Hotel

Igrexa

Doncos

Tres Bispos 1795

RESERVA NACIONAL DE CAZA

Nullán

Pazo

Corno Maldito 1849

Vilapún

O Mostallar 1935

A Campa da Braña

Vilarello

Robledo

O Santo 1407

Quintá

Piornedo o

Cereixedo

Torés

Rox

Se r ra

Degrada

San Pedro de Cervantes

Vilaicente

Donís

Guillén

Lamas

Río Cervantes

Dorna

Cruzul

Ousón

O Mazo

Liber

Vilaver

San Román

A-6

non sempre aparece nos mapas. O primeiro por Doiras, á vista do seu impoñente castelo (propiedade privada); o segundo por San Román de Cervantes, concello que conta con museo etnográfico e un castro en fase de escavación. En Degrada está o albergue dos Ancares e o Centro de Interpretación. Dende aquí recoméndase ascender ata o pico Tres Bispos (1.795 m) nunha rota a pé de ida polos altos e volta polo bosque de Cabanavella e o río. Pero sen dúbida, unha das máis interesantes excursións que se poden realizar en Galicia está a uns vinte quilómetros de Degrada: Piornedo. A estrada asómase a barrancos de vertixe nun lento ascenso curva a curva. No sector de Vilarello de Donís os bosques e a valgada do río xa terán superado as nosas expectativas. Ao cabo coñeceremos outra forma de vida representada nas pallozas, construcións prerromanas de fasquía castrexa que albergaban debaixo dun mesmo teito de colmo (palla de centeo) as persoas e a facenda. Algunha palloza convertida en museo mostra mesmo os humildes e fermosos berces onde naceron os seus moradores ata hai relativamente pouco tempo. Existen outros conxuntos desta arquitectura de pallozas e hórreos, aínda que non visitables por dentro, en Vilarello, Balboa e Burbia (León)… En Piornedo pódese emprender a marcha ata o alto do Mostallar (1.935 m) que nos deparará toda unha xornada de inesgotable beleza.

Turismo Rural

Autoestrada, autovía Rede estatal Rede primaria Rede secundaria Estradas locais Outras estradas Camiño de Santiago

FLORA: Bosques de carballo (Quercus robur e carballo albar ou carbas, Quercus petraea) e bidueiros (Betula alba). Abeleiras (Corylus avellana), capudre (Sorbus aucuparia), acivro (Ilex aquifolium) e teixo (Taxus baccata). Uceiras (Erica australis) e piornais (Adenocarpus complicatus).

Cartografía elaborada polo SITGA (Sistema de Información Territorial de Galicia), da Sociedade para o Desenvolvemento Comarcal de Galicia.

FAUNA: Especies emblemáticas que non se achan noutras partes de Galicia como o oso pardo (Ursus arctos) e a pita do monte (Tetrao urogallus).

PARGA-LADRA-TÁMOGA Lugar de Importancia Comunitaria (LIC)

LAGOA DE COSPEITO

SITUACIÓN: Na Terra Chá luguesa, concellos de

SERVIZOS: Aloxamento e comida: Sí.

Begonte, Cospeito, Guitiriz, Outeiro de Rei, Rábade, Vilalba, Xermade, Abadín, Castro de

M.A.N.: Dous observatorios ornitolóxicos e

Rei, Lugo e Friol.

senda de circunvalación na lagoa de Cospeito. Miradoiro en Cospeito.

EXTENSIÓN: 4.938 ha.

Un observatorio na lagoa de Bardancos.

ACCESO: Nacional VI ou autovía A-6 no traxecto de Lugo a Guitiriz e desvíos principalmente ao

PENA TREVINCA Ao norte de Lugo, o Miño conforma unha entrambilicada rede fluvial coas achegas hídricas da Terra Chá. Entre eles estes tres ríos: Parga, Ladra e Támoga. A horizontalidade provoca trazados lentos e sinuosos adiviñados pola vexetación. O terreo arxiloso permite a formación de charcas espalladas e en estado de rexeneración. A lagoa de Cospeito é unha das máis grandes, pero tamén destacan as de Caque e Bardancos (Castro de Rei). Independentemente do seu tamaño ou recuperación forman unha reserva ecolóxica de agradable gozo. (Ver tamén Lagoa do Rei).

Lugar de Importancia Comuntaria (LIC)

norte. Cara a Vilalba pola N-643 e outras comarcais dende Rábade.

SITUACIÓN: Concellos de Carballeda de Valdeorras, A Veiga, Viana do Bolo, Manzaneda e O Bolo, nos límites provinciais de Ourense con León e Zamora.

EXTENSIÓN: 24.894 ha. ACCESOS: Desvío á Veiga dende a C-533 A Rúa-A Gudiña. Dende A Veiga ata Xares e máis o couto de caza maior por estradas locais.

As Trevincas, como ás veces se denominan estes montes, parecen resistentes na súa fortaleza montañosa e dureza do clima, pero encerran asemade un fráxil equilibrio da vida. Pena Trevinca Sur (2.127 m) é o punto máis elevado non só da serra, senón de Galicia. Os altos nevados durante o inverno alimentan entre outros o río San Xil ao norte; Xares no centro; e Bibei ao sur. Tamén existe un pequeno lago na

cimeira. A vida humana adaptouse a este medio afastado das vías de comunicación. Aldeas perdidas onde enxergar o fondo dos vales encaixados, e en si mesmas perfectas mostras de arquitectura popular. Por exemplo, dous lugares no concello da Veiga. Na Ponte, a rúa dos muíños. En Corzos, as casas sobre grandísimos óvalos de pedra.

Acceso tamén dende O Barco de Valdeorras por Viloira. Para Casaio e o teixedal, ata a capital municipal de Carballeda de Valdeorras,

FLORA: Destaca o Teixedal de Casaio (Carballeda de Valdeorras): bosque único de teixos (Taxus

FLORA: Excelentes carballeiras e bosques de ribeira.

Sobradelo e logo pola OU-122.

baccata) considerado o mellor conservado da península. Igualmente, merecen ser salientadas as

FAUNA: Anátidas como alavanco real (Anas platyrhynchos). Destaca o galo

SERVIZOS: Aloxamento: Si. Comer: Si.

Lagoa de Cospeito

masas de reboleiras (Quercus pyrenaica) da Serra Calva e Serra do Eixe no concello da Veiga. da braña (Vanellus vanellus), a galiñola negra (Fulica atra) e o sisón (Tetrax

FAUNA: Aguia real (Aquila chrysaetos), aguia albela (Circaetus gallicus). Endemismos como a ra

tetrax). Mamíferos como o furón bravo (Mustela putorius) e máis a lontra

patilonga (Rana ibérica) ou a rata de auga norteña (Arvivola terrestris).

(Lutra lutra).

SISTEMA FLUVIAL ULLA-DEZA

SERRA DO XISTRAL

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC)

FERVENZA E FRAGA DO RÍO TOXA SITUACIÓN: Concellos das Pontes de García Rodríguez, Abadín, Alfoz, Mondoñedo, Muras, Ourol, O Valadouro, Vilalba, Xermade, Xove, Viveiro e Cervo, no norte de Lugo.

EXTENSIÓN: 22.964 ha. ACCESO: Dende Vilalba, enlace coa C-640 con desvíos ao leste en Muras e Ourol cara ao Valadouro. Pola outra vertente, dende Mondoñedo.

SERVIZOS: Aloxamento e comida nas vilas

A Terra Chá luguesa está separada do mar por un cordal montañoso que condiciona todo o cambio da climatoloxía dun lado ao outro. O fenómeno que o define é a néboa que percorre as chairas elevadas da serra do Xistral, deixando a chuvia necesaria para enchoupar extensas turbeiras de pasteiros onde habitan greas de cabalos ceibos. O macizo está formado, seguindo as agullas do reloxo, polo Xistral co punto máis elevado no Cadramón (1.056 m), os montes da Toxiza (838 m) e os da Carba

(908 m). Deles parten ríos para o Cantábrico: Landro, Ouro e Masma; e para o Atlántico, o Eume. Dende Mondoñedo ou Ferreira do Valadouro dáse atravesado toda a serranía ata as proximidades do Cadramón e chegar, por unha pista de ida e volta, onda os repetidores de sinal televisivo en Chan de Lamoso.

principais.

Fervenza do río Toxa

SITUACIÓN: Concellos de Catoira, A Estrada, Pontecesures, Silleda, Valga, Ames, Brión, Rois, Vila de Cruces, Boqueixón, Dodro, Padrón, Rianxo, Teo, Touro e Vedra.

EXTENSIÓN: 1.633 ha. ACCESOS: Desembocadura, dende Padrón a Catoira. Tramos medios, dende A Ponte Ulla ou

Por lonxitude, o Ulla é o terceiro río galego despois do Miño e mailo Sil. Ata o esteiro na ría de Arousa convértese nun variado corredor natural que recibe as achegas dunha mesta rede fluvial de afluentes como o Sar, cantado por Rosalía de Castro, e o Deza. Precisamente, nun dos tributarios deste último localízase a fervenza do río Toxa.

Un fermoso traxecto a pé enlaza o cadoiro deste río, no lugar de Pazos, co mosteiro de Carboeiro. A dureza da pedra que aflora neste sitio provoca unha das caídas de auga máis espectaculares de Galicia cunha orballeira decote no ambiente. Entre todo o verde, o musgo non engana. Se a auga é a vida, a fervenza representa no Toxa a alegría de vivir.

Bandeira na N-525. En Bandeira, desvío a

FLORA: Turbeiras de cobertor: formacións herbosas ateigadas de especies, mesmo algunhas

Merza pola PO-204. Entre estas dúas

FLORA: Freixos (Fraxinus angustifolia), ameneiros (Alnus glutinosa), salgueiros (Salix atrocinerea),

localidades, a fervenza do Toxa.

sanguiño (Fragula alnus), sabugueiro (Sambucus nigra) e outras especies de ribeira.

SERVIZOS: Aloxamento: Si. Comer: Si.

FAUNA: Na desembocadura, aves raras como a escribenta das canaveiras (Emberiza schoeniclus),

insectívoras (Drosera rotundifolia). Manchas boscosas nas abas.

FAUNA: Rarezas: lagartixa da brañas (Lacerta vivipara); ou aves como a becacina (Gallinago

rascón de auga (Rallus aquaticus) e outros. Peixes como salmón (Salmo salar), escalo

gallinago).

(Chondrostoma polylepis)...

A MARRONDA Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) SITUACIÓN:

Concellos de Baleira e

A Fonsagrada (Lugo).

EXTENSIÓN:

1.231 ha.

Para os amantes do bosque, A Marronda representa a fraga autóctona practicamente non alterada. Asentase nas valgadas dos ríos Martín e o seu afluente o Souto. Aldeas e lugares pouco poboadas, pero de interese pola tipoloxía arquitectónica de adaptación ao medio montañoso. Por exemplo, os hórreos cadrados ou circulares con teitos de palloza. A mellor forma de achegarse son as estradas locais dende A Braña e Muíña na LU-750 MeiraBaralla; ou mellor, pola recente Gran Rota de Sendeirismo cun percorrido de 66 km.

BAIXO MIÑO ZEPA “Esteiro do Miño” Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) SITUACIÓN: Todo o tramo que serve de fronteira con Portugal, concellos da Guarda, O Rosal, Salvaterra de Miño, Tomiño, Tui, As Neves, Arbo, Crecente, A Cañiza e Padrenda.

EXTENSIÓN: 2.871 ha. Ata a cidade episcopal de Tui, a 30 km da desembocadura do Miño, déixanse notar os efectos das mareas. A horizontalidade do terreo permite a existencia de pradarías

nun cauce navegable, con illas como a de Goián ou Illa Canosa. Augas arriba o río estréitase entre penedos e pesqueiras construídas polo home para a pesca da lamprea. A zona ofrece itinerarios moi variados como a subida ao castro de Santa Tegra (A Guarda), os 36 muíños do Folón (O Rosal), observatorios ornitolóxicos e unha chea de miradoiros naturais. (Ver tamén Monte Aloia). É un dos mellores lugares de Galicia para a observación de aves acuáticas.

CABO UDRA Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) SITUACIÓN: Na ría de Aldán anexa á de Pontevedra, nos concellos de Bueu e Cangas.

EXTENSIÓN: 623 ha.

A pequena ría de Aldán, apéndice da de Pontevedra, oriéntase ao norte e introduce unha corrente de frías e ricas augas na península do Morrazo. Son treitos costeiros de bela factura que se extenden en cantís pedregosos e praias como a da Mourisca, a un lado do cabo, e as calas de Ancoradoiro e Lagos, ao outro. Dende o faro de cabo Udra, por anacos sen asfaltar, tense unha boa panorámica da boca da ría de Pontevedra coas illas Ons por fronte.

CARBALLIDO Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) SITUACIÓN: No límite co Principado de Asturias, concellos da Fonsagrada, A Pontenova e Ribeira de Piquín.

EXTENSIÓN: 4.828 ha.

Dous grandes bosques cobren pequenos afluentes do Eo pola marxe dereita. As abas son fragas densas de amena contemplación e difícil acceso.

É recomendable a visita á ferraría de Bogo, onde se recuperou unha fragua e mazo do século XVIII que aínda funciona, como testemuño dunha actividade moi importante nesta zona de Lugo ata hai pouco tempo. Está na interesante rota P.R-G 39 “Fraga das Reigadas” que descorre por camiños estreitos e pontóns á vista dalgunhas fervenzas. Existen referencias da presencia esporádica do oso pardo.

COSTA DA VELA Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) SITUACIÓN: Concello de Cangas, no extremo da península do Morrazo (Pontevedra).

EXTENSIÓN: 1.419 ha.

A praia nudista de Barra está resgardada pola prolongación cara á ría de Vigo que forman Cabo Home coas puntas Robaleira e Subrido en rectángulo. Entre punta e

punta dan abrigo á outra praia: Melide, a derradeira ou primeira do Morrazo, segundo se mire. Solitaria e coas mellores vistas das Cíes, só a 2,5 km de distancia dende o faro de Cabo Home. O mellor e case sempre o único posible son os camiños a pé dende Donón, tamén ao monte do Facho dende onde se admira a abrupta beleza desta costa e onde se comprende a “vela” dos rochedos acantilados que lle dan nome.

CRUZUL-AGÜEIRA Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) SITUACIÓN: Moi próximo á Serra dos Ancares, ao sudeste da provincia de Lugo, nos concellos de Becerreá e As Nogais.

EXTENSIÓN: 652 ha.

como o aciñeiral de Cruzul. O traxecto recupera unha antiga corredoira entre as aldeas de Cruzul e Morcelle para rematar na paisaxe cárstica de Agüeira. A beleza do bosque mixto acentúase co devalar da luz polas duras follas da aciñeira, especie de clima mediterráneo encravada aquí no dominio atlántico.

Pódese facer un singular percorrido pola rota das calizas, chamada así pola especial composición do solo que determina unha vexetación mesta e tan pouco común

ENSEADA DE SAN SIMÓN Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) SITUACIÓN: Fondo da ría de Vigo, concellos de Redondela, Soutomaior, Vilaboa, Moaña e Pontevedra.

EXTENSIÓN: 2.218 ha.

O mar de Vigo sorprende na placidez interior creada por un río de nome Verdugo. Verde é a chaira que se descobre coas mareas, rica en mariscos bivalvos,

como as ostras de Arcade, e en aves de invernada. Un mar que tamén pode amarse pola literatura: cantigas de amigo medievais e ficción de Jules Verne mesturada cos galeóns afundidos de Rande. Aínda que non cadre no medio, a illa de San Simón, fronte a praia de Cesantes (Redondela), é o centro deste círculo posible de turismo cultural para un futuro inminente.

ESTEIRO DO TAMBRE Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) SITUACIÓN: Fondo da ría de Muros e Noia, concellos de Brión, Negreira, Noia, Outes e Porto do Son.

EXTENSIÓN: 1.581 ha.

Estes conxuntos intermareais rodeados de xunqueiras, converten aos poucos o río Tambre en mariñeiro sen deixar de ser campesiño. A modo, tras o encoro coa

central hidroeléctrica Tambre I, de principios de século, en grata recuperación para o turismo de natureza. O esteiro na ría de Noia ten recantos de valía ecolóxica e paisaxística como en Ponte Nafonso, que o cruza a rentes da auga en vinte sucesivos arcos, e cara ao interior, o P.R-G-11 conduce ata a densa vexetación da Devesa de Nimo. A visión panorámica máis próxima á costa, dende A Serra de Outes, é o monte Tremuzo (526 m).

MONTE FARO e Lugo, nos concellos de Carballedo, Chantada e Rodeiro.

EXTENSIÓN: 2.988 ha.

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) SITUACIÓN: Concello de Negueira de Muñiz, ao leste da provincia de Lugo e limítrofe con Asturias.

EXTENSIÓN: 4.558 ha.

Negueira de Muñiz é o municipio menos poboado de Galicia, non chega aos 400 habitantes cunha comuna que aumenta no verán. O territorio presenta un relevo moi accidentado riscado polo río Navia que o divide de norte a sur polo encoro de Salime. Frondosas manchas vexetais con bosques dominados polos carballos, mesturadas con zonas no val onde o clima se suaviza e propicia mesmo pequenos viñedos, crean unha fermosa paisaxe de montaña.

RÍA DE FOZ-MASMA ZEPA “Ría de Foz” Lugar de Importancia Comunitaria SITUACIÓN: Na Mariña Central luguesa, concellos litorais de Barreiros e Foz e interiores de Lourenzá e Mondoñedo.

EXTENSIÓN: 643 ha.

A ría permanece integramente na franxa intermareal, con chairas lamacentas e area de gran riqueza biolóxica. Un banco areeiro pecha o esteiro do Masma na praia do Altar. Boas praias e abuntante fauna. Entre ripisilvas, o Masma remóntase en dirección á cidade episcopal de Mondoñedo. Ademais doutras visitas monumentais que inclúen Vilanova de Lourenzá, pódese solicitar permiso para ver as Covas do Rei Cintolo, en Mondoñedo.

RÍO LANDRO

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) SITUACIÓN: Límite provincial de Pontevedra

NEGUEIRA

A serra do Faro ocupa un lugar estratéxico dende o que dominar amplas vistas ás terras das catro provincias galegas. Pola altitude, o Monte Faro (1.187 m) con érmida e área recreativa, e a súa posición na Dorsal Galega recibe abundantes precipitacións e anos de boas nevadas. Os cumes arredondeados teñen pouca pendente e permiten a formación de pozas. Nos vales obsérvase unha agradable paisaxe agrícola e gandeira con sitio para as carballeiras.

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) SITUACIÓN: Na comarca da Mariña Occidental luguesa, concellos de Ourol e Viveiro.

EXTENSIÓN: 127 ha.

Dende o miradoiro de San Roque (375 m) admíranse boas panorámicas da ría de Viveiro, con mar e montes como protagonistas nunha éxtase de verdes e azuis. Antes de ser ría e entregarse encauzado entre a praia de Covas, á esquerda, e o porto de Celeiro, á dereita, o río Landro cobre o estreito val interior cunha gándara. Nas ribeiras finais, conserva un forte carácter imprimido dende o nacemento na húmida serra do Xistral. (Ver tamén Souto da Retorta).

RÍO TÁMEGA

SERRA DO CAREÓN

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) SITUACIÓN: No sur de Ourense, concellos de Castrelo do Val, Laza, Monterrei, Verín e Oímbra.

EXTENSIÓN: 630 ha.

A orientación cara ao sur converte o val de Monterrei nun dos máis cálidos de Galicia. É unha zona vitivinícola e de augas mananciais á beira do Támega, afluente do Douro. Fórmanse interesantes veigas e áreas húmidas cunha notable diversidade biolóxica de influencia mediterránea. Para contemplar o val, a subida ao castelo de Monterrei pode efectuarse polo empedrado do “Paseo das Damas”.

RÍO TEA Montes, Mondariz, Mondariz-Balneario, Ponteareas e Salvaterra de Miño.

EXTENSIÓN: 357 ha.

SITUACIÓN: Concellos de Melide, Santiso e Toques na Coruña; Friol e Palas de Rei en Lugo; Agolada en Pontevedra.

EXTENSIÓN: 6.662 ha.

Na cerna de Galicia, onde conflúen os Camiños de Santiago, sitúase a serra do Careón, de moderada altitude, cumes redondeados e características especiais no subsolo. O mesmo ca nos veciños montes do Bocelo, son abundantes as fontes e regatos de montaña ás veces acompañados de monumentos como a igrexa de Santo Antoniño de Toques ao carón dunha fervenza. Aula da Natureza na estrada de Melide cara ao concello de Toques.

XUBIA-CASTRO

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) SITUACIÓN: Concellos de Covelo, Fornelos de

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC)

Nas ribeiras do Tea, referente ecolóxico da comarca do Condado, a paisaxe acouga da presión humana á sombra dos ameneiros e pequenas manchas boscosas autóctonas. Ofrece boas praias fluviais e afloramentos graníticos torneados á intemperie. De Ponteareas a Mondariz-Balneario son dez quilómetros que se estiran e reviran a contracorrente da auga e da historia. Achamos novas instalacións hoteleiras onda o Gran Hotel-Balneario, de fachada presente para lembrarnos a súa grandeza nos felices anos 20.

Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) SITUACIÓN: Concellos da Capela, Moeche, Narón, Neda, San Sadurniño, As Somozas e As Pontes de García Rodríguez na provincia da Coruña.

EXTENSIÓN: 2.074 ha.

A fábrica e muíño de fariñas de Ponte de Xubia sinala a desembocadura na ría de Ferrol dun río non orfo doutras ruínas históricas. O mesmo Xubia pasa polo concello de Moeche, cun importante castelo medieval; e un dos seus afluentes, o Castro, reflicte o outeiro da torre de Naraío. Inclúese ademais no espazo protexido a serra do Forgoselo, con zonas húmidas estancadas e turbeiras de moito interese.

SERRA DO CANDÁN Lugar de Importancia Comunitaria (LIC) SITUACIÓN: No concellos pontevedreses de Forcarei, Lalín e Silleda; e nos limítrofes ourensáns de Beariz e máis O Irixo.

EXTENSIÓN: 10.699 ha.

Bautizadas como Terra de Montes polas augas que aquí nacen por riba dos 600 metros de altitude para distribuírense entre os ríos Umia e Lérez, e a conca tributaria do Ulla. Vellas serras desgastadas que conservan grandes espazos de horizontes abertos con poucos núcleos de poboación, pero tan senlleiros como a aldea de Grobas ou o mosteiro de Santa María de Aciveiro, rehabilitado ultimamente para albergar un novo Hotel Monumento.

OUTROS LUGARES DE IMPORTANCIA COMUNITARIA Concellos: A RAMALLOSA BETANZOS-MANDEO BRAÑAS DE XESTOSO GÁNDARAS DE BUDIÑO ILLAS ESTELAS MONTE MAIOR PENA MASEIRA PENA VEIDOSA RÍO CABE RÍO LÉREZ RÍO OURO RÍO TAMBRE SERRA DO CANDO SOBREIRAIS DO ARNEGO VEIGA DE PONTELIÑARES

Baiona e Nigrán

Superficie: 92 ha

Aranga, Bergondo, Betanzos, Irixoa, Miño, Paderne, Oza dos Ríos e Coirós

1.020 ha

A Estrada, Forcarei e Silleda

1.077 ha

O Porriño, Salceda de Caselas e Tui

727 ha

Nigrán

725 ha

Viveiro e Xove

1.247 ha

A Gudiña e A Mezquita

5.715 ha

San Cristovo de Cea e Carballedo

2.321 ha

Bóveda, O Incio, A Pobra do Brollón, Monforte de Lemos, Pantón e Sober

1.787 ha

Pontevedra, Campo Lameiro e Cotobade

149 ha

Alfoz, Foz e O Valadouro

109 ha

Tordoia, Ordes, Mesía, Trazo, Oroso, Frades, Santiago de Compostela e O Pino

583 ha

Cerdedo, Cotobade, Forcarei, A Lama e Beariz

5.458 ha

Agolada, Lalín e Vila de Cruces

1.124 ha

Porqueira e Rairiz de Veiga

160 ha

PENA CORNEIRA Entre os concellos de Leiro e Carballeda de Avia, na comarca do Ribeiro na provincia de Ourense. Unha silueta de unicornio serve de marco do Ribeiro. Trátase dun corno de pedra alongado e chantado en vertical cara ao ceo. Non ten perda. Ademais Pena Corneira non é o único penedo visible no traxecto ata a localidade de Avión. Grandes esferas graníticas permanecen inertes nestes montes que amparan os

viñedos do Avia polo noroeste. O antigo camiño de arrieiros ascende por Beade e cruza o bosque de Ridimoas, propiedade dunha asociación ecoloxista do mesmo nome que promove a súa conservación e rexeneración cun aproveitamento pedagóxico verdadeiramente louvable. Moi preto, en Leiro, restaurouse o mosterio de S. Clodio, establecemento senlleiro da nova rede galega de Hoteis Monumentos.

SERRA DA GROBA Esténdese polos concellos de Baiona, Oia e O Rosal. Entre a ría de Vigo e a fin do Miño, as serras arrímanse ao Atlántico convertendo a costa nunha orla de salseiros salgados. Non parecen ter nada que ver nin coa ría nin co río, pero explican a paisaxe. Un dos miradoiros máis frecuentados próximo a Baiona é o monumento á Virxe da Roca, no monte San Roque. Por esa rota

ascenderemos ao alto da Groba (663 m), tamén con excelentes vistas. A liña costeira séguese pola C-550 Baiona-A Guarda. En Mougás, o monte acolle unha importante concentración de cabalos salvaxes coa Rapa das Bestas entre maio e xuño. Tamén son moi buscadas no verán as pozas para baño e refresco dos camiñantes.

SERRA DO SUÍDO Concellos pontevedreses da Lama, Fornelos de Montes e Covelo; e mais os ourensáns de Avión e Beariz. As serras do Suído xunto coa do Cando forman unha primeira barreira que recolle un gran volume de precipitacións atlánticas no sur da Dorsal Galega. A orografía condiciona unha paisaxe de elevacións e altiplanicies ata os mil metros. Conserva boas manchas boscosas como as carballeiras e pozas do Verdugo ou as do río Xesta, preto da localidade da Lama. Nos altos son frecuentes os pasteiros e, precisamente, o aproveitamento gandeiro deu orixe aos chouzos. Estes refuxios de pegureiros son robustas edificacións de granito, con paredes que superan o medio metro de grosor e teitos de grandes laxes sobre as que a carriza serve de illante

térmico. No interior, salientan os arcos que sorprenden pola súa amplitude e fábrica de ermida para albergar o gando da serra. Nos últimos tempos estas construcións cuxa orixe se remonta á Idade Media foron rehabilitados. Outros puntos de interese son o Foxo do Lobo, no lugar dos Foxos, onde aínda se pode ver o antigo sistema para cazar este animal; o cume de Faro en Avión e as

carballeiras de Barragán, entre os concellos de Pazos de Borbén e Fornelos de Montes. Xa na vertente ourensá, as fervenzas do Tourón, e os pequenos cadoiros que se forman coa choiva preto da aldea de Mouriscados. Nesta vertente ten a súa nacente o río Avia que une as súas augas ao Miño.

FAUNA

FLORA Abeleira Aciñeira (enciña) Acivro, xardón Ameneiro (amieiro) Bidueiro, bido Buxo Camariña Capudre, cancereixo Carballo albar/Carba Carballo

Avellano Encina Acebo Aliso Abedul Boj Camariña Serbal de los cazadores Roble albar Roble, carballo

Cardo da ribeira Castiñeiro Cerquiño Érbedo, albedro Espadana Esparragueira Faia Fento

Cardo marítimo Castaño Melojo Madroño Espadaña Esparraguera Haya Helecho

Feo da praia Freixo

Amófila de las dunas Fresno

Herba de namorar Loureiro Oliveira Piñeiro

Hierba de enamorar Laurel Olivo Pino

Sabugueiro Salgueiro Sanguiño Sobreira Teixo Toxo Uceira atlántica Uz Xesta mansa Xesta Xunco

Saúco Sauce Arraclán Alcornoque Tejo Tojo (aulaga) Matorral atlántico Brezo Escoba mansa Escoba/Retama Junco

Corylus avellana Quercus ilex Ilex aquifolium Alnus glutinosa Betula alba Buxus sempervirens Corema album Sorbus aucuparia Quercus petrae Quercus robur, Q. pyrenaica Eryngium maritimum Castanea sativa Quercus pyrenaica Arbutus unedo Typha latifolia Asparugus Fagus sylvatica Culcita macrocarpa, Hymenophyllum tumbrigense, Woodwardia radicans Ammophila arenaria Fraxinus excelsior, F. angustifolia Armeria pubigera Laurus nobilis Olea europaea Pinus pinaster, P. radiata, P. sylvestris Sambucus nigra Salix atrocinerea Fragula alnus Quercus suber Taxus baccata Ulex europaeus Erica vagans Erica arborea Osyris alba Genista spp. Juncus gerardi, J. Maritimus

Circaetus gallicus Pandion haliaetus Anas platyrhynchos Hirundo rustica Apus apus Strix aluco Gallinago gallinago Upupa epops Bubo bubo Sterna sandvicensis Sterna spp. Troglodytes troglodytes Anas crecca Phalacrocorax aristotelis Platalea leucorodia Anas clypeata Tyto alba Perdix perdix hispaniensis Pyrrhocorax pyrrhocorax Emberiza schoeniclus Falco peregrinus Acrocephalus arundinaceus Accipiter nisus Larus cachinnans

Gaivota chorona Gaivota escura Gaivota patiamarela Gaivota tridáctila Galiñola Galo da braña Garza pequeña Garzota Gabita Mascato Mazarico real Miñato Moucho Paporrubio, Pisco Parrulo chupón Pato asubión Pato careto Pato frisado Pega Pernileiro Picapeixe Píldora raiada Píllara cincenta Píllara papuda Pirlo curlibico Pita do monte Rascón de auga

Aguila culebrera Águila pescadora Ánade real Golondrina Vencejo Cárabo Agachadiza común Abubilla Búho real Charrán patinegro Charrán Chochín Focha común Cormorán moñudo Espátula común Cuchara común Lechuza Perdiz pardilla Chova piquirroja Escribano palustre Halcón peregrino Carricero tordal Gavilán Gaviota argéntea (patiamarrilla) Gaviota reidora Gaviota oscura Gaviota patiamarilla Gaviota tridáctila Focha Avefría Avetorillo común Garceta común Ostrero Alcatraz Zarapito real Ratonero Mochuelo común Petirrojo Porrón común Silbón europeo Ánade rabudo Ánade friso Urraca Alcaraván Martín pescador Vuelvepiedras Chorlito gris Chorlito patinegro Correlimos común Urogallo Rascón

Donicela Esquío Furón bravo Gato bravo Lontra Morcegos Murgaño Ourizo Porco teixo Raposo Rato de almiscre Xabaril, porco bravo

Comadreja Ardilla Hurón Gato montés Nutria Murciélagos Musaraña Erizo Tejón Zorro Rata almizclera Jabalí

Mustela nivalis Sciurus vulgaris Mustela putorius Felis sylvestris Lutra lutra Rinolophus ferrumequinum Neomys anomalus Erinaceus europaeus Meles meles Vulpes vulpes Galemys pyrenaicus Sus escrofa

Arroaz real Golfiño

Tursón Delfín común

Tursiops truncatus Delphinus delphis

Escáncer ibérico Lagartixa de Bocage Lagartixa de brañas Píntega rabilonga Sapoconcho

Eslizón ibérico Lagartija de Bocage Lagartija de turbera Salamandra rabilarga Galápago común europeo

Chalcides bedriagal Podarcis bocagei Lacerta vivipara Chioglossa lusitanica Emys orbicularis

Vacaloura

Ciervo volante

Lucanus cervus

Vermella

Bermejuela

Rutilus arcasii

Aguia albela Aguia peixeira Alavanco real Anduriña Andurón, vencello Avelaiona Becacina Bubela Bufo real Carrán patinegro Carrán Carriza Cerceta común Corvo mariño Cullereiro Cullerete Curuxa Charrela Choia piquivermella Escribenta das canaveiras Falcón peregrino Fulepa grande Gabián Gaivota clara

Larus ridibundus Larus fuscus Larus cachinnans Rissa tridactyla Fulica atra Vanellus vanellus Lxobrychus minutus Egretta garcetta Haematopus ostralegus Sula bassana Numenius arquata Buteo buteo Athene noctua Erithacus rubecola Aythia ferina Anas penelope Anas acuta Anas strepera Pica Pica Burhimus oedicnemus Alcedo atthis Arenaria interpres Pluvialis squatarola Charadius alexandrinus Calidris alpina Tetrao urogallus Rallus aquaticus

OFICINAS DE TURISMO DA XUNTA DE GALICIA PROVINCIA: A CORUÑA Dársena da Mariña 15001 A CORUÑA Tel.: 981 221 822

* Avda. Campo da Feira, 17. 32500 O CARBALLIÑO Tel.: 988 270 792

PROVINCIA: PONTEVEDRA Edif. Admtvo. Praza Camilo José Cela. Esq. R/ de Vigo 15402 FERROL Tel.: 981 311 179 / 981 337 131

R/ Gutiérrez Mellado, 1- bajo (entrada galerías) 36001 PONTEVEDRA Tel.: 986 850 814

*Avda. do Malecón, 3 15960 RIBEIRA Tel.: 981 873 007

Edif. Sampaio. Ala dereita. Rúa Colón 36700 TUI Tel.: 986 601 789

Rúa do Vilar, 43 15705 SANTIAGO DE COMPOSTELA Tel.: 981 584 081

Av. Cánovas del Castillo, 22 36202 VIGO Tel.: 986 430 577

PROVINCIA: LUGO

R/ Juan Carlos I, 37 36600 VILAGARCÍA DE AROUSA Tel.: 986 510 144

Praza Maior, 27-29 (Galerías) 27001 LUGO Tel.: 982 231 361

MADRID Praza de España, s/n 27700 RIBADEO Tel.: 982 128 689

C/ Casado del Alisal, 8 28014 Madrid Tel.: 91 595 42 14

PROVINCIA: OURENSE

BUENOS AIRES

Edif. “Caseta do Legoeiro”. Ponte Romana Enlace N-120 con R/ Progreso 32003 OURENSE Tel.: 988 372 020

Bartolomé Mitre 2550 C1039AAP BUENOS AIRES (ARXENTINA) Tel.: (5411) 4951-6671 (5411) 4952-3993

* C. N. 525, Km. 130,8 32540 A GUDIÑA

*Abertas nos meses de xullo, agosto e setembro.

DELEGACIÓNS PROVINCIAIS DA CONSELLERÍA DE MEDIO AMBIENTE Servizo de Medio Ambiente Natural Praza de Luís Seoane, s/n. 5ª planta 15008 A CORUÑA Tel.: 981 184 585 - Fax: 981 184 654

Avda. da Habana, 79 -1º 32004 OURENSE Tel.: 988 386 569 - Fax: 988 386 420

Ronda da Muralla, 70 27003 LUGO Tel.: 982 294 520 - Fax: 982 294 539

Rúa Benito Corbal, 47, 5ª planta 36071 PONTEVEDRA Tel.: 986 805 469 - Fax: 986 805 436

Textos: Serafín Álvarez, Ramón F. Ramón (INECO, Información e Xestión Ambiental) - Fotografías: Carlos Rodríguez, Carlos R. Prieto. Fotografías fauna e flora: José Vazquez Caruncho, Arquivo Consellería de Medio Ambiente - Cartografía: SITGA (Sistema de Información Territorial de Galicia) da Sociedade Anónima para o Desenvolvemento Comarcal de Galicia Produción: Ferramulín Ediciones y Producciones - Deseño e realización: Miguel Aroca, Agustín Sánchez - Actualización abril 2004 - D.L.: -2004