Pasożyty zewnętrzne królików i gryzoni

lek. wet. Żaneta Dzięgelewska-Sokołowska

Pasożyty zewnętrzne zwykle kojarzą nam się z wychodzącymi na dwór psami czy kotami, które mogą przynieść „coś” na futrze, wracając do domu. Jednak problem ten dotyczy również typowo domowych zwierzaków „klatkowych”, takich jak króliki i gryzonie. Już za chwilę opowiemy, co może „podgryzać” naszych pupili i w jaki sposób możemy ich przed tym „czymś” ochronić. Warto pamiętać, że problem ten jest bardzo istotny, bowiem niektóre z tych pasożytów mogą być niebezpieczne również dla ludzi...

Jakie pasożyty zewnętrzne występują na królikach i gryzoniach?

Istotnym problem zdrowotnym królików i gryzoni są inwazje pasożytów zewnętrznych. Ich pierwszą kategorię stanowią pajęczaki, a wśród nich roztocza, między innymi świerzbowce, nużeńce i inne. Do drugiej są zaliczane owady, w tym pchły, wszy, wszoły czy muchy. Pasożyty te w większości są przenoszone przez kontakt bezpośredni. Wyposażenie klatki oraz ściółka również mają ważne znaczenie w transmisji. Znajomość tego zagadnienia jest szczególnie istotna, ponieważ niektóre z tych pasożytów mogą stwarzać zagrożenie dla zdrowia człowieka oraz innych zwierząt.

Świerzbowce

Do najczęściej spotykanych pasożytów z pierwszej kategorii – pajęczaków – są zaliczane roztocza świerzbowca. U królików rozróżniamy trzy gatunki: świerzbowca usznego (Psoroptes cuniculi) oraz dwa gatunki świerzbowca drążącego (Sarcoptes cuniculi i Notoedres cuniculi). Świerzbowiec uszny pasożytuje w zewnętrznym przewodzie słuchowym oraz na wewnętrznej powierzchni skóry małżowin usznych i żywi się złuszczonym naskórkiem. Głównym objawem inwazji jest świąd. Zarażone króliki potrząsają głową, przechylają ją w jedną stronę i intensywnie drapią się w okolicy podstawy małżowin. Zmiany w postaci szarobiałych, suchych strupów są zlokalizowane w zewnętrznym przewodzie słuchowym i na zewnętrznej powierzchni małżowiny. Objęte procesem chorobowym ucho wydziela

nieprzyjemny zapach. Choroba ta dotyczy szczególnie ras królików o zwisających uszach. Najpoważniejszym powikłaniem związanym z uszkodzeniem ucha środkowego i wewnętrznego są objawy neurologiczne. Dwa opisane u królików gatunki świerzbowca drążącego (S. caniculi i N. cuniculi) drążą tunele w głębszych warstwach naskórka, powodując świąd. Objaw ten wynika z silnie drażniącego działania uwalnianych substancji oraz z mechanicznego uszkadzania skóry. Inwazja najczęściej jest widoczna na głowie, w szczególności wokół oczu, nosa oraz warg. Objawy obejmują ubytki sierści, złuszczanie naskórka oraz liczne strupy związane z drapaniem. Oba gatunki mogą powodować podrażnienie skóry u ludzi, w szczególności u osób z obniżoną odpornością. U kawii domowej dominującym gatunkiem jest Choriodiscoides caviae występujący głównie na tylnej części ciała. Chomiki zarażają się świerzbem S. anacanthus lub S. scabiei głównie od innych zwierząt domowych, rzadziej zdarzają się inwazje N. muris i N. notoedres.

„Łupież wędrujący”

Kolejnym widocznym gołym okiem roztoczem królików i gryzoni jest Cheyletiella parasitivorax określana potocznie jako „łupież wędrujący”. Osobniki bytują na skórze i w warstwie powierzchownej naskórka, gdzie ich głównym źródłem pożywienia są złuszczone komórki. Okresowo pasożyty przyczepiają się do skóry gospodarza, żywiąc się płynami tkankowymi, w tym chłonką. Obecność pasożyta powoduje świąd, silne złuszczanie naskórka oraz znaczne pogorszenie jakości włosa. Pierwsze oznaki choroby w postaci łupieżu lokalizują się najczęściej w okolicy kręgosłupa lędźwiowego, skąd mogą się rozszerzać wzdłuż całego grzbietu ciała. Pasożyty te u ludzi mogą być przyczyną zapalenia skóry.

Leporacarus gibbus

Leporacarus gibbus jest roztoczem pasożytującym we włosach królików. Żywi się łojem i złuszczonym naskórkiem. Pierwszym zauważalnym objawem są osłonki wylinkowe zrzucane przez pasożyty. Kolejnymi mogą być: świąd, zaczerwienienie skóry, nadmierne łuszczenie naskórka, łysienie i zapalenie skóry. Zmiany lokalizują się najczęściej głównie wzdłuż grzbietu zwierzęcia, zwłaszcza na karku, między łopatkami i na ogonie. Ten gatunek roztocza jest uznawany za potencjalną zoonozę. U ludzi były opisywane zmiany skórne w postaci pokrzywki i drobnych zaczerwienionych grudek na rękach i nogach, którym towarzyszył świąd.

Demodex spp.

Rzadziej spotykanym roztoczem królików jest nużeniec Demodex cuniculi. Pasożyt bytuje w mieszkach włosowych, często bezobjawowo. Objawy kliniczne pojawiające się przy spadku odporności to zapalenie skóry okolicy oczu, nosa i warg z towarzyszącymi drobnymi guzkami oraz wyłysieniami. U kawii domowej gatunek D. cavia występuje znacznie częściej, powodując podobne zmiany na całym przodzie ciała. Z kolei u szczurów są opisane trzy gatunki: D. ratti (na grzbiecie, powiekach i w uszach), D. norvegicus (okolice odbytu i zewnętrznych narządów płciowych) oraz D. ratticola (na wargach i nosie). U myszy występuje D. musculi i D. flagellurus.

Ptaszyniec kurzy

Ptaszyniec kurzy (Dermanyssus gallinae) to roztocze sporadyczne u królików i gryzoni. Typowym żywicielem ptaszyńca są ptaki. Roztocza te nacinają skórę swojego żywiciela, uwalniają toksyczną ślinę, która posiada właściwości drażniące, co powoduje świąd i obrzęk. Żerowanie pasożytów wywołuje niepokój u zwierząt oraz może stanowić wektor dla zakażeń bakteryjnych. Pasożyty te żerują głównie w nocy, wysysając krew przez uszkodzoną skórę. W ciągu dnia ukrywają się w ściółce i szczelinach klatki, co utrudnia ich zwalczanie. Konsekwencją silnej inwazji jest wyniszczenie oraz niedokrwistość. Coraz częściej spotykane są inwazje u innych zwierząt, w tym u krów, koni, psów, kotów. Zostały również opisane pogryzienia u ludzi z wtórnym odczynem alergicznym na skórze.

Kleszcze

Największymi pajęczakami żywiącymi się krwią, mogącymi atakować króliki i gryzonie, są kleszcze (Ixodidae). Do inwazji dochodzi jedynie w przypadku zwierząt wolno żyjących lub wychodzących na zewnątrz. W tym przypadku kleszcz żeruje na żywicielu przez kilka dni, po czym odczepia się. Pajęczaki te należy usuwać specjalnym przyrządem, a w przypadku ich nieprawidłowego usunięcia może dojść do miejscowego odczynu na skórze. Kleszcze mogą być wektorami wielu bakterii i wirusów.

Wszy

Najczęstszymi pasożytami zewnętrznymi z drugiej kategorii – owadów – u królika są wszy z gatunku Haemodipsus ventricosus. U myszy najczęściej spotykanym gatunkiem jest Polyplax serrata, u szczurów występuje P. spinulosa. Wszawica obejmuje całe ciało zwierzęcia, powodując silny świąd, uszkodzenie skóry w miejscach ugryzień, niepokój u zwierząt, a także niedokrwistość. Osobniki dorosłe oraz jaja (gnidy) przyklejone do łodygi włosa są widoczne gołym okiem. U myszy wszy mogą przenosić niebezpieczne krętki oraz pałeczki dżumy.

Pchły

Pchłą specyficzną dla królików jest Spilopsyllus cuniculi. Zwierzęta te mogą być również dotknięte inwazją pcheł psich i kocich. Największe skupiska są spotkane w okolicy małżowin usznych. U myszy występują głównie Leptopsylla segnis i Ctenophthalmus assimilis mogące przenosić pałeczki dżumy. Pchły powodują silny świąd przez ślinę, która ma silne właściwości uczulające. W późniejszym etapie mogą pojawić się uszkodzenia skóry, wtórne zakażenia bakteryjne i niedokrwistość. Pchły, obok innych owadów, są wektorami myksomatozy oraz pomoru królików. Inwazje tych pasożytów mogą być trudne do zwalczenia, ponieważ na zwierzętach żerują wyłącznie dorosłe osobniki, a larwy pcheł żyją w otoczeniu żywiciela.

Wszoły

Wśród królików i innych gryzoni są również spotykane wszoły, w tym gatunki Gliricola porcelli, Gyropus ovalis, Trimenopon hispidum oraz T. jennings. Wszoły często występują u kawii domowych. Odżywiają się złuszczonym naskórkiem, wydzielinami gruczołów skórnych i są widoczne gołym okiem. Początkowo pasożyty nie wywołują u żywiciela znacznych objawów klinicznych. Przy bardziej nasilonej inwazji, związanej często ze spadkiem odporności, może pojawiać się świąd o średnim nasileniu, prowadzący do wyłysień, uszkodzeń skóry oraz łamliwości włosa.

Muchy

Muszyce to inwazje larw muchy zielonej Lucilla sericata lub Cutenebra w skórze i głębiej położonych tkankach. Do inwazji dochodzi najczęściej u królików i gryzoni ze zranieniem powłoki skórnej, utrzymywanych na zewnątrz, w ciepłe dni. Dorosłe osobniki much składają jaja w ranie lub w sierści w okolicy rany. Wylęgające się larwy much żerują w tkankach zwierzęcia, powodując rozległe uszkodzenie tkanek i martwicę. Nieleczona muszyca najczęściej prowadzi do śmierci zwierzęcia.

Jak zdiagnozować występowanie pasożytów?

W przypadku zaobserwowania objawów świądu, wygryzania, niepokoju lub pogorszenia jakości skóry i sierści najlepiej udać się na wizytę do lekarza weterynarii. Diagnostyka rozpoczyna się od wywiadu obejmującego warunki utrzymania, historię wprowadzania nowych osobników do stada, pielęgnacji i profilaktyki. Podczas szczegółowego badania klinicznego zostanie oceniona jakość skóry, okrywy, stan odżywienia i inne podstawowe parametry fizjologiczne. Niektóre ektopasożyty, jak dorosłe osobniki pcheł, wszy czy kleszcze, są widoczne gołym okiem. W przypadku mniejszych konieczne są bardziej precyzyjne badania. Wymaz (np. z uszu) oraz zeskrobina z powierzchni skóry mają zastosowanie w przypadku inwazji świerzbowców czy nużeńców. Często pomocne jest również wyczesywanie włosów na czarne tło – tzw. test wyczesywania – np. w przypadku roztoczy Leporacarus gibbus oraz Cheyletiella parasitivorax. W tym przypadku poruszające się fragmenty „łupieżu” potwierdzają inwazję. Z kolei identyfikację pasożytów krwiopijnych ułatwia wykonanie tzw. testu bibułowego. Wyczesanie odchodów pcheł na wilgotną bibułę lub gazę oraz ich delikatnie roztarcie skutkuje powstaniem brunatnych smug na bibule. Pomocny jest również tzw. test przylepcowy polegający na przyłożeniu plastra taśmy bezbarwnej klejącą stroną do okrywy włosowej i skóry, a następnie przeniesieniu plastra wraz z przyklejonym materiałem na szkiełko podstawowe oglądane pod mikroskopem. Test ten jest przydatny w rozpoznawaniu różnych gatunków roztoczy. Czasem konieczne jest również wycięcie fragmentu okrywy włosowej oraz jej ocena mikroskopowa. Ostateczne rozpoznanie zazwyczaj wymaga szczegółowego badania mikroskopowego uzyskanych preparatów, zeskrobin i odcisków.

Jak ustrzec zwierzaki przed pasożytami?

Chcąc ustrzec swoje zwierzęta przed pasożytami, należy regularnie czyścić klatkę, jej całe wyposażenie i regularnie wymieniać ściółkę. Kluczowy jest zakup karmy i podłoża sprawdzonej jakości, w hermetycznych opakowaniach, bez możliwości przypadkowego zawleczenia pasożytów. Zalecany jest zakup nowych królików i gryzoni wyłącznie ze sprawdzonych sklepów zoologicznych, gdzie zwierzęta są objęte opieką weterynaryjną. Dodatkowo bezpośrednio po zakupie można udać się ze zwierzęciem do gabinetu na badanie w celu wykrycia potencjalnych ektopasożytów. Jeżeli posiadamy w domu inne zwierzęta, przed dołączeniem nowego osobnika do stada należy poddać go kwarantannie z dala od stada, używając odrębnych misek, łopatek, poidełek i innego koniecznego wyposażenia.

W jaki sposób skutecznie zwalczać pasożyty zewnętrzne u królików i gryzoni?

Skuteczne zwalczenie inwazji pasożytniczych u królików i gryzoni jest możliwe wyłącznie po postawieniu prawidłowego rozpoznania. Lekarz weterynarii po określeniu gatunku może zaordynować odpowiednie leczenie. Nigdy nie należy wprowadzać leczenia bez konsultacji z lekarzem, ponieważ niektóre preparaty skuteczne u konkretnego gatunku mogą być toksyczne dla innych. Przykładem jest fipronil, który dla królików jest wysoce toksyczny, natomiast z powodzeniem może być stosowany u gryzoni. Preparaty przeciwpasożytniczne mogą być podawane na skórę (spot-on), doustnie lub podskórnie. Do najczęściej stosowanych należą iwermektyma, selamektyna i dorametryna, imidakloprid czy permetryna. Dokładne dawkowanie oraz cykl powtórzeń są uzależnione od rodzaju pasożyta. W niektórych przypadkach stosowane są również wcierki, opryski oraz kąpiele. W zwalczaniu bardzo istotne jest również zwalczanie pasożytów w środowisku, szczególnie w przypadku pcheł czy ptaszyńców, przez stosowanie odpowiednich środków dezynsekcyjnych. Należy przy tym pamiętać, by zwierzęta nie miały z nimi bezpośredniego kontaktu. Czasem konieczny jest również zakup nowej klatki, wyposażenia i ściółki.