Prawidłowe żywienie psów przy najczęstszych problemach zdrowotnych

PRAWIDŁOWE ŻYWIENIE PSÓW

przy najczęstszych problemach zdrowotnych

prof. dr hab. Piotr Ostaszewski

Zakład Biochemii i Dietetyki, Katedra Nauk Fizjologicznych, Instytut Medycyny Weterynaryjnej, SGGW, Warszawa

Prawidłowe wyżywienie nawet zdrowego psa często stanowi spore wyzwanie dla jego opiekuna. Kwestia ta komplikuje się dodatkowo w sytuacji, gdy zwierzak cierpi na rozmaite choroby. Wiele z tych chorób wymaga bowiem zastosowania właściwie dobranej diety. Takie postępowanie pomaga w terapii, względnie minimalizuje objawy choroby i pozwala czworonogowi na zachowanie maksymalnego komfortu życia. Na szczęście w sukurs opiekunom chorych psów idą producenci karm dla zwierząt, oferując szeroką linię produktów dedykowanych dla czworonogów z rozmaitymi schorzeniami. Kiedy i w jakich sytuacjach warto polecać je klientom?

Pokarm stanowi jedyne źródło substancji, dzięki którym psy mogą żyć, rosnąć, rozwijać się i rozmnażać. Dziś już wiadomo, że na wiele chorób (choć nie na wszystkie) można wpłynąć za pomocą diety, zarówno w sposób bezpośredni (choroby, w przypadku których odpowiednia dieta może zapobiec lub spowolnić ich rozwój, ograniczyć objawy itp.), jak i pośredni.

Jakie są najczęstsze kłopoty zdrowotne psów?

Psy podobnie jak inne ssaki chorują. Panuje powszechne przekonanie, że psy nierasowe, mieszańce są bardziej odporne na zachorowania niż psy niektórych ras, zwłaszcza tych stworzonych w ostatnich dziesięcioleciach. Istnieją wręcz choroby związane z określonymi rasami (na przykład wrodzony niedobór karnityny u bokserów), których znajomość bardzo pomaga w diagnozowaniu i prawidłowym leczeniu takich pacjentów. Kondycja psa w okresie młodzieńczego wzrostu i rozwoju wpływa na całe jego dorosłe życie. Dlatego tak ważne jest prawidłowe żywienie szczeniaka od narodzin aż do osiągnięcia wieku dojrzałego. Musimy pamiętać, że pokarm stanowi jedyne źródło substancji, dzięki którym psy mogą żyć, rosnąć, rozwijać się i rozmnażać. Dziś już wiadomo, że na wiele chorób (choć nie na wszystkie) można wpłynąć za pomocą diety, zarówno w sposób bezpośredni (choroby, w przypadku których odpowiednia dieta może zapobiec lub spowolnić ich rozwój, ograniczyć objawy itp.), jak i pośredni (niektórym chorobom towarzyszy obniżenie apetytu lub brak łaknienia, a w konsekwencji przyjmowanie pokarmu o niskiej kaloryczności). Do najczęściej występujących chorób psów należą: przewlekła niewydolność nerek, choroby żołądka i jelit, choroby dolnych dróg moczowych, otyłość, nietolerancja lub alergia pokarmowa oraz choroby serca. U owczarków niemieckich w wieku 6–9 lat bardzo częste są zmiany zwyrodnieniowe w odcinku lędźwiowo-krzyżowym kręgosłupa (spondyloartroza) wyrażone utrudnionym poruszaniem się i silną bolesnością. U jamników z kolei częsta jest dyskopatia kręgosłupa polegająca na uszkodzeniu tarczki międzykręgowej, najczęściej w odcinku piersiowo-krzyżowym. Nieleczona może prowadzić do całkowitego niedowładu kończyn tylnych.

Jakie są wymagania żywieniowe psów cierpiących na różne schorzenia?

Zwierzęta spożywają pokarm, aby zapewnić sobie wymaganą ilość energii. Muszą jednocześnie otrzymać wszystkie niezbędne składniki pokarmowe w odpowiedniej ilości i proporcji. Każdy produkt dostarczający składniki odżywcze lub energię jest potencjalnym surowcem pokarmowym, ale składniki pożywienia stają się dostępne dla zwierzęcia tylko poprzez proces trawienia i wchłaniania, który odbywa się w przewodzie pokarmowym. Jeżeli zatem system trawienny nie jest zdolny do rozkła-

NOWOść!

Katarzyna Słowik

Specjalista ds. marketingu Lekarz weterynarii www.jmsante.pl

Wiele schorzeń psów i kotów wymaga wprowadzenia odpowiedniej diety, która pozwala poprawić samopoczucie i stan zdrowia chorujących zwierząt. Dodatkowym elementem wspierającym powrót do zdrowia są probiotyki i prebiotyki, które wspomagają prawidłowe funkcjonowanie organizmu. W przypadku biegunek różnego tła (w tym również tych spowodowanych nietolerancją lub alergią pokarmową) czy enteropatii niezbędne jest wsparcie czynności przewodu pokarmowego i zasiedlenie jelit dobroczynnymi bakteriami jelitowymi oraz pobudzenie ich aktywności. Bakterie probiotyczne tworzą w świetle jelit barierę ochronną, która zabezpiecza organizm przed działaniem bakterii chorobotwórczych, dzięki czemu redukują zaburzenia żołądkowo-jelitowe. Prebiotyki natomiast stanowią pożywkę dla korzystnych dla zdrowia szczepów bakterii, dzięki czemu przywracają równowagę mikroflory jelitowej. Vet Protector Gastro – Biotyk to preparat łączący w sobie dobroczynne działanie probiotyku i prebiotyku – takie połączenie nazywane jest mianem synbiotyku. W składzie preparatu znalazła się również L-glutamina, która wspiera regenerację nabłonka jelit. Odpowiednio dobrane składniki Vet Protector Gastro – Biotyk wpływają na poprawę funkcjonowania przewodu pokarmowego, układu odpornościowego i proces regeneracji organizmu.

Odpowiednie żywienie jest jedynym z najważniejszych aspektów zdrowia oraz długiego życia naszych pupili. Jednymi z najczęściej występujących objawów świadczących o początkach występowania problemów zdrowotnych są biegunka oraz zmiany skórne. Biegunka najczęściej występuje przy zbyt diametralnej zmianie pokarmu. W związku z tym tak ważne jest, aby przestrzegać zasady stopniowego przejścia zmiany karm, początkowo mieszając karmy i stopniowo zwiększając proporcje nowej karmy. Zmiany skórne są rezultatem występowania niepożądanych zmian dermatologicznych, takich jak łamliwa sierść, łysienie, łupież. Powodem jest zbyt mały procent zawartości tłuszczy, które wpływają na stan skóry oraz sierści. Kwasy tłuszczowe omega-3 i -6, wspierają stan sierści oraz włosów. W naszej ofercie mamy do zaproponowania produkty Euphoria Grain Free Adult Trout& Salmon; to karma sucha pełnoporcjowa z pstrągiem i łososiem dla dorosłych psów wszystkich ras. Jest to karma monobiałkowa oparta na mięsie z pstrąga i łososia. Całkowicie bezzbożowa, wolna od alergenów. Jest doskonałą alternatywą dla psów nietolerujących białka drobiowego, wieprzowego oraz wołowego. Zawiera prebiotyki MOS, FOS – substancje odżywcze, które wspierają trawienie, zwiększają aktywność przeciwciał, hamują rozwój drobnoustrojów. Zawiera kwasy tłuszczowe omega-3 i -6 pochodzące z oleju z łososia, które są niezbędne dla stanu skóry. Skład: suszone mięso pstrąga i łososia 25%, bataty 25%, świeże mięso pstrąga i łososia 20%, groszek, pulpa buraczana, olej z pstrąga i łososia, olej słonecznikowy, żurawina, inulina (FOS), sól, MOS, pietruszka, rozmaryn, pokrzywa, szałwia, tymianek, mniszek lekarski

du i wchłaniania składników pokarmowych określonej karmy, oznacza to, że ta karma nie jest właściwym pożywieniem dla danego gatunku. Spośród zwierząt mięsożernych psy lepiej trawią pożywienie niż koty. Mówimy o nich, że są względnymi mięsożercami, ponieważ oprócz mięsa mogą również trawić pokarmy roślinne. Jest to możliwe dzięki enzymom soku trzustkowego, których aktywność wzrasta przy dużej podaży węglowodanów. Niebagatelną rolę odgrywa tu także mikroflora jelita grubego, dzięki czemu może być w nim trawione w ograniczonym zakresie włókno pokarmowe zbudowane głównie z celulozy i hemicelulozy. W latach 90. ubiegłego wieku zaczęto przygotowywać karmy dla psów, uwzględniając nie tylko wiek i aktywność fizyczną, lecz także masę ciała i rasę. Zauważono, że dobór odpowiednich substancji pokarmowych może poprawić stan zdrowia, a także stanowić formę przeciwdziałania występowaniu niektórych schorzeń. Dlatego dbałość o prawidłowe żywienie psów poparta głęboką wiedzą jest ważnym zadaniem, jakie stoi przed współczesnymi lekarzami weterynarii. To właśnie porady dietetyczne, w których profilaktyka chorób odgrywa zasadniczą rolę, pozwalają uniknąć takich zaburzeń, jak otyłość ze wszystkimi jej następstwami, choroby przewodu pokarmowego, zaburzenia rozrodu, a także choroby stawów, układu moczowego czy wątroby.

Jakie rodzaje karm dla psów z problemami zdrowotnymi są dostępne na rynku?

Współcześnie opiekunowie psów mają wybór między pokarmem przygotowywanym przez nich w domu a pokarmem produkowanym przemysłowo. Producenci karm posługują się normami żywieniowymi dla psów przygotowywanymi przez kilka organizacji, takich jak:

Aleksandra Walasiak

Product Manager BIOFEED ZOO www.biofeedzoo.pl

NRC, AAFCO i FEDIAF. Składniki karm podlegają ścisłej kontroli prawnej i laboratoryjnej. Komercyjne karmy gotowe w zależności od zawartości w nich wody oraz metod utrwalania i obróbki dzieli się na suche i mokre. Zawierają one odpowiednio 6–10% i 70–80% wody. Karmy suche są na ogół tańsze niż karmy mokre. Są też praktyczne, kompletne i zbilansowane, choć zwykle mniej smakowite. Z tego też względu dodaje się do nich substancje poprawiające smak – tzw. atraktanty. Karmy te oprócz przeciwutleniaczy zawierają konserwanty. Z kolei karmy wilgotne nie wymagają dodatku żadnych konserwantów ze względu na proces sterylizacji i hermetyczne zamknięcie bez dostępu tlenu. Są one również smaczniejsze i bardziej strawne w porównaniu z karmami suchymi. W zależności od przeznaczenia karmy gotowe dzielimy na karmy bytowe – przeznaczone dla zwierząt zdrowych oraz karmy lecznicze – przeznaczone dla zwierząt chorych jako terapia wspomagająca właściwe leczenie. Otyłość jest chorobą coraz bardziej rozpowszechnioną w populacji psów. Niektóre rasy są na nią szczególnie narażone (np. cocker spaniel, basset, labrador retriever, jamnik). Wśród przyczyn otyłości wymienia się czynniki genetyczne, sterylizację, dietę oraz czynniki behawioralne.

REKLAMA

Anna Derkacz

Kierownik ds. Rozwoju Biznesu www.animalisland.eu

Karma mokra Animal Island to zdrowa propozycja posiłków dla psiaków z alergią oraz delikatnym przewodem pokarmowym.

Karmy dla psa to w pełni kompletne i zbilansowane mokre dania, które uszczęśliwią każdego dorosłego psa i dadzą mu energię na codzienne dzielenie się psią miłością z domownikami. Przygotowaliśmy dla niego wspaniałe kompozycje kruchych i szlachetnych mięs (bażant, kaczka, jeleń, dziczyzna i wołowina) ze zdrowymi warzywami.

Za co Twój psiak poda Ci łapę?

- Za jedno źródło białka pochodzenia zwierzęcego (monoproteina) idealne dla psich alergików. - Za brak zbóż zawierających gluten. - Za mięso w składzie od 80 do 98% mięsa (w zależności od smaku). - Za w 100% naturalne i aromatyczne składniki od lokalnych dostawców. - Za mięso w jakości human grade (mogłoby znaleźć się na Twoim talerzu), soczyste, świeże, aromatyczne. - Za krótki i czytelny skład.

Karmy domowe są atrakcyjniejsze smakowo niż karmy komercyjne, mniej przetworzone, co pozwala zwierzęciu wyczuć zawarte w nich składniki; karmy te są również często lepszej jakości. Wymagają jednak dużo więcej czasu na przygotowanie, a osoba w to zaangażowana powinna rygorystyczne przestrzegać składu takiego pokarmu. Jest to szczególnie ważne w przypadku pokarmu pełniącego funkcję wspomagającą leczenie (karma lecznicza). Wszelkie odstępstwa od założonej receptury mogą się negatywnie odbić na zdrowiu zwierzęcia. Dlatego zdecydowanie bardziej polecane są gotowe karmy lecznicze dostępne na rynku. Karmy wegetariańskie mogą być podawane psom, ale należy pamiętać, że są to zwierzęta mięsożerne i dlatego karmienie ich takimi karmami jest nieprawidłowością. Białka roślinne są mniej strawne od zwierzęcych i dlatego muszą być wzbogacane w aminokwasy egzogenne i witaminy. Obecnie karmy wegetariańskie z powodzeniem stosuje się u psów, które nie tolerują białek zwierzęcych lub są na nie uczulone. Bezpieczniej jest stosować karmy wegeteriańskie gotowe niż przygotowywane w domu. Stan zdrowia zwierząt żywionych w ten sposób należy często kontrolować. Karmy BARF są oparte na odtworzeniu relacji drapieżnik – ofiara. Ich głównym składnikiem jest surowe mięso o dużej zawartości kości oraz narządy wewnętrzne. Zawierają również surowe warzywa i owoce, natomiast brak jest w nich węglowodanów pochodzących z produktów zbożowych. Karmy typu BARF mogą stanowić wartościową alternatywę dla innych rodzajów karm, zwłaszcza u psów z chorobami żołądka i jelit. Karmy bezglutenowe (bezzbożowe) są bogate w białka i nie zawierają zbóż ani glutenu. Obecnie na rynku są dostępne liczne „bezglutenowe” karmy dla zwierząt, które sprzedają się bardzo dobrze i są gwarancją (według producentów) dobrego stanu zdrowia psa. Opinie te

Zuzanna Rapacz

Specjalista ds. rozwoju produktu Petmex Company

Psie alergie są coraz powszechniejsze i, wbrew pozorom, nie ograniczają się tylko do nietolerancji kurczaka. Jeśli psiak ma takie predyspozycje, to uczulić może go teoretycznie każde białko, dlatego w przypadku podejrzenia alergii tak ważne jest przeprowadzenie restrykcyjnej diety eliminacyjnej, która wcale nie musi oznaczać rezygnacji z podawania psu przysmaków. Podczas diety eliminacyjnej świetnym wyborem będą monobiałkowe, naturalne przysmaki Petmex – jednoskładnikowość i brak dodatku konserwantów sprawiają, że bardzo łatwo wyselekcjonować przysmaki na bazie wybranego przez nas mięsa.

wydają się jednak mocno przesadzone z wyjątkiem udokumentowanej alergii na zboża, co u psów zdarza się nad wyraz rzadko. Ponadto wykazano, że węglowodany u psów nie stanowią bezpośredniego czynnika ryzyka rozwoju cukrzycy, jak ma to miejsce u innych gatunków zwierząt. Nie prowadzą również do otyłości, która jest raczej następstwem żywienia „do woli” karmą wysokoenergetyczną bogatą w tłuszcz. Diety „hipoalergiczne” to pokarm zawierający najwyżej dwa, trzy składniki, a wśród nich znajduje się nowe źródło białka i węglowodanów, z którymi zwierzę nie zetknęło się wcześniej. Zaskakujące jest to, że u psa, który nigdy wcześniej nie miał kontaktu z mięsem drobiowym, właśnie to mięso może się okazać hipoalergiczne, chociaż drób jest uważany za częsty czynnik uczulający. Wśród składników odpowiedzialnych za reakcje alergiczne lub niepożądane na pokarm wymienia się u psów wołowinę, drób, ryby, nabiał i inne. Zaleca się, dla lepszego zdiagnozowania, podawanie psu karm domowych, ponieważ ich skład może być lepiej monitorowany. Można się także posłużyć dietami opartymi na hydrolizatach białkowych. Hydroliza rozbija większe cząsteczki białka na mniejsze, co zmniejsza ryzyko alergii.

O co zapytać opiekuna chorego psa, zanim polecimy mu karmę dla pupila?

Jest to bardzo istotne zagadnienie, ponieważ zazwyczaj całą uwagę skupiamy na prawidłowym zdiagnozowaniu choroby, pomijając kwestię ewentualnego wcześniejszego podawania karmy leczniczej i doświadczenia nabytego przez opiekuna przy tej okazji. Znajomość tych zagadnień jest bardzo ważna nie tylko dla zachowania zdrowia czworonoga, lecz także dla poprawy relacji zwierzę – opiekun. W Polsce karmy lecznicze są ogólnie dostępne w sklepach z żywnością dla zwierząt. Nie udało się wprowadzić przepisu zalecanego przez środowisko lekarzy weterynarii, aby były one sprzedawane tylko w gabinetach weterynaryjnych, i to po uprzedniej konsultacji w celu upewnienia się, czy zostaną wykorzystane zgodnie z ich przeznaczeniem. Pociąga to za sobą pewne niebezpieczeństwa. Wyobraźmy sobie psa, który ma problemy z oddawaniem moczu. Oddaje mocz małymi porcjami, towarzyszy temu bolesność, pies jest niespokojny i wykazuje wzmożoną aktywność. Zaniepokojony opiekun udaje się do lekarza weterynarii, który podejrzewa kamicę układu moczowego. Zostają podane środki rozkurczowe i zlecone badanie moczu, które wykazuje obecność kamieni fosforanowo-amonowo-magnezowych (kamica struwitowa). Takie kamienie można rozpuścić za pomocą diety zakwaszającej mocz, która zmniejsza ryzyko nawrotów kamicy oraz działa rozpuszczająco na obecne złogi. Lekarz zaleca psu przyjmowanie takiej diety przez kilkanaście tygodni i po 2–3 miesiącach pies jest całkowicie zdrowy, a mocz pozbawiony jakichkolwiek elementów krystalizacji. Niestety, po roku ponownie pojawiają się u psa problemy z oddawaniem moczu. Opiekun – przekonany, że są to te same kamienie struwitowe – decyduje się podawać zaleconą wcześniej karmę bez konsultacji z lekarzem weterynarii. Niestety, tym razem podawanie karmy zakwaszającej mocz nie przynosi poprawy sytuacji, pies ma coraz większe problemy z miksją i dopiero wtedy opiekun decyduje się na wizytę u lekarza. Badanie moczu wykazuje tym razem obecność kamieni szczawianowo-wapniowych. Powstawaniu tych kamieni sprzyja stosowanie diet zakwaszających mocz, o ograniczonej zawartości magnezu, a przez to zwiększających wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego. Jest to klasyczny przykład niebezpieczeństw

Zdecydowanie odradza się samodzielne kupowanie karmy leczniczej bez konsultacji z lekarzem weterynarii. Tylko współpraca z lekarzem daje nadzieję, że nawet poważnie chore zwierzę będzie przynosić radość swojemu opiekunowi jeszcze przez długi okres czasu.

Diusapet Polska Sp. z o.o.

www.diusapet.pl

Alleva Equilibrium Lekkostrawna z Jagnięciną i Rybą

Zawiera umiarkowaną ilość białka i tłuszczu z wybranych źródeł pochodzenia zwierzęcego, a źródła skrobi, takie jak ryż, zostały wybrane ze względu na wysoką strawność i szybkie uwalnianie energii. Użycie świeżego mięsa zapewnia smakowitość, a suszonego – skoncentrowany ładunek białka. Formułę uzupełnia dodatek owoców i warzyw – dodatkowe źródło naturalnych przeciwutleniaczy i rozpuszczalnego błonnika. Zastosowanie tauryny jest kluczowe dla funkcjonowania organizmu i serca, a chondroityny i glukozaminy dla wsparcia stawów.

związanych z samowolnym podejmowaniem decyzji dotyczącej stosowanej karmy jako czynnika terapeutycznego bez uprzedniego zbadania zwierzęcia przez lekarza weterynarii. Sprawę pogarsza to, że jak dotąd nie opracowano metody dietetycznej ani farmakologicznej rozpuszczania tych kamieni, a jedyny sposób ich usuwania z dróg moczowych to działanie mechaniczne – chirurgiczne lub rozbijanie kamieni ultradźwiękami. Z przytoczonego przykładu widać wyraźnie, że aby dana karma lecznicza spełniła swoje zadanie, jej użycie w określonej chorobie musi być poprzedzone wnikliwą konsultacją z lekarzem weterynarii.

Otyłość u psów

Otyłość jest chorobą coraz bardziej rozpowszechnioną w populacji psów. Niektóre rasy są na nią szczególnie narażone (np. cocker spaniel, basset, labrador retriever, jamnik). Wśród przyczyn otyłości wymienia się czynniki genetyczne, sterylizację, dietę oraz czynniki behawioralne (opiekun). Dlatego bardzo ważna jest rozmowa z opiekunem zwierzęcia, który bardzo często nie zdaje sobie sprawy, że jego zwierzę jest otyłe. Już dawno zauważono, że jeśli opiekun odżywia się w nieprawidłowy sposób i ma skłonność do nadwagi, to jego pies często również ma nadwagę lub jest otyły. Często opiekun obserwuje swojego psa spożywającego posiłek i jeśli zwierzę nie zje wszystkiego, opiekun uważa, że pokarm nie był wystarczająco smaczny, i w efekcie stara się go zmienić na inny, bardziej smakowity, a to oznacza wybór karmy zawierającej więcej tłuszczów. Takie postępowanie jest błędne i sprzyja otyłości. W rozmowie z opiekunem należy wyraźnie podkreślić, że otyłość zwiększa śmiertelność i sprzyja rozwojowi wielu chorób, takich jak zaburzenia metaboliczne, endokrynopatie, choroby stawów, choroby sercowo-naczyniowe, choroby układu moczowego i nowotwory. U psów stosowanymi obecnie metodami leczenia otyłości są: terapia żywieniowa z ograniczeniem kaloryczności i modyfikacją składu diety oraz wzmożona aktywność fizyczna. Postępowanie żywieniowe w przebiegu otyłości na przestrzeni lat ulegało zmianie. W przeszłości zalecano przede wszystkim zwiększenie zawartości włókna w karmie w celu utrzymania objętości posiłków przy ich niższej gęstości kalorycznej. Nie zawsze było to jednak skuteczne. Obecnie najczęściej stosowanym i zalecanym postępowaniem jest wzrost tempa przemiany materii poprzez wzrost zawartości białka w diecie powyżej 40%. Powoduje to przyspieszone spalanie tłuszczów. Na rynku dostępnych jest kilka gotowych diet, zarówno suchych, jak i mokrych, które są kompletne, zbilansowane i opracowane w taki sposób, aby powodować utratę masy ciała zwierzęcia. Jednocześnie karmy te zawierają wszystkie niezbędne dodatki, tak aby nie dopuścić do niedoborów żywieniowych. W zasadzie podczas żywieniowego leczenia odchudzającego nie ma możliwości karmienia zwierzęcia karmą bytową, ponieważ redukcja kaloryczności pociąga za sobą redukcję wszystkich składników odżywczych. Jest to jeden z najczęstszych błędów popełnianych przez opiekunów zwierząt, którzy mają jeszcze spore zapasy starej karmy i chcą się jej jak najszybciej pozbyć. W rozmowie z opiekunem należy wyraźnie odradzić podawanie dotychczas stosowanej karmy bytowej. W podsumowaniu należy podkreślić istotną rolę lekarza weterynarii w podejmowaniu decyzji dotyczącej wyboru tej czy innej karmy leczniczej. To lekarz powinien najpierw zwierzę zbadać, postawić właściwą diagnozę, zaordynować leczenie farmakologiczne, a dopiero potem zaproponować stosowanie tej czy innej karmy jako terapii wspomagającej. Lekarz powinien wyraźnie określić, jak długo powinna być stosowana dana karma. W przypadku chorób serca czy nerek karma lecznicza powinna być podawana do końca życia zwierzęcia. Z kolei w przypadku kamieni moczowych czas podawania karmy powinien być ściśle ustalony; zbyt długie podawanie może generować ryzyko tworzenia się kamieni o odmiennym składzie. Zalecane jest również systematyczne monitorowanie stanu zdrowia psa. Przynajmniej dwa razy w roku powinno być przeprowadzone pełne badanie krwi i moczu. Zdecydowanie odradza się natomiast samodzielne kupowanie karmy leczniczej bez konsultacji z lekarzem weterynarii. Tylko współpraca z lekarzem daje nadzieję, że nawet poważnie chore zwierzę będzie przynosić radość swojemu opiekunowi jeszcze przez długi okres czasu.