BelgiĂŤ - Belgique P.B. - P.P. 1099 Brussel X BC 6476 Afgiftekantoor 1099 Brussel X - P3A9196
62
Driemaandelijks | Jaargang 16 | Oktober | November | December 2009
Inhoud 3
Voorwoord
5
ABC van het Landschap
7
Werelderfgoed: een internationale aanpak
18
Uit de kerk gestolen
26
Epb en epc: bent u nog mee?
30
FORUMenquête
33
In ander licht: herbestemming van religieus erfgoed
35
Nieuwe leden
37
Nieuwe publicaties
Colofon Verantwoordelijke uitgever: Bo Coolsaet | Oude Beurs 27 | 2000 Antwerpen Coördinatie: FORUM VOOR ERFGOEDVERENIGINGEN
VZW
Eindredactie: Ivo Adriaenssens Werkten mee aan dit nummer: Ivo Adriaenssens, Bo Coolsaet, Karel Dendooven, Jacquo Silvertant, Suzanne Van Aerschot-Van Haeverbeeck, Kathleen De Clercq, Liezelotte De Clus en Petra Veldman Vormgeving: Bernhard Badie | bg.grafischevormgeving@skynet.be Druk: Drukkerij Verspecht | Londerzeel
Foto cover: © VIOE – foto: G. Charlier
Foto’s: Annuntiaten Heverlee, ANNA3, De Spiegel/De Casino, G. Charlier (VIOE), Koninklijk Instituut voor Kunstpatrimonium (KIK)-IRPA, Kris Vandevorst (VIOE), L’Avenirsite, M. Lorrez (VIOE), Henri Gaud, Stefan Dewickere
BO COOLSAET
Voorwoord
ERFGOEDVERENIGINGEN heeft
strategie. Ik vind dit zeer betreurenswaardig om-
steeds veel belang gehecht aan een gezonde
dat ons ledenaantal gestaag groeit en omdat de
relatie tussen de verenigingen en het beleid. In
verwachtingen vanuit het erfgoedveld tegenover
mijn vorig voorwoord werd het regeerakkoord al
ons elk jaar groter worden. Daarom willen we
aangehaald en nu zijn ook de beleidsnota’s van
midden 2010 een proces van beleidsplanning af-
de Vlaamse ministers beschikbaar. Volgens mij
ronden, zodat we meteen daarna met het beleid
is de beleidsnota van minister Geert Bourgeois,
in overleg kunnen treden over een groeiscenario.
Het
FORUM
VOOR
bevoegd voor Onroerend Erfgoed, een doordacht en kwaliteitsvol document met voldoende maar
In het kader van de besparingen besliste het
vooral haalbare ambitie. Als lid van de Strategi-
kabinet ook om de projectoproep voor erfgoed-
sche Adviesraad Ruimtelijke Ordening en Onroe-
verenigingen (20 x 2.500 en 10 x 10.000 euro)
rend Erfgoed (SARO) heeft het FORUM concrete
zeker voor de komende twee jaar af te schaffen.
officiële advies aan de minister over die nota. In de beleidsnota van de Vlaamse minister van Cultuur, die bevoegd is voor roerend en immaterieel erfgoed, komt onroerend erfgoed ech-
“
Daardoor valt de enige ondersteu-
de algemene besparingen treffen ook het FORUM en bij uitbreiding alle 265 leden
“
aanbevelingen laten opnemen in het
ter zo goed als niet voor. Dit belooft
ningsmogelijkheid voor verenigingen en projecten in de sector onroerend erfgoed weg. Dit staat in schril contrast met de rijkelijke middelen en mogelijkheden in de sector roerend en immaterieel erfgoed. Het FORUM overlegt reeds met het kabi-
weinig goeds voor de verdere samenwerking van
net om alvast voor het Europees Jaar van de Vrij-
alle natuurlijke partners rond de absoluut noodza-
williger, in 2011, een nieuw initiatief te ontwik-
kelijke integratie van roerend, onroerend en im-
kelen.
materieel erfgoed. De algemene besparingen voor 2010 en 2011
In dit nummer wordt aandacht besteed aan religi-
treffen ook het FORUM en bij uitbreiding alle 265
eus erfgoed. Een eerste uitgebreid artikel gaat in
aangesloten leden. In 2010 zal voor het eerst
op de problematiek van roerend religieus erfgoed
sinds de oprichting geen thematische studiedag
in onroerend religieus erfgoed. Al jaren wordt
plaatsvinden. De organisatie moet terugplooien
aandacht gevraagd voor en werk gemaakt van
van een natuurlijke groei op een overlevings-
beveiliging. De actualiteit toont echter aan dat
F O R U M C O N TA C T
3
een professionele diefstal moeilijk te verhinderen
gedeeltelijk en eenmalig trachtte weg te werken,
valt, hoezeer men zich ook inspant. In november
groeit de achterstand in ijltempo opnieuw aan.
vond een zeer opmerkelijke diefstal plaats in de
Het wordt hoogtijd dat de diverse burgerlijke en
kathedraal van Brugge. Het museumgedeelte was
religieuze verantwoordelijken de handen in el-
daar in 2002 volledig vernieuwd en in samenwer-
kaar slaan om een structurele en overkoepelende
king met diverse bevoegde diensten voorzien van
aanpak uit te werken die de huidige ad-hocbe-
één van de meest adequate beveiligingssystemen
handeling overstijgt.
in Vlaanderen. Toch slaagden dieven erin de telefoonlijn van de alarminstallatie op straat uit te
Vanuit het FORUM zouden we de komende jaren
schakelen en profiteerden ze van aan de gang
samen met de overheden en partners als Monu-
zijnde werkzaamheden om vooraf de zware tra-
mentenwacht graag werk maken van de oplei-
lies los te slijpen. Monstransen, kelken en ander
ding en organisatie van vrijwilligers die kunnen
kostbaar goed, met alles samen een waarde van
instaan voor klein onderhoud aan kerken en an-
enkele miljoenen euro’s, werden ontvreemd.
dere historische gebouwen. Op die manier kan aan de beheerders zoals kerkfabrieken een reële
Het Agentschap R-O Vlaanderen publiceerde dit
ondersteuning worden geboden. Structureel klein
jaar een M&L-cahier gewijd aan de herbestem-
onderhoud helpt ook om dure restauraties te ver-
ming van religieuze gebouwen. De titel verwijst
mijden. Uit het Europese congres over de relatie
rechtstreeks naar de succesvolle studietweedaag-
tussen erfgoedzorg en actief burgerschap, eerder
se die het FORUM hierover in 2008 organiseerde
dit jaar in Mechelen, bleek trouwens zeer duide-
in samenwerking met het Agentschap en Team
lijk dat vrijwilligers gemakkelijk te sensibiliseren
Vlaams Bouwmeester. Voor de komende decen-
zijn voor zeer lokale projecten in hun directe leef-
nia worden serieuze problemen verwacht inzake
omgeving.
financiering en herbestemming van religieuze gebouwen. Nadat de vorige minister de wachtlijsten
Bo Coolsaet | Voorzitter
Een nieuw gezicht versterkt het FORUMteam Vanaf 26 oktober 2009 is er een nieuw gezicht bij het FORUM. Joyce Beeckmans, zal als administratief medewerker het FORUMteam versterken. Aangezien zij nog studeert, zal zij deeltijds bij ons werken. Joyce staat onder meer in voor het beheer van de leden- en communicatiedatabank. Ook neemt zij andere administratieve taken zoals briefwisseling, mailings en het onthaal voor haar rekening.
4
F O R U M C O N TA C T
ABC van het Landschap
Het project ABC van het Landschap dat als doel
gedefinieerd waarmee men kan werken. Vervol-
heeft om te komen tot een algemeen model voor
gens worden richtlijnen vastgelegd die aangeven
landschapsontsluiting heeft inmiddels de fase van
hoe men de diverse doelgroepen samen aan het
praktische uitwerking bereikt. Het is erg complex
landschap kan laten werken, hoe men actoren op
om voor heel Vlaanderen een eensluidend model
de juiste wijze en naar de juiste instanties door-
voor landschapsontsluiting op te stellen. Het was
verwijst en hoe men zou kunnen komen tot een
daarom nodig om de oorspronkelijke vraagstelling
structurele ondersteuning vanuit het beleidskader.
aan te passen. Vanaf nu wordt niet meer gesproken
De doelgroepen die werden geïdentificeerd zijn
van het ‘ABC van het landschap’ maar bij voorkeur
de Regionale Landschappen, de cultuurbeleids-
van ‘een Vlaams model voor landschapsontsluiting’. In de praktijk blijkt dat de Vlaamse landschappen zó divers zijn dat aspecten die van toepassing zijn op het ene landschap vaak niet gelden voor het andere. Toch bestaat er regionaal aan
een
grote
behoefte
overzichtelijke
handleiding die concepten voor
landschapsontsluiting
vanuit een erfgoedaspect kan ondersteunen. In deze handleiding moeten de actoren bouwstenen aantreffen
Molsbroek: verlandingsvegetaties onderhevig aan overstroming typerend voor kom II © VIOE – foto: G. Charlier
die kunnen inspireren en adviseren bij de ontwik-
coördinatoren/erfgoedcellen, de heemkringen en
keling en uitvoering van een landschapsproject.
tot slot natuurverenigingen en andere organisa-
Om te komen tot een overzichtelijk geheel is het
ties die bij landschapszorg betrokken zijn. Bij het
belangrijk allereerst de doelgroepen van zo een
opstellen van de handleiding wordt uitgegaan
handleiding te bepalen en in hun context te situe-
van een viertal algemene aspecten van het land-
ren. Per doelgroep wordt er dan een stappenplan
schap die betrekking hebben op de functie en het
F O R U M C O N TA C T
5
gebruik van dat landschap. Het zijn als het ware
de stappenplannen voor de specifieke doelgroe-
standaardvragen die men moet stellen alvorens
pen hebben betrekking op zaken als draagvlak
een project te starten.
en betrokkenheid, gebiedskwaliteiten en bestemmingsplannen, landschapslezen en informatiever-
1. Welke meerwaarde heeft het landschap en de
garing, recreatiemogelijkheden als economische
voorgenomen ontsluiting daarvan?
dragers, de beleving door nieuwe generaties en
2. Wat is de betekenis van het landschap?
het samengaan van grootschaligheid en klein-
3. Hoe wordt het landschap beleefd en wat is de
schaligheid in het landschap.
perceptie ervan? 4. Is er een invalshoek vanuit het verleden om naar het huidige landschap te kijken?
Het model zal in de komende tijd verder worden uitgewerkt. In het voorjaar 2010 wordt het project aan de betrokkenen gepresenteerd met een
Belangrijke algemene bouwstenen waarmee zou moeten worden gewerkt bij de ontwikkeling van
Landschap Van Bel – De Belsheide - Š VIOE – foto: M. Lorrez
6
F O R U M C O N TA C T
rapport en een thematische studiedag.
Werelderfgoed: een internationale aanpak In het kielzog van de Tweede Wereldoorlog werd de nood aangevoeld om de vroegere internationale overeenkomsten in geval van gewapend conflict te actualiseren en preciezer af te stemmen op de bescherming van het cultureel erfgoed. Dit zou uitmonden in het Verdrag van ‘s Gravenhagen van 1954. Tezelfdertijd werd gewerkt aan de oprichting, binnen de Verenigde Naties, van een organisatie met een fundamentele vredesopdracht. Op 16 november 1945 ontstond aldus de Unesco of United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation die sindsdien instaat voor internationale samenwerking betreffende opvoeding, wetenschap en cultuur. De hoofdzetel is, sinds 1958, gevestigd in het markante Parijse complex, ontworpen door de befaamde architecten Marcel Breuer (VS), Pier Luigi Nervi (Italië) en Bernard Zehrfuss (Frankrijk). In 2009 telt de Unesco 193 lidsta-
matie. Tot Cultuur behoren naast
ten - waaronder België, toegetre-
het voornamelijk materiële Werel-
den op 29 november 1946 - en 6
derfgoed, refererend aan de gelijk-
geassocieerde. Ze zijn gegroepeerd
namige Conventie van 1972 (zie
in 5 regio’s, met name Afrika, de
verder), het immateriële erfgoed dat
Arabische Staten, Azië en de Stille Oceaan, Eu-
verband houdt met de Conventie over de Bescher-
ropa en Noord-Amerika, Latijns Amerika en de
ming en Promotie van de Diversiteit van Culturen,
Caraïben. Arabisch, Chinees, Engels, Frans en
van 2003. De hieraan gekoppelde Lijst Meester-
Russisch zijn de officiële werktalen. Aan de lid-
werken van het orale en immateriële erfgoed van
staten wordt gevraagd Nationale Unesco-Com-
de mensheid telt nu een honderdtal items waar-
missies op te richten om het gedachtegoed van
onder het Carnaval van Binche, opgenomen in
de Unesco te verspreiden. Na het uitdoven van de
2003, de Reuzen en Draken in België en Frankrijk
Belgische heeft Vlaanderen sinds 2004 een eigen
en de Heilig-Bloedprocessie van Brugge, respec-
Unesco-Commissie die wanneer nodig zal samen-
tievelijk bijgevoegd in 2008 en 2009. Ter bevorde-
werken met de in oprichting zijnde Commissies
ring van de conservatie van documenten, gedepo-
van de andere gewesten.
neerd in archieven en bibliotheken en fungerend als collectieve geheugensteun, is sinds 1992 een
De werkgebieden zijn nu afgestemd op Opvoe-
Wereldregister Memory of the World, geopend dat
ding, Natuurwetenschappen, Sociale en Humane
voor 67 landen 158 items bevat waaronder het
Wetenschappen, Cultuur, Communicatie en Infor-
zakenarchief Officina Plantiniana van Antwerpen,
F O R U M C O N TA C T
7
ingeschreven sinds 2001, en het Antwerps Archief
maar de hele wereld hoort te passen. Cultureel
van de Boedelkamer, opgenomen in 2009. Deze
erfgoed omvat volgens artikel 1. van de Conven-
vertakkingen illustreren de verruiming tijdens de
tie monumenten in ruime zin, ensembles en sites
laatste veertig jaar van het begrip erfgoed en de
(werk van de mens of van de mens en de na-
vereiste zorg ervoor, maar zaaien bij het grote
tuur) die in elk geval een uitzonderlijke universele
publiek ook enige verwarring omdat op wereld-
waarde vertonen op geschiedkundig, artistiek en
niveau nu verschillende lijsten en registers naast
wetenschappelijk gebied en in het laatste geval
elkaar bestaan.
ook op etnologisch en antropologisch gebied. Art. 2. somt de componenten van natuurlijk erf-
Werelderfgoedconventie van 1972
goed op, zijnde ‘natuurlijke monumenten’ zoals
Wanneer in 1959 de geplande Aswandam voor
fysische of biologische formaties, geologische of
het Nassermeer (1960 - 1970) de tempels van
fysiografische formaties, natuurlijke sites die alle
Aboe Simbel ernstig bedreigen, alarmeren Egypte
een uitzonderlijke universele waarde hebben op
en Soudan de Unesco. In 1960 volgt de ‘Nubische
het gebied van wetenschap of conservatie en, in
reddingscampagne’. Vanuit de Unesco voert Chris-
het laatste geval, op dit van de natuurlijke schoon-
tiane Desroches-Noblecourt, befaamde Egyptolo-
heid. Het gemengde erfgoed vormt een aparte
ge en conservator van het Louvre, die campagne
categorie tussen cultureel en natuurlijk erfgoed
samen met de Egyptische minister van Cultuur,
en omvat de culturele landschappen als werk van
Sarwat Okasha. Zij roepen de internationale ge-
de mens en de natuur, landschappen die de evo-
meenschap op tot solidariteit om de nodige fond-
lutie van de maatschappij en de nederzettingen
sen te vergaren. De twee 3000 jaar oude zuilen
door de eeuwen heen illustreren.
van Aboe Simbel zullen verzaagd en 200 meter
De uitzonderlijke universele waarde houdt in dat
verplaatst worden, tot op 65 m hoogte (1964-
de culturele en/of natuurlijke betekenis zo bui-
1968). Voor de andere zuilen, die niet te redden
tengewoon is dat ze de nationale grenzen over-
zijn en onder water zullen verdwijnen, verzame-
schrijdt en als universeel gemeengoed geldt voor
len bouwhistorisch onderzoek en spoedopgravin-
de huidige en komende generaties.
gen een basisdocumentatie als minimale vorm
8
van conservatie. De Unesco-interventie die een
De Conventie, die van kracht is vanaf 1975,
beroep doet op de collectieve bewustwording en
moedigt de verantwoordelijke lidstaten aan de
de internationale verantwoordelijkheidszin leidt
noodzakelijke maatregelen te treffen, zoals in-
tot het opstellen en goedkeurend invoeren van
ventarisatie, evaluatie, conservatie en valorisa-
de Werelderfgoedconventie tijdens de Algemene
tie. Mogelijkheden voor technische en financiële
Unescovergadering van november 1972.
bijstand, opleiding en educatieve programma’s
Innoverend is de idee dat internationale samen-
komen meteen ter sprake evenals het aanbren-
werking nodig is voor de bescherming van cul-
gen van het typische Werelderfgoedembleem dat
tureel én natuurlijk erfgoed van Uitzonderlijke
wordt ontworpen door de Belgische kunstenaar
Universele Waarde - Outstanding Universal Value
Michel Olyff en ingevoerd na goedkeuring door
(OUV), waarop niet alleen het land waarin het ligt,
het Comité in 1978.
F O R U M C O N TA C T
Tussen 1973 en 1977 treden 26 landen toe tot de
vicevoorzitters en een rapporteur, staat in voor
Conventie: merkwaardig is wel dat ze wereldwijd
deze complexe taak. Samen met het Werelderf-
verspreid zijn met enig overwicht van de groep
goedfonds is het operationeel sinds 1976.
Europa - Noord-Amerika, maar met een opmerkelijke aanwezigheid van Afrika, de Arabische Staten
Bij zijn eerste sessie in Parijs, in 1977, telde het
en Latijns-Amerika (zie toelichting 1).
Comité 15 leden komende uit Australië, Canada, Duitsland, Egypte, Ecuador, Frankrijk, Ghana, Iran,
Toelichting 1
Irak, Nigeria, Polen, Senegal, Tunesië, de VS en
Tijdens de 17de Algemene vergadering van
het voormalige Joegoslavië. Aan deze vergadering
23-28 oktober 2009 werden nieuwe Comité-
namen ook afgevaardigden van de ‘adviserende
leden verkozen, alle voor een mandaat van 4
organisaties’ deel, zijnde ICOMOS (International
jaar. De andere 9 zetten het in 2007 toever-
Council on Monuments and Sites, opgericht in
trouwde mandaat voort.
1965), IUCN (toen International Union for Conser-
Het Comité, voorgezeten door Brazilië, be-
vation of Nature and Natural Resources, nu World
staat sinds eind oktober 2009, per regio uit
Conservation Union, opgericht in 1948) en ICCROM
volgende lidstaten
(International Centre for the Study of Preservation
• Afrika: Ethiopië (2009), Mali (2009),
and the Restoration of Cultural Property, opgericht
Nigeria (2007) en Zuid-Afrika (2009)
door de Unesco in 1956). De betrokken staf van
• Arabische Staten; Arabische Emiraten
de Unesco nam onder meer het secretariaat waar.
(2009), Bahrein (2007), Egypte (2007),
De adviserende organisaties zouden in de loop
Irak (2009) en Jordanië (2007)
der jaren en tot op heden meer en meer worden
• Azië en de Stille Oceaan: Australië (2007),
betrokken bij het inhoudelijke werk, zoals de (vrij-
Cambodja (2009), China (2007) en Thailand
blijvende) adviserende evaluatie van de inschrij-
(2009)
vingsdossiers, het onderzoek van bijzondere pro-
• Europa - Noord-Amerika: Estland (2009),
blemen en thema’s…
Frankrijk (2009), Russische Federatie
Vanaf 1992 neemt het hiertoe opgerichte We-
(2009), Zweden (2007) en Zwitserland
relderfgoedcentrum het secretariaat voor Comité
(2009).
over: het bereidt onder meer zijn jaarlijkse sessies
• Latijns-Amerika en Caraïben: Barbados (2007), Brazilië (2007) en Mexico (2009).
voor, verzamelt rapporten en zorgt voor hun verspreiding in de twee werktalen Frans en Engels. Het ontvangt de inschrijvingsdossiers en gaat na
De 34ste sessie van het Comité heeft plaats in
of ze volledig zijn en voert de correspondentie
Brasilia, in augustus 2010.
met de lidstaten. Tot de kerntaken van het Comité behoren van
Het uitvoeren van de Conventie
meet af aan het beoordelen van de inschrijvings-
Het Werelderfgoedcomité met zijn Bureau, be-
voorstellen voor de Werelderfgoedlijst, het volgen
staande uit de voorzitter van het Comité, enkele
van de toestand van de opgenomen goederen om
F O R U M C O N TA C T
9
ze zo nodig over te brengen in de Lijst van het
De nu gehanteerde criteria gaan fundamenteel te-
Bedreigde Werelderfgoed, het vaststellen van het
rug op de tijdens de eerste Comitésessie van 1977
budget en het op gang brengen van de internati-
goedgekeurde lijst (whc.unesco.org/archive/op-
onale samenwerking en assistentie, gespijsd door
guide77b.pdf). Ze zijn het laatst herzien, opnieuw
het in de Conventie vermelde Werelderfgoedfonds
genummerd en gepubliceerd in de Operational
(art. 17) waartoe onder meer de lidstaten bijdra-
Guidelines for the Implementation of the World
gen. Sinds het toetreden van 40 lidstaten in 1978
Heritage Convention van januari 2008 (http://
en nakende andere ratificaties telt het Comité tot
unesco.org/archive/opguide08-en.pdf).
op heden 21 staten.
Culturele goederen moeten beantwoorden aan één of meerdere criteria zoals:
De Werelderfgoedlijst Het samenstellen van de Werelderfgoedlijst roept vanaf de eerste sessie(s) vragen op. Wordt dit een
creatieve en scheppende kracht, of
‘exclusieve’ of ‘representatieve’ lijst? Het cultureel
2. getuigen zijn van een belangrijke uitwisse-
en natuurlijk erfgoed moet evenwichtig worden
ling van menselijke waarden, binnen een
vertegenwoordigd en hetzelfde geldt voor de ver-
bepaalde periode of een cultureel wereld-
schillende geografische regio’s. Criteria zijn dan
gebied, inzake architectuur of technologie,
ook noodzakelijk om de lidstaten te helpen bij de
monumentale kunsten, stedenbouw of
selectie van hun voorstellen en om het Comité
landschapsdesign, of
voldoende houvast te bieden om de dossiers in
3. op unieke of minstens uitzonderlijke wijze
alle vrijheid te beoordelen en hun inschrijving al
getuigen van een bestaande of verdwenen
dan niet te bepalen, of bijkomende informatie te
culturele traditie of beschaving, of
vragen op korte of lange
4. een uitzonderlijk voorbeeld zijn van een
termijn. Dat de criteria
type van gebouw, technologisch ensemble
in de loop der jaren
of landschap dat een belangrijke fase in de
aan verfijning en aan-
menselijke geschiedenis representeert, of
passing zullen toe zijn
5. een uitzonderlijk voorbeeld bieden van een
wordt algemeen aan-
traditionele menselijke nederzetting of van
vaard. Hetzelfde geldt
bodemgebruik dat representatief is voor
voor de interpretatie
een bepaalde cultuur (of culturen), in het
van de ‘uitzonderlijke
bijzonder wanneer ze kwetsbaar geworden
universele
zijn en door onomkeerbare veranderingen
waarde’
die in zekere zin
10
1. een meesterwerk zijn van de menselijke,
worden beïnvloed, of
tijdsgebonden is en
6. materieel of immaterieel verbonden zijn
- wat achteraf bleek - verband
met gebeurtenissen of levende tradities,
houdt met de typologische en chronologische ver-
met een gedachtegoed en belijdenissen,
ruiming van het begrip erfgoed. Voor ‘authentici-
met artistiek of literair werk van uitzonder-
teit’ komt de ‘evolutieve authenticiteit’ ter sprake.
lijke, universele betekenis.
F O R U M C O N TA C T
Volgens het Comité kan dit criterium alleen
‘s werelds erfgoed ontstaan. Langzaamaan is die
in uitzonderlijke omstandigheden worden
indicatieve lijst trouwens belangrijker en gewich-
gehanteerd en dan nog in combinatie met
tiger geworden. De formats, vastgelegd in 1977,
een ander cultureel of natuurlijk criterium.
zijn in de loop der jaren aangepast en meer gedetailleerd geworden. Meer aandacht wordt on-
Natuurlijke goederen komen in aanmerking als:
der meer gevraagd voor beheer, follow-up, pre-
7. die bijzonder uitzonderlijke natuurlijke feno-
ventieve conservatie en documentatie. De laatste
menen herbergen of gebieden van bijzon-
jaren zijn de presentatie en de omvang van die
dere natuurlijke schoonheid en esthetisch
dossiers vaak onnodig opgedreven. Hierdoor is
belang;
een escalatie aan de gang die zou moeten wor-
8. die bijzondere geologische, geomorfische of fysiografische kwaliteiten vertonen;
den afgeremd. De kalender voor het hele proces, gaande van het
9. die representatieve voorbeelden zijn van
afleveren van dossiers op het Werelderfgoedcen-
merkwaardige ecologische en biologische
trum tot het onderzoek door ICOMOS en het voor-
processen in de evolutie en de ontwikkeling
leggen van het advies aan het Comité, is metter-
van de aarde, het water, de kust- en ma-
tijd veranderd naargelang het verleggen van de
riene ecosystemen en de dierlijke en plant-
data van de jaarlijkse sessies.
kundige families; 10. die het meest belangrijke en betekenisvolle habitat uitmaken.
De aard en oorsprong van de eerste twaalf op de Werelderfgoedlijst ingeschreven goederen, tijdens de tweede sessie van het Comité in Washington,
Bovendien gelden voor beide erfgoedcategorieën
in 1978, zetten de toon met 8 culturele tegen-
voorwaarden als authenticiteit, integriteit en wet-
over 4 natuurlijke goederen, alle met wereldwijd
telijke of traditionele bescherming en wordt een
erkende waarden. Na de 33ste Comitésessie in
verantwoorde vergelijkende analyse verwacht.
Sevilla 2009 telt de Werelderfgoedlijst in totaal 890 goederen waarvan 689 culturele, 176 natuur-
Vanaf de eerste sessie werd gepleit voor het in-
lijke en 25 gemengde, verspreid over 148 van
voeren van een format voor de dossiers: de ge-
de 186 lidstaten (april 2009). Van de 12 in 1978
vraagde gegevens komen hiermee in uniforme
ingeschreven goederen liggen er 7 in de regio
volgorde wat het beoordelen en vergelijken ver-
Europa - Noord-Amerika terwijl de andere zijn ver-
gemakkelijkt. De vastgelegde procedure veron-
deeld over Afrika (3) en Latijns Amerika (2) (zie
derstelt dat de lidstaat zijn selectie van items die
toelichting 2). Hoewel sinds 1994, op basis van de
mogelijk in aanmerking komen voor opname in
ingevoerde ‘Globale Strategie’, opnieuw het nood-
de Werelderfgoedlijst vooraf inbrengt in zijn in-
zakelijke evenwicht tussen cultureel en natuurlijk
dicatieve of voorlopige lijst die liefst ten minste
erfgoed wordt onderstreept, samen met een uitge-
om de 10 jaar wordt herzien. Sinds april 2009 zijn
balanceerde geografische vertegenwoordiging, is
166 van de 186 lidstaten op die vraag ingegaan.
dit een welgemeende doelstelling die in het beste
Hiermee is een soort van superinventaris van
geval pas langzaamaan zal worden gehaald.
F O R U M C O N TA C T
11
gebeurde op 24 juli 1996. Tot die tijd werd België Toelichting 2
vertegenwoordigd door een Belgische ambassa-
Tot de in 1978 ingeschreven culturele
deur en de vertegenwoordigers van de Vlaamse
goederen behoren:
overheid, van het Waalse Gewest en de Fransta-
• het historisch (archeologisch) nationaal
lige Gemeenschap.
park van de Anse aux Meadows, met
Een goede verstandhouding en overlegde coör-
sporen van een Vikingnederzetting die de
dinatie bleken iedere keer weer noodzakelijk als
eerste getuige is van Europese aanwezig-
het ging om het indienen van voorstellingsdos-
heid (Canada, Europa - Noord-Amerika);
siers, het beantwoorden van vragenlijsten, het in-
• de historische kern van Quito (Ecuador, Zuid-Amerika); • de rotskerken van Lalibilla (Ethiopië, Afrika); • de dom van Aachen (Duitsland, Europa Noord-Amerika); • de historische kern van Krakau (Polen, Europa - Noord-Amerika); • de zoutmijn van Wielicka (Polen, Europa Noord-Amerika); • het eiland Gorée (Senegal, Afrika); • het nationaal park van Mesa Verde, met eerste bewoning door indianen vanaf de
nemen van bepaalde standpunten… Inhoudelijk stelde dit echter geen noemenswaardige problemen aangezien de basisfilosofie en basisprincipes nagenoeg dezelfde zijn, ook al verschilt de weten regelgeving. De Conventie werd van kracht drie maanden na de ratificatie. Eind 1996 begin 1997 kwamen dan ook de uitwerking en indiening van de indicatieve lijsten (één per gewest) aan de beurt, als eerste stap voor het voorbereiden van inschrijvingsdossiers (zie toelichting 3).
8ste eeuw (VS, Europa - Noord-Amerika). Toelichting 3 Tot de natuurlijke goederen behoren:
Indicatieve Lijst 1997
• het nationaal park Nahanni (Canada, Europa - Noord-Amerika); • de Galapagoseilanden (Ecuador, LatijnsAmerika); • het nationaal park Simien (Ethiopië, Afrika); • het nationaal park van Yellowstone (VS, Europa - Noord-Amerika).
Voor Vlaanderen: • Antwerpen: Grote Markt, stadhuis, kathedraal; • de Kuip van Gent; • de Brugse binnenstad; • de Vlaamse begijnhoven. Voor Brussel: • de Grote Markt van Brussel;
Werelderfgoed in Vlaanderen en in de andere twee gewesten
V. Horta in Brussel.
Unesco werkt alleen met lidstaten. Aangezien on-
Voor Wallonië:
roerend erfgoed gewestmaterie is, was een ak-
• de vier scheepsliften van het Canal du
koord van de drie betrokken partijen nodig om tot de Conventie toe te treden, wat uiteindelijk
12
• de Vier belangrijkste herenhuizen van
F O R U M C O N TA C T
Centre in Hengouwen; • het kasteel, de tuinen en de rots van Freyr.
Eerste inschrijvingen
• deel uitmaken van een internationaal forum en
Na onderzoek van de bestaande Werelderfgoed-
een beweging die de ‘uitzonderlijke universele
lijst diende Vlaanderen de Vlaamse Begijnhoven
waarde’ van het erfgoed terdege weet te er-
in omdat ze een ‘ontbrekend type’ vertegenwoor-
kennen;
digden, als uitzonderlijke combinatie van immateriële, sociaal-religieuze, stedenbouwkundige en
• optreden voor solidariteit op wereldniveau om dit erfgoed te beschermen;
architecturale waarden. Van de 26 nog volledig
• helpen spijzen - of genieten - van de mogelijke
of gedeeltelijk behouden en beschermde begijn-
financiële bijdrage van het Werelderfgoedfonds
hoven werden de 13 meest representatieve ge-
(met voorrang voor derdewereldlanden) in ge-
selecteerd, rekening houdend met hun geografi-
val van natuurlijke of andere rampen die dit
sche verspreiding, ligging en omgeving, type en
erfgoed bedreigen of gedeeltelijk hebben ver-
aanwezige hoofdcomponenten zoals ommuring,
nield (bv. aardbevingen cf. Arequipa in Peru…,
poorten, kerk en eventuele kapellen, infirmerie,
overstromingen enz.…);
conventen en huizen met streekgebonden archi-
• de nodige bijstand verkrijgen voor bedreigd
tectuur. Aspecten als toestand van conservatie,
Werelderfgoed (bv. Nationale Parken in de De-
aan de gang zijnde of gepland onderhoud en/of
mocratische Republiek Kongo);
restauratie en uiteraard eigendomstoestand en
• een beroep kunnen doen op advies van inter-
beheer kwamen ook ruim aan bod. Het inschrij-
nationale deskundigen voor technische en an-
vingsdossier Beguinages Flamands. Un passé bien
dere problemen;
présent legde als serieel voorstel zijn weg af, star-
• de verantwoordelijke overheden kunnen her-
tend in juni 1997 op het Werelderfgoedcentrum
inneren aan het feit dat ze zich ertoe hebben
in Parijs en uitkomend in Kyoto waar het Comité,
verbonden de ‘uitzonderlijke universele waar-
tijdens zijn 23ste sessie, in december 1998, de be-
de’ van het ingeschreven goed te beschermen:
gijnhoven als cultureel erfgoed inschreef op basis
mogelijk drukkingsmiddel;
van de criteria (2), (3) en (4).
• genieten van het prestige van de inschrijving, onder meer als middel tot sensibilisatie van de
Wallonië bracht gelijktijdig de vier scheepsliften
bevolking en de betrokken overheden;
aan van het Canal du Centre met omgeving in La
• aanknopen bij het duurzame toerisme.
Louvière en Le Roeulx. Ze werden ook ingeschreven in 1998, op basis van de criteria (3) en (4)
In een stroomversnelling kwamen de volgende
evenals de Brusselse de Grote Markt met referen-
jaren ook nieuwe items aan bod. De belforten van
tie aan de criteria (2) en (4). Deze eerste reeks
Vlaanderen en Wallonië werden in 1998 ingediend
geeft een goed beeld weer van ons land, met zijn
door Vlaanderen, als trekker, met medewerking
religieuze, burgerlijke en industriële aspecten.
van het Waalse Gewest. Ze werden ingeschreven tijdens de 23ste sessie van het Comité in Marrak-
De ratificatie van de Conventie en de opname in
ech, in december 1999, op basis van de criteria
de Werelderfgoedlijst bieden volgende verplich-
(2) en (4). Deze seriële inschrijving die 31 bel-
tingen en voordelen:
forten omvatte werd in 2005 uitgebreid met 23
F O R U M C O N TA C T
13
gelijkaardige Franse torens. Dit gebeurde tijdens
per lidstaat opgetrokken tot één cultureel en één
de 29ste sessie in Durban, in juli 2005, waarbij de
natuurlijk erfgoed. Het totaal van te bespreken
titel Beffrois de Belgique et de France luidde en
items mag de 45 niet overschrijden. Om die reden
het geheel een belangrijke grensoverschrijdende
zijn de gewesten tot soepele akkoorden gekomen
seriële inschrijving werd.
om een soort van beurtrol aan te leggen. Tijdens zijn lidmaatschap droeg België onder meer
Midden 1999 kwamen vier voorstellen aan de
bij tot het aanpassen van de Guidelines die (pas)
beurt die tijdens de 24ste sessie in Cairns, eind
in 2005 verschenen en tot het opstellen van de
2000, in de Lijst werden opgenomen. Voor de
Verklaring van Budapest 2002, waarin het belang
Brugse binnenstad golden de criteria (2), (4) en
werd onderstreept van de Werelderfgoedlijst, van
(6), voor de kathedraal van Doornik de criteria (2)
de conservatie van ingeschreven goederen, van
en (4) en voor de belangrijkste vier herenhuizen
het opdrijven van opleiding en vorming en van
van Victor Horta in Brussel de criteria (1), (2) en
het aanmoedigen van de ruime communicatie in
(4). Voor het aparte geval van de neolithische si-
dit verband.
lexgroeven van Spiennes werden de criteria (1), (3) en (4) aangevoerd.
Het eerstvolgende dossier was, begin 2004, dat van het Antwerpse complex Woning, Ateliers en
14
Tijdens de Algemene Vergadering van 28-29 ok-
Museum Plantin-Moretus. In juli 2005 werd het
tober 1999 werd België verkozen lid van het Co-
in Durban goedgekeurd op basis van de criteria
mité. Tot de innoverende stellingen van de Belgi-
(2), (3), (4) en (6) met bijzondere aandacht voor
sche campagne behoorden het herleiden van die
de uitzonderlijke combinatie van historische resi-
deelname tot 4 in plaats van 6 jaar, om de rotatie
dentiële en pre-industriële architectuur, technolo-
te bevorderen, en het engagement om geen door
gische bekwaamheid, ambachtelijke uitrusting en
het Comité te beoordelen inschrijvingsvoorstellen
wereldwijde culturele uitstraling.
in te dienen om aldus niet tegelijk te moeten op-
In 2008 leidde het Brussels Gewest het dossier
treden als rechter en partij. De gereduceerde ter-
voor het Palais Stoclet (1905-1911) in. Tijdens zijn
mijn van 4 jaar wordt nu haast algemeen geres-
33ste Sessie in Sevilla 2009 keurde het Comité de
pecteerd. Het onderbreken van het aanbrengen
opname goed op basis van de criteria (1) en (2).
van dossiers niet, aangezien alleen Nederland dit
Het seriële en transnationale dossier L’œuvre ar-
voorstel navolgde. Het indienen van de laatste
chitecturale et urbaine de Le Corbusier, waarin zijn
vier dossiers vond nota bene plaats volgens de
Antwerps Huis Guiette (1926) naast 21 andere
toenmalige kalender, in juni 1999, en dus voor de
items werd voorgesteld door Argentinië, België,
eigenlijke verkiezing.
Duitsland, Frankrijk, Japan en Zwitserland tijdens
In Cairns 2000 werd met de steun van België, aan-
diezelfde sessie teruggestuurd voor herziening.
vaard dat een lidstaat slechts één voorstel mag in-
Wallonië heeft op zijn beurt begin 2009 zijn vier
dienen per jaar en dat het globaal aantal jaarlijks
belangrijkste 19de-eeuwse sites voorgelegd, met
te behandelen dossiers beperkt diende te blijven
name Le Grand Hornu, Bois du Luc, Bois du Cazier
tot 30. Later, in Suzhou 2004, werden de aantallen
en de Kolenmijn du Hazard. Het dossier wordt be-
F O R U M C O N TA C T
sproken in 2010 tijdens de 34ste sessie van het Comité die plaatsvindt in Brazilië.
Voor Wallonië: • het slagveld van Waterloo als einde van
Huidige toestand en vooruitzichten.
het Napoleontische tijdperk (2008);
Sinds de herzieningen van 2002, 2005 en 2008 telt
• het Panorama van de Slag van Waterloo,
de indicatieve lijst voor België nu nog 13 items.
een bijzonder interessant voorbeeld van
De aanvullingen houden rekening met aanbeve-
het panoramafenomeen (mogelijk in
lingen in verband met grensoverschrijdend en/ of
transnationaal verband) (2008);
transnationaal erfgoed en met weinig vertegen-
• het Plateau van de Hoge Venen (2008);
woordigde of ontbrekende types (zie toelichting
• de strook Bavay-Tongeren van de Romeinse heirbaan Keulen-Boulogne, gelegen in
4).
het Waals Gewest (2008); Toelichting 4
• De Maaslandse citadellen (2008);
Geactualiseerde Indicatieve Lijst
• Spa en het thermalisme, eventueel in (ge-
Voor Vlaanderen:
faseerd) transnationaal verband (2008).
• de historische kern van Antwerpen van de Schelde tot aan de omwalling van ca. 1250 (2002); • de Kuip van Gent en de twee abdijen die aan de oorsprong van de middeleeuwse kern liggen (2002); • zes eeuwen lange aanwezigheid van de Leuvense Universiteit in de historische binnenstad (2002); • erfgoedoorden - lieux de mémoire - en monumenten van de Grote Oorlog in de Westhoek en aanpalende gebieden.
Voor Vlaanderen blijft het volgen van het dossier Le Corbusier een belangrijke taak. Een prioriteit is nu bovendien het erfgoed van de Eerste Wereldoorlog in de Westhoek en aanpalende gebieden, een serieel, zo mogelijk met een grensoverschrijdend dossier dat in 2014 zou moeten worden besproken tijdens de 38ste sessie van het Comité. Voor een nieuw item dat nog niet voorkomt in de indicatieve lijst, met name het Nationaal Park Hoge Kempen met aangrenzende mijnsites van Winterslag, Waterschei, Zwartberg
Voor Brussel:
en Eisden heeft de Vlaamse overheid de vzw
• het Justitiepaleis van Brussel (2008);
Regionaal Landschap Kempen en Maasland de
• de Brusselse galerijen/De Sint-Hubertus-
opdracht gegeven vanaf 15 oktober 2009 een
galerij (2008), mogelijk serieel in gefa-
haalbaarheidsstudie te starten voor een mogelijke
seerd transnationaal verband;
erkenning als Werelderfgoed.
• het architecturale œuvre van Henry van de Velde (2008), mogelijk in serieel verband
Erkend Werelderfgoed en dan?
waarbij alvast zijn ‘Nouvelle Maison’ van
De opname in de Werelderfgoedlijst is geen doel
Tervuren en de Bibliotheek van de Univer-
op zich. Dit blijkt op verscheidene manieren. De
siteit Gent kunnen worden opgenomen.
eerst ingeschreven Vlaamse Begijnhoven wekten
F O R U M C O N TA C T
15
bij de media en andere publicaties en initiatieven en ook bij het grote publiek meteen een enorme belangstelling, die trouwens al voelbaar was tijdens het plaatsbezoek van de Unesco-expert in februari 1998. De onthullingen van de borden met het
Werelderfgoedembleem,
van februari 1999 in Brugge tot 20 maart 2000 in Leuven, stimuleerden de nieuws- en leergierigheid en de bewustwording over de waarde van dit erfgoed, niet alleen bij de begijnhofbewoners en beheerders maar ook bij de ruimere bevolking en de binnen- en
Begijnhof Lier - © VIOE - foto: K. Vandevorst
buitenlandse bezoekers. Boven-
16
dien raakte hiermee het begrip ‘Werelderfgoed’
van Dresden uit de lijst wegens de door de Unesco
ingeburgerd. De interesse ervoor in eigen land
niet gewenste brug - het hele verhaal enigszins
en elders werd hierbij ingebed in de groeiende
vereenvoudigd en laten uitschijnen dat het Unesco-
aandacht voor het erfgoed in zijn ruimste zin. Wel
Werelderfgoed een internationaal supercontrole-
heerst hierbij enige schroom en het latente idee
rend orgaan zou zijn. Iedereen kan het Comité,
dat de inschrijving een bijkomende last en zwaar-
vooral via het Werelderfgoedcentrum, op de
dere internationale inmenging met zich mee-
hoogte brengen van mogelijke of reële ingrepen
brengt. Vergeten wordt dat de lidstaat - in casu
die de uitzonderlijke universele waarde van een
het gewest - door toe te treden tot de Conventie
ingeschreven goed (zouden) (kunnen) aantasten.
zich ertoe verbindt zorgvuldig om te gaan met zijn
Het Comité onderzoekt tijdens zijn jaarlijkse ses-
erfgoed en vooral met zijn Werelderfgoed. Aange-
sies de toestand van problematische goederen.
zien een van de vereisten is dat het voorgestelde
Dergelijke meldingen worden daarbij nagetrok-
goed een wettelijke of traditionele bescherming
ken door contact op te nemen met de verant-
geniet, betekent dit dat de nodige maatregelen
woordelijke dienst/administratie in de betrokken
al zijn getroffen om de toestand van het goed te
lidstaat/regio. In eerste instantie wordt dan offi-
volgen en zijn behoud te verzekeren, samen met
cieel om een uitvoerig verslag gevraagd en na-
zijn binnen de 50 meter gelegen omgeving die
dien om een uitnodiging voor een plaatsbezoek
meestal als bufferzone fungeert.
door een internationaal expert. Indien men vindt
De pers heeft de laatste tijd - sinds het schrappen
dat het om een reëel gevaar gaat, wordt het in-
F O R U M C O N TA C T
geschreven goed overgeheveld naar de Lijst van
hierbij rekenen op technische en/of financiële
het Bedreigde Werelderfgoed. Tegelijk worden de
bijstand om met het goed in kwestie zorgvuldig
nodige aanbevelingen en richtlijnen geformuleerd
om te gaan. Ter herinnering: de doelstelling van
om van dit statuut af te komen. Het is pas indien
de Werelderfgoedconventie is vanaf het begin en
men ‘volhardt in de boosheid’ en geen positieve
nog altijd: het cultureel en natuurlijk erfgoed met
acties onderneemt dat het goed, vaak na lange
de nodige zorg omringen om het door te geven
tijd, wordt geschrapt, zoals bepaald door de Con-
aan de komende generaties en hierbij niet alleen
ventie. Sinds 1979 is dit voor de eerste keer ge-
terug te vallen op de lidstaten en hun administra-
beurd in 2007, voor het gebied van de Arabische
ties, maar ook de beheerders, de plaatselijke en
oryxen (of sabelantilopen) in Oman, ingeschreven
ruimere bevolking en de bezoekers erbij te be-
sinds 1994. Een tweede voorval was dat van de
trekken op een actieve en creatieve wijze.
Elbevallei in Dresden, Duitsland, ingeschreven in 2004 en van de Lijst verwijderd in 2009 na drie jaar onderhandelingen, jaarlijkse rapporten, expliciete en dringende, maar onbeantwoorde vragen
Suzanne Van Aerschot-Van Haeverbeeck | Consul-
enz.
tant Werelderfgoed
Op de Lijst van het Bedreigde Werelderfgoed te-
Meer info:
rechtkomen, ervaart de betrokken lidstaat als een
www.unesco.org
blaam. Het kan echter ook een middel zijn om de
whc.unesco.org
situatie opnieuw ter sprake te brengen en (hel-
www.onroerenderfgoed.be
pen) op te lossen. Op basis van het aanvaarde
www.vioe.be
solidariteitsbeginsel kunnen een aantal landen
www. unesco-vlaanderen.be
F O R U M C O N TA C T
17
Uit de kerk gestolen
Tijdens de strenge winter van 1739/1740 zat de
Mensen die zich aan dit vergrijp schuldig maakten
aartsbisschop van Mechelen, Thomas Philippus
werden meestal voor een kerkelijk tribunaal be-
d’Alsace (1714-1759), verveeld met een plaag
recht, of het nu leken of geestelijken waren.
van kerkdiefstallen die de parochies van zijn aartsbisdom teisterden. Op 15 januari 1739 gaf
Een kerkdiefstal per week
hij aan de pastoor van Lieferinge de opdracht om
Vandaag haalt niet elke kunstdiefstal in een kerk
het liturgisch vaatwerk en de ornamenten uit de
het nieuws. De grote media-aandacht is weg-
kerk te halen en veilig in zijn huis te bewaren.
gelegd voor de meest spectaculaire kunstroven,
Vijf maanden later, op 17 juni 1739, werd in heel
zoals de diefstal van het Byzantijnse kruis in de
het aartsbisdom een biddag gehouden tegen de
Doornikse kathedraal in 2008, of recenter nog de
kerkdiefstal.
brutale kunstroof in de Sint-Salvatorkathedraal te Brugge. Het stelen van belangrijke en bekende
18
Blijkbaar had men al in de 18de eeuw af te reke-
kunstobjecten is een hachelijke onderneming,
nen met kerkdieven. Tot het einde van die eeuw
weggelegd voor professionals. De kans is klein
werd kerkdiefstal als een zeer ernstig vergrijp
dat dergelijke objecten opduiken op de gewone
beschouwd. Behalve bidden, werden ook andere
kunstmarkt. De bezorgdheid ligt dan ook vooral
methodes ter bestrijding van deze misdaad ge-
bij het grote aantal ‘doordeweekse’ kunstdiefstal-
bruikt. Er werd een onderscheid gemaakt tussen
len in kerken, waarbij het vaak gaat om kleinere
het stelen van gewijde en niet-gewijde voorwer-
en makkelijk verhandelbare kunstvoorwerpen.
pen. Vooral in het eerste geval was er behalve van
Kerken herbergen immers een schat aan religieu-
diefstal ook sprake van heiligschennis of sacrile-
ze objecten met een kunst- of cultuurhistorische
gie, de ergste misdaad die men kon plegen en
waarde. Heiligenbeelden, schilderijen, zilverwerk,
die de doodstraf verdiende. Wellicht zijn kerkdief-
koperen kandelaren… - maar ook collectegeld -
stallen zo oud als er kerken zijn. Zelfs in de bijbel
worden met enige regelmaat ontvreemd uit ker-
lezen we al over tempelroof (Antiochus plundert
ken. De politie stelt dat er in België naar schatting
de tempel, 1 Makkabeeën 1: 16-24). In de mid-
iets meer dan één kerkdiefstal per week plaats-
deleeuwen viel kerkdiefstal onder simonie (naar
vindt. Helaas worden kunstdiefstallen - vooral
de handel van Simon de Tovenaar uit Handelingen
in kerken - niet altijd aangegeven bij de lokale
8, 18) - een term die in de eerste plaats op het
politie, waardoor er onduidelijkheid bestaat over
handelen in geestelijke ambten duidt, maar ook
het exacte aantal kunstdiefstallen dat jaarlijks ge-
voor de handel in kerkgoederen werd gebruikt.
pleegd wordt in België. In de pers circuleren cijfers
F O R U M C O N TA C T
gaande van 4.000 tot 15.000 kunstvoorwerpen
aangegeven en in andere gevallen worden de
die jaarlijks verdwijnen. Maar hoe zit dat nu echt?
processen-verbaal, opgemaakt door de lokale politiediensten, niet doorgestuurd naar de federale
Bij de sectie ART (Art Research Team), de dienst
collega’s. Nochtans zijn beide stappen cruciaal,
kunstcriminaliteit die deel uitmaakt van de Alge-
vooral in de strijd tegen kerkdiefstallen. Bij kunst-
mene Directie van de gerechtelijke pijler van de
diefstallen in kerken zijn immers vaak goed geor-
Federale Politie - Directie Criminaliteit tegen Goe-
ganiseerde daders aan het werk die dikwijls een
deren, worden per jaar slechts 250 kunstdiefstal-
zeker patroon volgen, zowel in de modus ope-
len gesignaleerd. Het gaat hier over kunstdiefstal-
randi, als in de streek waarin ze actief zijn, als in
len in het algemeen, dus ook die bij particulieren.
het soort werken dat ze stelen. Wanneer de dienst
De verhouding Vlaanderen - Wallonië is evenredig.
DJB ART op de hoogte is van een plotse stijging
Elk landsdeel kent ongeveer 110 feiten per jaar en
van het aantal kerkdiefstallen in een bepaalde re-
het Brusselse Gewest om en bij de 30 feiten.
gio, waarschuwen zij de omliggende politiezones
Tot daar de cijfers. De eigenlijke hoeveelheid dief-
en vragen aan de patrouilles uit deze zones extra
stallen ligt vermoedelijk heel wat hoger. Niet alle
aandacht te hebben voor verdachte handelingen
kunstdiefstallen worden immers aan de dienst
rond kerken. Na deze extra controles houdt zo’n
DJB ART overgemaakt. Vooral bij kerkdiefstallen
diefstallenplaag vaak vanzelf op. Na de aangifte
is onderrapportage een groot probleem. In som-
moet een pv dus ook bij de federale dienst DJB
mige gevallen wordt een kunstdiefstal niet eens
ART terechtkomen. Zij zijn het best geplaatst om
‘Recent werden bij een brutale kunstroof negentien kunstvoorwerpen gestolen uit de schatkamer van de Sint-Salvatorskathedraal in Brugge. De dieven gingen onder meer aan de haal met deze zeventiende-eeuwse monstrans en kelk.’ Bron: © Koninklijk Instituut voor Kunstpatrimonium (KIK)-IRPA, Brussel
Retabel, Hakendover Het met prachtige losse beelden gevulde DrieMaagdenretabel (1401-1410) uit de kerk van de Goddelijke Zaligmaker in Hakendover viel in de loop van de geschiedenis meermaals ten prooi aan diefstal. In 1974 werden zeven van de meest elegante stukken uit het retabel gestolen. De gestolen engel uit het annunciatietafereel werd in 1993 door een antiquair op de kunstmarkt ontdekt, gekocht en teruggeschonken aan de kerk. Bron: © KIK-IRPA, Brussel
Reliekhouder, Lessines Deze zomer werd een kostbare zilveren reliekhouder teruggevonden die in 1980 bij een kunstdiefstal uit de SintPieterskerk van Lessines werd ontvreemd. Het stuk was in het bezit van een verzamelaar die het te goeder trouw had gekocht. Van de dieven is er nog steeds geen spoor. Bron: © KIK-IRPA, Brussel
F O R U M C O N TA C T
19
diefstalpatronen te herkennen, waardoor nieuwe
Bovendien worden kunstdiefstallen niet altijd als
diefstallen voorkomen kunnen worden en bendes
dusdanig geregistreerd en is het bijna onmoge-
kunnen worden opgerold. Maar ook daar knelt dus
lijk ze van ‘gewone’ diefstallen te onderscheiden.
het schoentje: de processen-verbaal komen niet
Vaak loopt het al fout bij het opmaken van het
altijd bij deze gespecialiseerde federale dienst te-
proces-verbaal. Gestolen voorwerpen worden niet
recht.
altijd ingebracht onder de rubriek ‘kunstvoorwerpen’, maar bijvoorbeeld onder ‘allerlei’ of ‘decoratie’, waardoor de nationale gegevensbank geen juiste extractie van gegevens voortbrengt. Zo zorgt de rubriek ‘kunstwerken’ of ‘ouvrage d’art’ voor heel wat verwarring. Deze rubriek heeft betrekking op architecturale werken en allerhande inbreuken hierop zoals beschadiging van een wegdek, diefstal van straatverlichting of het omver rijden van verkeersborden. Een redacteur die het pv van een kunstdiefstal verkeerdelijk onder deze rubriek invoert, maakt de gegevens onvindbaar voor de speurder die op zoek is naar kunstdiefstallen. Maar ook wanneer de diensten van de statistiek gegevens willen opvragen met betrekking tot kunstcriminaliteit wordt vaak het
Ontdekking diefstal ‘Rechtvaardige rechters’. Bron: http://www.oogvanhorus.nl
trefwoord ‘kunstwerken’ gebruikt, waardoor de opgehaalde cijfergegevens geen juist beeld geven van het aantal effectieve kunstdiefstallen. Dit is de reden waarom er regelmatig onjuiste cijfers van 4.000 tot 8.000 feiten per jaar in de pers circuleren. Ook op internationaal vlak is het zeer moeilijk om zicht te krijgen op de omvang van de problematiek. Kunstdiefstallen worden zelden als een apart fenomeen in de statistieken opgenomen. Illustratief hiervoor is dat het Generaal Secretariaat van
Opsporingsbericht, ‘Rechtvaardige rechters’, 1935. Bron: http://speurrsite.erdasys.com/ In de nacht van 11 op 12 april 1934 werd een van ’s werelds beroemdste kunstwerken geschonden. Van het ‘Lam Gods’ van de gebroeders Van Eyck verdwenen twee panelen, waarvan er één tot vandaag nog steeds zoek is. 75 jaar later spreekt men nog steeds van de ‘kunstdiefstal van de eeuw’.
20
F O R U M C O N TA C T
Interpol jaarlijks slechts van 60 van de 188 leden antwoord krijgt op de vraag naar statistieken met betrekking tot kunstcriminaliteit. Vaak zijn lang niet alle cijfers volledig of wordt er gemeld dat er eenvoudigweg geen statistieken bestaan.
Het onderzoek naar kunstcriminaliteit
instellingen zijn privé-instellingen die - vaak on-
In de meeste ons omringende landen stelt het on-
der de vorm van een vzw - eigenaar zijn van hun
derzoek naar kunstcriminaliteit in het algemeen
erfgoed1. Het kunstpatrimonium in parochieker-
weinig voor. Italië is het best georganiseerd met
ken, beheerd door kerkfabrieken, wordt echter als
wel driehonderd agenten die dagelijks deze mis-
behorende tot het openbare domein beschouwd.
daadvorm trachten te bestrijden. Niet verwonderlijk als je bedenkt dat er in Italië jaarlijks twintigduizend kunstdiefstallen worden gepleegd. Ook daar gaat het veel vaker om diefstallen van kleinere objecten uit de vele kerken, dan om groots opgezette kunstroven. In Engeland houdt een divisie van Scotland Yard zich met kunstcriminaliteit bezig. Die is echter alleen in Londen actief. In Nederland tracht welgeteld één politieman deze vorm van dieverij te beteugelen en in België is kunstcriminaliteit ook geen prioriteit voor het parket en de politie. Enkel op de Gerechtelijke Centrale Directie is
Hakendover, gestolen retabel.
een cel fulltime belast met kunstcriminaliteit, de eerder vermelde sectie ART, of het Art Research
Wat (kunst)diefstallen bij particulieren betreft,
Team. In geen enkel Belgisch arrondissement is er
beschermt de wetgeving in België (volgens het
een onderzoeksteam exclusief met kunstdossiers
civil-law-systeem) de derde verkrijger te goeder
bezig. Enkele arrondissementen zoals Antwerpen,
trouw. Dit in tegenstelling tot de landen met een
Gent, Brussel en Luik hebben wel rechercheurs die
common-law-stelsel, waar de bestolen eigenaar
naast hun ‘gewone’ gerechtelijke dossiers even-
beschermd wordt. De bewijslast komt hierdoor in
eens constant een of ander kunstdossier lopen
België bij de bestolen eigenaar te liggen en vaak
hebben.
is de door hem ingediende klacht van diefstal het enige bewijs van eigendom. Met een goede in-
Belgische wetgeving
ventaris, voorzien van foto’s, afmetingen en speci-
In het algemeen zijn eenvoudige diefstal en dief-
ale kenmerken van de kunstobjecten maakt men
stal met braak in België wanbedrijven met een
zijn bewijskracht een stuk sterker. Het voorleggen
verjaringstermijn van 5 jaar, vanaf de datum van
van gedetailleerde gegevens betreffende een ge-
het misdrijf. Heling is sinds september 2007 een
stolen voorwerp en de snelle verspreiding ervan
voortdurend misdrijf geworden.
zijn noodzakelijk om de opsporing en de terugga-
Het geheel aan religieus erfgoed dat vatbaar is
ve van de objecten aan de rechtmatige eigenaars
voor diefstal, zit verspreid over kerken, kloosters
mogelijk te maken. Een gedupeerde kan zijn ge-
en zo meer. Kloosters, abdijen en andere religi-
stolen goed slechts terugeisen wanneer het bin-
euze instituten, bisdommen en andere kerkelijke
nen de 3 jaar na de diefstal teruggevonden wordt.
F O R U M C O N TA C T
21
Zo vlug mogelijk na de feiten aangifte doen bij
ICOM, de douane en enkele belangrijke musea en
de lokale politie is steeds een prioriteit. Bij het
verzekeringsmaatschappijen een uniforme stan-
terugvinden van een gestolen kunstwerk heeft de
daard voor de identificatie van kunstobjecten op-
huidige eigenaar, indien te goeder trouw, recht op
gesteld, de zogenaamde Object ID, waarmee het
een vergoeding in overeenstemming met de aan-
identificeren van gestolen kunst- en cultuurobjec-
koopprijs, te betalen door de eerste eigenaar. Bij
ten moet vergemakkelijkt worden. Ook in België
bewezen heling wordt door de rechtbank beslist
wordt deze norm gepromoot door de Federale
dat er geen vergoeding moet worden betaald.
Politie. Zo wordt eigenaars van kunstvoorwerpen
Voor kunstvoorwerpen uit parochiekerken gelden
aangeraden gebruik te maken van de registratie-
dus andere regels. Er is een groeiende tendens om
formulieren uitgegeven door het ministerie van
kerkgoederen de facto als niet-vervreemdbaar te
Binnenlandse Zaken, Algemene Directie Veilig-
beschouwen. De argumentatie is dat gebouwen
heid & Preventie, die gebaseerd zijn op deze norm
voor de openbare eredienst en de bijbehorende
(te downloaden via www.vps.fgov.be, onder pu-
roerende goederen - onroerend door bestemming
blicaties).
- deel uitmaken van het openbaar domein en ‘buiten de handel’ vallen (tenzij na uitdrukkelijke desaffectatie). Deze tendens wordt nog versterkt door de groeiende interesse voor de instand-
Voorkomen blijft belangrijker dan genezen.
houding van het kerkelijk patrimonium als een belangrijke vorm van cultureel erfgoed. Omdat kerkelijke goederen beschouwd worden als beho-
Een goede inventaris
rende tot het openbaar domein, zijn ze dus ook
Om een kunstcollectie goed te kunnen bescher-
niet vatbaar voor verjaring. Met andere woorden:
men is het noodzakelijk te weten waaruit ze pre-
gestolen kunstvoorwerpen uit een kerk kunnen te
cies bestaat. Een goede inventaris met degelijke
allen tijde worden teruggevorderd.
foto’s is dan ook een allereerste vereiste. Een inventaris biedt zelf uiteraard geen bescherming
Internationale verdragen en afspraken
tegen diefstal, maar bewijst wel zijn nut mocht
Kunstdiefstallen staan niet hoog op de internati-
u toch getroffen worden door een kunstroof. Het
onale agenda, net zomin op de nationale. Maar
belang van een goede inventaris wordt vaak dan
er bestaan wel degelijk internationale conventies
pas duidelijk.
en afspraken over de illegale handel in culturele
De kans dat de gestolen voorwerpen teruggevon-
objecten. De belangrijkste zijn de Unesco-conven-
den worden, kan oplopen tot 80 procent wanneer
2
tie van 1970 , onlangs door België geratificeerd, 3
22
de voorwerpen zorgvuldig waren gefotografeerd
en het Unidroit-verdrag van 1995 .
en geregistreerd. Bij het Art Research Team luidt
Ook in verband met de registratie van kunst-
het dat dit nog altijd niet voldoende gebeurt:
voorwerpen bestaan internationale afspraken in
slechts bij 35 à 40% van alle gestolen kunstvoor-
het kader van kunstfraude. In 1993 werd in sa-
werpen beschikken ze over een foto, en in som-
menwerking met onder andere Interpol, UNESCO,
mige gevallen gaat het om een foto van slechte
F O R U M C O N TA C T
Folder: Uit de kerk gestolen, online registratie van kunstdiefstallen in kerken en kloosters
kwaliteit. Het is op basis van een degelijke foto
praktische tips zie ook www.religieuserfgoed.be/
dat een gestolen voorwerp correct geseind kan
site/635.html).
worden. We vermelden hierbij uitdrukkelijk dat
De inbraak- en diefstalbeveiliging van als monu-
4
5
zowel de civiele als de kerkrechtelijke wetge-
ment beschermde kerken kan gefinancierd wor-
ving het opmaken van een inventaris voor kerk-
den via de restauratiepremie van de Vlaamse
gebouwen verplicht.
Gemeenschap (omzendbrief ML/10 betreffende de restauratiepremie voor beveiligingswerken
Preventie
aan beschermde monumenten). Men kan bij de
Een kerk blijft een uitermate kwetsbaar gebouw
Cel Beveiliging van de afdeling Monumenten en
dat op geregelde tijdstippen vrij toegankelijk
Landschappen eveneens terecht voor praktische
is en vaak niet volledig kan worden afgesloten.
ondersteuning bij de verwezenlijking van een
Daarnaast is het dikwijls onbewaakt en slecht
beveiligingsproject (meer info via www.onroeren-
verlicht, waardoor het een makkelijk te klaren
derfgoed.be).
klus blijkt te zijn voor veel misdadigers. Niet alleen elektronische beveiliging of andere vormen
Databanken voor gestolen kunst
van technopreventie bewijzen hun nut, maar ook
Bij het tegengaan van kunstcriminaliteit speelt het
relatief eenvoudige en goedkope organisatorische
internet een niet te onderschatten rol. Wanneer
of bouwkundige maatregelen kunnen in acht wor-
informatie over gestolen kunst snel en op grote
den genomen. Elk systeem moet in ieder geval
schaal verspreid wordt, vergroot de kans op terug-
inbraakwerend of vertragend zijn en risicover-
vinden aanzienlijk. Bovendien wordt het gestolen
hogend werken voor de daders. Zeer praktische
goed minder interessant voor de kunstmarkt. Er
tips werden uitgeschreven in de Church insu-
bestaan verschillende databanken die gegevens
rance guidance notes security, Ecclesiastical (zie
over gestolen kunst- en cultuurobjecten verza-
www.ecclesiastical.com/ourproducts/insurance/
melen. Op voorwaarde dat ze up-to-date zijn en
churchinsurance/index.aspx.
geraadpleegd worden, vormen deze databanken
Voor
eenvoudige
F O R U M C O N TA C T
23
een belangrijk wapen in de strijd tegen kunstcri-
(http://www.carabinieri.it/carabinieri/drvisapi.
minaliteit. Een essentiële vereiste is evenwel dat
dll?MIval=tpc_search).
de voorwerpen goed gefotografeerd en geregis-
Sinds 1947 houdt Interpol zich bezig met het
treerd zijn.
bestrijden van internationale kunstcriminaliteit. Deze internationale politieorganisatie telt 188
Databanken van politiediensten
lidstaten en beschikt over een databank waarin
De cel kunstcriminaliteit van de Federale Politie
momenteel informatie over zowat 34.000 gesto-
beschikt over een eigen databank voor gestolen
len kunstvoorwerpen zit. Sinds augustus 2009 is
kunstvoorwerpen, ARTIST genaamd. Deze data-
de databank ook toegankelijk voor het gewone
bank is echter enkel bestemd voor intern gebruik
publiek, mits men een wachtwoord aanvraagt
bij de politiediensten. Aan de hand van een pa-
(meer info: http://www.interpol.int/Public/Wor-
rametrische bevraging wordt alles wat je ziet,
kOfArt/Default.asp). Daarnaast verspreidt Interpol
beschreven door middel van een hiërarchisch
ook informatie over gestolen kunst via cd-roms,
opgebouwde thesaurus. Het gebruik ervan vergt
posters en de website.
geen uitgebreide kunsthistorische kennis van de medewerkers en het systeem is toepasbaar voor
Andere databanken
elk mogelijk voorwerp.
The Art Loss Register (http://www.artloss.com)
Binnen de dienst Financiële en Algemene Recher-
noemt zichzelf de grootste particuliere databank
che (FAR) van de Gerechtelijke Dienst van het Ar-
ter wereld van vermiste en gestolen kunstvoor-
op basis van persoonlijke interesse van de onderzoekers een lokale website gecreëerd waarop, onder de naam ‘project Brouwer’, de gestolen kunstvoorwerpen van dit arrondissement worden geplaatst. De afdeling houdt zich behalve met kunstcriminaliteit ook bezig met andere misdrijven.
24
werpen. Tegen betaling kan ieder-
“
via online fotoalbum kunnen gestolen kunstvoorwerpen op de website gerapporteerd worden
(http://users.telenet.be/
“
rondissement Oudenaarde (GDA) is
een er zijn gestolen voorwerpen laten registreren. Ook waardevolle bezittingen die niet gestolen zijn kunnen geregistreerd worden. Bij twijfel kan men een aanvraag indienen om te weten te komen of een object geregistreerd staat als vermist of gestolen. Daarnaast levert het ALR te betalen diensten voor het terug-
fedpol.far.oudenaarde/nederlands/page4.htm)
brengen van kunstvoorwerpen bij de rechtmatige
De Franse politiediensten hebben een databank
eigenaars. De Belgische politiediensten werken
vergelijkbaar met die van de Belgische politie.
niet samen met de organisatie.
Online worden kunstvoorwerpen die gestolen zijn
De website www.stolenart.be: Stolen art Listing
bekendgemaakt, alsook objecten die terugge-
Belgium is een initiatief uitgaande van kunsthan-
vonden zijn (http://www.gendarmerie.defense.
delaar Guy Campo & Campo in Berchem. In de
gouv.fr/judiciaire/). De Italiaanse carabinieri heb-
vorm van een online fotoalbum kunnen gestolen
ben de meest gesofisticeerde databank, maar het
kunstvoorwerpen op de website gerapporteerd
gebruik vergt wel een degelijke kunstopleiding
worden.
F O R U M C O N TA C T
In juni 2009 werd een nieuwe databank gelan-
mogelijkheid om opgemerkte gestolen voorwer-
ceerd die specifiek gericht is op gestolen kunst-
pen uit de lijst te signaleren bij de politie.
voorwerpen uit kerken en kloosters. De data-
Deze databank is vrij recent gelanceerd en nog
bank is te raadplegen via de portaalwebsite
relatief onbekend. Het systeem moet zijn efficiën-
www.religieuserfgoed.be en wordt beheerd door
tie nog bewijzen. Zoals bij elke vergelijkbare da-
het Art Research Team van de Federale Politie.
tabank, hangt het succes af van de mate waarin
Het initiatief gaat uit van het erfgoedproject Re-
het systeem wordt gebruikt. Daarom willen we
ligieus Erfgoed Online, een samenwerkingsproject
via deze weg een oproep doen aan alle erfgoed-
van het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur,
organisaties die kerkbesturen ondersteunen in het
de provincie Oost-Vlaanderen en de provincie
beheer van hun patrimonium: maak de databank
Antwerpen. Dit project beoogt de onlineregistratie
bekend en adviseer het gebruik ervan in geval van
en ontsluiting van het religieus erfgoed in Vlaan-
diefstal. Uit het voorafgaande blijkt heel duidelijk
deren. De databank wil niet alleen het gestolen
dat het snel inschakelen van de gespecialiseerde
erfgoed beter zichtbaar en kenbaar maken, ze
federale politiedienst voor kunstcriminaliteit heel
wil ook inspelen op de behoefte van de Federale
belangrijk is om het kunstwerk te kunnen terug-
Politie om snel over informatie te beschikken be-
vinden. Dit hebben de meeste gedupeerden ech-
treffende lokale diefstalaangiftes. Dit kan dankzij
ter niet zelf in de hand. Dankzij deze databank/
de directe samenwerking tussen bezoekers van
website kunnen ze dit proces zelf versnellen. Deze
de website en de Federale Politie. Via een aangif-
dienstverlening is bovendien volledig gratis.
teformulier op de website kan een diefstal worden aangegeven. Dit kan enkel indien er al een officiële aangifte bij de lokale politie is gedaan en
Petra Veldman | Centrum voor Religieuze Kunst en
er een pv is opgesteld. Deze voorwerpen worden
Cultuur (CRKC) vzw
gepresenteerd in een lijst die voor iedereen zicht-
Liezelotte De Clus | Centrum voor Religieuze Kunst
baar is op de website. Daarnaast bestaat ook de
en Cultuur (CRKC) vzw
1 In sommige gevallen voert het Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW) het beheer over een stuk religieus patrimonium. Op dit beheer is de OCMWwetgeving van toepassing. 2 Unesco Convention on the Means of Prohibiting and Preventing the Illicit Import, Export and Transfer of Ownership of Cultural Property, 14 november 1970. 3 Unidroit Convention on Stolen or Illegally Exported Cultural Objects, 24 juni 1995. 4 Decreet van 7 mei 2004, betreffende de materiële organisatie van de erkende erediensten. 5 Codex Iruris Canonici, boek IV, canon 1283, §2.
F O R U M C O N TA C T
25
EPB en EPC: bent u nog mee?
Als erfgoedbeheerder komt u ongetwijfeld in
Veel van die decreten zijn bepaald vanuit één
contact met allerlei wetten, decreten en andere
overheidsbevoegdheid, die geen of nauwelijks
regelgevingen die het gebruik en het beheer van
rekening houdt met andere domeinen, laat staan
uw erfgoed regelen of de omgang ermee bepa-
met erfgoed. De wet inzake brandveiligheid bij-
len. Behalve met de geldende verplichtingen voor
voorbeeld werd opgemaakt als een regelgeving
beschermd erfgoed moet ook rekening worden
voor nieuwbouw, maar wordt door menige lokale
gehouden met brandveiligheid, veiligheidscoör-
brandweercommandant ook integraal en verkeer-
dinatie, opvang en behandeling van regenwater,
delijk toegepast op historische gebouwen. Die ei-
afvoer van afvalwater, arbeidswetgeving, verze-
sen noodzaken aanzienlijke aanpassingen in het
keringseisen inzake inbraak en diefstal, toeganke-
gebouw en staan vaak lijnrecht tegenover de be-
lijkheid enzovoort. Specifieke erfgoedtypes, zoals
langen van de erfgoedzorg.
het rollend, rijdend, vliegend en varend erfgoed,
Elke dienst heeft zijn maatschappelijke verant-
zijn dan weer onderhevig aan beperkingen inzake
woordelijkheid en wil daarover maar zelden in
gebruik en opslag van chemicaliën, uitstoot van
open dialoog treden met de erfgoedsector. Om-
verbrandingsgassen, afvalwaterverwerking, vei-
gekeerd zijn de bepalingen inzake erfgoedzorg
ligheidsnormen en andere. De erfgoedbeheerder
dan weer een streep door de rekening van andere
ziet al gauw door de bomen het bos niet meer.
diensten die vanuit hun eigen logica handelen. Wie heeft het laatste woord en wie trekt aan het
Die maatregelen zijn goed bedoeld maar kennen
kortste eind?
in de praktijk soms een gebrekkige uitvoering of leiden tot zinloze uitgaven. Zo is er de verplichting
EPB en EPC
om bij werkzaamheden een veiligheidscoördinator
Voor gebouwen zijn er de laatste drie jaar nog
aan te stellen, bedoeld om het aantal ongevallen
twee nieuwe richtlijnen bijgekomen, gefocust
in de bouwsector drastisch te verminderen. Menig
op milieubewust omgaan met energie en dus op
bouwheer werd echter al geconfronteerd met een
energiebesparing: EnergiePrestatie en Binnenkli-
obligate en dure veiligheidscoördinator die zelden
maat (EPB) en EnergiePrestatieCertificaat (EPC).
of nooit een bezoek bracht aan het erfgoed en
Deze en andere maatregelen werden als Euro-
die voor het veiligheids- en gezondheidsplan, het
pese richtlijnen uitgevaardigd om de CO2-uitstoot
coördinatiedagboek en het postinterventiedossier
te verminderen, waardoor de lidstaten van de Eu-
algemene standaardkopieën verkocht.
ropese Unie verplicht zijn ze te vertalen in hun eigen nationale of regionale wetgeving.
26
F O R U M C O N TA C T
Als u een aanvraag voor een steden-
met een religieuze func-
bouwkundige vergunning indient,
tie kunnen een aanvraag
moet een gebouw, bedoeld voor
indienen bij het Vlaams
menselijk gebruik, voldoen aan
Energieagentschap om een
welbepaalde EPB-eisen inzake iso-
vrijstelling te verkrijgen.
latie, ventilatie, verlichting, verwarming enzovoort. Afhankelijk van het type gebouw (school,
Energieprestatiecertificaat Bron: www.energiesparen.be
kantoor, woning…) en de aard van de werkzaamheden (nieuw-
Nieuwbouw en verbouwing aan
bouw, uitbreiding, herbouw…),
of nabij erfgoed dienen wél te
worden specifieke eisen ge-
voldoen aan de gestelde energie-
steld. Nu moet men ook een EPC-certificaat
eisen, voor zover die werkzaam-
kunnen voorleggen wanneer een gebouw wordt
heden al toegelaten zijn door het Agentschap
verkocht (sinds 1 november 2008) of verhuurd
R-O Vlaanderen (voorheen afdeling Monumenten
(sinds 1 januari 2009). Op die manier kan de kan-
en Landschappen). Wanneer men bijvoorbeeld
didaat-koper of -huurder het energieverbruik van
slechts één deuropening wil dichtmetselen, dient
de diverse gebouwen vergelijken. In de praktijk
dit nieuwe, dichtgemetselde gedeelte wel te
is hiervan nog niet veel te merken en schiet het
voldoen aan de EPB-eisen. Dit lijkt nogal zinloos,
certificaat zijn doel voorbij. Zeker voor oudere ge-
aangezien de rest van het historische gebouw
bouwen (en dus het gros van het erfgoed) is de
helemaal niet of nauwelijks geïsoleerd is en dit
verkoper of diens vertegenwoordiger niet geneigd
ene, wellicht kleine, geïsoleerde gedeelte niet
het certificaat meteen voor te leggen.
veel verschil zal maken in het energieverbruik. Voor het Energieagentschap is het echter belang-
Vrijgesteld... of toch niet
rijk dat alles wat nu dichtgemaakt en bijgebouwd
Beschermde monumenten en bestaande gebou-
of nieuw gebouwd wordt, voldoet aan de huidige
wen in een beschermd landschap, stads- of dorps-
isolatie- en ventilatie-eisen.
gezicht in Vlaanderen zijn vrijgesteld van de EPBregelgeving. Ook de gebouwen die opgenomen
Hoewel beschermde monumenten vrijgesteld
zijn in de inventaris van het bouwkundig erfgoed
zijn van de EPB-regelgeving, zijn ze niet vrijge-
zijn vrijgesteld, voor zover die vrijstelling nood-
steld voor de EPC-certificaten. Dit betekent dat u
zakelijk is om de erfgoedwaarde te behouden.
bij verkoop of verhuring een EPC-certificaat moet
De vrijstelling is operationeel geworden sinds de
kunnen voorleggen. Sommigen menen dat dit de
administrateur-generaal van het Vlaams Instituut
verkoop- of huurprijs van oude panden omlaag
voor het Onroerend Erfgoed de inventaris op 14
haalt. Dit valt sterk te relativeren. Op de websites
september 2009 officieel heeft vastgesteld. U
voor verkoop en verhuring van gebouwen wordt
kunt nagaan of uw pand op de lijst voorkomt op
de EPC-score zelden vermeld. Zal een koper of
de website http://inventaris.vioe.be. Gebouwen
huurder van een historische woning niet eerder
F O R U M C O N TA C T
27
gecharmeerd zijn door
is en in een goede toe-
de erfgoedwaarde en
stand verkeert, is enkel
de minder goede ener-
glas probleemloos te
gieprestatie als bijzaak
vervangen door dubbel
beschouwen?
glas. Indien dit niet kan of mag, blijft er nog de
Energie besparen
keuze voor verbeterd
Ook met een vrijstelling
thermisch
van
enkel glas. Een andere
EPB-regelgeving,
isolerend
blijft het echter zinvol
mogelijkheid
te overwegen hoe men
tweede
‘achterzetraam’
in zijn historisch pand energiebesparende
Vlaams Energieagentschap Bron: www.energiesparen.be
is
een
zogenaamd langs
de binnenzijde. Vermijd
maatregelen kan toepassen, uiteraard met res-
in ieder geval om de ramen meer te isoleren dan
pect voor de erfgoedwaarde. De energiedeskun-
de muren. Hierdoor zou het koude vlak zich wel
dige die het EPC-certificaat opmaakt, moet u in
eens kunnen verleggen van de ramen naar de
principe ook concrete maatregelen en oplossin-
muren, wat problemen als condensatie en schim-
gen voorstellen om het energieverbruik te ver-
mel veroorzaakt.
minderen. Wat isolatie betreft, kan de grootste energiebesparing worden verkregen door dakiso-
Behalve het dak en de ramen zijn ook de gevels te
latie: ofwel langs de binnenzijde (bv. tussen de
isoleren. De naoorlogse gebouwen die opgetrok-
kepers), ofwel langs de buitenzijde - indien de
ken zijn met een spouw, kunnen geïsoleerd wor-
waardevolle dakconstructie binnenisolatie onmo-
den door het inspuiten van spouwmuurisolatie.
gelijk maakt. Buitenisolatie veronderstelt echter
Vele monumenten hebben echter geen spouw.
meer werk, aangezien alle dakpannen of leien
Ze kunnen ofwel langs de buitenzijde ofwel langs
eerst weggenomen moeten worden. Bovendien
de binnenzijde worden geïsoleerd. De beste ma-
moet men in dat geval rekening houden met een
nier is het isoleren langs de buitenzijde van de
verhoging van het dak, wat problemen kan ople-
gevel, maar dit is bij historische gebouwen vaak
veren bij topgevels en dakdichtingen. Indien het
niet mogelijk. Een andere oplossing is het plaat-
isoleren van het dak onmogelijk is en de zolder-
sen van isolerende voorzetwanden langs de bin-
ruimte niet gebruikt wordt voor bewoning, biedt
nenzijde. Vermijd wel koudebruggen te creëren
isolatie van de zoldervloer een oplossing.
ter hoogte van de vloeren en binnenwanden die loodrecht op het gevelvlak aansluiten. Daartoe
28
Het beter isoleren van de ramen is een tweede
raadt men aan de isolatie tot 1 meter achter het
belangrijke energiebesparende maatregel. Hier
gevelvlak door te trekken langs de binnenmu-
zijn, afhankelijk van het raamtype en de toestand
ren. Voor bepaalde projecten kan het interessant
van het raamkader, verschillende oplossingen mo-
zijn het zogenaamde ‘box in box principe’ toe te
gelijk. Wanneer het raamprofiel voldoende breed
passen. Dit betekent dat in de binnenruimte een
F O R U M C O N TA C T
gesloten ‘thermische box’ wordt geplaatst op een
schermde monumenten een bijkomende subsidie
bepaalde afstand van de buitenmuur. Dit systeem
worden verkregen. Die is echter niet gepreciseerd
zal toegepast worden in de Boekentoren van de
in een regelgeving, waardoor daarover toch wat
Gentse universiteit. De archiefruimtes vinden dan
onduidelijkheid bestaat. Bovendien hangt het
een onderkomen in een gesloten ‘thermische
vaak af van de erfgoedconsulent die al dan niet
box’ midden in de ruimte. Wanneer isoleren aan
toestemming geeft voor energiebesparende initi-
de buitenzijde noch aan de binnenzijde mogelijk
atieven. Voor de erfgoedbeheerder komt het erop
is, kan men overwegen de gevel te hydrofoberen,
aan die consulent te overtuigen van de kwaliteit
zodat die niet meer nat kan staan. Over de voor-
van de overwogen ingrepen.
en/of nadelen van hydrofoberen zijn er in de erfgoedsector evenwel heel wat discussies.
EPB en EPC beogen beide een lager energieverbruik. Duurzaam bouwen betekent echter veel
Niet enkel het isoleren van het gebouw zorgt voor
meer dan energie alleen. Het omvat ook het
energiebesparing. Een van de belangrijkste ener-
hergebruik van regenwater, het beperken van
giebesparende maatregelen die men kan nemen,
afval, de toegankelijkheid van het gebouw, mo-
is het rationaliseren van de verwarmingsinstalla-
biliteitsaspecten, flexibiliteit van het gebouw
tie. De vervanging van een oude ketel door een
enzovoort. Daarnaast valt ook een duurzaam en
nieuwe (bij voorkeur een hoogrendementsketel
milieuvriendelijk materiaalgebruik te overwegen.
of condenserende verwarmingstoestellen) kan
Historische gebouwen zijn meestal opgebouwd
heel wat energie besparen. Bovendien is dit soms
uit milieuvriendelijke materialen en zijn wat dat
makkelijker te realiseren dan de eerder opgesom-
betreft als ‘duurzaam’ te bestempelen. Met hun
de ingrepen.
leeftijd als bewijs.
Wat doorgaans vergeten wordt, is dat ook de be-
Tot slot toont de nieuwe regelgeving rond EPB
woners een belangrijke rol spelen bij energiebe-
en EPC opnieuw aan dat er nood is aan een ‘ob-
sparing. Een bekend fenomeen is het niet te on-
servatorium’ op Europees, nationaal en regionaal
derschatten ‘rebound-effect’. Mensen die in een
niveau om proactief en preventief uitzonderings-
goed geïsoleerd gebouw wonen, denken vaak
maatregelen voor erfgoed te treffen in nieuwe
dat het vervolgens niet meer fout kan gaan. Dus
richtlijnen, wetten en decreten. De inlassing van
wordt de verwarming wat hoger gezet, waardoor
een ‘erfgoedtoets’ in het regelgevend proces is
het energieverbruik weer de hoogte ingaat en het
een ander instrument dat problemen, aanpassin-
besparingseffect van de isolatie verdwijnt. Bewo-
gen en uitzonderingsmaatregelen achteraf ver-
ners en gebruikers van een slecht geïsoleerd ge-
mijdt.
bouw daarentegen verwachten hoge kosten, zetten daarom de verwarming wat lager en trekken
Meer info
eventueel een trui aan.
Meer informatie over energiezuiniger wonen, premies, EPB en EPC vindt u op www.energiesparen.
Binnen de restauratie- en onderhoudspremies kan
be. Ook bij het FORUM kan u terecht met vragen
voor energiebesparende maatregelen aan be-
over de inhoud van dit artikel.
F O R U M C O N TA C T
29
FORUM-enquête In juni 2009 organiseerde het FORUM VOOR ERFGOEDVERENIGINGEN VZW (toen nog onder de naam VCM-Contactforum voor Erfgoedverenigingen vzw) een uitgebreide enquête bij zijn leden. Het doel van deze enquête was een bevraging van de aangesloten verenigingen inzake de publieksmomenten van het FORUM en de Ontmoetingsdag in het bijzonder. Aangezien het FORUM de banden met zijn leden meer wil aanhalen en verder wil uitwerken, werd ervoor gekozen om de enquête uitsluitend naar de leden te versturen. In totaal gingen 260 enquêtes de deur uit, hoofdzakelijk via elektronische weg. Niet minder dan 90 verenigingen, ruim 34%, bezorgden hun ingevulde enquêteformulier terug aan de FORUM-coördinatiecel. Zo’n respons mag zonder twijfel een succes worden genoemd. De betrokkenheid van de FORUMachterban is kennelijk groot. Tijdens dit onderzoek zijn een heel aantal punten naar voren gekomen waaruit blijkt dat de werking van het FORUM, en de Ontmoetingsdag in het bijzonder, door zijn leden vrij positief ervaren wordt.
Ontmoetingsdag 2009 - Foto: Stephan Dewickere
Het merendeel van de verenigingen staan positief
voeren. Bij de bepaling van de werking en het pro-
tegenover een initiatief zoals de Ontmoetingsdag
gramma van het FORUM staan de wensen van de
en vindt de FORUM-Ontmoetingsdag een belang-
leden uiteraard op de eerste plaats. Tegelijk moet
rijke activiteit. Het is natuurlijk prettig om te horen
die werking ook de toets van strategische wen-
dat de verenigingen vinden dat het FORUM over
selijkheid en contextuele haalbaarheid doorstaan.
het algemeen goed bezig is. Nog belangrijker zijn
In ieder geval wil het FORUM
echter de punten van kritiek die uit de resultaten
ENIGINGEN
van de enquête naar voren kwamen. Uit de en-
bedanken die de moeite nam om de enquête te
VOOR
ERFGOEDVER-
iedereen hartelijk en welgemeend
quête bleek dat het FORUM alert moet blijven en
beantwoorden. Hieronder leest u een beknopt
zijn werking steeds opnieuw kritisch moet bena-
verslag van de enquête. Het uitgebreide verslag
deren en blijven bijsturen waar mogelijk. Dankzij
kan u raadplegen op onze website: http://www.
deze enquête heeft het FORUM nu een duidelij-
forumerfgoedverenigingen.be/nl/index.cgi?s_
ker beeld van zijn sterktes en zwaktes en wil het
id=360&id=1770&basis=|360|1770
daar zo goed mogelijk op inspelen. Eenvoudig is
30
dit natuurlijk niet. Er zijn immers grenzen aan de
Resultaten en conclusies
financiële en personele middelen. In deze om-
Uit de enquête is gebleken dat het merendeel
standigheden is het des te belangrijker de ac-
van de respondenten (maar liefst 77%) 1 of meer
ties zo doeltreffend mogelijk te kiezen en uit te
Ontmoetingsdagen heeft bijgewoond. De meeste
F O R U M C O N TA C T
van deze verenigingen zijn 5 tot 10 jaar bij het
verenigingen vinden dat de lezingen inhoudelijk
FORUM aangesloten, hebben hun thuisbasis in de
relevant zijn en dat ook het aantal lezingen op deze
provincie Antwerpen en houden zich bezig met
dag tot nu toe prima is, geeft de praktijk aan dat
bouwkundig en/of kerkelijk erfgoed.
ook deze factoren minder doorslaggevend zijn in de
Hoewel verenigingen duidelijk aangeven dat ze
beslissing om al dan niet naar een Ontmoetingsdag
het belangrijk achten dat het FORUM een Ontmoe-
te komen. In de toekomst zal het FORUM evenwel
tingsdag organiseert, blijkt dat deze mening niet
steeds blijven streven naar relevantie en kwaliteit.
altijd tot deelname aanzet. Zowel de enquêtere-
De externe factoren ‘overaanbod van colloquia en
sultaten als de gegevens uit de FORUM-databank
studiedagen’ en de interne factor ‘hoge kostprijs’
geven immers aan dat het slechts een minderheid
blijken de deelname van verenigingen aan een
van de aangesloten verenigingen is die jaarlijks
Ontmoetingsdag te bemoeilijken. Het FORUM pro-
aan de Ontmoetingsdag deelneemt. Tijdens ge-
beert de kostprijs voor zijn activiteiten echter zo
sprekken (o.a. op de Rondetafels in juni 2009)
laag mogelijk te houden. Dit zal in de toekomst
worden vaak de themakeuze en de locatie als
niet anders zijn, zeker voor de leden. Het is even-
Ontmoetingsdag te komen. Uit het onderzoek is echter gebleken dat dit veeleer secundaire redenen zijn om niet te participeren. Thema’s die aansluiten bij de eigen werking zijn duidelijk participatiebevorderend. De meerderheid van de verenigingen
wel uitgesloten dat een Ontmoe-
“
tingsdag een verlies-latende opera-
In de toekomst zal het FORUM evenwel steeds blijven streven naar relevantie en kwaliteit
kan zich echter prima vinden in de themakeuze van een Ontmoetings-
“
reden aangehaald om niet naar een
tie wordt. Verenigingen zien een Ontmoetingsdag vooral als een gelegenheid om contacten te leggen met andere verenigingen en personen uit de academische en overheidswereld, om informatie uit te wisselen, om
dag. Het FORUM probeert een gevarieerd aanbod
inzicht te krijgen in wat er leeft binnen de sector
te bieden, de thema’s goed af te wisselen en hier-
van het onroerend erfgoed en om de contacten
mee in te spelen op de actualiteit. Daarnaast pro-
met het FORUM zelf te onderhouden. Netwerking
beert het FORUM de Ontmoetingsdag ook jaarlijks
(met verschillende partijen) blijkt dus voor de
in een andere provincie te organiseren. Hierdoor
verenigingen een belangrijk doel te zijn op een
wordt de afstand voor de verenigingen beperkt
Ontmoetingsdag. Daarnaast willen verenigingen
en wordt elke provincie op haar beurt in de verf
de theorie aan de praktijk gekoppeld zien op zo’n
gezet.
dag. Hiervoor blijken workshops en wandelingen/excursies de ideale gelegenheden te zijn. De
Factoren die door de geënquêteerde verenigingen
timing van een Ontmoetingsdag speelt in mindere
daarnaast als participatiebevorderend worden
mate een rol. Als de verenigingen een voorkeur
aangegeven, zijn ‘de inhoudelijk relevantie’ van
moeten geven, dan gaat die uit naar het voorjaar
de thema-invulling en ‘het brengen van kwali-
(januari tot juni).
teitsvolle presentaties en lezingen’. Hoewel de
Verenigingen willen meer betrokken worden bij
F O R U M C O N TA C T
31
de invulling en uitwerking van een Ontmoetings-
erfgoeddisciplines (bv. cases in workshops) aan
dag. Dit betekent echter niet dat er uitsluitend
bod te laten komen. Hierdoor zullen ook meer
verenigingen aan het woord moeten komen. De
verenigingen zich aangetrokken voelen. Meer
koppeling tussen theorie (academische wereld)
zicht krijgen op de resultaten van de studiedag
en praktijk (verenigingen) wordt door de leden
kan door die resultaten en de gevolgen ervan (de
immers zeer hoog in het vaandel gedragen. Bo-
eventuele actiepunten) telkens kort te bespreken
vendien willen de verenigingen meer zicht krijgen
op de volgende ledendag. Daarnaast hebben de
op de resultaten van de Ontmoetingsdagen.
leden nog steeds de mogelijkheid om hun eigen ervaringen en bezorgdheden aan te kaarten. Er
Uit de enquête is gebleken dat de verenigingen
zal uitgebreid tijd worden gemaakt om de ban-
over het algemeen tevreden zijn over de huidige
den tussen het FORUM en zijn leden aan te halen
concepten (Ontmoetingsdag en Rondetafel). Om
en om de leden onderling met elkaar in contact
nog meer aan hun behoeften en wensen te vol-
te brengen. De ledendag wordt georganiseerd op
doen wil het FORUM
een unieke locatie die gelinkt is aan het thema
VOOR
ERFGOEDVERENIGINGEN
deze concepten enigszins in een nieuwe vorm
van de FORUMdag. Tijdens de ledendag zal dan
gieten.
ook een uitgebreide rondleiding plaatsvinden als kennismaking met de praktijk van het thema.
Vanaf 2010 zal het FORUM de traditionele Ont-
De FORUMdag ‘Erfgoed van de toekomst’ wordt in
moetingsdag vervangen door een FORUMdag en
het voorjaar van 2011 gehouden. Op die manier
de Rondetafels door een ledendag. Wegens de
kunnen de leden een reële impact hebben op de
opgelegde besparingen zullen deze evenementen
inhoud van deze studiedag en komt het FORUM
afwisselend georganiseerd worden. Dit is een tij-
tegemoet aan de vraag naar en behoefte aan een
delijke maatregel. Het is immers de bedoeling op
grotere betrokkenheid van de verenigingen bij de
termijn elk jaar een ledendag én een FORUMdag
werking van het FORUM. In tegenstelling tot de
te organiseren. In het voorjaar 2010 komt er een
ledendag richt de FORUMdag zich, behalve op de
ledendag. Op deze dag zal onder meer het thema
leden, ook op een breder publiek. Op deze FORUM
van de FORUMdag van het volgende jaar worden
dag zal de link met de academische en overheids-
voorgesteld. De ledenverenigingen krijgen dan de
wereld een meer centrale plaats innemen dan op
kans om hun mening over het thema te geven
de ‘ledendag’.
en suggesties te doen voor casestudies, locaties,
32
aandachtspunten en zo mee de invulling van de
Meer info:
FORUMdag bepalen. Hiermee wordt ingespeeld op
FORUM VOOR ERFGOEDVERENIGINGEN VZW
de wens van de verenigingen om meer betrokken
Erfgoedhuis Den Wolsack | Oude Beurs 27
te worden bij de uitwerking en invulling van een
2000 Antwerpen
studiedag. Deze grotere betrokkenheid van de le-
T: 03/212 29 60 | F: 03/212 29 61
den helpt het FORUM eveneens om nog meer in
info@forumerfgoedverenigingen.be
te spelen op de actualiteit en om verschillende
www.forumerfgoedverenigingen.be
F O R U M C O N TA C T
In ander licht: herbestemming van religieus erfgoed Op 23 februari (Brugge) en 4 maart 2008 (Mechelen) organiseerden het FORUM, het Agentschap R-O Vlaanderen en het Team Vlaams Bouwmeester een studietweedaagse over de toekomstperspectieven voor religieus erfgoed in Vlaanderen. Onder dezelfde titel ‘In andere licht’ verscheen nu bij het Agentschap het zeventiende M&L-Cahier over herbestemming van religieus erfgoed. Na een inleiding over het kerkelijk landschap,
zal niet blijven duren. Vooral vanuit de reguliere
de evolutie van het patrimonium en de bescher-
sector (orden en congregaties) valt op middel-
ming ervan bespreken diverse auteurs 27 concre-
lange termijn een sterk marktaanbod van panden
te herbestemmingsprojecten en één niet uitge-
te verwachten.
voerd project. Ze bieden een boeiende kijk op de diverse herbestemmingmogelijkheden, de ene al
Op het einde wordt er ook inspiratie in het buiten-
geslaagder dan de andere. Per project wordt eerst
land gezocht. In Groot-Brittannië werkten English
de geschiedenis beschreven en vervolgens het
Heritage en het Anglicaanse bisdom Manchester
project. Gezien de doelstelling van deze publicatie
samen aan een strategische, planmatige en over-
had het aandeel projectbeschrijving echter groter
koepelende aanpak. De Churches Conservation
mogen zijn. Achteraan volgen praktische richtlij-
Trust en, in Nederland, de Stichting Oude Gronin-
nen, interessante conclusies en aanbevelingen.
ger Kerken nemen het beheer van kerken over.
Zo is het boeiend om te constateren dat een
ICOMOS Australië lanceerde in 1999 het Burra
herbestemming minder als problematisch wordt
Charter dat de betekenis van de plek centraal stelt
ervaren naarmate de afstand groter is tot het
bij de besluitvorming, eerder dan klassieke visies
religieuze verleden van een gebouw. In diezelfde
op monumentenzorg zoals die al jaren toegepast
lijn ligt de conclusie dat hoe meer een religieuze
worden op basis van het charter van Venetië. Deze
gemeenschap betrokken wordt bij het beslissings-
nieuwe visie moet nog verder bekend worden ge-
proces, hoe kleiner de kans is op maatschappe-
maakt in Vlaanderen.
lijke problemen. Een andere conclusie is dat de besproken pro-
Voor het eerst biedt een publicatie zo’n overzicht
jecten zich vooral bij overheden situeren, dat er
van herbestemmingen in Vlaanderen. Voor het
meestal een herbestemming is in de zachte sector
eerst ook komt het Agentschap naar buiten met
en dat een meerderheid van de gebouwen zich
richtlijnen die gehanteerd worden bij de beoor-
in de sfeer van kloosters of abdijen situeert. Dat
deling van herbestemmingsdossiers. Die zouden
F O R U M C O N TA C T
33
Abdij van Tongerlo - Foto: Henri Gaud © Editions Gaud
richtinggevend moeten zijn voor zowel bouwheer,
Eduard Bressinck vzw. De administrateur-generaal
ontwerper als erfgoedconsulent. In elk geval is
van het Agentschap sprak er over het ‘Jaar van
het duidelijk dat elk project telkens weer maat-
het religieus erfgoed’, in Nederland, dat in 2008
werk is, waarbij steeds een delicaat evenwicht
via diverse activiteiten, initiatieven en publicaties
moet worden gezocht tussen respect voor de
een nieuwe dynamiek creëerde voor dit erfgoed.
geschiedenis, respect voor de erfgoedwaarden,
Hij suggereerde om een gelijkaardig initiatief te
integratie van hedendaagse elementen en een
nemen in Vlaanderen.
passend gebruik.
34
De voorstelling van de publicatie vond plaats op
U kunt het cahier bestellen via:
3 juli in een van de projecten en bij een lid van
diane.torbeyns@rwo.vlaanderen.be, op het tele-
het FORUM: de voormalige Jezuïetenkerk in Lier,
foonnummer 02/553 16 13 of via de website
beheerd door de open-monumentenvereniging
www.onroerenderfgoed.be.
F O R U M C O N TA C T
Nieuwe leden
De Spiegel vzw | De Casino vzw
tweemaal open voor het publiek, namelijk tij-
zetel: Collegestraat 34 bus 1 | 9100 Sint-Niklaas T: 03/776 11 98 | F: 03/776 63 27 www.renovatiedecasino.be | www.despiegelvzw.be Contactpersoon: Steven Verschoore | steven@despiegelvzw.be gsm: 0486/23 64 86
dens de Erfgoeddagen in 2008 en 2009. Aan de
Oprichtingsdatum: 21/09/1995
openstelling werden telkens concerten in het park gekoppeld en de bezoekers werden ingelicht via projecties, oude foto’s en plannen voor het renovatieproject. ANNA3 vzw zetel: Gaston Burssenslaan 17 | 2050 Antwerpen T: 03/219 79 43 | F: 03/219 32 29 www.anna3.be | info@anna3.be Contactpersoon: Erik Balbaert | erik.balbaert@telenet.be gsm: 0479/81 95 92 Oprichtingsdatum: 12/01/2009
De Spiegel vzw is een concertorganisatie met een brede muzikale werking. Thuisbasis is de foyer van de Sint-Niklase Stadschouwburg. Door de gestegen vraag naar concerten werd deze locatie te klein en wenste de vzw haar activiteiten te verschuiven naar het historisch waardevolle pand De Casino in de Stationsstraat te Sint-Niklaas. De vzw
De vereniging werd opgericht om de instandhou-
wil het gebouw in zijn oorspronkelijke staat her-
ding, het beheer en de ontsluiting van de Sint-
stellen. Na afwerking wil de Spiegel vzw zijn ge-
Anna-ten-DrieĂŤnkerk op Antwerpen-Linkeroever
meenschapsvormende concertwerking voor een
te verzekeren. De vereniging organiseert culturele
breed publiek in De Casino houden. Het project
activiteiten in de kerk, waarbij het de bedoeling
steunt op een breed draagvlak van vrijwilligers,
is een meerwaarde te geven aan het gebouw en
muziekliefhebbers, concertgangers, ondernemers
haar liturgische functie. Vanaf 2008 werden er
en mediamensen. Men beoogt bovendien een
diverse concerten en tentoonstellingen georgani-
heropleving van de stationsbuurt, waar het pand
seerd. De kerk werd ook opengesteld naar aanlei-
gelegen is. De Spiegel vzw stelde De Casino reeds
ding van de actie Open Kerken tijdens de zomer
F O R U M C O N TA C T
35
van 2009. De vzw ontfermt zich bovendien over
Cultureel erfgoed Annuntiaten Heverlee vzw
een grondige opfrisbeurt van de kerk. Het betreft
zetel: Naamsesteenweg 355 | 3001 Heverlee T: 016/39 90 11 of 016/39 93 20 www.annuntiatenheverlee.be archief.annuntiaten@scarlet.be Contactpersoon: Ria Christens | riachristens@hotmail.com
de modernisering van de elektrische vloerverwarming, de verlichting en de vernieuwing van het binnenschilderwerk.
Oprichtingsdatum: 04/02/2009
L’Avenirsite vzw zetel: Sionsplein 19 | 2500 Lier www.lavenirsite.be | info@lavenirsite.be Contactpersoon: Hilde Mariën | hilde.marien@skynet.be T: 03/480 64 96 Oprichtingsdatum: 12/01/2009
De L’Avenirsite, aan de vesten van de Stad Lier, werd gebouwd rond 1905. Na het faillissement van de oorspronkelijke borstelfabriek
36
kocht de familie Mariën in 1936 het pand om er
Deze vereniging voert het beleid en het dagelijkse
een fietsenfabriek in onder te brengen. Na de
beheer van het cultureel erfgoed van de annun-
verhuizing van de fabrieksactiviteit, in 1970, werd
tiaten in Heverlee. Dit houdt in dat het erfgoed
het gebouw nog gebruikt als opslagplaats voor
verzameld en in situ bewaard wordt. Zowel het
de fietsen. Begin 2006 werd begonnen met het
roerend als het onroerend erfgoed wordt in zijn
leeghalen van het pand. Hierbij werd al vlug de
globaliteit ontsloten en gevaloriseerd door mid-
schoonheid van dit industrieel erfgoed duidelijk.
del van wetenschappelijk onderzoek, publicaties
Inmiddels werd het staal gezandstraald en ge-
en tentoonstellingen. Andere publieksgerichte
verfd. Het glas werd vernieuwd. Verdere werk-
initiatieven zijn wandelingen en concerten. De
zaamheden zoals, sanering van de riolering, staan
vereniging werkt samen met lokale diensten voor
op het programma. Vanaf 2007 worden culturele
de uitwerking van erfgoedtrajecten, vooral met
activiteiten zoals tentoonstellingen, recepties,
betrekking tot het onderwijserfgoed. Dit jaar nam
workshops en tekenateliers georganiseerd. Mid-
de vereniging deel aan Erfgoeddag en Open Mo-
den 2009 presenteerde de stad Lier de krachtlijnen
numentendag. In 1995 werd een groot gedeelte
voor de ontwikkeling van de aangrenzende Sion-
van de campus van het Heilig-Hartinstituut te
site (nu stadsmagazijnen). Volgens die krachtlij-
Heverlee beschermd als monument. Sinds 2005
nen wordt de tuin van de L’Avenirsite deels straat,
loopt de restauratie van het Van Reeth-gebouw.
deels plein zonder groen. Om het beheer en de
Dit jaar werd begonnen met de restauratie van
toekomst van de L’Avenirsite te verzekeren werd
het dak en het glas-in-loodraam van de neogoti-
deze vzw opgericht.
sche kloostervleugel.
F O R U M C O N TA C T
Nieuwe publicaties
Kapellen in het Krekedal Een inventaris van veldkapellen, calvaries, kloosterkapellen en ander religieus erfgoed in Kortemark Ter voorbereiding van deze publicatie werd aan de Heemkring Crekel Beke de opdracht gegeven een inventaris op te stellen van alle bestaande kapelletjes op het grondgebied van de gemeente Kortemark. Dit project werd uitgebreid met een historisch onderzoek naar de verdwenen kapellen. Kapellen in het Krekedal is een kunstig uitgegeven boek van ruim 150 bladzijden met meer dan honderd kleurenfoto’s en heel wat geschiedkundige gegevens over 90 kapellen of monumenten, verspreid over de vijf parochies van de fusiegemeente Kortemark, aangevuld met een uitgebreide geschiedenis van acht kloosterkapellen in Kortemark, Handzame, Edewalle, Werken en Zarren. Deze inventaris leert dat de nood aan restauratie en onderhoud van veldkapellen groot is. Vanuit historisch en esthetisch oogpunt zijn enkele kapellen zeer waardevol. Vele zijn echter vervallen en dreigen in de kortste tijd te verdwijnen.
Kiewit was een feit, een vliegveld in Hasselt op grond van Zonhoven. Auteur Karin De Greeve verzamelde de grootste momenten en de mooiste anekdotes van 100 jaar Kiewit. Met unieke foto’s uit archieven van onder meer de familie van de eerste piloot op Kiewit en van het Koninklijk Paleis, beschrijft ze de evolutie van het vliegveld. Aero-Kiewit nam een vliegende start. De tsaar van Bulgarije en de prins van Roemenië kwamen er in de pionierstijd op bezoek, net zoals de eerste Belgische vliegenierster. Generaties leerden er het luchtruim boven Hasselt verkennen. In deze brochure wordt niet alleen teruggeblikt op de sterke bloeiperiodes, ook momenten van terugval komen aan bod.
Auteurs: Peter Bentein en Marcel Werbrouck
Schatten en scheepswrakken. Boeiende onderwaterarcheologie in de Noordzee Militaire schepen uit de twee wereldoorlogen, vrachtschepen en containers, houten zeilschepen, jachten en vliegtuigen… In de Belgische territoriale wateren bevinden zich maar liefst 277 bekende en onbekende wrakken die tijdens storm, oorlog of door brand zijn gezonken. Maritieme archeologen Dirk en Tomas Termote,
Uitgave: Heemkundige Kring Crekel Beke Kortemark | 151 blz. 30 euro (exclusief 5 euro verzendingskosten) Info en bestelling: Vlaams Centrum voor Genealogie en Heraldiek | Elflijnenlaan 3 | 8610 Handzame | T: 051/56.74.79 of Heemkring Crekel Beke | Wilgenlaan 12 | 8610 Kortemark T: 051/56.78.62
Aero-Kiewit, het oudste vliegveld van België Al in 1909, bij het prille begin van de luchtvaart, lagen de plannen voor een vliegveld in Kiewit (Hasselt) klaar en in 1910 kon het eerste vliegtuig opstijgen. Aero-
Auteur: Karin De Greeve Uitgave: Erfgoedcel Hasselt | 50 blz. | 5 euro (exclusief 6,59 euro verzendingskosten) Info en bestelling: Erfgoedcel Hasselt | Groenplein 1 | 3500 Hasselt | T: 011/23 96 96 | F: 011/ 23 95 36 | erfgoedcel@ hasselt.be | www.erfgoedcelhasselt.be of Dienst Toerisme | Lombaardstraat 3 | 3500 Hasselt
F O R U M C O N TA C T
37
auteurs van deze publicatie, geven voor het eerst een systematisch overzicht van elke hindernis in de Belgische territoriale wateren. Elk vergaan vaartuig draagt een schat van informatie mee voor archeologen en wetenschappers. De exacte plaats- en dieptebepaling van de wrakken is enerzijds nodig om onderzoek op de wrakken te kunnen doen. Anderzijds is deze bepaling van het grootste belang voor de veiligheid van de scheepsvaart. Schatten en scheepswrakken geeft per wrak de locatie aan, samen met gedetailleerde technische gegevens, de historische achtergrond en de actuele toestand van het wrak. De auteurs gebruiken schetsen, zeekaarten, onderwaterfotografie, historische afbeeldingen van de schepen en dieptescans om deze onbekende onderwaterwereld tot leven te brengen. Deze publicatie is het resultaat van bijna 5.000 duiken gedurende de laatste dertig jaar. Auteurs: Dirk & Tomas Termote Uitgave: Davidsfonds Leuven | 340 blz. | 34,50 euro (exclusief verzendingskosten) Info en bestelling: Bij de betere boekhandel of online via www.davidsfondsuitgeverij.be
Monumenten met een hart De 7 werken van barmhartigheid Open Monumentendag 2009 stond in het teken van een erg warm thema: zorg. Naar aanleiding van deze 21ste Open Monumentendag werd de publicatie Monumenten met een hart. De 7 werken van barmhartigheid uitgegeven. Deze publicatie werpt niet alleen een licht op monumenten en plekken waar aan armenzorg werd gedaan of waar voedselhulp werd verstrekt. U ontdekt ook hoe de drinkwatervoorziening in onze streken evolueerde, hoe er werd omgegaan met gevangen, psychiatrische patienten en waar reizigers terecht konden. Van watertorens en godshuizen, over gevangenissen en hospitalen, tot dorpspompen en grafmonumenten, de mooiste van deze ‘monumenten met een hart’ werden gebundeld in dit unieke boek met thema’s die tot op vandaag mensen beroeren. Monumenten met een hart. De 7 werken van barmhartigheid is een prachtig geïllustreerd boek met
38
F O R U M C O N TA C T
unieke historische foto’s en nieuw werk van Vlaanderens monumentenfotograaf bij uitstek Stefan Dewickere. Auteur: Patrick De Rynck Uitgave: Davidsfonds Uitgeverij | 168 blz. | 29,95 euro (exclusief verzendingskosten) Info en bestelling: Deze publicatie is verkrijgbaar in de betere boekhandel en bij de Coördinatiecentrum Open Monumentendag | www.openmonumenten.be
Over het leven en werk van architect Jos Viérin In 1949, nu zestig jaar geleden, overleed de Brugse architect Jos Viérin. Hij was reeds vóór de Eerste Wereldoorlog, maar voornamelijk tijdens het Interbellum actief als een verdienstelijk en veelzijdig architect. Na de oorlog van 1914-1918 was Jos Viérin nauw betrokken bij de wederopbouw van de Westhoek. Zo tekende hij niet alleen de plannen voor de totaal verwoeste steden Nieuwpoort en Diksmuide maar ook voor de heropbouw en de restauratie van tal van vernielde historische monumenten. Hij ontwierp ook veel religieuze bouwwerken, zoals het welbekende Zoutekerkje van de paters Dominicanen in het Zoute (Knokke), de abdij Zevenkerken van de paters Benedictijnen in Sint-Andries-Brugge en de priorij van de zusters Benedictinessen in Loppem. Als schepen van de stad Brugge was Jos Viérin ook politiek geëngageerd. Achttien jaar lang droeg hij in dat ambt bij tot het behoud van de stad Brugge. Door zijn invloed bleef de stad gevrijwaard van storende modernistische constructies. Naast talrijke illustraties bevat dit uitgebreide werk ook boeiende commentaar. Zo werpt het een helder licht op de vele realisaties van Jos Viérin, die zelfs nu nog zo duidelijk aanwezig zijn in het stadsbeeld en het landschap van Vlaanderen. Auteur: F. Michiel Viérin Uitgave: Comité Architect Jos Viérin f.v. | 198 blz. | 70 euro (inclusief verzendingskosten voor België) Info en bestelling: Mark Viérin | Langendamdreef 33 | 9881 Aalter | T: 09/296.11.16 | mark@vierin.be | www.architect-josvierin.info
Kunstglasramen in de Sint-Gummaruskerk van Lier De glasschilderkunst en meer bepaald de gebrandschilderde raamkunst in lood in kerken en kathedralen is typisch voor Noordwest-Europa. In zijn hoofdkerk bezit Lier een aantal schitterende glasramen waarvan het oudste dateert van het einde van de 15de eeuw. De ontwerpen van de oudste ramen zijn duidelijk beïnvloed door de beroemde Vlaamse schilders uit die tijd: Van Eyck, Van der Weyden, van der Goes en Bouts. Daarnaast toont de Sint-Gummaruskerk schitterende reeksen glasramen uit de renaissance, de neogotiek en de 20ste eeuw. Negen kunstglasramen, ernstig beschadigd door wind en regen, worden momenteel gerestaureerd. Dit bracht de gilde Heren van Lier op het idee om deze publicatie over de glasramen uit te brengen. Auteur Karel Geenen brengt deze unieke verzameling van glazenierkunst in kaart. In deze inventaris vermeldt hij de historische en materiële gegevens die hij aanvult met uitgebreide iconografische beschrijvingen. Auteur: Karel Geenen Uitgave: Gilde Heren van Lier vzw | 128 blz. | 35 euro (exclusief 8 euro verzendingskosten) Info en bestelling: Gilde Heren van Lier | Begijnhof | Martienushoek 4 | 2500 Lier hvl-glasramen@telenet.be | info@kunstglasramenlier.be | www.kunstglasramenlier.be
Het paleis op de Heide Architect Maxime Brunfaut en het sanatorium van Tombeek Twintig kilometer ten oosten van Brussel staat een paleis, het voormalige Sanatorium Joseph Lemaire. Het is een van de belangrijkste realisaties van de modernistische architectuur in België, ontworpen door architect Maxime Brunfaut. Ooit was het een kroonjuweel van de socialistische beweging, anno 2009 is het een ruïne. Het paleis op de heide vertelt het verhaal van het sanatorium, van bij
de eerste ontwerptekening tot de sluiting in 1987, een boeiend stuk sociale geschiedenis. Het boek brengt ook het verhaal van Maxime Brunfaut, modernist, socialist en utopist. Auteur Johan Wambacq had vijftien lange gesprekken met Brunfaut in de laatste jaren van zijn leven. Het laatste had plaats een week voor Brunfauts overlijden in 2003. Het boek vormt zo het intellectueel testament van een van de belangrijkste Belgische modernistische architecten. Het paleis op de heide geeft ook een overzicht van Brunfauts oeuvre, dat vele belangrijke realisaties telt, zoals het luchthavengebouw van Zaventem dat in de aanloop van Expo 58 werd gerealiseerd. De inleidende essays van architectuurtheoretici Hilde Heynen en Luc Verpoest plaatsen de architectuur en de figuur van Maxime Brunfaut in een breder architectuurhistorisch kader. Auteurs: Johan Wambacq, Luc Verpoest en Hilde Heynen Uitgave: ASP Editions | 176 blz. | 22 euro (excl. verzendingskosten) Info en bestelling: Amsab-ISG | Bagattenstraat 174 | 9000 Gent | T: 09/224 00 79 | publicaties@amsab.be | www.amsab.be
Van bouwvallig naar bijna nieuw Innovatief renoveren De boodschap van vandaag: het is nu tijd om te handelen. De markt van oude woningen en oude industriepanden raakt immers stilaan uitgeput, de prijzen zijn redelijk en door werktekort in de nieuwbouw bieden veel aannemers goede prijzen voor renovatieprojecten. In deze publicatie wordt ook aandacht besteed aan erfgoed: subsidies voor beschermde gebouwen, herbestemming van grote panden, de erfgoedmakelaar en een model van schatting van historisch of industrieel erfgoed. Auteur Arnold Lampaert geeft een handig en rijkelijk overzicht van praktische informatie, tips en budgetvriendelijke ideeën. Auteur: Arnold Lampaert Uitgave: Garant | 223 blz. | 30 euro (excl. verzendingskosten) Info en bestelling: online via www.maklu.be of bij de betere boekhandel.
F O R U M C O N TA C T
39
FORUM VOOR ERFGOEDVERENIGINGEN VZW Erfgoedhuis Den Wolsack | Oude Beurs 27 | 2000 Antwerpen T: 03/212 29 60 | F: 03/212 29 61 | info@forumerfgoedverenigingen.be www.forumerfgoedverenigingen.be
FORUM VOOR ERFGOEDVERENIGINGEN VZW is het samenwerkingsverband van het verenigingsleven in de monumentzorg, landschapszorg, archeologie en de zorg voor het varend, rollend, rijdend en vliegend erfgoed - een krachten-bundeling waarbij elke vereniging zelfstandig blijft. Verenigingen (vzw’s, beroepsverenigingen, kerkfabrieken) die in heel Vlaanderen en/of Brussel actief zijn, kunnen ‘effectief lid’ worden. Verenigingen met een kleinere actieradius worden ‘gebruiker-lid’. De zorg voor erfgoed staat centraal en wordt nagestreefd door het scheppen van een optimaal kader voor de werking van de verenigingen, door: onderling overleg, uitwisselen van informatie, dienstverlening, representatie van de leden. FORUM-CONTACT is een driemaandelijks tijdschrift, Het is gratis voor leden. Niet-leden kunnen een individueel abonnement nemen door storting van 20 euro op rekening 409-6594371-64 van het FORUM met vermelding “FORUM-CONTACT”. Het FORUM gebruikt uw adres uitsluitend om u op de hoogte te houden van zijn activiteiten of van de activiteiten van de ledenverenigingen en om u FORUM-CONTACT toe te sturen. U kunt uw gegevens in ons bestand altijd inkijken of aanpassen zoals bepaald in de wet van 8 december 1992 ter bescherming van de privacy.