Forum-Contact 64 by bg grafische vormgeving

BelgiĂŤ - Belgique P.B. - P.P. 1099 Brussel X BC 6476 Afgiftekantoor 1099 Brussel X - P3A9196

Driemaandelijks | Jaargang 17 | April | Mei | Juni 2010

Inhoud 3

Voorwoord

Een beheer- en onderhoudsplan voor het begijnhof van Hoogstraten

Bomen op een historische site: een zegen of staan ze in de weg?

Het eerste Erfgoedplein

Een brug te laat

Open Monumentendag: de vier elementen

Nieuwe leden

Nieuwe publicaties

Adverteren in Forum-Contact? Dat kan!

Colofon Verantwoordelijke uitgever: Bo Coolsaet | Oude Beurs 27 | 2000 Antwerpen Coördinatie: FORUM VOOR ERFGOEDVERENIGINGEN

VZW

Eindredactie: Ivo Adriaenssens Werkten mee aan dit nummer: Ivo Adriaenssens, Bo Coolsaet, Kathleen De Clercq, Liesbeth De Maeyer (OMD-Vlaanderen), Karel Dendooven, Frans Horsten (Het Convent), Adriaan Linters (VVIA), Dominique Van Staeyen, François-Xavier Carlier (Aliwen) Vormgeving: Bernhard Badie | bg.grafischevormgeving@skynet.be Druk: Drukkerij Verspecht | Londerzeel

Foto’s cover: Verbeke Foundation, Klemzeke ©Stefan Dewickere

Foto’s: François-Xavier Carlier (Aliwen), Luc Desaeger, Stefan Dewickere, Adriaan Linters (VVIA), Pascale Vanschoonbeek, Pieter Vanwildemeersch (Aliwen), vzw Het Convent, vzw IJzer en Vuur!

BO COOLSAET

Voorwoord

Wat brengt de toekomst? Dat was de centrale

praktijk blijkt dat bijvoorbeeld vergunningverle-

vraag van het eerste Erfgoedplein, dat plaatsvond

nende overheden nog niet op dezelfde golflengte

op 12 juni. Omgaan met erfgoed is uiteraard zor-

zitten. De toekomst lijkt echter vrij duidelijk. Om

gen voor het verleden, maar ook stilstaan bij erf-

het met een boutade te zeggen: erfgoed zal in de

goedzorg in de toekomst. Contradictio in terminis?

maatschappij geïntegreerd zijn of zal niet zijn.

Duidelijk niet want vandaag zal morgen gisteren zijn. En dat blijft een uitdaging, een groeiende

Het charter gaat ook expliciet in op projectma-

uitdaging zelfs, er komt immers altijd erfgoed bij.

nagement, -planning en -ontwikkeling. Wat dat

Welke items zullen in de toekomst een erfgoed-

betreft, is er voor de erfgoedsector zeker nog

label krijgen en als we die nu al kennen, moeten

werk aan de winkel. Erfgoedverenigingen, met

en kunnen we daar nu al vanuit een erfgoedvi-

zowel vrijwilligers als professionelen, moeten

sie mee omgaan? Of moet de tijd eerst zijn werk

daarin meer gestimuleerd en dus ook onder-

“

doen en zal het erfgoed vanzelf bovendrijven? In

steund worden. Het FORUM stelt al enige tijd gratis

tempo veritas…

een leidraad ter beschikking voor het ontwikkelen van een beleidsplan en een langetermijnvisie. We

Een mentale evolutie die zich wel steeds duidelij-

willen dit jaar nog een conceptnota voor erfgoed-

ker aftekent is dat - als we erfgoed ook nog in de

projecten lanceren, als nieuw basisdocument.

toekomst een plaats willen geven - de erfgoedsector deels zal moeten loskomen van de object-

Nog op het Erfgoedplein lichtte de coördinatiecel

en materiaalgerichte benadering die de voorbije

twee evoluties toe die u in de toekomst rechts-

decennia meestal gehanteerd is. Op de Ontmoe-

reeks zullen aanbelangen.

tingsdag 2008, in de Abdij van Male, lieten we u al kennismaken met het Australische Burrachar-

Momenteel is de Vlaamse overheid volop bezig

ter. Dit document reikt een kader aan voor de

met het uitdenken van een nieuw decreet Onroe-

erfgoedpraktijk en gaat verder dan het bekende

rend Erfgoed, dat alle voorgaande over monumen-

charter van Venetië uit 1964. Het Burracharter

ten, landschappen en archeologie zal vervangen.

stelt immers dat naast historische en materiaal-

Het FORUM is zeker voorstander van een grondige

technische ook sociale elementen, ecologische

herziening - en uiteraard verbetering - van de de-

uitdagingen en economische factoren integre-

creet- en regelgeving. In een kwarteeuw is het

rend deel uitmaken van het beslissingsproces. Dat

Vlaamse erfgoedland immers grondig geëvolu-

klinkt anno 2010 vrij logisch maar in de dagelijkse

eerd, nieuwe visies hebben hun intrede gedaan

F O R U M C O N TA C T

en het erfgoedspectrum is sterk verbreed: van pa-

één sterke Vlaamse organisatie voor onroerend

leizen tot beluiken, van de kathedraal tot en met

erfgoed. Zelf heb ik er al vaak voor gepleit om

oma’s vingerhoedje. Een nieuw decreet Onroerend

de bestaande versnippering in erfgoedland om

Erfgoed zal dan ook terdege rekening moeten

te zetten in een reële bundeling van de krachten.

houden met die verruimde en integrale context.

De reeds geschetste evolutie zal er ons vroeg of

Tegelijkertijd heeft de overheid nu ook de kans

laat sowieso toe dwingen. Nu is het moment om

om binnen het betrokken beleidsdomein werk te

ook hier het voortouw te nemen. Dit wordt echter

maken van administratieve vereenvoudiging.

geen gemakkelijke oefening omdat de taakstelling zeer divers is. Daarom vraag ik u heel nadruk-

Belangrijke aandachtspunten voor het nieuwe de-

kelijk als voorzitter om hierover na te denken en

creet zijn een effectieve afstemming met immate-

uw stem te laten horen. Als er een nieuwe orga-

rieel en roerend erfgoed en de betrokkenheid van

nisatie komt ter vervanging van wat nu bestaat,

diverse erfgoedactoren, naast de overheden. Wat

dan moet deze voldoende gedragen worden door

de afstemming betreft, stellen we voor om uit te gaan van een integraal en

onze leden. Dat is voor mij een absolute voorwaarde.

geïntegreerd erfgoedconcept en om de bestaande instrumenten

Wat herstructureringen in erf-

en begrippen open te breken.

goedland betreft, kan ik u nog

Op langere termijn moeten we

berichten over de evolutie in

ernaar streven om te werken

Nederland, die als spiegel voor

vanuit één erfgoedcodex waarin

Vlaanderen kan dienen. NCM,

zowel roerend, onroerend als immaterieel erfgoed opgenomen zijn. Het nieuwe decreet moet ook aandacht

destijds de inspiratiebron voor de oprichting van VCM, werd in 20072008 onder dwang van de overheid op-

hebben voor de grote groep van actoren. Wat de

gedoekt en ging deels over in het zeer ambtelijke

erfgoedverenigingen betreft blijft waakzaamheid

Erfgoed Nederland. Uit onvrede met deze situatie

geboden. Vanuit het FORUM moeten wij de meer-

werd door enkele belangrijke erfgoedspelers nu

waarde van een structurele relatie en constructieve

een nieuwe krachtenbundeling van het midden-

wisselwerking tussen overheden en middenveld

veld opgericht: de Federatie Instandhouding Mo-

blijven bepleiten.

numenten, kortweg FIM. We wensen onze Nederlandse collega’s alvast alle succes toe en hopen

De tweede evolutie betreft de gesprekken die

in de toekomst op een structurele samenwerking

momenteel worden gevoerd tussen Erfgoed

- zoals vroeger trouwens, want ook op dat vlak is

Vlaanderen, Open Monumentendag Vlaanderen

het verleden onze toekomst.

en het FORUM, om samen een nieuwe organisatie op te richten. Zoals uit het interview met

Warme groeten

minister Geert Bourgeois in het vorig nummer van FORUM-CONTACT al bleek, is hij een voorstander van

F O R U M C O N TA C T

Bo Coolsaet | Voorzitter

Verbeke Foundation, Klemzeke ©Stefan Dewickere

Een voorbeeld dat navolging verdient

Een beheer- en onderhoudsplan voor het begijnhof van Hoogstraten Toen vzw Het Convent in 1992 de eigendomsrechten van het begijnhof van Hoogstraten in erfpacht verwierf, ging alle aandacht naar het behoud en de restauratie van de woningen van het hof, dat niet meer was dan een ruïne. Nu, tien jaar na de oplevering van de werken, beschikt de vereniging over een beheer- en onderhoudsplan: een draaiboek met afspraken waardoor men nieuw verval wil voorkomen. Nadat het OCMW in 1979 een eerste restauratie-

Er werd uitdrukkelijk gekozen voor een zachte res-

dossier had zien mislukken, besliste de gemeen-

tauratie met behoud van het eigen karakter en de

teraad op 26 september 1984 het begijnhof over

waardevolle elementen van elke woning, zonder

te kopen van het OCMW. Vier jaar later werd de

het monument in die toestand te bevriezen. Zorg-

wijk ‘Begijnhof’ als herwaarderingsgebied erkend en ontving het stadsbestuur een 20-tal erfpachten restauratieprojecten. Geen van deze voorstellen bleek haalbaar, terwijl de toestand van het begijnhof zienderogen verslechterde. Vzw Het Convent Toen Het Convent zich, op 27 februari 1992, kandidaat stelde was het begijnhof dan ook niet veel meer dan een grote ruïne. De doelstellingen van de vijf initiatiefnemers kregen vaste vorm in de statuten van een vzw en in hun voorstel van erfpacht dat door de gemeenteraad op 26 juni 1992 werd goedgekeurd. Elk van de vierendertig leden van Het Convent verbond zich ertoe één woning te restaureren en samen stonden ze borg voor de restauratie van de gemeenschappelijke delen zoals de muur, de pompen en kapellen, de groenvoorziening en de drie woningen die Het Convent als museum ter beschikking zou stellen aan het stadsbestuur. © vzw Het Convent: Het begijnhof van Hoogstraten was in 1992 één grote ruïne.

F O R U M C O N TA C T

vuldig herstel van authentieke interieurelementen,

en zijn restauraties slechts een ultiem vangnet.

zoals plafonds en vloeren, schouwen en haarden,

Die visie vereist een andere mentaliteit en een

muurkasten, deuren en ramen, werd gecombi-

onderhoudsgerichte manier van denken. Men

neerd met de inbreng van eigentijdse elementen.

moet afstappen van de ‘alles-of-niets-planning’, waarbij men jaren niets onderneemt en na een

Contracten en conventies

relatief lange termijn van 15 of 20 jaar alle her-

De filosofie achter de restauratie van het begijn-

stellingen in een groot dossier opneemt.

hof en de afspraken met elk van de leden in ver-

Het grote voordeel van preventief onderhoud in

band met de restauratie van hun woning werden

een meerjarenplan is dat het monument perma-

vastgelegd in een conventie, een overeenkomst

nent in een betere conditie behouden blijft en dat

die integraal deel uitmaakte van de ondererf-

de eigenaar niet voor onverwacht hoge kosten

pachtcontracten.

komt te staan.

In die contracten en de conventies ging alle aandacht naar het behoud en de restauratie van de

Om dit te bereiken is routinematig en periodiek

totaal vervallen site. Het voorstel van Het Convent

technisch onderhoud noodzakelijk. Dit wordt tref-

was het voorstel van de laatste kans.

fend geïllustreerd aan de hand van de bijgaande grafiek.

Men kan het de initiatiefnemers niet kwalijk ne-

Op de verticale as wordt de ‘waardeparameter

men dat ze, geconfronteerd met het puin van de

van de toestand’ van het monument uitgezet.

woningen, geen aandacht schonken aan het on-

We denken hier bijvoorbeeld aan de technische

eventuele restauratie. Maar tien jaar na de oplevering van de restauratie, op het moment dat de eerste tekenen van gebrek aan onderhoud zich voordeden, stelde Het Convent vast dat de vzw ook wat het onderhoud betrof een sturende rol op zich

“

sche appreciatie, de kunsthistorische

om een monument goed te beheren is planmatig onderhoud essentieel

moest nemen. Restauratie versus onderhoud

conditie van het gebouw, de estheti-

“

derhoud van het begijnhof na een

waarde enz. De grafiek toont vanaf de oplevering van de restauratie (tijd = 0) een geleidelijke degradatie van het gebouw, die in het begin traag gaat, maar daarna steeds sneller. Bijvoorbeeld: als één dakpan verdwijnt, zullen de omliggende pannen ook verdwijnen, waardoor een steeds groter lek ontstaat dat de

Om een monument als het begijnhof goed te be-

dakstructuur kan aantasten enz. De degrada-

heren is planmatig onderhoud essentieel. Voor Het

tiesnelheid neemt dus toe als er niets onderno-

Convent is onderhoud de meest efficiënte vorm

men wordt. Vanaf een bepaald moment toont de

van monumentenzorg. Veel restauraties zijn het

grafiek aan dat het degradatieniveau onder het

gevolg van langdurig gebrek aan onderhoud. Door

functionele niveau is gezakt, waardoor effectieve

het uitvoeren van sober, doelmatig preventief on-

schade optreedt. Om grote herstellingen of res-

derhoud kan men dure herstellingen voorkomen

tauraties te vermijden, is het aangewezen tijdig

F O R U M C O N TA C T

het nodige onderhoud te verrichten en dus een

Een onderhoudsdraaiboek

veiligheidsmarge in te bouwen. Onderhoud heeft

Het Convent ontwikkelde een masterplan voor het

niet als doel een nieuwe constructie te realise-

beheer en het onderhoud van heel het begijnhof,

ren, maar beoogt een goed en functioneel kwa-

zowel voor het landschap als voor de verschil-

liteitsniveau. Een licht gedegradeerde staat kan in

lende onderdelen van de gemeenschappelijke

bepaalde gevallen zeker toegelaten zijn of zelfs

gebouwen en de woningen.

wenselijk

• Het landschapsbeheersplan is een afsprakenno-

Bijvoorbeeld: een historisch dak waarvan de oude

ta tussen vzw Het Convent en het stadsbestuur

gepatineerde pannen goed liggen en de water-

dat verantwoordelijk is voor het onderhoud van

dichtheid voor de onderliggende constructies ga-

de groenaanleg van het hof. Het beschrijft de

randeren, heeft geen nood aan vervanging van de

bestaande toestand (de startsituatie), de be-

pannen.

heersdoelstellingen en de beheersrichtlijnen.

Uit de grafiek blijkt ook dat geregeld onderhoud

Het geeft een lijst met periodiek uit te voeren

op lange termijn, binnen een onderhoudsinterval,

onderhoudswerkzaamheden.

sterk kostenbesparend kan werken in vergelijking

• Het onderhoudsplan gebouwen of bouwonder-

tot dure restauratiecampagnes waarbij het snel

delen is een voorstel aan de eigenaars / onder-

oplopende achterstallige onderhoud moet worden

erfpachthouders. Om het onderhoudsplan een

gecompenseerd.

bindend karakter te geven zal de vzw de vier-

Geregeld onderhoud kost relatief weinig. Op ter-

endertig leden voorstellen om het document

mijn komt men tot een uitgave die veel lager ligt

als een bijlage bij het contract van ondererf-

dan de kostprijs van restauratie op langere ter-

pacht goed te keuren.

mijn.

F O R U M C O N TA C T

Het onderhoudsplan en bijbehorend onderhoud-

een gebruiksvriendelijke samenvatting waarin

handboek omvatten volgende onderdelen:

alle relevante technische voorkennis is opgeno-

• informatie over de bestaande toestand van de

men, die nuttig kan zijn bij het onderhoud. Deze

onderdelen die opgenomen werden in het on-

belangrijke informatie, zoals gegevens over de

derhoudsplan of de zogenaamde startsituatie;

hydrofuges, de oorspronkelijke of nieuwe types

• de werkwijze bij de bouwkundige inspecties;

mortel, steen, pleister, verf, vormt het eerste deel

• technische richtlijnen of een beschrijving van

van het onderhoudshandboek. Het is mogelijk

de technieken en materialen die gebruikt moe-

dat men, vertrekkend vanuit de werfverslagen,

ten worden bij het onderhoud;

beslist dat een welbepaalde vroeger toegepaste

• de planning van de onderhoudswerkzaamheden.

restauratietechniek voor verbetering vatbaar is, omdat er nieuwe technische inzichten of produc-

Startsituatie

ten beschikbaar zijn. In zo’n geval is een lijst, die

Omdat er bij de oplevering geen as-builtdossier

aangeeft wat er precies gebeurd is, een grote

opgemaakt werd, was men verplicht de bestaan-

hulp om bepaalde schades te verklaren en een

de toestand en de onderhoudsgeschiedenis te

restauratie-ingreep bij te sturen.

reconstrueren aan de hand van lastenboeken en

Omdat het onderhoudsplan pas tien jaar na de op-

werfverslagen. Het resultaat is een fichesysteem,

levering van de restauratie opgemaakt werd, was men verplicht enkele herstellingen uit te voeren om tot een echte startsituatie te komen. Dit gold zowel voor de bouwonderdelen als voor het landschap, waar men in de loop der jaren afgeweken was van de aanvankelijke opties. Bouwkundige inspecties Omdat historische bouwmaterialen zich niet gedragen volgens de voor nieuwbouw uitgezette

verouderingstabellen is het onmogelijk een planning uit te schrijven die precies aangeeft wanneer men een welbepaalde onderhoudsingreep moet uitvoeren. Er is regelmatige controle nodig om na te gaan of men bepaalde onderhoudswerkzaamheden vroeger moet uitvoeren of andere kan uitstellen omdat de materialen zich beter gedragen dan verwacht. De oprichting van de Monumentenwacht toont aan dat de noodzaak van inspectie al geruime

F O R U M C O N TA C T

tijd doorgedrongen is tot het gedachtegoed van

monumentenzorg. De woningen van het begijn-

het uit te voeren onderhoud is moeilijker.

hof worden driejaarlijks geïnspecteerd door Mo-

Op basis van inspectierapporten kan een meer-

numentenwacht, in aanwezigheid van de eige-

jarig onderhoudsplan worden gemaakt. Het Con-

naar en een afgevaardigde van Het Convent. Door

vent werkt met een 10-jaren onderhoudsplan.

voorafgaand overleg krijgen de inspecteurs inzicht

Dit geeft een goed overzicht en voorkomt dat er

in de recent onderhouden bouwonderdelen en in

te veel onderhoudswerk in een te korte periode

de geplande onderhoudsinterventies zodat de in-

wordt uitgevoerd. Het spreekt voor zich dat deze

specties integraal deel uitmaken van het master-

algemene inschatting jaarlijks moet worden bij-

plan onderhoud. De erfpachtnemers engageren

gestuurd. Na verloop van tijd zal een goed inzicht

zich om de opmerkingen die in het verslag van

ontstaan in de onderhoudscyclus van de diverse

Monumentenwacht als dringend uit te voeren

bouwelementen.

omschreven worden, binnen een termijn van zes

Bij het plannen en bijsturen van preventief on-

maanden uit te voeren.

derhoud moet men vooral rekening houden met de inspectie van de gebouwen en de levensduur

Timing van de werkzaamheden

van bepaalde elementen, bijvoorbeeld bij hydro-

Het Convent koos voor een dynamisch werkinstru-

fuges. Men dient ook rekening te houden met

ment dat kan evolueren naarmate men het be-

een meer intuïtieve benadering, waarbij men het

gijnhof in de praktijk zal onderhouden. Het opstel-

risico inschat op vervolgschade die kan optreden

len van een strategie voor de inspectie van een

bij gebrek aan onderhoud van bepaalde bouwon-

gebouw is beheersbaar, het vooraf inschatten van

derdelen.

F O R U M C O N TA C T

Het onderhoudsplan van het Be-

in te dienen. Bovendien haalt een

gijnhof van Hoogstraten rangschikt

samenwerkingsverband

het belang van preventief onder-

het minimumbedrag waarop de

houd per bouwonderdeel op een

overheid onderhoudssubsidies toe-

schaal van 1 tot 5, waarbij 1 een

kent. De prijs van onderhoudswerk

laag en 5 een hoog risico inhoudt.

aan één woning is daarvoor vaak

Buiten het preventief onderhoud

te laag. En tot slot is er voor de

zal men ook altijd ruimte moeten

gezamenlijke aanpak van enkele tientallen gebouwen makkelijker

laten voor curatief onderhoud, om onverwachte schade te herstellen

sneller

een vakbekwame aannemer te

die optreedt door weersomstandigheden, vanda-

vinden dan voor een onderhoudsopdracht aan

lisme, enz.

één huis. • Omdat het onderhoudsplan opgemaakt is in

Voordelen van een onderhoudsplan

samenwerking met de Cel Onroerend Erfgoed,

Werken met een onderhoudsdraaiboek heeft di-

krijgt de overheid meer zicht op de bouwtechni-

verse voordelen, zowel voor het monument als

sche staat van grotere en meer kwetsbare mo-

voor de eigenaar.

numenten. Dit kan leiden tot een betere sturing

• De belangrijkste reden om een onderhoudsplan

van geldmiddelen.

te maken, is natuurlijk de gezondheid van het monument. Kleinschalige onderhoudsingrepen

BOM

zorgen voor een permanente goede conditie

Het beheer- en onderhoudsplan van Het Convent

van het gebouw en voor behoud van authentici-

kwam tot stand in samenwerking met het Strate-

teit, historische, culturele en artistieke waarde.

gisch Plan Kempen en aNNo architecten. Het Con-

• Uit studies blijkt dat planmatig onderhoud van

vent maakt ook deel uit van het informeel overleg

een monument kan leiden tot een besparing

BOM, wat staat voor Beheer en Onderhoud Monu-

van zeker 25 % ten opzichte van herstelling van

menten. Het is een initiatief van Erfgoed Vlaande-

schade, waarbij ad hocoplossingen worden ge-

ren waaraan, naast Het Convent en Erfgoed Vlaan-

kozen.

deren zelf, ook De Vooruit Gent, het WTCB, de

• Bovendien kunnen de eigenaars van een beschermd monument rekenen op 40 % onder-

kathedraal van Antwerpen, Monumentenwacht, KULeuven en het bisdom Gent deelnemen.

houdssubsidies. Een samenwerkingsverband als dat van Het Convent biedt daarbij nog extra

Frans Horsten

voordelen. Het maakt het immers mogelijk de administratie rond dit subsidiedossier te cen-

traliseren, waardoor het voor de individuele

Meer info

belanghebbenden - die niet altijd vertrouwd

Frans Horsten is coördinator monumentenzorg van

zijn met de administratieve aanpak van premie-

de vzw Het Convent en andere herbestemmings-

aanvragen - eenvoudiger wordt een aanvraag

projecten. Contact: franshorsten@telenet.be

F O R U M C O N TA C T

Bomen op een historische site: een zegen of staan ze in de weg? Bomen hebben een opmerkelijke dubbele posi-

gronds moet de boom voldoende plaats hebben

tie in de moderne maatschappij. Enerzijds is er de

om uit te groeien tot een stevig volwassen exem-

mythische, bijna Koninklijke status van de oude,

plaar.

dikke boom. Bomen spelen niet alleen een grote

De nood aan ondergrondse waterdoorlatende

rol in legendes. Denk maar aan Yggdrasil (de we-

ruimte wordt zeer vaak onderschat. Bomen heb-

reldboom van de oude Noren) of de boom van

ben minstens drie kwart kubieke meter doorwor-

de kennis van goed en kwaad uit de Bijbel. Som-

telbare ruimte nodig per vierkante meter kroon-

mige lijvige bomen, zoals de Duizendjarige eik te

projectie. En niet elke bodem kan meetellen als

Lummen, krijgen een naam, worden vertroeteld

doorwortelbare ruimte. Een goede bodem is niet

door de gemeenschap en maken deel uit van ons

verdicht door verkeer of machines, bevat een goed

erfgoed. Ze kunnen dan ook beschouwd worden

aandeel organisch materiaal en heeft een actief

als “levend erfgoed”. Anderzijds worden bomen

bodemleven. Bomen hebben liefst een bodem die

vaak als louter straat- of tuinmeubilair, of erger,

lijkt op een gezonde bosbodem. Het klinkt logisch,

als een bron van gevaar of hinder gezien. Hier-

maar wordt soms vergeten.

door gebeurt het geregeld dat bomen onherstel-

De eisen voor de ondergrond worden soms let-

baar worden beschadigd, zodat ze hun natuurlijke

terlijk met de voeten getreden. De grond rondom

omvang of leeftijd niet bereiken en bijgevolg

de boom wordt maar al te vaak door verkeer of

geen kans krijgen om levend erfgoed te worden.

werkvoertuigen dichtgereden. Hierdoor kunnen

Meestal heeft deze beschadiging niets te maken

de wortels niet meer ademen en sterven ze af.

met kwade wil. Het zijn veeleer foute gewoonten

Deze dode wortels zijn als open wonden in de bo-

of een gebrek aan kennis van de levende aspec-

dem. Parasitaire schimmels kunnen er binnendrin-

ten van bomen die voor problemen zorgen. Wat

gen en de boom aantasten. Dit is een langzaam

kan er bij werkzaamheden aan een historische

proces en het effect van de beschadiging is soms

site mislopen voor dit levend erfgoed? In welke

pas vele jaren later te zien, waardoor het verband

mate kan het levend erfgoed de restauratie van

met de oorzaak moeilijk te leggen valt.

een historische site bemoeilijken? Hier volgt een

De vereiste bovengrondse ruimte voor een boom,

overzicht.

verschilt sterk van soort tot soort. Ze kan zeer breed en laag tot zeer smal en hoog zijn. Als al-

Leefruimte

gemene regel zou het boombeheer de kroon de

Een van de belangrijkste basisbehoeften van een

kans moeten geven om zich volledig te ontplooi-

boom is ruimte. Zowel bovengronds als onder-

en. Enkel lichte beïnvloeding van de uiteindelijke

F O R U M C O N TA C T

kroonvorm is aanvaardbaar, zoals de stam takvrij

gewerkt volgens de principes van de zachte snoei,

maken tot op een bepaalde hoogte of met lichte

waarbij de structuur en het functioneren van bo-

snoei de afstand bewaren tussen de takken en bij-

men gerespecteerd wordt.

voorbeeld een gebouw.

Een ander voorbeeld is het Pacheco Instituut in Brussel dat sinds 1975 als monument beschermd

Problemen door bomen bij gebouwen

wordt. In de tuin van deze historische site staan

Problemen met bomen op historische sites kunnen

twee witte paardenkastanjes (Aesculus hippo-

voortkomen uit het feit dat in het verleden geen

castanum) te dicht bij de gevels van het gebouw.

of toch niet altijd rekening werd gehouden met de

Daarom werden de kronen ter hoogte van de eer-

ruimte die bomen nodig hebben. Een voorbeeld

ste verdieping gesnoeid, maar dat gebeurde te

hiervan is de haagbeuk (Carpinus betulus) die zich

radicaal.

voor de Hofkamer van het Erfgoedhuis Den Wolsack in Antwerpen bevindt.

Haagbeuk in de tuin voor de Hofkamer - Erfgoedhuis Den Wolsack © Pascale Vanschoonbeek – Erfgoed Vlaanderen

Deze boom heeft weinig plek, waardoor de uitbreiding van de boomkroon tegen de gevel takwonden zou kunnen veroorzaken. Ook zal dit in de toekomst voor problemen zorgen bij de restauratie en het onderhoud van de Hofkamer zelf. Aangezien de boom te dicht bij het gebouw staat, wordt het reinigen van gevels en dakgoten, het vervoer van materiaal en dergelijke bemoeilijkt. In zo’n geval, is de snoei van de storende takken waarschijnlijk noodzakelijk. Soms is snoei nodig, soms gewoon gewenst, maar altijd moet deze ingreep goed uitgevoerd worden. Snoei is een van de belangrijkste verantwoordelijkheden van boombeheer. Bij voorkeur wordt er

F O R U M C O N TA C T

Verminkte Witte paardenkastanje doordat hij te dicht gepland werd bij de gevel van de Pacheco Instituut te Brussel – François-Xavier Carlier © Aliwen S.A.

De schadelijke gevolgen zijn tot op vandaag dui-

de meest gevoelige constructies te beschermen.

delijk. De gezondheid, de belevingswaarde en de

Het risico is klein, maar voor zeer waardevol erf-

stabiliteit van de boom zijn in het gedrang ge-

goed beter niet te nemen.

bracht en de onderhoudskosten namen onnodig

In de praktijk, bestaan er twee methodes om een

toe.

historisch gebouw te beschermen tegen beschadiging door wortels. Een eerste en efficiënte tech-

Gaan die boomwortels mijn erfgoed niet be-

niek is de funderingen van het gebouw verster-

schadigen?

ken zonder de wortels te verwonden. Een tweede

Wortels lijken soms een onzichtbare dreiging. Ze

methode is een preventief antiworteldoek tussen

groeien en groeien maar en niets of niemand lijkt

de boom en een gebouw te instaleren. Dit moet

ze te kunnen tegenhouden. Zo kunnen ze een

gebeuren voordat de wortels het gebouw kunnen

muur of een buis beschadigen.

bereiken. Soms is het echter te laat om op deze

Gelukkig gebeurt dit maar zelden. Wortels groeien

manier in te grijpen of bestaan er geen toepas-

inderdaad waar ze kunnen, maar ze vernietigen

bare methoden om het erfgoed te beschermen.

niet zomaar alles op hun weg. Wanneer de wor-

In dit geval moet de beheerder afwegen hoe de

tels een levenloos voorwerp ontmoeten (een

schade beperkt kan worden. Valt de schade die de

steen, een fundering of een buis), draaien ze

boom aan het historisch gebouw berokkent mee?

zich eromheen zodat ze het in het wortelgestel

Of moet de boom in kwestie worden gekapt?

opnemen. Tenzij er gaten of barsten in een muur

Het historische kerkhof van de stad Brussel, opge-

zitten, groeien wortels dus niet dwars door een

richt in 1876 in Evere, bevat naast oude grafmo-

vreemd lichaam. Dit adaptieve gedrag versterkt

numenten ook een aantal prachtige oude bomen.

de mechanische weerstand tegen windkracht. Het

Deze bomen staan echter juist achter de grafmo-

is een bijkomende verankering. Het klopt wel dat

numenten. Veel grafmonumenten zijn zwaar be-

nauw contact tussen wortels en funderingen kan

schadigd of vernietigd door de sterke groei van de

leiden tot beweging en eventuele beschadiging

wortels. Om de schade aan het funerair erfgoed te

van het gebouw als bomen met de wind balance-

beperken werden sommige bomen gekapt.

ren of wortels dikker worden. Het is vooral opletten geblazen op korte afstand van de boom. Daar zijn de wortels het krachtigst en het dikst omdat ze voornamelijk een ondersteunende en stabiliserende functie hebben. Indien ze direct tegen een muurtje of een buis groeien, zal het niet lang duren of de eerste barsten vertonen zich. Op enkele meters afstand neemt de diktegroei van de wortels drastisch af. Daar dienen ze hoofdzakelijk voor het verzamelen van voedingsstoffen en dat vergt geen dikke wortels. Toch is het aan te raden om binnen een straal van 15 tot 20 meter

Schade aan een graf door de wortels van een beuk in het kerkhof van Brussel - François-Xavier Carlier © Aliwen S.A.

F O R U M C O N TA C T

Werkzaamheden in de buurt van bomen

Dit levend erfgoed is onlangs beschadigd door

Soms zijn er werkzaamheden nodig in de buurt

een parasitaire schimmel die de wortels heeft

van waardevolle bomen. Als er gegraven, gebro-

aangetast en langzaamaan doet verrotten. Hoe is

ken, gebouwd, vervoerd moet worden, is schade

dit mogelijk? Deze boom heeft immers een enor-

aan die bomen een groot risico. Wat is nu aan-

me leefruimte ter beschikking. Volgens Broeder

vaardbare en wat is onaanvaardbare schade?

Xavier, de beheerder van de ruïne, werden in de

Het antwoord komt er ruwweg op neer dat de hier-

jaren ‘80 de wegen langs de ruïnes gerenoveerd.

boven besproken leefruimte gerespecteerd moet

Hierbij werden nieuwe funderingen van ongeveer

worden. Voor een volwassen boom betekent dit

20-30 cm diep gegraven. De weg ligt slechts op 2

dat een perimeter van twee meter afstand tot de

meter van de stamvoet. Waarschijnlijk werden bij

kroonprojectie moet worden bewaard. De werk-

deze werkzaamheden de wortels geraakt waar-

zaamheden binnen deze perimeter moeten ma-

door er verwondingen ontstonden. Een parasitaire

nueel worden uitgevoerd en elke vorm van trans-

schimmel kon via deze wonden gemakkelijk in

port en opslag moet buiten deze zone gebeuren.

het levende hout binnendringen.

Grond afgraven, ophogen of greppels graven bin-

Zulke voorvallen moeten voorkomen worden.

nen deze perimeter is absoluut te vermijden.

Dat is ook de bedoeling bij de renovatie van het

De abdij Notre-Dame van Orval, gesticht in 1132,

Koninklijk Paleis op de Meir te Antwerpen. Op

is een van de opmerkelijkste cisterciënzerabdijen

de binnenplaats van het paleis staat een grote

van België. Op de ruïnes van deze middeleeuwse

Esdoorn (Acer pseudoplatanus). Naar aanleiding

abdij staat een tweehonderd jaar oude zomereik

van de renovatie heeft het Agentschap voor

(Quercus robur).

De opmerkelijk 30 m brede zomereik van de Abdij van Orval - François-Xavier Carlier © Aliwen S.A.

F O R U M C O N TA C T

De Esdoorn van het Koninklijke Paleis op de Meir te Antwerpen – Pieter Vanwildemeersch © Aliwen S.A.

F O R U M C O N TA C T

Facilitair Management van de Vlaamse Overheid

tra te verwennen. Een laagje compost van enkele

aan Aliwen gevraagd deze boom te controleren

centimeters onder zijn kroon en wat organische

op stabiliteit en gezondheid. De studie toonde aan

mulch (verhakseld loofhout, naaldhout en den-

dat de boom in goede gezondheid verkeert en dat

nenschors zijn te mijden) zal de boom extra voe-

er geen aanwijzingen voor instabiliteit zijn. Het

ding en bescherming geven.

werk ondoordacht uitvoeren zou wel een impact

Deze beschermingsmaatregelen worden best in

kunnen hebben op de gezondheid van de boom.

overleg met een boomspecialist bepaald en op-

Daarom moeten tijdens de werkzaamheden enke-

genomen in de contracten met de aannemers. De

le beschermingsmaatregelen worden genomen.

berekening van een eventuele schadevergoeding

Zo wordt aangeraden om op ongeveer 13 meter

vooraf vastleggen (bijvoorbeeld volgens de me-

van de boom een hek te plaatsen en binnen deze

thode van de Vereniging voor Openbaar Groen)

omtrek een standplaatsverbetering uit te voeren

kan voor de verschillende partijen een extra mo-

door een laag humus van 3 cm en een laag mulch

tivatie zijn om de boom in zijn geheel te respec-

van 8 cm te strooien. Op deze manier wordt het

teren.

bodemleven bevorderd en moeten werkvoertuigen en materiaalopslag buiten de beschermings-

Wie of wat is Aliwen?

feer van de boom blijven.

Aliwen is een ingenieursbureau met kennis van

Behalve leefruimte is ook water belangrijk voor

bomen. Het geeft advies in alle aspecten van

een boom. Een boom past zich aan aan de norma-

boombeheer. Zo voert het gezondheids- en sta-

le grondwaterstanden door zijn wortels tot net er-

biliteitsonderzoeken uit, maakt het cartografische

boven te laten afzakken. Indien in de buurt van de

inventarisaties en boombeheerplannen en geeft

boom water wordt weggepompt, zakt het grond-

het in het algemeen advies over bomen.

waterniveau plots en zal er een watertekort zijn. Bij werkzaamheden tijdens de zomerperiode kan

Meer informatie op:

dit tekort vermeden worden door regelmatige en

www.aliwen.com of via info@aliwen.com.

overvloedige watergift. Als het echt noodzakelijk

Aliwen verzorgde deze tekst - waarvoor dank.

is dat de boom gesnoeid wordt voor de uitvoering

Deze auteursvermelding is verder volkomen neu-

van het werk, gebeurt dit bij voorkeur met zach-

traal en kan niet worden beschouwd als de uit-

te snoei en door een specialist. Een label zoals

drukking van enige voorkeur vanwege het FORUM

European Tree Worker kan hiervan een indicatie

VOOR ERFGOEDVERENIGINGEN.

zijn (http://www.eac-arboriculture.com). De restauratie van een historische site is meestal een bijkomende stressfactor voor nabije bomen. Het is daarom zeker niet slecht de boom wat ex-

F O R U M C O N TA C T

Het eerste Erfgoedplein Een terugblik

Om zijn opdracht als belangenbehartiger van de erfgoedverenigingen te kunnen volbrengen, moet het FORUM op de hoogte blijven van wat er leeft in het erfgoedveld. Nauw contact met de leden-verenigingen is hiervoor onontbeerlijk. In het verleden hadden we daarvoor de rondetafels met de leden. Na grondig overleg en onderzoek werd deze formule herbekeken en hielden we op 12 juni een heel nieuw moment van overleg en contact: het ‘Erfgoedplein’.

Een 45-tal leden zakten af naar de Verbeke Foun-

Erfgoed in de toekomende tijd

dation in Kemzeke, voor het eerste Erfgoedplein.

Met haar inleiding gaf Edith Vermeiren een aan-

De Verbeke Foundation is een private kunstsite

zet tot reflectie op het thema van de dag. Edith

waar cultuur, natuur, ecologie en erfgoed samen-

is architecte bij Erfgoed & Visie bvba en namens

komen. De loodsen van dit voormalige transport-

Bouwhistorie vzw lid van de algemene vergade-

bedrijf werden omgebouwd tot unieke exposi-

ring van het FORUM.

tieruimtes voor hedendaagse kunst - een perfect

Staan onze waarden van nu garant voor de toe-

voorbeeld van herbestemming, inspirerend voor

komst? Zal men in de toekomst dezelfde waar-

de toekomstige omgang met dergelijk industrieel

den en betekenissen hanteren als wij nu? Van-

erfgoed. Met zijn 12 hectare natuurgebied annex

daag komen we meer en meer los van een enge

openluchttentoonstelling en zijn 20.000 m² over-

visie op ‘monumentenzorg’ en wordt er meer en

dekte ruimte is de Verbeke Foundation een van

meer gesproken over ‘erfgoedzorg’. Dit begrip is

de grootste privé-initiatieven voor hedendaagse

veel ruimer. Erfgoed slaat op het monument én

kunst in Europa. Deze unieke locatie leek ons dan

is tegelijk de drager van betekenissen die het

ook uitermate geschikt om de FORUMleden kennis

bouwwerk tot monument maken. Hoe meer be-

te laten maken met het thema van de dag ‘Erf-

tekenissen een monument draagt, hoe meer kans

goed van en in de toekomst’ - in 2011 ook het

het heeft om tot ‘erfgoed’ door te groeien. Een

thema voor een inhoudelijke studiedag.

betekenis gaat verder dan materiële waarde. Erfgoedzorg is dus heel wat meer dan de materiële

Behalve die kennismaking met het thema van

restauratie van een monument. Met haar lezing

2011, was het doel van dit Erfgoedplein vooral de

hield Edith Vermeiren een pleidooi voor contex-

leden een forum bieden voor hun vragen en no-

tuele en geïntegreerde erfgoedzorg, voor het on-

den, en hen toelichting en inspraak te verschaffen

derkennen van de diverse waarden en betekenis-

in de veranderingen binnen het FORUM. Ook werd

sen van het erfgoed en voor een actualisering van

voldoende tijd gemaakt voor onderlinge contac-

die betekenissen zodat ze een plaats krijgen in de

ten, als basis voor netwerking en informatie-uit-

huidige maatschappij en te continueren zijn in de

wisseling tussen de leden.

toekomst.

F O R U M C O N TA C T

Uit de voorbeeldprojecten

dan ook dat het verstandiger

kwam het advies naar voren

was om voor gemeenten,

om in de eerste plaats de

steden en/of particulieren

stedenbouwkundige context

een

te betrekken bij herbestem-

verlening (tegen betaling)

ming. Tegelijk dient de be-

mogelijk te maken, zonder

tekenis van het onroerende

lidmaatschap.

erfgoed onderzocht te wor-

Ook bij de ontwikkeling van

den en moet bekeken wor-

een nieuwe erfgoedorgani-

den welk roerend erfgoed

satie mogen de belangen

bij het totaalproject hoort.

van de erfgoedverenigingen

Ook de betekenis van imma-

niet uit het oog worden ver-

teriële componenten is belangrijk. En last but not least

afzonderlijke

dienst-

loren. Verbeke Foundation, Klemzeke ©Stefan Dewickere

dient te worden gezocht naar een maatschappe-

Workshops

lijk relevante bestemming. Op deze manier kan

Na de lunch gaf Geert Verbeke himself een toe-

men evolueren naar een contextuele erfgoedzorg

lichting over het doel en de visie van de Founda-

met een ruime maatschappelijke inbedding.

tion en volgde een verkwikkende en interessante rondleiding op de site. Dan was het tijd voor de

Het FORUM anders

drie workshops. Opgedeeld in drie circulerende

Na de koffiepauze werd ingegaan op de huidige

groepen, konden alle aanwezigen aan elke work-

en toekomstige FORUMwerking. De eventuele

shop deelnemen. De thema’s ‘Erfgoed en multi-

uitbreiding van de bestaande ledencategorieën,

media’ (Tijl Vereenooghe | Heemkunde Vlaande-

een nieuwe erfgoedorganisatie die de bestaande

ren), ‘Erfgoededucatie’ (Evelien Oomen | VIOE) en

krachten bundelt en het nieuwe decreet Onroe-

‘Erfgoed en herbestemming’ (Sofie De Caigny |

rend Erfgoed werden uitgebreid behandeld. Hier-

CVAa/VAI).

bij kregen de leden ruim de mogelijkheid om hun

bekommernissen, opmerkingen en suggesties te

Multimedia

formuleren. Het FORUM zal dit alles meenemen

Multimedia bieden veel mogelijkheden. De leden

naar verdere besprekingen en beslissingsmomen-

gaven in deze workshop wel duidelijk aan dat

ten.

deze technologie geen doel op zich mag zijn. Daar

De leden maakten onder meer de bedenking dat

schuilt immers het gevaar in; er kunnen zaken

er een belangenconflict kan ontstaan wanneer

gemanipuleerd worden en op lange termijn kan

steden en gemeenten ook lid zouden worden van

het nut om het ‘echte’ erfgoed nog te bewaren

het FORUM. Als zowel een stad als een vereniging

in vraag worden gesteld. Bij de stelling dat multi-

uit die stad aangesloten is, rijst de vraag hoe het

media geen duurzame oplossing bieden, gaven

FORUM zal omgaan met een eventueel conflict tus-

de verenigingen aan dat in feite geen enkele

sen beide. De aanwezige verenigingen opperden

ontsluiting echt duurzaam is en volledige garantie

F O R U M C O N TA C T

biedt voor de toekomst. Het is veeleer een kwes-

treden en erfgoed ook als initiatief te gebruiken

tie van afweging die gemaakt moet worden tus-

voor burgerparticipatie in het algemeen.

sen de investering en de opbrengst - ook inhoudelijk. Deze afweging moet echter bij elke vorm van

Herbestemming’

ontsluiting gebeuren. Toch blijkt dat de drempel

Als algemene conclusie bij de workshop rond ‘erf-

om multimediatechnieken toe te passen vaak nog

goed en herbestemming’ gaven de leden aan dat

te hoog is voor verenigingen. Dit heeft niet alleen

het herbestemmen van erfgoed echt teamwerk is.

met het financiële plaatje te maken maar vooral

De leden meenden dat het belangrijk is dat er een

met een gebrek aan kennis en de vele multimedi-

draagvlak wordt gecreëerd en dat diverse partijen

atoepassingen. Verenigingen hebben moeite om

bij het project betrokken worden. Welke partijen

de toepassingen die voor hen interessant zijn eruit

dat zijn, hangt af van het project zelf, de aard van

te halen. Er werd dan ook geopperd dat het FORUM

het erfgoed en de context eromheen. Een herbe-

hierin misschien een rol kan spelen en zijn leden

stemming heeft immers de grootste slaagkansen

ook op dit gebied kan ondersteunen.

als ze een breed draagvlak heeft. Toch kan de overheid niet worden weggedacht. Onderhande-

Erfgoededucatie

len met de overheid is noodzakelijk. De vereni-

Erfgoededucatie is sinds enkele jaren een hot

gingen maakten hierbij de opmerking dat het niet

topic. Als we zeker willen zijn dat het erfgoed van

altijd duidelijk is met welke overheid ze moeten

nu bewaard wordt voor de toekomst, moet de

onderhandelen. Het is vaak erg onduidelijk wie

jeugd er warm voor worden gemaakt. Verschillen-

bevoegd is voor een bepaald project. Aansluitend

de erfgoedinstellingen en -verenigingen werken

bij de maatschappelijke inbedding gaven de ver-

al rond erfgoededucatie. Toch blijft het moeilijk

enigingen aan dat men zich bij een herbestem-

om een stevige voet aan de grond te krijgen in het

ming niet mag blindstaren op het materiële. De

onderwijs. Erfgoededucatie wordt immers niet ex-

‘objectbenadering’ moet overstegen worden.

pliciet vermeld in de eindtermen, ontwikkelings-

Bovendien moet er aandacht zijn voor eventuele

doelen en leerplannen. De aanwezige erfgoedver-

toekomstige visiewijzigingen. We kunnen nu im-

enigingen hadden opvallend weinig ervaring met

mers niet weten hoe men in de toekomst zal den-

erfgoededucatie, maar zien wel het belang ervan

ken over erfgoed en de zorg ervoor. Bijgevolg rijst

in. Lokale erfgoedverenigingen zijn immers ideale

de vraag in hoeverre er bij een herbestemming of

partners voor de scholen omdat zij echt maatwerk

restauratie rekening moet worden gehouden met

kunnen leveren en perfect kunnen aansluiten op

omkeerbaarheid van de ingrepen.

het omgevingsonderwijs waar het lager onderwijs op inzet. Ook de meer technische aspecten

Het eerste Erfgoedplein was een uiterst boeiende

rond bouwen, restaureren, maar ook isoleren en

dag. De inbreng van de leden zal gepast weerklin-

ecologie zijn thema’s waarmee de verenigingen

ken in verdere actieplannen en in het beslissings-

een mooi educatiepakket kunnen ontwikkelen. De

proces over de toekomst van het FORUM.

verenigingen pleiten wel voor een verbreding van de erfgoededucatie, om buiten de leerplannen te

F O R U M C O N TA C T

Een brug te laat De ingestorte Vierendeelbrug over het Albertkanaal in Hasselt © privécollectie Adriaan Linters

Eind vorig jaar werd in Brugge onder internationaal protest de Scheepsdalebrug gesloopt. Het was in Vlaanderen de oudste resterende metalen brug die door ingenieur Vierendeel ontworpen werd en vermoedelijk de enige Vierendeeldraaibrug ter wereld. Het protest brak in extremis los, te laat om de brug nog te redden. Waarom zo laat? En waarom bleek niemand op de hoogte van het belang van deze brug? En hoe zit het met de andere bruggen in Vlaanderen en elders? Bruggen hebben steeds mensen en kunstenaars

wegen en recent de lucht. Verkeersinfrastructuur

gefascineerd, van de Pont d’Avignon tot de Bridge

en dus ook bruggen, werden en worden constant

over de River Kwai, de Pont d’Argenteuil van

aangepast aan technologische, economische en

Monet en de bruggetjes van Van Gogh. In inge-

maatschappelijke veranderingen. De weg van

nieurstaal zijn bruggen trouwens ‘kunstwerken’.

vandaag is de weg van morgen niet meer. We-

Bruggen zijn intussen erfgoed geworden, monu-

gen en bruggen worden vervangen, vernieuwd,

menten van techniek en bouwen, monumenten

gesloopt in de loop van decennia - veel vaker en

van het transportverleden.

sneller dan vroeger.

Tot het begin van de industriële revolutie kwam er weinig verandering in de constructie van bruggen.

Bruggen en delen van bruggen komen ook aan

Natuursteen, baksteen, hout maakten grote over-

hun eind bij overstromingen of aardverschuivin-

spanningen

weliswaar

onmogelijk,

maar vernuftige boogconstructies konden lang aan de vereisten

gen en andere natuurverschijnselen. In andere gevallen is het de constructie die te wensen overlaat

van viaducten en aquaduc-

of werden bij ontwerp of

ten voldoen. Dit veranderde

bouw onvoldoende beproef-

vanaf het midden van de

de technieken gebruikt. Zo

18de eeuw, toen nieuwe

stortte de gelaste Vieren-

verkeersinfrastructuur - eerst

deelbrug over het Albertka-

kanalen, later spoorwegen - werden gerealiseerd. De moderne tijd werd immers gekenmerkt door de toename van snelheid, schaal en actieradius van de fysieke communicatie, via wegen, kanalen en waterwegen, spoor-

naal in Hasselt op 14 maart 1938 in, onbelast, net nadat er een tram was overgereden. Het zoeken naar een verklaring van het mysterie droeg bij tot de ontdekking van het fenomeen metaalmoeheid. De brug werd na de De sloping van de Scheepsdalebrug te Brugge © Adriaan Linters

F O R U M C O N TA C T

De verdwenen Brantlant-voetgangersbrug over het kanaal Brussel-Chaleroi in Halle. Deze brug werd volgens dezelfde techniek gebouwd als de brug in Wissekerke, nl. met onderling verbonden smeedijzeren staven waar het brugdek aan opgehangen was. Vifquain was verbonden aan de bouw van dit kanaal. Ontwierp hij ook deze brug? © privécollectie Adriaan Linters

oorlog door een nieuwe Vierendeelbrug vervan-

gen door nieuwe vervangen onder druk van het

gen, die op haar beurt omstreeks 1990 gesloopt

toenemende verkeer. Oude bruggen vind je dus

werd en door een grotere en bredere brug ver-

niet meer zo vaak op het wegen, spoorweg- of

vangen.

waterwegennet. Maar in veel kasteelparken en

En last but not least zijn er de oorlogen. Bruggen

parken van landgoederen werden in het verleden

zijn strategische punten en worden opgeblazen

minibruggetjes over beken en vijvers gebouwd,

om het oprukken van de vijand tegen te houden

die op schaal de technieken en tradities van de

of gebombardeerd om het vervoer van materi-

bruggenbouw nog steeds illustreren.

aal en manschappen te bemoeilijken. Tijdens de Eerste en de Tweede Wereldoorlog werden in ons

Bruggen bouwen

land zowat alle strategische bruggen vernietigd

De eerste grote metalen brug, de Iron Bridge,

over waterlopen die als verdedigingslijnen dien-

werd in 1777-1781 over de Severn Rivier ge-

den. Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren de

bouwd op initiatief van ijzermagnaat Abraham

geallieerde bombardementen bijzonder efficiënt

Darby III. Ze gaf haar naam aan het dorpje dat in

bij het vernietigen van spoorwegbruggen en in-

de omgeving van het bruggenhoofd groeide en

frastructuur.

ze was een eerste mijlpaal in de geschiedenis van

Kortom, na twee gewapende conflicten, bleven

de moderne bruggenbouw. Ironbridge, de omge-

er in onze contreien maar weinig monumentale

vende industriële relicten en het netwerkmuseum

bruggen meer over. En vanaf de tweede helft

(het Ironbridge Gorge Museum) zijn nu een begrip

van de 20ste eeuw werden veel oude brug-

en een mekka voor de industriële archeologie. De

F O R U M C O N TA C T

Britse bruggenbouw was zeer utilitair, gedacht en

en zelfs financieel gesteund door het ministerie

gerealiseerd door mensen die hun opleiding uit de

van Openbare Werken. Vandaar dat ingenieurs

praktijk haalden, vaak in opdracht van nijveraars,

van Openbare Werken in de tweede helft van de

privépersonen, spoorweg- of kanaalmaatschap-

19de en begin 20ste eeuw ideeën en technieken

pijen. Omdat in deze vroege periode hoofdzakelijk

uit alle mogelijke windstreken beproefden en

gebruik gemaakt werd van gietijzer waren boog-

toepasten. België werd toen een staalkaart van

constructies de optimale oplossing.

Europese burgerlijke bouwkunde.

De toestand op het continent week daarvan sterk af. Omdat de kwaliteit van de bruggenbouw niet

De hangbrug van Vifquain

altijd aan de verwachtingen voldeed, zou Colbert

Een van de eerste ‘Belgische’ ingenieurs was

in 1716 het strikte ‘Corps des Ingénieurs des Ponts

Jean-Baptiste Vifquain (1789-1854) die in 1814

et Chaussées’ in het leven roepen. Deze ingeni-

in Parijs zijn diploma behaalde en korte tijd na-

eurs moesten vanaf 1747 hun opleiding krijgen in

dien als assistent-ingenieur in dienst kwam van

een gespecialiseerde school, de Ecole Nationale

de Waterstaat. Omstreeks 1820-1824 bouwde

des Ponts et Chaussées. Tot 1794 stond die school

hij in opdracht van Vilain XIIII een kleine smeed-

onder de leiding van Jean-Rodolphe Perronet, die

ijzeren hangbrug over de parkvijver van het kas-

ook zijn medewerking verleende aan de Encyclo-

teel van Wissekerke (Bazel, Kruibeke).

pédie van d’Alembert en Diderot. In 1795 werd de ENPC samengevoegd met de Ecole du Génie, tot de Ecole Polytechnique. Tot de val van Napoleon zou daar het puik van de ingenieurs voor heel het Franse rijk worden opgeleid. Ook de eerste ingenieurs die in onze contreien dienden, onder Frans, Hollands of later Belgisch bestuur, kregen er hun vorming. Zij vertegenwoordigden dus de typisch Franse gecentraliseerde en ‘wetenschappelijke’ de 19de eeuw) gebruik van de technieken die in

Gravure van de hangbrug in Wissekerk, ‘Dessiné par A.J.L. Van den Bogaerde/C. Onghena, Sc.’ (z.d.) © privécollectie Adriaan Linters

Frankrijk op punt waren gesteld: vakwerkconstruc-

Het ontwerp is vergelijkbaar met de brug van de

ties en hangbruggen.

Fransman Marc Seguin, over de Galloire in Sint-

Maar onze eerste ingenieurs gingen ook aan de

Vallier. Deze laatste haalde zijn inspiratie dan

andere kant van het Kanaal kijken hoe de Brit-

weer bij de eerste Engelse hangbruggen van Fin-

ten hun moderne infrastructuur aanlegden (o.m.

ley, Brown en Telford.

de spoorwegen) en hoe zij nieuwe technieken in

De Bazelse hangbrug is vermoedelijk de oudste

de burgerlijke bouwkunde aanwendden. Nadien

die nu nog op het Europese continent bestaat. Het

maakten ze zich ook vertrouwd met de technie-

belang van de brug werd al in 1975 gesignaleerd

ken van Duitsers en anderen. Dit werd trouwens

in het tijdschrift van het (toenmalige) Centrum

sterk aangemoedigd door de Belgische overheid

voor Industriële Archeologie.1 Het kunstwerk werd

traditie, en maakten (zeker tot in het midden van

F O R U M C O N TA C T

in 1981 wettelijk beschermd maar pas in 20032

vervanging van de brug van Vroenhoven opge-

2004 grondig bestudeerd. Sinds 2007 wordt een

nomen. De huidige betonnen brug dateert uit de

restauratie in het vooruitzicht gesteld. Dit unieke

jaren 40 en werd samen met de naastgelegen

bruggetje is een voorbeeld van gelijkaardige

bunker beschermd om zijn historische beteke-

kleine constructies die her en der opgetrokken

nis. Gezien het belang van de verbreding van het

werden en nu nog bestaan. Andere hangbruggen,

Albertkanaal mag de beschermde brug toch ver-

maar van latere datum, vinden we onder meer in

vangen worden. (...) De bunker dient bewaard te

het stadspark van Antwerpen (1869), in Vilvoor-

blijven. Deze is van historisch belang omdat hier

de, nabij het kasteel Cortewalle in Beveren-Waas,

op 10 mei 1940 het treffen plaatsvond tussen het

nabij het kasteel van Olsene en in het park dat nu

Belgische en het Duitse leger en hier dus voor Bel-

bij het Koninklijk Atheneum van Zelzate hoort.

gië de oorlog begon”. Hiertegen werd indertijd, zonder enig resultaat,

Vroenhoven

geprotesteerd door onder meer de Vlaamse Ver-

Beschermd betekent nog niet bewaard. Een pijnlijk

eniging voor Industriële Archeologie, Europa Nos-

verlies is de sloop van de betonnen brug die sinds

tra Belgium en enkele lokale erfgoedorganisaties.

1937 in Vroenhoven de oevers van het Albert-

Er werden ook parlementaire vragen gesteld,

kanaal verbond. Deze brug werd bij Ministerieel

waarop toenmalig minister Steve Stevaert ant-

Besluit van 17 maart 1995 (Belgisch Staatsblad 8

woordde dat: “een deklassering van zowel brug

juni 1995) wettelijk beschermd als monument.

als bunker al aangevraagd” waren. In een artikel

In de Open Oproep van de Vlaamse Bouwmees-

in Het Belang van Limburg (10.02.2001) reageer-

ter (publicatiedatum 12.10.2001, dus slechts zes

de Jan Peumans, burgemeester van Riemst: “In

jaar na de bescherming) luidde het echter: “Het

‘95 worden brug en bunker geklasseerd en nu al

Albertkanaal is in het Ruimtelijk Structuurplan

maakt de minister die bescherming ongedaan. De

Vlaanderen opgenomen als drager van econo-

gemeente gaat alle rechtsmiddelen uitputten om

mische activiteiten op Vlaams niveau. Dit vergt

dat te beletten”.

een verbreding van het kanaal. Daardoor zijn een

Op 16 januari 2009 werd de brug met 700 kg dy-

aantal bruggen te vervangen. In dit project is de

namiet opgeblazen. Op dat ogenblik was ze nog steeds beschermd, want de procedure tot opheffing van de bescherming werd pas enkele maanden later ingeleid. Het had immers geen zin meer om de brug beschermd te laten. Ze was er toch niet meer... Voor zover we in het Staatsblad konden nagaan, werd een besluit tot opheffing van de bescherming van deze brug tot op vandaag nog steeds niet gepubliceerd en is Vlaanderen dus nog altijd een als monument be-

schermde brug rijk, ook al is ze verdwenen.

F O R U M C O N TA C T

De bruggen van Brugge

schap van de toenmalige constructeurs. Het was

De door waterlopen doorregen en omgeven stad

het oudste nog bestaande voorbeeld van de oor-

Brugge bezat oorspronkelijk een rijk en gevarieerd

spronkelijke ontwerpprincipes van de metalen

bruggenerfgoed. De laatste 19de eeuwse meta-

Vierendeelbruggen, en de enige Vierendeeldraai-

len draaibruggen die vroeger in de binnenstad

brug ter wereld.

de reien kenmerkten, werden echter in de jaren

De Vlaamse Bouwmeester lanceerde in 2007 een

1975-1976 zowat allemaal vervangen door pseu-

open oproep voor de bouw van een nieuwe brug.

domiddeleeuwse stenen boogbruggetjes.

Hierbij werd enkel gesteld dat de bestaande brug “erg verouderd” was. Er werd volledig voorbijge-

De Scheepsdalebrug van ingenieur Vierendeel

gaan aan haar historische waarde. Voor de bouw

Sinds jaren erkennen bouwkundigen en weten-

van een nieuwe brug werd een budget van 3 mil-

schappers uit binnen- en buitenland het belang

joen euro vooropgesteld. Dat is intussen opgelo-

van ingenieur Arthur Vierendeel (1852-1940) voor

pen tot meer dan 8 miljoen euro. Hoewel het be-

de ontwikkeling van metalen bruggen. Hij bouw-

lang van deze brug bij deskundigen al lang bekend

de metaalconstructies volgens nieuwe principes,

was, hoewel er heel wat over Vierendeel en zijn

door diagonaalloze metalen liggers te ontwerpen.

bruggen gepubliceerd is en er zelfs een gespecia-

Zijn rekenmodel was revolutionair en hij oogstte

liseerde website bestaat over de Vierendeelbrug-

lof in de hele wereld. In feite was hij de grootste

gen3, bleek bij de bevoegde diensten niemand op

vernieuwer van het bouwen in metaal, na Eiffel.

de hoogte van de unieke waarde van deze brug.

Jammer genoeg zijn we ons daarvan te weinig

Daardoor werd ‘stoemelings’ een sloopvergun-

bewust...

ning zonder voorwaarden afgeleverd, ook al was

De Scheepsdalebrug verving na de Eerste Wereld-

de stad en waren diverse diensten reeds in 2006

oorlog een vernielde brug. De plannen werden

en 2007 door lokale groepen, waaronder SAK

opgemaakt op 26 juni 1926 en goedgekeurd door

(Studie- en Actiecomité) Sint-Pieters, gewezen op

Arthur Vierendeel op 1 maart 1928. De brug zou

het belang van de brug.

echter pas in 1932-1933 gebouwd zijn door de

Bij de kenners van het Vierendeelerfgoed ver-

Brugeoise. De andere metalen Vierendeelbruggen

moedde niemand echter dat men het zou aandur-

werden in de Tweede Wereldoorlog vernield.

ven deze unieke brug zomaar te slopen. Het leek

Er bestaat nog een zogenaamde Vierendeelbrug

in kringen van deskundigen evident dat de brug

in Drongen. Ze werd in 1926 gebouwd, maar is

moest en zou blijven. Dat bleek dus niet zo en pas

van beton, in tegenstelling tot de echte Vieren-

op het allerlaatste ogenblik werden zij via de pers

deelbruggen. Ook de brug van Grammene da-

gealarmeerd. Hoewel het toen al te laat was - alle

teert nog, zij het slechts gedeeltelijk, van voor de

vergunningen waren al verleend - lanceerde de

Tweede Wereldoorlog en is dus - na de sloop van

Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie

de Scheepsdalebrug - het oudste restant van een

vzw in mei 2009 in extremis nog een noodkreet.

Vierendeelconstructie in Vlaanderen.

Dat was echter in volle verkiezingsstrijd zodat de

De Scheepsdalebrug in Brugge was een getuige

respons van de politieke verantwoordelijken en

van het genie van Vierendeel en het vakman-

hun administraties nihil bleef. Hoewel het behoud

F O R U M C O N TA C T

van de volledige brug niet haalbaar was, werd

een klein segment van deze unieke Vierendeel-

toch gehoopt dat minstens relevante onderdelen

brug zou redden. Dit bleek achteraf echter niet

zouden gered worden voor het nageslacht. Na de

zo te zijn, zodat in een samenwerking tussen het

regeringsvorming werd de oproep herhaald en

Erfgoedforum Brugge, enkele andere erfgoedver-

ontstond een hele beweging voor het behoud van

enigingen in Brugge en de Vlaamse Vereniging

de brug, waarbij tal van organisaties en promi-

voor Industriële Archeologie, beslist werd om één

nente ingenieurs de oproep ondersteunden. Op-

travee van de brug aan te kopen. Met de steun

nieuw waren de reacties van overheidswege niet

van het metallisatiebedrijf Vermander uit Brugge

begrijpend en negatief.

kon dit gerealiseerd worden op het ogenblik dat

Er kwam ook hevig internationaal protest onder

de sloop al volop bezig was. Een onderdeel van

meer van ISCARSAH (International Scientific Com-

ca. 9 ton kon op een dieplader worden geplaatst

mittee on the Analysis and Restoration of Structu-

en overgebracht naar de terreinen van de firma.

res of Architectural Heritage, afhangend van ICO-

Daar rust het nu voorlopig. Het blijft ter beschik-

MOS, de International Council of Monuments and

king van een overheid of een instelling die bereid

Landscapes) en van deskundigen uit Frankrijk, Ne-

is het te verwerven om het om te vormen tot een

derland, Duitsland, Groot-Brittannië, Zwitserland,

monument ter ere van ingenieur Vierendeel. Jam-

Spanje, Italië, de USA en Canada.4

mer genoeg kwam op dit aanbod nog steeds geen

In de loop van september-oktober 2009 werd via

respons, noch van de Vlaamse Overheid, noch van

gesprekken en onderhandelingen nog even de

de Provincie West-Vlaanderen, noch van de Stad

verwachting geschapen dat de overheid toch nog

Brugge. Wachten we op Godot?

F O R U M C O N TA C T

Spoorwegbrug Waggelwater

was ze hersteld, maar het draaimechanisme werd

Maar het stof van de Scheepsdalebrug is nog niet

toen wel vastgezet. Door de vernieuwing van de

opgetrokken of er duikt in Brugge al een nieuw

spoorlijn en de bouw van een nieuwe brug ach-

monumentaal brugprobleem op. Bij de bouw van

ter de bestaande, lijkt ook deze brug veroordeeld,

de snelle spoorlijn Oostende-Gent-Brussel (onder

maar niemand blijkt juist te weten wat de plannen

meer voor de Wereldtentoonstelling van 1912 in

zijn. Om zeker te spelen diende het Erfgoedforum

Gent) bouwden de toenmalige Staatsspoorlijnen

Brugge daarom op 7 december 2009 een bescher-

in 1906 een monumentale metalen spoorweg-

mingsaanvraag in - voorlopig zonder reactie. Gaat

draaibrug over de Oostendse Vaart, aan het Wag-

Brugge een nieuwe brugstrijd tegemoet?

gelwater in Brugge. Deze brug werd, zoals toen

heel de lijn trouwens, uitgewerkt met bijzonder

Behoud van historische bruggen

fraaie architectuurdetails, onder meer in twee

Anders dan in het buitenland, staat in Vlaanderen

brugwachtershuisjes. Ze is niet alleen belangrijk

het bruggenerfgoed nog niet echt op de dagorde

wegens haar symboliek in de geschiedenis van de

van monumentenzorg. We merkten in boven-

spoorwegen waterwegverbinding met de kust-

staande gevallen dat de bevoegde diensten niet

havens en haar beeldbepalende karakter voor de

echt bekend zijn met de materie en ook in het

buurt. Ze is ook een van de laatste spoorwegdraai-

ingenieursmilieu wordt er weinig aandacht aan

bruggen in België. In Vlaanderen is ze zelfs de

besteed. Bij de voorbije inventariscampagnes van

enige die op zo’n monumentale wijze gebouwd

het bouwkundig erfgoed (Bouwen door de Eeu-

werd. In 1918 werd de spoorwegbrug door de

wen Heen) werden bruggen slechts sporadisch

wegtrekkende Duitsers deels vernield. Pas in 1922

gerepertorieerd, de minder opvallende bruggen

F O R U M C O N TA C T

langs verkeerswegen en in parken vrijwel niet. Dit ligt anders in andere landen, waar heel wat belangstelling bestaat voor de geschiedenis en het behoud van historische bruggen en waar het aantal publicaties en websites5 over dit thema niet meer te tellen is. In Nederland is sinds 1992 de Nederlandse Bruggenstichting6 actief. Twee jaar na haar oprichting al publiceerde die, in samenwerking met de Technische Universiteit Delft, een uitgebreid rapport over waardering en selectie van historische bruggen.7 In Frankrijk - hoewel daar geen specifieke organisatie voor bruggenbehoud bestaat - verschenen de eerste rapporten en overzichten in de jaren 19808 en is inventarisatie en bescherming van de vele historische bruggen een actiepunt bij ‘les Monuments Historiques’. Vooral de USA, Canada, en Groot-Brittannië blijken op dit vlak voortrekkers. Het was ook uit die landen dat het meeste en het sterkst gemotiveerde protest kwam tegen de sloop van de Scheepsdalebrug. In die landen is de impact van ingenieurs en over-

heden, bevoegd voor wegen en infrastructuur,

plan voor de vernieuwing van de Amerikaanse infra-

toonaangevend bij de evaluatie en het behoud

structuur amendementen over het belang van het

van bruggen - naast de impact van gespeciali-

behoud van historische bruggen in te schrijven. Er

seerde organisaties en individuele deskundigen.

wordt nu hard gelobbyd bij politici in het Congress...

De Historic American Engineering Record (een af-

In Québéc (Canada) werd al in 1978 een inter-

deling van de Historic American Buildings Survey)

ministeriële overeenkomst gesloten tussen de

inventariseerde, documenteerde en registreerde

ministeries van Cultuur en van Transport, over de

vanaf het midden van de jaren 1970 bruggen en

bescherming van de typische overdekte bruggen

brugstructuren in de USA en analyseerde in 1974-

van de regio. Daarbij werden 44 van de 115 geïn-

1976 de traditionele types van Amerikaanse brug-

ventariseerde bruggen tot monument verheven.

liggers, op basis waarvan selectie voor behoud en

In 1981 startte de inventarisatie van alle bruggen

restauratie kon worden verricht.

in deze deelstaat en in 2002 werd een evaluatie-

Maar ook in de USA is niet alles koek en ei. Nadat

methode op punt gesteld voor de nog in gebruik

bleek dat - door gebrek aan onderhoud - veel brug-

zijnde bruggen en de aanpak van onderhoud en

gen onveilig waren, lanceerden een reeks organisa-

herstel. Een jaar later kwam een werkdocument

ties recent een campagne ‘About Turning the Tide

van de Directie Infrastructuur tot stand: Les ponts

- A Campaign For Change: A Future For Historic Brid-

à valeur patrimoniale, une orientation ministériel-

ges’. Deze campagne is bedoeld om in het beleids-

le d’avant-garde pour les ponts anciens. Op deze

F O R U M C O N TA C T

basis vaardigde het ministerie van Transport in

Moraal van het verhaal...

2005 een richtlijn uit: de Orientation ministérielle

In Vlaanderen hebben we niet alleen een achter-

sur l’identification et la gestion des ponts à valeur

stand inzake evaluatie, behoud en bescherming

patrimoniale.

van bruggen. We zijn ook een buitenbeentje in in-

In Groot-Brittannië publiceerde de National Trust

ternationale context. Hoewel er geen beleid werd

in 1984 een overzicht van de Britse historische

uitgezet en er ook geen selectie werd gemaakt

bruggen. Sinds 1997 worden jaarlijks de ‘Historic

op basis van een inventaris, zijn er - veeleer toe-

Bridges & Infrastructure Awards’ uitgereikt, een

vallig maar gelukkig - her en der toch bruggen

initiatief van de Institution of Civil Engineers, sa-

beschermd.

men met Network Rail, British Waterways, English

Het drama van de Scheepsdalebrug zou zich in de

Heritage en de County Surveyors’ Society. In zijn

meeste andere landen niet hebben voorgedaan;

Transport Buildings Selection Guide (maart 2007)

omdat daar gespecialiseerde organisaties zich

wijst de monumentendienst English Heritage op

voor dit erfgoed inzetten of omdat ingenieurs-

het belang van historische bruggen.

organisaties, de monumentendiensten of de be-

F O R U M C O N TA C T

heersdiensten van verkeerswezen zich actief met

Meer info

het thema bemoeien. Hier luidt het: “Wir haben

Adriaan Linters is voorzitter van VVIA vzw, de

es nicht gewusst” en als men het toch te weten

Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie.

komt is het te laat. Tijdige bewustwording is be-

Contact: vvia@vvia.be.

langrijk om zich voor een type erfgoed te kunnen inzetten - een taak voor veel kleine organisaties, vrijwilligers en het FORUM

VOOR ERFGOEDVERENIGINGEN.

Bovendien moeten deze organisaties tijdig weten hoe en waar ze efficiënt kunnen optreden. Het feit dat de boodschap in 1996-1997 niet meteen op de juiste plekken terechtkwam, was er mee de oorzaak van dat het twee jaar later te laat bleek. Maar, er is ook een positieve constante in de erfgoedwereld. Een drama ligt vaak aan de basis van de ontdekking en de herwaardering van voordien onbekend of onbemind patrimonium - vooral als daar actie aan voorafgaat of op volgt. Dat was zo met de sloop van het Volkshuis van Horta (herwaardering Art Nouveau), de sloop van de Halles van Baltard in Parijs (herwaardering ijzerarchitectuur), de dreigende sloop van het Centraal Station in Antwerpen en van het Cluysenaerstation in Ninove (stationsarchitectuur), de sloop van de Koninklijke Stapelhuizen, naar ontwerp van Hennebique in Antwerpen (herwaardering van de betonarchitectuur)... De sloop van de Scheepsdalebrug heeft nu al een gelijkaardig gevolg. Er worden vragen gesteld over de toekomst van enkele andere bruggen in Vlaanderen (de Waggelwaterbrug in Brugge, de recentere Vierendeelbruggen van Adinkerke en Oelegem, de Siberiabrug in Ant-

1. Linters, A., (1975), ‘De hangbrug te Bazel (ca. 1820)’ in: Centrum voor Industriële Archeologie. Mededelingen, p. 3-5. 2. Wouters, I. en M. De Bouw, (2004), ‘De smeedijzeren hangbrug in Bazel bij Antwerpen’ in: Erfgoed van Industrie en Techniek, XIII, p. 51-55. 3. Vierendeelbruggen, (2010), Vierendeelbruggen in België, (online), http://users.telenet.be/karel.roose/vierendeel/vierendeel.html. 4. Een volledig overzicht van alle tussenkomsten, reacties en foto’s van de brug voor, tijdens en na de sloop vindt u op de website van de Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie: www.vvia.be. De Scheepsdalebrug is intussen ook de meest gepubliceerde brug op fotowebsites als Flickr e.a. 5. Zie o.m. de veelheid van gegevens over bruggen in: www.structurae.info en daarnaast www.historicbridges. org en www.bridgehunter.com. 6. Nederlandse Bruggen Stichting, (2010), (online), www. bruggenstichting.nl 7. Projectbureau Industrieel Erfgoed en Nederlandse Bruggenstichting, (1994), Bruggen als industrieel erfgoed. Rapport. Waardering en selectie, werkdocument zonder paginanummering. 8. Een voorbeeld: Prade M., (1988), Les Ponts. Monuments historiques. Inventaire, description, histoire des ponts et ponts-aqueducs de France protégés au titre des monuments historiques, 429 blz. 9. Richards, J.M., (1984), The National Trust Book of Bridges, 214 blz.

werpen...) Adriaan Linters

F O R U M C O N TA C T

Open Monumentendag: de vier elementen Het programma van de 22ste Open Monumentendag, op zondag 12 september, wordt bepaald door de vier elementen: water, vuur, lucht en aarde. In de oudheid werden aan deze elementen mythische krachten toegekend. Zij lagen volgens de overlevering aan de basis van het universum. Hierover kan worden gediscussieerd, maar het staat wel vast dat de vier elementen een grote invloed uitoefenden op de manier waarop de mens en zijn omgeving zich hebben ontwikkeld.

Voor de primitieve mens waren

mens met de vier elementen:

de elementen een gegeven, zon-

platgetreden paden en karrenspo-

der meer. Hij leefde ermee zoals

ren groeiden uit tot grote snelwe-

ze zich voordeden. Zo bepaalden

gen, kanalen werden gegraven

ze in grote mate waar de mens

voor efficiënt vrachtvervoer over

zich ging vestigen na een eeu-

het water, steenkool werd ontgon-

wenlang

bestaan.

nen als bron van energie, parken

Meteen doken ook de eerste te-

aangelegd voor de ontspanning

nomadisch

genstrijdigheden op: de nabijheid van een rivier

van arm en rijk…

was handig voor de visvangst, waterbevoorrading,

transport en handel, maar er schuilde ook gevaar

Grote verscheidenheid

in voor overstromingen of een inval van de vijand.

Tijdens Open Monumentendag staat de verbon-

Maar hogerop gaan wonen bleek ook niet altijd

denheid van de mens met de elementen centraal.

de beste keuze. Het belemmerde de toegankelijk-

Deze relatie kende in de loop der eeuwen hoog-

heid voor handelaars en bewoners en maakte be-

tepunten en diepe dalen, zoveel is zeker. Soms

bouwing moeilijker. Elke woonplaats had zo haar

harmonieus, dan weer vijandig en explosief… een

problemen en de oplossingen hertekenden vaak

echte haat-liefdeverhouding. De sporen ervan zijn

drastisch de omgeving: drooglegging van poe-

heel divers en soms verrassend en ze tekenen zich

len en moerassen, dijkenbouw, beplanting tegen

niet alleen af in monumenten maar zeker ook in

de wind, aanpassing van teelten aan de grond-

landschappen en archeologische sites. Die komen

soort…

dan ook veelvuldiger aan bod dan in de voorbije

Maar daar bleef het uiteraard niet bij. Naarmate

21 edities.

dorpen uitdeinden en gemeenschappen zich gin-

Met opnieuw honderden openstellingen zal het

gen organiseren, evolueerde de relatie van de

voor de bezoeker moeilijk kiezen worden op 12

F O R U M C O N TA C T

september. We lichten alvast een tipje van de

Het volledige programma is vanaf 9 augustus 2010

sluier: cichoreiasten en steenbakkerijen, serres

te vinden op de website www.openmonumenten.

en ijskelders, sluizen en sassen, kanalen en ri-

be. Wilt u dat programma liever in gedrukte vorm?

vieren, parken en landbouwgronden, sporen en

De Monumentenkrant is vanaf begin augustus te

stations, windmolens en orgels, steenkoolmijnen

verkrijgen in alle toeristische kantoren, Fnacfili-

en stokerijen, brandweerkazernes en bakhuizen,

alen, Standaard Boekhandels, bibliotheken, ge-

holle wegen en houtkantenâ&#x20AC;Ś Ook het aanbod aan

meentehuizen en cultuurdiensten.

boeiende fietstochten, wandelingen, bustochten en tentoonstellingen is dit jaar groot. Programma

Meer info

Op Open Monumentendag worden uiteraard ook

CoĂśrdinatiecentrum Open Monumentendag

de kinderen en jongeren niet vergeten: heel wat

Erfgoedhuis Den Wolsack

steden en gemeenten zetten hun beste beentje

Oude Beurs 27 | 2000 Antwerpen | 03 212 29 55

voor om kind- en gezinsvriendelijke activiteiten

info@openmonumenten.be

uit te werken voor het Open Monumentendag-

www.openmonumenten.be

programma.

F O R U M C O N TA C T

Nieuwe leden

IJzer en Vuur! vzw - Feu et Fer! asbl

daagse kunstsmeden uit binnen- en buitenland

Zetel: IJskelderstraat 19 | 1060 Sint-Gillis E: info@ijzerenvuur.be | W: www.ijzerenvuur.be Contactpersoon: Michel Mouton | T: 02/539.23.20

die met ijzer en vuur de schitterendste artefacten

Oprichtingsdatum: 24/06/2005

de projectoproep 10 x 10.000 euro.

De vzw IJzer en Vuur! heeft als doel de oude, bijna

Sint-Janscollege vzw

verloren gegane (kunst)ambachten waarbij me-

Zetel: Waversesteenweg 1 | 3320 Meldert-Hoegaarden E: sint-janscollege@telenet.be W: www.sint-janscollege-meldert.be Contactpersoon: Roland Severijns T: 016/766271 | F: 016/765482

taal en vuur centraal staan (smeden, koper drijven, zilversmeedkunst…) te bewaren en nieuw leven in te blazen. Ze wil ertoe bijdragen het immateriële en materiële patrimonium dat hiermee

produceren. In 2007 was deze vzw laureaat van

Oprichtingsdatum: 1967

verbonden is levendig en actueel te houden. Het is nodig dat het kunstambacht aangepast wordt aan de noden en de mogelijkheden van de huidige samenleving. Dit doet de vzw via opleidingen, stages, workshops en diverse tentoonstellingen. Via lezingen brengt IJzer en Vuur! het oeroude verhaal van de alchemie tussen ijzer en vuur opnieuw tot leven. Tijdens de workshops en stages wordt de kans geboden om zelf het ijzer in het vuur te leggen en de oeroude basishandelingen van het sme-

F O R U M C O N TA C T

den aan te leren. In

Het Sint-Janscollege in Meldert is een van de

samenwerking met

mooiste voorbeelden van 19de-eeuwse neogoti-

andere partners wil

sche kasteelarchitectuur in Vlaanderen. Het kas-

IJzer en Vuur! via de

teel met zijn bijgebouwen is omringd door een

tentoonstellingen

parkbos van 40ha. In 1957 werden het kasteel

het brede publiek

en het domein aangekocht door de vzw Aal-

warm maken voor

moezeniers van de Arbeid. Deze congregatie van

het werk van heden-

paters stichtten hier een school voor secundair

onderwijs met maatschappelijke relevantie in de wijde omgeving (Oost-Brabant). Tot in 1965 is de school tweetalig gebleven: de gemeente Meldert ligt namelijk op de taalgrens. Omdat ze gevestigd is op een beschermd, historisch waardevol kasteeldomein (Kasteel van Meldert, wagenhuis, oranjerie en park) is er steeds aandacht geweest voor de bewustmaking voor en de promotie van dit erfgoed. Hiertoe werd het patrimonium steeds opengesteld. De vzw besteed veel aandacht aan onderhoud en restauratie van het domein. Momenteel zijn er restauraties aan de gang in het Wagenhuis. Deze eerste grote restauratiefase wordt voltooid in de zomer van 2010. De school neemt deel aan Open Monumentendagen en aan het project ‘Op ’n Kier’ van de provincie VlaamsBrabant. De locaties worden eveneens ter beschikking gesteld van plaatselijke verenigingen. Molenvereniging van het Pajottenland vzw Zetel: Bodegemstraat 172 | 1700 Dilbeek W: www.molenverenigingpajottenland.be Contactpersoon: Jan De Bou | T: 0495/64 68 67 E: jan.debou@skynet.be Oprichtingsdatum: 02/01/2009

De vereniging heeft tot doel in en om de gemeente Dilbeek het watermolen- en windmolenbestand in traditionele zin te behouden en daartoe molens te bemalen en vrijwillige molenaars een praktische opleiding te bieden. Daarnaast wil de vereniging het molenbestand beter bekendmaken, het bakken van ambachtelijk brood bevorderen en de verwante traditionele ambachten promoten. Verder ijvert zij voor de bescherming van de molensites en hun directe omgeving. Een concreet project dat dit jaar start, is de restauratie en het weer maalvaardig maken van de Klapscheutmolen in Wambeek.

F O R U M C O N TA C T

Nieuwe publicaties

Het Aartsbisdom Mechelen-Brussel 450 jaar geschiedenis In de woelige 16de eeuw onderging de katholieke kerk in de Nederlanden een diepgaande verandering die in de eeuwen daarop haar sporen naliet. Als reactie op het succes van de Reformatie, had het concilie van Trente benadrukt dat de bisschop dichter bij de gelovigen moest staan. Dit leidde tot een indringende verandering; onder meer de oprichting van het aartsbisdom Mechelen (later Mechelen-Brussel) in 1559. Op basis van tal van deelstudies en nieuw wetenschappelijk onderzoek, bracht een team van twaalf historici 4,5 eeuw bisdomgeschiedenis in kaart. Het resultaat, een prachtig tweedelig standaardwerk, biedt meer dan een klassieke kerkgeschiedenis. Het eerste boekdeel beslaat de periode vanaf de oprichting van het aartsbisdom tot de ingrijpende cesuur van de Franse Revolutie. Het tweede deel behandelt de geschiedenis van het aartsbisdom vanaf 1801. Behalve bij de opeenvolgende aartsbisschoppen en hun beleid, staan de vakhistorici ook stil bij de vele facetten van het kerkelijke leven, het parochiewezen, de clerus en haar vorming, de religieuze instituten en hun betekenis voor het bisdom. Het Aartsbisdom Mechelen-Brussel is een rijkelijk geïllustreerde publicatie. Kaarten, tabellen, grafieken en gevarieerde iconografie ondersteunen het verhaal.

F O R U M C O N TA C T

Meerdere auteurs Uitgave: Uitgeverij Halewijn | deel 1: 296 blz. en deel 2: 410 blz. | 110 euro (exclusief 5 euro verzendingskosten) Info en bestelling: Uitgeverij Halewijn | Halewijnlaan 92 | 2050 Antwerpen halewijn.uitgaven@kerknet.be | www.halewijn.info of bij de liturgische centra en boekhandels.

Novi Monasterii Cisterciënzerabdijen en -sites tijdens de Grote Oorlog (1914-1918) Novi Monasterii, het jaarboek dat uitgegeven wordt door het Abdijmuseum Ten Duinen legt deze keer de nadruk op de Grote Oorlog. In de loop van de geschiedenis zijn abdijen altijd een baken geweest in oorlogsomstandigheden. Abdijen dienden niet alleen om bescherming af te smeken, het waren ook kazerneringplaatsen of doelwitten die al dan niet geplunderd of vernietigd werden. Tijdens de Eerste Wereldoorlog, begin 20ste eeuw, werden sommige abdijen opnieuw het slachtoffer van oorlogsgeweld. Deze publicatie geeft een eerste overzicht van de oorlogsimpact op cisterciënzersites en -abdijen in België, Nederland en Frankrijk. Meerdere auteurs Uitgave: Abdijmuseum Ten Duinen | 126 blz. | 15 euro (exclusief 3 euro verzendingskosten) Info en bestelling: Abdijmuseum Ten Duinen | Koninklijke Prinslaan 6-8 | 8670 Koksijde | T.: 058/53 39 50 | F.: 058/51 00 61 | info@tenduinen.be | www.tenduinen.be of bij Uitgeverij Academia Press | www.academiapress.be of bij de betere boekhandel

Bier aan het IJzerfront Het verhaal van de dorst in de Groote Oorlog

Bier aan het IJzerfront neemt u mee naar de Westhoek tijdens de Eerste Wereldoorlog. In dit stukje onbezet België krioelde het toen van Vlaamse, Waalse, Engelse, Schotse, Ierse, Australische en andere soldaten. Bewoners met ondernemingszin sloegen munt uit hun aanwezigheid door te wassen voor de soldaten, een winkel of café te openen of een handeltje in Franse en Engelse bieren op te zetten. De brouwerijen en herbergen deden gouden zaken, ondanks de reglementering van de openingsuren en het feit dat de dronken soldaten geregeld de boel kort en klein sloegen. Dat ondervond ook de brouwer van de Fortemse mouterij-brouwerij De Snoek. Op een van zijn herbergbezoeken wou hij niet van zijn eigen brouwsel drinken. Dat vaartwater was goed genoeg voor de soldaten, niet voor hem. De aanwezige soldaten vonden dit al te gortig en bekogelden nog dezelfde avond zijn statige brouwerswoning met kasseien. Ging het korte gewin effectief ten koste van de kwaliteit? De werkelijkheid was genuanceerder dan deze anekdote laat vermoeden. Dit boek vertelt het verhaal van gewone mensen die elk op hun manier probeerden te overleven in een al te langdurige oorlog. Auteur: Frank Becuwe Uitgave: Uitgeverij De Klaproos | 175 blz. | 17,95 euro (exclusief verzendingskosten) Info en bestelling: online verkrijgbaar via www.klaproos.be of in de betere boekhandel.

Miradal Erfgoed in Heverleebos en Meerdaalwoud Ten zuiden van Leuven ligt een uniek boscomplex van meer dan 25 vierkante kilometer. De rijke ge-

schiedenis en natuurpracht van het Heverleebos en het Meerdaalwoud trekken jaarlijks ongeveer driekwart miljoen bezoekers aan. Het belang van dit natuurgebied is groot: het bos filtert niet alleen lawaai, fijn stof en broeikasgassen uit de lucht. Het bewaart ook waardevol erfgoed. Met dit boek wandelt u door het verleden en het heden van Miradal - de oudste benaming van het woud. U ontdekt de vele gezichten van het bos door de ogen van archeologen, geologen, geschiedkundigen, bosbouwers en biologen. Een grote groep onderzoekers uit diverse vakgebieden doen hun verhaal, want de geschiedenis van een bos is het resultaat van heel uiteenlopende factoren. Meerdere auteurs Uitgave: Davidsfonds Uitgeverij | 264 blz. | 34,50 euro (exclusief 4 euro verzendingskosten) Info en bestelling: Bij de betere boekhandel of online via www.davidsfondsuitgeverij.be

Kerkelijk textiel in Vlaanderen en Brussel in de 19de en 20ste eeuw In de loop der eeuwen is in de meeste kerken en kloosters een indrukwekkende hoeveelheid kerkelijk textiel verzameld: priestergewaden, vaandels, beeldkleding… In 2006 startte het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur (CRKC) het onderzoek naar de geschiedenis en de productie van dit textiel in Vlaanderen en Brussel, vanaf de 19de eeuw tot het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965). Deze publicatie is daar een resultaat van. Ze belicht uitvoerig de geschiedenis van de paramentiek in de 19de en 20ste eeuw. Daarbij

F O R U M C O N TA C T

komen naast de maatschappelijke, liturgische en stilistische evoluties ook de gebruikte materialen en technieken aan bod. Auteur Annemie Van Dyck geeft bovendien een beeld van de productie van dit kerkelijk textiel door lokale ateliers in diverse steden en regio’s en door verschillende religieuze congregaties. Ze bekijkt 25 ateliers van nabij. Ook biedt het boek een overzicht van de ateliers per stad, met de namen van meer dan driehonderd paramentenmakers in Vlaanderen en Brussel. Een groot deel van dit materiaal werd nooit eerder grondig onderzocht of gepubliceerd. Auteur: Annemie Van Dyck Uitgave: Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur | 145 blz. 10 euro (exclusief 3 euro verzendingskosten) Info en bestelling: Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur vzw | t.a.v. Veerle Van Damme | Abdij van Park 7 | 3001 Heverlee | T.: 016/40 60 73 | F.: 016/40 33 02 | info@crkc. be | www.crkc.be

Tussen Antwerpen en Heide Het Joods cultuurleven in een bewogen tijd (1880-1944) De erfgoedgids Tussen Antwerpen en Heide is de tiende in een reeks, uitgegeven door de dienst Erfgoed van het provinciebestuur Antwerpen, in samenwerking met Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen. In deze publicatie behandelen Lieven Saerens en Frans Van den Brande de rol van de Joodse gemeenschap in het culturele leven van de provincie Antwerpen, tussen 1880 en 1944. Zowel rond de eeuwwisseling als tijdens het interbellum werd de Joodse gemeenschap in Antwerpen gekenmerkt door verschillende migratiestromingen. Het is algemeen bekend dat de Antwerpse Joden zeer actief waren in de diamantsector. Veel minder bekend echter is hun ruime interesse in

F O R U M C O N TA C T

en deelname aan het bloeiende cultuurleven. Auteur Lieven Saerens gaat in een eerste deel in op het rijke Joodse cultuurleven en de invloed op en verwevenheid met de Vlaamse Culturele wereld. Auteur Frans van den Brande bespreekt de Joodse aanwezigheid in Heide-Kalmthout. Hij neemt de lezer mee langs de Joodse villa’s, hotels en de unieke synagoge van Heide. Deze publicatie is uitvoerig geïllustreerd met nooit eerder gepubliceerde foto’s en tekeningen. Auteurs: Lieven Saerens en Frans L. van den Brande Uitgave: Provinciebestuur Antwerpen | 104 blz. | 10 euro (exclusief verzendingskosten) Info en bestelling: Provinciebestuur Antwerpen | Departement Cultuur | Dienst Erfgoed |Koningin Elisabethlei 22 | 2018 Antwerpen | T.: 03/240.55.70 | erfgoed@admin.provant.be

In de ban van Ceres Klein- en grootmaalderijen in Vlaanderen (ca. 1850 - ca. 1950) Het derde volume van de Relicta Monografieën van het VIOE, In de ban van Ceres, vertelt het verhaal van de geleidelijke omschakeling van wind- en waterkracht naar mechanische aandrijving in de periode 1850-1950. Vanuit een industrieelarcheologische benadering en gesitueerd binnen een sociaalhistorische context onderzoekt Frank Becuwe de geleidelijke omschakeling van wind- en waterkracht naar mechanische kracht. Daarnaast brengt hij de industrialisering in beeld, die zich vooral vanaf 1880 in eerste instantie via industriele bloemmolens manifesteerde en later geleidelijk ook via de toeleveringsbedrijven, in het bijzonder de bouwers van motoren en maalderijmachines. Dit sectorale onderzoek plaatst hij ook binnen een bredere economische werkelijkheid.

Auteur: Frank Becuwe Uitgave: Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed | 293 blz. | 50 euro (exclusief 5 euro verzendingskosten) Info en bestelling: Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed | Koning Albert II-laan 19 bus 5 | 1210 Brussel | T: 02/553 16 50 | F: 02/553 16 55 | http://publicaties. vlaanderen.be/ebl-web/do/publicatieSessionFacade/ publicatieEenvoudigeDetailAction/raadplegen?method=r aadplegen&id=26634

Het schoolschip Mercator en zijn commandant Remi Van de Sande In deze publicatie geeft auteur Gust Vandegoor een gedetailleerd (beeld)verslag van de belangrijkste wereldreizen van de Mercator, gezien door de ogen van commandant Remi Van de Sande. Tijdens het Interbellum maakte hij met de Mercator een twintigtal reizen die behalve de opleiding van cadetten en matrozen vaak ook wetenschappelijk werk als opdracht hadden. Via massa’s beeldmateriaal (275 illustraties waarvan 100 ongepubliceerde foto’s) reist de lezer mee met de Mercator. Van minuut tot minuut deelt hij in alle successen, maar ook in de tegenslagen waarmee het schip en Remi Van de Sande te maken kregen. Gust Vandegoor baseerde zijn onderzoek op het privéarchief van de commandant, authentieke logboeken, officiele en persoonlijke verslagen en het archief van de Hogere Zeevaartschool te Antwerpen. Auteur: Gust Vandegoor Uitgave: Peeters nv (Herent) | 450 blz. | 48 euro (exclusief 7 euro verzendingskosten) Info en bestelling: Gust Vandegoor | Grote Baan 284 | 3150 Wespelaar (Haacht) | T: 016/60 10 64 | gust.vandegoor@skynet.be

Het Blauw Kasteel De (her)ontdekking van een fascinerend landgoed in Moerbrugge Aan de rand van het eeuwenoude Beverhoutsveld staat het Blauw Kasteel. Dit architecturaal meesterwerk, dat door de eeuwen heen wat van zijn glans verloren was, bevindt zich midden in het Brugse platteland. Dankzij de motivatie van de eigenaars en de inspanning van een hele rits vakmensen werd dit pareltje opgeblonken. Naar aanleiding van deze restauratie werd veel kunsthistorisch en bouwtechnisch vooronderzoek verricht. Bij dit onderzoek en ook tijdens de werkzaamheden zelf werd een schat aan nieuwe informatie blootgelegd. De Heemkundige Kring Oostkamp bracht dit alles samen in deze rijkelijk geïllustreerde publicatie die een nieuw licht werpt op het gebouw en zijn bewoners door de eeuwen heen. Meerdere auteurs Uitgave: Heemkundige Kring Oostkamp | 160 blz. | 28 euro (exclusief 6 euro verzendingskosten) Info en bestelling: Heemkundige Kring Oostkamp | Korte Kwadeplasstraat 8 | 8020 Oostkamp | T: 050/84 13 16

Erfgoed van Industrie en Techniek Herbestemming van industriële panden Het nieuwe (dubbel)nummer van het Vlaams-Nederlands tijdschrift Erfgoed van Industrie en Techniek is gewijd aan herbestemming. In dit nummer werden artikels opgenomen over nieuwe bestemmingen voor industriële sites. De conclusie luidt duidelijk dat het proces “vaak een kwestie is van volhouden en creativiteit, waarbij de belangeloze inzet van vele

F O R U M C O N TA C T

vrijwilligers en een goed publiek draagvlak onontbeerlijk is”. Het tijdschrift vergelijkt de ervaringen van Groot-Brittannië, Nederland en Frankrijk met enkele gerealiseerde projecten in Vlaanderen en Nederland. Het valt op dat vooral Groot-Brittannië en Nederland adequate systemen en structuren ontwikkeld hebben om herbestemming van leegstaande panden te stimuleren en dat herbestemming van bedrijfsgebouwen een belangrijk beleidsaspect is voor de Franse overheid, zeker in Noord-Frankrijk. Meerdere auteurs Uitgave: Stichting Erfgoed | 112 blz. | 15 euro (inclusief verzendingskosten) Info en bestelling: Vlaamse Vereniging voor Industriële Archeologie (VVIA) | Postbus 30 | Postkantoor Stationswijk | 9000 Gent vvia@vvia.be | http://www.vvia.be/publicaties/ndx_EIT.htm

Handleiding architectuurarchieven Verwerven, selectie, beschrijven Architectuurarchieven zijn heel bijzonder cultureel erfgoed, daar bestaat geen twijfel over. Ze verstrekken niet alleen waardevolle en broodnodige informatie voor een doordachte omgang met het gebouwde patrimonium. Vaak zijn het ook de laatste getuigen van unieke maar verdwenen onherkenbaar getransformeerde gebouwen. Bovendien leren ze over ontwerpprocessen, materialen en architectuurpraktijk in het verleden. Ze worden dagelijks geconsulteerd door restaurateurs en architecten. Maar ook erfgoedwerkers en onderzoekers die de gelaagde geschiedenis van de gebouwde omgeving willen achterhalen en bekendmaken, doen veelvuldig een beroep op architectuurarchieven. Alles bewaren is echter niet mogelijk en ook niet wenselijk. Het opschonen

F O R U M C O N TA C T

van archief is een moeilijke maar noodzakelijke opdracht van de archivaris en dat is niet anders voor beheerders van architectuurarchieven. Dit heikele thema komt aan bod in het derde deel van de reeks Handleiding architectuurarchieven, uitgebracht door het Centrum Vlaamse Architectuurarchieven (CVAa). Daarnaast diept deze publicatie het beschrijven van archiefstukken uit. Internationale archiefstandaarden en afspraken zijn vertaald naar de context van architectuurarchieven en worden uitgebreid geïllustreerd met praktijkvoorbeelden. Na de reeds verschenen afleveringen over inventarisatie en materiële zorg is deze reeks nu volledig. Meerdere auteurs Uitgave: VAi/CVAa | 175 blz. | 25 euro (exclusief 5,70 euro verzendingskosten) Info en bestellingen: te koop in de gespecialiseerde boekhandel en via www.vai.be | www.cvaa.be | T: 03/242 89 70. Tot 30 juni loopt een actie waarbij u de drie volumes voor slechts 50 euro (in plaats van 70) kunt verkrijgen. Meer info op www.cvaa.be.

Adverteren in FORUM-CONTACT? Dat kan! FORUM-CONTACT is uitgegroeid tot een vaste waarde in de erfgoedsector. Met overzichtsartikels en artikels rond specifieke thema’s en cases speelt FORUM-CONTACT in op de actualiteit. Het tijdschrift verschijnt vier keer per jaar op 1.550 exemplaren en wordt verspreid binnen een specifieke doelgroep: erfgoedverenigingen (lokale en regionale), overheidsinstellingen, alle Vlaamse gemeente- en stadsbesturen, algemeen geïnteresseerden en allerlei instellingen uit de erfgoedsector.

Adverteren in FORUM-CONTACT heeft veel voordelen:

Geografische spreiding FORUM-CONTACT wordt onder meer verdeeld over 270 aangesloten erfgoedverenigingen, 308 Vlaamse gemeenten en 19 gemeenten uit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Hierdoor bereikt het tijdschrift alle betrokkenen en belangstellenden in Vlaanderen en Nederlandstalig Brussel. Specifiek doelpubliek FORUM-CONTACT richt zich tot een publiek dat zowel professioneel als op vrijwillige basis actief is met (onroerend) erfgoed. Eveneens tot de doelgroep behoren geïnteresseerden in de erfgoedsector. Tarieven en formules Het FORUM kiest voor betaalbare advertentieruimte en staat open voor diverse vormen van samenwerking. Heeft uw vereniging, organisatie of bedrijf interesse om reclame of een andere advertentie in FORUM-CONTACT te plaatsen? Neem dan contact op met het FORUMteam en zorg dat uw boodschap in het volgende nummer wordt opgenomen!

Meer info Kathleen De Clercq | projectcoördinator kathleen.declercq@forumerfgoedverenigingen.be T: 03/212 29 94 Dominique Van Staeyen | coördinator financiering erfgoedverenigingen dominique.vanstaeyen@forumerfgoedverenigingen.be

T: 03/212 29 64

F O R U M C O N TA C T

FORUM VOOR ERFGOEDVERENIGINGEN VZW Erfgoedhuis Den Wolsack | Oude Beurs 27 | 2000 Antwerpen T: 03/212 29 60 | F: 03/212 29 61 | info@forumerfgoedverenigingen.be www.forumerfgoedverenigingen.be

Het FORUM VOOR ERFGOEDVERENIGINGEN VZW is het samenwerkingsverband van het verenigingsleven in de monumentenzorg, landschapszorg, archeologie en de zorg voor het varend, rollend, rijdend en vliegend erfgoed - een krachtenbundeling waarbij elke vereniging zelfstandig blijft. Erfgoedverenigingen die in heel Vlaanderen en/of Brussel actief zijn, kunnen ‘effectief lid’ worden. Erfgoedverenigingen met een kleinere actieradius worden ‘gebruiker-lid’. De zorg voor erfgoed staat centraal en wordt nagestreefd door het scheppen van een optimaal kader voor de werking van de verenigingen, door: onderling overleg, uitwisseling van informatie, dienstverlening, representatie van de leden. FORUM-CONTACT is een driemaandelijks tijdschrift. Het is gratis voor leden. Niet-leden kunnen een individueel abonnement nemen door storting van 20 euro op rekening 409-6594371-64 van het FORUM, met vermelding ‘FORUM-CONTACT’. Het FORUM gebruikt uw adres uitsluitend om u op de hoogte te houden van zijn activiteiten of van de activiteiten van de ledenverenigingen en om u FORUM-CONTACT toe te sturen. U kunt uw gegevens in ons bestand altijd inkijken of aanpassen, zoals bepaald in de wet van 8 december 1992 ter bescherming van de privacy.