FORUM-CONTACT 72 by bg grafische vormgeving

BelgiĂŤ - Belgique P.B. - P.P. 1099 Brussel X BC 6476 Afgiftekantoor 1099 Brussel X - P3A9196

Driemaandelijks | Jaargang 19 | April | Mei | Juni 2012

Inhoud 3 7 15 19 21 25 27 30 37 45 51

Voorwoord Erfgoedplein 2012: een terugblik Opdracht Centrum voor Kunst en Cultuur uitgebreid De Archeologische dienst Antwerpse Kempen Agentschap Onroerend Erfgoed gereorganiseerd Muziek, woord en beeld Watererfgoed Vlaanderen heeft een verlanglijstje Funerair erfgoed: nieuw leven voor onze dodenakkers Erfgoed en de arbeidsmarkt Fort Liefkenshoek vertelt een nieuw verhaal Gebruiksovereenkomst historische gebouwen en erfgoedsites

Nieuwe leden

Nieuwe publicaties

Colofon Verantwoordelijke uitgever: Bo Coolsaet | Oude Beurs 27 | 2000 Antwerpen Coördinatie: Forum voor Erfgoedverenigingen

vzw

Eindredactie: Ivo Adriaenssens Werkten mee aan dit nummer: Ivo Adriaenssens, Archeologische dienst Antwerpse Kempen, Bo Coolsaet, Coördinatiecentrum Open Monumentendag Vlaanderen, Kathleen De Clercq, Karel Dendooven, Dienst toerisme gemeente Beveren, Stefanie Hap, Jan Jaspers (CRKC), Eric Van Hooydonk (Watererfgoed Vlaanderen), Paul Van Schoors, Elke Verdurmen Vormgeving: Bernhard Badie | bg.grafischevormgeving@skynet.be Druk: Drukkerij Verspecht | Londerzeel

cover: Erfgoedplein 2012 - Sint-Janscollege - Meldert © Stefan Dewickere

Foto’s: AdAK, Stefan Dewickere, Gemeente Beveren, Stefanie Hap, Limburgs Volkskundig Genootschap, Monumentenwacht, Onroerend Erfgoed, Oswald Pauwels, Sint-Jozef vzw, Stad Brugge, Westtoer

BO COOLSAET

Voorwoord

U heeft het laatste nummer van Forum-Contact in

actiepunten van de jonge organisatie opgelijst. De

handen. Na 19 jaargangen en 72 nummers slaan

meeste elementen van toen zijn ook nu opgeno-

we een nieuwe weg in. Bij de start van het open-

men in de doelstellingen en acties van de Nieuwe

monumentenweekend op 7 september treedt de

Erfgoedorganisatie. Dat is op zich een continuering

Nieuwe Erfgoedorganisatie, die het Forum samen

van de basiswerking. Anderzijds is het belangrijk

met de collega’s van Erfgoed Vlaanderen en Open

om op te merken dat bepaalde aspecten na een

Monumentendag Vlaanderen creëerde, volop naar

kleine twintig jaar nog steeds actueel zijn.

buiten en wordt er enkel nog van daaruit gecommuniceerd.

Bij de knelpunten van toen werd gemeld dat verenigingen vaak moeite hebben om vrijwilligers

In de voorbije nummers hebben we u op de hoog-

aan te trekken én te behouden. Niets nieuws

te gehouden van dit traject en van onze motiva-

onder de zon dus. Een ander knelpunt was en is

tie om deze stap te zetten. Het is dan ook met

de relatie tussen vrijwilligers en professionelen.

een dubbel gevoel dat we - als voorzitter en als

Vrijwilligers moeten werken aan deskundigheid

Forum-coördinatiecel - hier een punt achter zetten.

en een ruimere blik, terwijl de wetenschappe-

Enerzijds zijn we behoorlijk trots en dankbaar voor

lijke wereld en de overheidssector het nut en

alles wat we de voorbije jaren konden brengen

het belang van vrijwilligerswerk moeten blijven

in dit tijdschrift. Dat is grotendeels te danken aan

bevestigen. Op dat vlak is er zeker vooruitgang

de inzet van de ontelbare vrijwilligers en de vele

geboekt maar de situatie is nog niet optimaal.

beroepskrachten in de erfgoedsector. Anderzijds

Bovendien is het aantal professionelen de laatste

kijken we volop vooruit en hopen we met de

jaren aanzienlijk toegenomen, zowel bij de leden-

Nieuwe Erfgoedorganisatie op korte termijn en-

verenigingen zelf als bij allerlei nieuwe (hybride)

kele serieuze stappen vooruit te kunnen zetten op

vormen zoals de intergemeentelijke erfgoeddien-

basis van de kennis en de expertise die de voor-

sten. De voorbije jaren zijn vrijwilligers ook mon-

bije jaren werden opgebouwd.

diger geworden en durft men de knelpunten wel eens harder te uiten dan ze in werkelijkheid zijn.

Beginjaren Het is bijzonder boeiend om nog eens documen-

Het actieplan uit 1994 bevatte 5 punten die ook

ten uit de beginjaren ter hand te nemen. In het

binnen de Nieuwe Erfgoedorganisatie verzekerd

verslagboek van de eerste Ontmoetingsdag in

zijn: dienstverlening, representatie, ondersteuning,

Oudenaarde in 1994 staan de doelstellingen en

kritische reflectie, imagovorming en promotie.

F O R U M C O N TA C T

Het laatste actiepunt zal de Nieuwe Erfgoedorga-

gingsleven kende golven van constructieve en

nisatie overigens veel explicieter opnemen in de

strijdvaardige inzet, afgewisseld met periodes van

werking dan nu het geval is.

ontmoediging omdat de inzet genegeerd wordt of net van identiteitsverlies omdat de doelstellingen

Nog tijdens de Ontmoetingsdag in 1994 bracht

wél bereikt worden. Nog paradoxaler is dat een

wijlen prof. Herman Stynen, toen voorzitter van

positieve en betrokken attitude van de overheid

de Koninklijke Commissie voor Monumenten en

een risico inhoudt op indommelen van de sector.

Landschappen en adviseur bij de Koning Boudewijnstichting, een lezing over de rol van het

Ook leert de geschiedenis dat organisaties met

verenigingsleven in de geschiedenis van de mo-

beperkte maar haalbare doelstellingen succes-

numenten- en landschapszorg. Verplichte lectuur

voller zijn dan organisaties met een waslijst aan

voor iedereen die professioneel aan de slag is in

plannen en acties. Te veel hooi op je vork nemen

de erfgoedsector. In zijn betoog toonde hij aan dat

is dodelijk. Bescheiden starten met een welom-

het verenigingsleven in belangrijke mate de erf-

lijnd programma strekt tot de aanbeveling. Gelijk-

goedzorg in België heeft begunstigd. Gedurende

lopend daarbij is het advies om de eigenheid en

anderhalve eeuw bepaalde de interactie tussen

autonomie van de leden te respecteren. Wel toont

initiatieven van de overheid en die van verenigin-

de geschiedenis aan dat de slagkracht van het ver-

gen de dynamiek van de zorg voor het cultureel

enigingsleven het meest succesvol is als iedereen

en natuurlijk erfgoed. De bewustwording van het

zich verenigt in een representatieve krachtenbun-

belang van erfgoed kwam meestal vanuit de ba-

deling. Dat noopt wel tot loyauteit, zeker als ge-

sis, niet vanuit de overheid. Dat was zo in de 19de

meenschappelijke standpunten worden verdedigd

en 20ste eeuw, zelfs zo met de eerste wetgevende

in de media of ten aanzien van overheden.

initiatieven. Een belangrijke mijlpaal in de meer recente geschiedenis was dan weer het Europese

De structurele werking van zo’n krachtenbundeling

Monumentenjaar 1975. Het gaf officieel weer-

moet bovendien gericht zijn op een intensievere

klank van de rol en de inzet van verenigingen en

en tegelijk soepelere samenwerking tussen vrij-

vrijwilligers. Vervolgens was het wachten tot het

willigers en professionelen. In het verleden wa-

einde van de jaren ’80 voor er een nieuw elan zou

ren specialisten veeleer terughoudend tegenover

komen. Dat leidde tot de succesvolle openmonu-

de inbreng van het grote publiek en het engage-

mentendagen, de oprichting van VCM (nadien Fo-

ment van vrijwilligers. De schrik voor kwaliteits-

rum),

verlies was niet altijd onterecht maar men voelde

Monumentenwacht Vlaanderen en Stichting

Vlaams Erfgoed (nadien Erfgoed Vlaanderen).

zich toch vooral bedreigd in de eigen autoriteit. De inzet van publiek en vrijwilligers was dan ook

Prof. Stynen trok ook enkele belangrijke lessen

vaak een alibi voor het professioneel voortbestaan

uit het verleden want, dezelfde fouten komen

van die specialisten. Door de evolutie van het

blijkbaar vaak terug. In de eerste plaats wees hij

recht ‘van’ erfgoed naar het recht ‘op’ erfgoed is

erop dat verenigingen hun waakzaamheid en hun

dat natuurlijk een onhoudbare stelling geworden.

rol niet uit het oog mogen verliezen. Het vereni-

Een gezonde kritische houding van beide kanten

F O R U M C O N TA C T

is aangewezen, maar een constructieve en vooral

Zonder blozen kunnen we stellen dat het Forum

duurzame samenwerking moet toch het uitgangs-

actief en passief heeft bijdragen tot enkele evolu-

punt zijn.

ties. De voorbije jaren hebben we vaak pionierswerk verricht om verschillende deelsectoren op

Evoluties

het Vlaamse niveau op de kaart te zetten, op mo-

Doorheen de verschillende jaargangen van het

menten dat er weinig of geen aandacht voor was.

tijdschrift was u getuige van alles wat er reilde

Dat geldt zeker voor het varend, rollend, rijdend,

en zeilde in de erfgoedsector: nieuwe leden-orga-

vliegend erfgoed en erfgoed van vermaak. Op het

nisaties, nieuwe activiteiten, nieuwe initiatieven

vlak van kerkelijk erfgoed werden in 1997 en 2008

vanuit het beleid, publicaties, uitgebreide inhou-

belangrijke studiedagen georganiseerd, waarmee

delijke artikels, opiniestukken, verslagen van stu-

we zowel de burgerlijke als religieuze overheden

diedagen en conferenties enzovoort.

aanmoedigden om concrete initiatieven te nemen die dit erfgoed ten goede komen. De voorbije

U was vanop de eerste rij getuige van enkele dui-

jaren hebben we in Forum-Contact vaak ook een

delijke evoluties in de erfgoedsector. Elke keer als

lans gebroken voor een oprecht integrale aanpak

er nieuwe wet-, decreet- of regelgeving ontstond,

van roerend, onroerend en immaterieel, kortom

werd dit gepresenteerd en geduid. In de jaren ’90

cultureel erfgoed. De Vlaamse administratie en

en 2000 waren er dan ook heel wat overheids-

het Vlaamse beleid nemen echter een vrij schi-

initiatieven op het gebied van erfgoed, vzw’s en

zofrene houding aan door een strikt onderscheid

vrijwilligers, de ene al opmerkelijker dan de ande-

te maken tussen onroerend erfgoed enerzijds en

re. Jarenlang spraken we over het Bestuur (1984)

roerend/immaterieel erfgoed anderzijds, terwijl

of de Afdeling (1995) Monumenten en Landschap-

iedereen aan de basis en op het veld zo integraal

pen. De voorbije 6 jaar volgde het Agentschap R-O

mogelijk tracht (samen) te werken. Deze toch wel

Vlaanderen (2006) met het Vlaams Instituut voor

bedenkelijke situatie toont meteen ook aan dat

Onroerend Erfgoed (VIOE), het Agentschap Ruimte

de erfgoedsector zelf het heft in handen moet

en Erfgoed (2010) en het huidige agentschap On-

durven nemen en het beleid niet mag overlaten

roerend Erfgoed (1 juli 2011) elkaar op. In zekere

aan de overheid alleen.

zin zijn we terug bij af. Een tweede opvallende evolutie is de verruiming

In Forum-Contact hadden we ook aandacht voor

van het werkterrein: van monumenten en land-

minder bekende thema’s, zoals recentelijk nog

schappen naar het meer overkoepelende onroe-

een reeks over de relatie tussen erfgoed en so-

rend erfgoed. Ook het Forum evolueerde in die

ciale economie. We schuwden een constructief-

richting. De organisatie werd opgericht in 1993

kritisch woord niet. We konden steeds rekenen op

als Vlaamse Contactcommissie Monumentenzorg

een enthousiaste bijdrage van leden-organisaties,

(VCM), met een duidelijke nadruk op monumen-

van overheidsdiensten en van vele deskundigen.

ten. In 2001 wijzigde de naam in VCM-Contactfo-

Hierbij wil ik nogmaals onze dank uitdrukken voor

rum voor Erfgoedverenigingen en in 2009 werd

die vele bijdragen en inzichten. Ze versterkten het

het Forum voor Erfgoedverenigingen.

‘werkveld’ en - terugblikkend - leveren ze nu ook

F O R U M C O N TA C T

heel wat mooie herinneringen op en geven ze

Tot slot wens ik nog oprecht en van ganser harte

een zekere ‘historische’ waarde aan dit tijdschrift.

iedereen te bedanken die zich de voorbije jaren actief of passief heeft ingezet voor het welsla-

Toekomst

gen van het Forum

De stopzetting van een papieren tijdschrift past

eerste plaats de vele leden-verenigingen die het

vaak in een beslissing om volop te kiezen voor

Forum letterlijk groot hebben gemaakt en trouw

de weg van de digitalisering. Dat wordt dan soms

zijn gebleven: van de 14 oprichtende verenigin-

gemotiveerd door een keuze om beter, sneller en

gen in 1993 tot zo’n 280 leden nu. Ook wil ik de

actueler te kunnen werken. Er zijn echter elemen-

vele mensen bedanken die zich al die jaren vrij-

ten die er op wijzen dat de stap naar een vol-

willig hebben ingezet zoals de leden van de al-

ledige digitalisering van de communicatiekana-

gemene vergadering en alle bestuurders die de

len (nog?) niet aan de orde is. In 2008 hield het

vereniging de voorbije jaren op koers hebben ge-

Forum een enquête onder z’n leden en op basis

houden. Een bijzondere dank ook aan mijn beide

van een mooi antwoordpercentage van 34,5%

voorgangers en sterkhouders, Herman Balthazar

bleek dat 86% van de leden er duidelijk de voor-

en Piet Jaspaert. Net als ik konden zij een beroep

keur aan gaf om een gedrukt document te lezen.

doen op de Forum-coördinatiecel die er toch steeds

Daarnaast is de digitalisering echt nog niet overal

in geslaagd is om leden de nodige ondersteuning

doorgedrongen, waardoor je een aanzienlijke

te bieden, om tijdschriftnummers, nieuwsbrieven

groep niet zou bereiken. Bovendien bereikt een

en andere publicaties de wereld in te sturen, om

papieren tijdschrift vaak meer mensen omdat het

projecten te realiseren, om (meerdaagse) stu-

zo zichtbaar is en vaak op bureaus en salontafels

diedagen, ontmoetingsdagen en rondetafels te

blijft rondslingeren. Het kennismakingseffect -

organiseren, om leden samen te brengen, om

‘Hé, wat is dat hier?’ - en de onweerstaanbare

samenwerking aan te gaan met overheden en

neiging tot doorbladeren zijn zo goed als volledig

partners en zoveel meer. Bedankt dus aan allen

voorbehouden aan papieren communicatie. Tot

die meegewerkt hebben om het Forum te maken

slot blijkt dat sommige organisaties vandaag juist

tot wat het nu is.

voor

Erfgoedverenigingen, in de

terugkomen op de ooit genomen beslissing om volledig digitaal te gaan. Ze bieden opnieuw een

Geniet van de zomervakantie en graag tot in

papieren tijdschrift of nieuwsbrief aan. Vanuit de

september!

Nieuwe Erfgoedorganisatie is het dan ook de bedoeling om te kiezen voor de geleidelijke weg en papieren documenten te combineren met digitale communicatie. De communicatiestrategie werd wel ten gronde herbekeken. De nieuwe website en nieuwsbrieven (algemeen, per deelsector of thematisch) zullen de basis vormen en worden aangevuld met drukwerk dat nog periodiek zal verschijnen, weliswaar minder frequent.

F O R U M C O N TA C T

Bo Coolsaet | Voorzitter

Erfgoedplein 2012: een terugblik Op zaterdag 9 juni 2012 vond het derde - en voor het Forum ook laatste - ‘Erfgoedplein’ plaats. Dit jaar waren we te gast in het Sint-Janscollege, in Meldert-Hoegaarden. Deze school, waar 500 leerlingen in een prachtige omgeving onderwijs genieten, is een van de best bewaarde maar ook best verborgen schatten van neogotische architectuur in Vlaams-Brabant - en misschien wel in heel Vlaanderen. ‘De school kan terugblikken op een rijke geschiedenis’, zo vertelde directeur Roland Severijns in zijn verwelkoming. De bouw van het kasteel begon in 1845-1847. Begin 20ste eeuw werden het koetshuis en de Oranjerie in het park opgetrokken. Het kasteel was oorspronkelijk de privéwoning van de familie Vander Noot-d’Oultremont, nadien werd het verhuurd aan burgemeester de Lantsheere. Het doorstond twee wereldoorlogen, werd een weeshuis en vanaf 1957 het Sint-Janscollege van de Aalmoezeniers van de Arbeid. Een ideale plek voor een vruchtbaar dagje geestesarbeid rond erfgoedzorg. Erfgoedplein 2012 - Sint-Janscollege - Meldert © Stefan Dewickere

Inleidingen Centraal tijdens deze samenkomst stonden de

Stichting Open Kerken, de Vlaamse Vereniging

leden-verenigingen en hun opmerkingen en be-

voor Industriële Archeologie, de vzw Eduard Bres-

kommernissen bij de start van de Nieuwe Erfgoed-

sinck, het Orgel in Vlaanderen en het Steunpunt

organisatie. Voor hen was immers de primeur

Levend Erfgoed.

weggelegd van de voorstellen rond lidmaatschap en dienstverlening bij deze organisatie, die in het

Na het inleidende woord van Forum-voorzitter Bo

najaar wordt gelanceerd. Ook kregen de vereni-

Coolsaet, verwelkomde Viviane Herrygers, alge-

gingen die dat wensten de gelegenheid hun wer-

meen directeur van de Nieuwe Erfgoedorganisa-

king en projecten voor te stellen op een infobeurs

tie, de aanwezigen. Ze bedankte de verenigingen

en/of tijdens een presentatie in de namiddag.

voor hun talrijke opkomst, voor de jarenlange

Diverse Forum-leden grepen deze kans: Natuur-

steun aan het Forum en het vertrouwen in de

punt Vlaanderen en Natuurpunt Oost-Brabant,

Nieuwe Erfgoedorganisatie.

F O R U M C O N TA C T

Nadat ze zichzelf kort had voorgesteld, verduidelijkte ze de zeven pijlers waarop haar beleid voor de Nieuwe Erfgoedorganisatie zal steunen: • een continue groei van het aantal leden nastreven; • de ledenwerking verbreden; • een bredere waaier van diensten en activiteiten voor de leden aanbieden; • vergroting van het cultureel, historisch en toeristisch aanbod in monumenten en sites stimuleren, onder meer via partnerships met verenigingen; • iedereen continue warm maken voor het erfgoed;

Erfgoedplein 2012 - Sint-Janscollege - Meldert © Stefan Dewickere

voor jongeren kan dit met nieuwe educatieve

Forum-coördinator Karel Dendooven presenteerde

projecten;

de talrijke aandachtspunten voor de toekomstige

• het bewustzijn over de waarde van het Vlaamse erfgoed versterken; • aanvullende financieringsbronnen aanboren.

werking. Binnen de Nieuwe Erfgoedorganisatie blijft er een duidelijke focus op dienstverlening aan de erfgoedverenigingen. Dit zal opgenomen worden binnen de afdeling ‘Erfgoedpunt’ die een

‘Voor de ontwikkeling van deze organisatie wil ik

hele reeks nieuwe ‘producten’ zal ontwikkelen:

stevige en duurzame fundamenten leggen’, zei

modeldocumenten, infosessies en workshops. Ook

Viviane. Binnen het huidige team van 45 perso-

de ondersteuningsmogelijkheden, onder meer via

neelsleden wordt gespeurd naar ieders talenten,

websites zullen uitbreiden. De vijf hoekstenen

zodat de juiste man of vrouw overal op de juiste

van Erfgoedpunt worden: informatie en kennis,

plaats terechtkomt. Op dezelfde manier wil ze de

dienstverlening, netwerking, belangenbeharti-

sterktes van de drie huidige organisaties - het

ging en spreekbuis en tot slot ondersteuning van

Forum, Erfgoed Vlaanderen en Open Monumenten-

het siteaanbod van de leden-verenigingen.

dag - bundelen in de Nieuwe Erfgoedorganisatie.

De Nieuwe Erfgoedorganisatie, die op 7 septem-

Informatie en kennis

ber naar buiten treedt met haar definitieve naam,

Vanaf 7 september zal de website de ruggengraat

moet uitgroeien tot een slagkrachtige, efficiënte

voor de werking worden. Binnen deze website

en performante vereniging, met veel potentieel

komt er een ledenzone. Leden-verenigingen kun-

om haar erfgoed, dienstverlening, netwerk en ook

nen daarop inloggen met een paswoord en zo on-

sponsormogelijkheden uit te breiden. Een datum

der meer basisdocumenten downloaden. Mogelijk

die alle leden-verenigingen alvast in hun agenda

wordt ook een (deel)website opgericht voor het

mogen prikken, is 28 oktober. Tijdens dit lance-

bekendmaken van bedreigd erfgoed. Wellicht kan

ringsevenement wordt het volledige dienstver-

hiervoor samengewerkt worden met partners,

leningspakket van de Nieuwe Erfgoedorganisatie

waaronder de erfgoedverenigingen en Europa

voorgesteld.

Nostra Belgium.

F O R U M C O N TA C T

Erfgoedplein 2012 - Sint-Janscollege - Meldert © Stefan Dewickere

Er worden ook een reeks infosessies en workshops

deel duidelijk zichtbaar wordt. Allerlei service kan

georganiseerd die inspelen op de noden van het

via e-mail, telefonisch of persoonlijk contact en

erfgoedveld. In 2013 staat er een studiedag op

via de vermelde ledenzone op de website. Voor

het programma met als thema ‘Erfgoed in de toe-

de organisatie van infosessies en workshops zal

komst’.

samengewerkt worden met partners. Bepaalde

Informatie zal ook gedeeld worden via een tijd-

workshops en infosessies zullen gekoppeld wor-

schrift en nieuwsbrieven. Hoe dat precies zal

den aan nieuwe basisdocumenten.

gaan, wordt nog verder onderzocht. Uit onderzoek

Er zal permanent worden ingezet op informatie

is in elk geval gebleken dat zowel de leden van

en kennisdeling, belangenbehartiging, netwer-

het Forum als die van Erfgoed Vlaanderen erg ge-

king… En de Nieuwe Erfgoedorganisatie zal erop

steld zijn op een tastbare, papieren versie van het

toe zien dat zij haar doorverwijsfunctie, helpdesk

tijdschrift - meteen ook het visitekaartje van de

en dienstverlening laagdrempelig en klantgericht

organisatie.

ontwikkelt.

Dienstverlening

Netwerk

Vanuit de Nieuwe Erfgoedorganisatie zal bij de

De Nieuwe Erfgoedorganisatie wil een actief net-

dienstverlening een onderscheid worden gemaakt

werk ontwikkelen en wil voor haar leden zelf

tussen leden en niet-leden, zodat het ledenvoor-

dienst doen als actief netwerkplatform. Via het

F O R U M C O N TA C T

‘BOM’-netwerk (Beheer en Onderhoud van Monumenten), kostendelende groepsacties of partnerschappen kunnen kennis en expertise worden gedeeld. Het is de bedoeling voor alle partijen een win-winsituatie te creëren. De partnerschappen zullen zich onderscheiden door verschillende graden van formalisering en intensiteit: van betaald lidmaatschap tot inhoudelijke samenwerkingsverbanden en commerciële partnerships en mogelijk ook lokale afdelingen / filialen of het

Erfgoedplein 2012 - Sint-Janscollege - Meldert © Stefan Dewickere

effectief mee opgaan in de krachtenbundeling die de Nieuwe Erfgoedorganisatie is. In tegenstelling tot het Forum dat zich bewust bescheiden opstelde inzake communicatie naar de buitenwereld, zal de Nieuwe Erfgoedorganisatie nu ook inzetten op externe communicatie en een actieve perswerking. Ook zal meer gefocust worden op bewustmaking, ledenwerving, fondsenwerving en het delen van kennis. Erfgoedplein 2012 - Sint-Janscollege - Meldert © Stefan Dewickere

Belangenbehartiging en spreekbuisfunctie Om de taak van belangenbehartiger en spreek-

catie. Er zal een databank worden uitgewerkt met

buis goed te kunnen opnemen is het belangrijk

erfgoedlocaties over heel Vlaanderen. Dit zal niet

voldoende draagvlak te hebben in de erfgoedsec-

alleen het publiek ten goede komen, maar ook

tor, met name bij de verenigingen. Het is immers

specifiekere doelgroepen, bijvoorbeeld cineasten

uiterst belangrijk dat de sector eensgezind naar

die op zoek zijn naar locaties voor filmopnames.

buiten treedt.

Op termijn zal er ook samengewerkt kunnen wor-

Dit vergt een open communicatie tussen de orga-

den rond de Erfgoedkluis. De gesprekken hierover

nisatie en haar leden.

zijn nog volop gaande. Meer informatie volgt later.

De Nieuwe Erfgoedorganisatie zal ook de brug blijven slaan naar de sector van roerend en im-

Vragenronde

materieel erfgoed. Conflicten tussen leden

Siteaanbod

De aansluitende vragenronde groeide al snel uit

Vele verenigingen hebben een monument of erf-

tot een intensief en constructief debat waarin

goedsite in eigendom of beheer. Ook in dit verband

diverse mogelijke knelpunten aan bod kwamen.

wil de Nieuwe Erfgoedorganisatie samenwerken,

Zo is er het risico dat binnen de Nieuwe Erfgoed-

bijvoorbeeld rond publiekswerking en communi-

organisatie belangenconflicten ontstaan. Het

F O R U M C O N TA C T

Erfgoedplein 2012 - Sint-Janscollege - Meldert © Stefan Dewickere

is belangrijk dit risico onder ogen te zien en te

‘neutraliteit’ is wellicht niet altijd de beste keu-

ontmijnen. De ruimere doelgroep, bijvoorbeeld,

ze. Net als het Forum vroeger, zal ook de Nieuwe

maakt dat zowel privépersonen als private en pu-

Erfgoedorganisatie altijd in de eerste plaats het

blieke rechtspersonen lid kunnen worden. Het is

belang van het erfgoed en de erfgoedzorg ver-

dus perfect mogelijk dat een gemeente en een

dedigen. Dat belang zal ook haar positie als be-

erfgoedvereniging uit diezelfde gemeente allebei

middelaar bepalen. En als op termijn een meer

lid zijn. Maar hoe zal de Nieuwe Erfgoedorgani-

structurele oplossing noodzakelijk zou blijken, dan

satie zich - als belangenbehartiger - positioneren

kan de oprichting van een geschillencommissie

als er een conflict ontstaat tussen een gemeente

worden overwogen.

en een vereniging die beide lid zijn? (Dit is maar een voorbeeld, het kan ook gaan om een conflict

Sitebeheer

tussen twee verenigingen.)

Een belangenconflict zou kunnen schuilen in het

Aanvankelijk werd gesteld dat de Nieuwe Erf-

feit dat de Nieuwe Erfgoedorganisatie - in tegen-

goedorganisatie juist de ideale neutrale interme-

stelling tot het Forum - zelf monumenten en sites

diair kan zijn om bij te dragen tot de oplossing

zal beheren. Ze zal dus in dezelfde sponsorings- en

van dergelijke conflicten. Na verdere discussie in

subsidievijver vissen als haar leden-verenigingen

de wandelgangen werd de positie nog verfijnd:

maar, gezien haar banden met de overheid en de

F O R U M C O N TA C T

Erfgoedplein 2012 - Sint-Janscollege - Meldert © Stefan Dewickere

professionele fulltime-inzet van heel wat mede-

van de leden-verenigingen, op dezelfde manier

werkers, allicht met meer kans op succes.

geëvalueerd zullen worden door een externe be-

Vanuit de Nieuwe Erfgoedorganisatie veronder-

oordelingscommissie als ze een projectrekening

stelt deze situatie een grote waakzaamheid, want

willen openen voor fiscale aftrekbaarheid.

een concurrentiële positie innemen zou allicht

het einde betekenen van samenwerking met de

Twee snelheden

achterban. Volgens Viviane Herrygers is het site-

Sommige aanwezigen gingen nog verder in op de

beheer echter ook een sterkte. De opgedane ken-

professionele werking. Zij hebben de indruk dat

nis kan immers worden gedeeld met de sector.

vanuit de overheid sterk wordt ingezet op professi-

Dat geldt niet alleen voor beheer en ontsluiting:

onaliteit. Op zich is dat natuurlijk een goede zaak,

de Nieuwe Erfgoedorganisatie zal andere sites en

maar het risico is reëel dat er een erfgoedzorg

verenigingen ook helpen in hun zoektocht naar

met twee snelheden ontstaat: die van de profes-

financiering. Dat kan via vorming en ervarings-

sionals en die van de vrijwilligers. Ook de Nieuwe

uitwisseling rond fondsenwerving en exploitatie,

Erfgoedorganisatie en haar achterban zullen op

maar ook door in haar grootschalige communicatie

diverse manieren geconfronteerd worden met,

promotie te maken voor deze sites en verenigin-

en zelfs gekenmerkt door die twee snelheden. De

gen. Bovendien mag, volgens Karel Dendooven,

vrees bestaat dat de kleinere vereniging hiervan

niet uit het oog worden verloren dat alle initiatie-

de dupe zal worden, terwijl een groot deel van

ven, zowel van de Nieuwe Erfgoedorganisatie als

de erfgoedzorg en -ontsluiting toch de verdienste

F O R U M C O N TA C T

is van talloze vrijwilligers die zich daar met hart en

met de daaraan verbonden premievoordelen voor

ziel voor inzetten. Volgens sommigen zou alvast

onderhoud en restauratie.

de administratieve last op de vrijwilligersvereni-

Volgens Viviane Herrygers moet de Nieuwe Erf-

gingen lichter kunnen. Deze verenigingen hebben

goedorganisatie dan ook duidelijk naar de be-

vaak wel veel professionele kennis in huis, maar

voegde overheden blijven communiceren dat vrij-

vrijwilligers moeten het nu eenmaal van hun vrije

willigerswerk van cruciaal belang is.

tijd hebben en dan wil je niet bezig zijn met overbodige administratie maar met de essentie van je

Juridische ondersteuning

werking. De Nieuwe Erfgoedorganisatie, van haar

In het verlengde over de mogelijkheden en mid-

kant, zou deze verenigingen nog meer en beter

delen van de vrijwilligersverenigingen lag ook

moeten ondersteunen.

een vraag naar juridische ondersteuning. Erf-

In dit verband wordt binnen de Nieuwe Erfgoedor-

goedverenigingen hebben daar niet zelden nood

ganisatie gedacht aan de aanstelling van een vrij-

aan. Maar tot nader order is het volgens Karel

willigerscoördinator die een netwerk opzet voor

Dendooven niet haalbaar om binnen de Nieuwe

het onroerend erfgoed in Vlaanderen, maar ook

Erfgoedorganisatie een jurist aan te werven. Toch

aan een intensievere kennisdeling via workshops

vallen er middelen en strategieën te bedenken

en infosessies. Bovendien mogen we niet verge-

om juridische ondersteuning betaalbaar te ma-

ten dat er specifieke organisaties bestaan voor de

ken voor de verenigingen. De Nieuwe Erfgoed-

ondersteuning van het vrijwilligerswerk. Daarmee

organisatie wil sterke partnerschappen aangaan

moet - zoals nu al het geval is - blijvend worden

met personen en organisaties die op bepaalde

samengewerkt.

gebieden kunnen helpen. Ook valt er te denken aan groepsafspraken waardoor de prijs van juri-

Het lot van de vrijwilliger

disch advies gedrukt kan worden. Een vereniging

Alles bij elkaar blijkt het lot van de vrijwilliger de

weet te melden dat ze soms wordt geholpen door

verenigingen stevig te beroeren. De klachten zijn

een jurist die lid en vrijwilliger is. Toch raadt die-

niet gering. Een vereniging is haar subsidies kwijt-

zelfde vereniging alle collega’s aan een rechtsbij-

geraakt met de motivering dat zij als vrijwilligers-

standverzekering te nemen. Ook voor dat laatste

organisatie geen permanente waarborg voor con-

valt trouwens een groepscontract te overwegen.

tinuïteit en kwaliteit kon bieden. Iemand anders

En tot slot zou de Nieuwe Erfgoedorganisatie bij

wijst erop dat binnen de sector van het roerend en

betwistingen ook een bemiddelende rol kunnen

immaterieel erfgoed alles gebundeld raakt rond

spelen en zo gerechtskosten en lange procedures

de expertisecentra. De vrijwilligersverenigingen

kunnen voorkomen. Ze zou zelfs als pressiegroep

komen daardoor in de verdrukking. Ook wordt op-

kunnen optreden om zo eventueel tot minnelijke

gemerkt dat de projectoproepen - de enige vorm

schikkingen te komen... Een erfgoedvereniging

van projectsubsidie voor monumentenverenigin-

die bijvoorbeeld een conflict heeft met een aan-

gen - al enkele jaren zijn afgevoerd. Bovendien

nemer, staat immers sterker als ze ruggensteun

ziet het ernaar uit dat ook het statuut van open-

krijgt van een organisatie die de hele sector ver-

monumentenvereniging zal verdwijnen, samen

tegenwoordigt...

F O R U M C O N TA C T

Om maar te duiden dat er, zeker via interventie

Meer info

van de Nieuwe Erfgoedorganisatie, wel degelijk

Alle leden-verenigingen van het Forum hebben

ideeën en concrete mogelijkheden te bedenken

ondertussen een uitgebreid verslag ontvangen.

zijn om de lasten te verlichten voor de vrijwilli-

Hebt u dit niet gekregen, dan kunt u het altijd op-

gersverenigingen.

vragen via info@forumerfgoedverenigingen.be.

Slot Na een rondleiding op het domein en in de gebouwen van het Sint-Janscollege, volgde in de namiddag de presentatie van en door de vermelde verenigingen, afgesloten met een vurig pleidooi, van de VVIA, voor het behoud van de belangrijkste relicten op de industrieelerfgoedsite ‘PetroleumZuid’ in Antwerpen. En dan volgde het slotwoord door Viviane Herrygers. Zij beklemtoonde dat de verenigingen en hun vrijwilligers haar en dus ook de Nieuwe Erfgoedorganisatie geïnspireerd hadden en dat hun passie, gedrevenheid en kennis van zaken duidelijk voelbaar was. Terugkomend op de ochtendsessie, waarin de talrijke programmapunten van de Nieuwe Erfgoedorganisatie werden voorgesteld, gaf ze nog de nuancering mee dat niet alles ineens kan gebeuren. Veel punten bevinden zich nog in het stadium van overweging of planning op langere termijn. Het was vooral de bedoeling ze op dit ‘Erfgoedplein’ af te toetsen met de verenigingen. Nu is het in de eerste plaats belangrijk dat, mede op basis van deze bijeenkomst, de prioriteiten worden vastgelegd, met daaraan gekoppeld een duidelijke timing. Het moet bovendien de bedoeling zijn dat de leden op de hoogte worden gehouden van de vorderingen en resultaten. Een eerstvolgend rendez-vous wordt alvast het lanceringsmoment op 28 oktober 2012.

Erfgoedplein 2012 - Sint-Janscollege - Meldert © Stefan Dewickere

F O R U M C O N TA C T

Opdracht Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur uitgebreid Eind 2011 vertrouwde Minister Bourgeois het CRKC de opdracht toe om een expertisecentrum te ontwikkelen voor het onroerend kerkelijk erfgoed. Deze nieuwe taak paste in de Conceptnota ‘Een toekomst voor de Vlaamse parochiekerk’, van 20 juni 2011. In die nota schetste de minister, vanuit zijn bevoegdheid voor Binnenlands Bestuur en voor het Onroerend Erfgoed, enkele problemen die de toekomst van de parochiekerken bedreigen. Vervolgens kondigde hij beleidsinitiatieven aan ter ondersteuning van het beheer van parochiekerken, waaronder de oprichting van het expertisecentrum. Dit ging op 1 januari 2012 van start.

Parochiekerken in Vlaanderen: een uniek

Deze kerken werden gebouwd of verbouwd met

landschap

het oog op het samenbrengen van grote gemeen-

De parochiekerk heeft eeuwenlang een centrale

schappen. Participatie aan de katholieke eredienst

plaats ingenomen in de samenleving in Vlaande-

was evident in het midden van de vorige eeuw.

ren. Het was het gebouw waaromheen zich lief

Aan elk van de parochies waren een of meer pries-

en leed van de lokale gemeenschap afspeelde,

ters verbonden die niet alleen instonden voor het

meestal centraal gelegen als kloppend hart van

religieuze leven maar ook als animatoren van het

de woonkern. De vijf Vlaamse provincies samen

verenigingsleven een centrale rol speelden in de

tellen circa 1850 parochiekerken, kapelanijen en

lokale gemeenschap.

annexkerken. Heel wat van deze gebouwen heb-

Deze situatie wijzigde drastisch na 1970. De Bel-

ben een lange geschiedenis die teruggaat tot de

gische en Vlaamse samenleving seculariseerde

middeleeuwen. Denk maar aan de parels van

en de vroegere centrale rol van de kerk, kalfde af.

romaanse en gotische bouwstijl die onze dorpen

Zo daalde de participatie aan de wekelijkse zon-

en steden sieren. Ook de 19de en 20ste eeuw

dagsmis in Vlaanderen van ca. 30% in 1976 tot ca.

beleefden een belangrijke kerkbouwcampagne,

5% vandaag. Daaraan gekoppeld daalt het aantal

als gevolg van een religieus reveil. Bij stadsuit-

bedienaars van de eredienst en worden de pas-

breidingen en nieuwbouwwijken was het evident

toors verantwoordelijk voor meerdere parochies,

dat een kerk centraal ingeplant werd. Dat leverde

in plaats van de vroegere één-op-één-relatie. Dit

een interessant (en soms ondergewaardeerd)

heeft als gevolg dat bepaalde kerken minder in-

patrimonium op in diverse neostijlen of recenter

tens worden gebruikt dan voorheen en dat som-

nog modernistische creaties waaraan belangrijke

mige kerken te groot zijn geworden voor het aantal

architecten hun naam verbonden.

gelovigen dat nog regelmatig naar de mis gaat.

F O R U M C O N TA C T

Aanbod en gebruik zijn niet meer in evenwicht

Een bijzondere beheersvorm: de kerkfabriek

met elkaar, stelt minister Bourgeois in zijn nota.

Tijdens de Franse revolutie werden de toenmalige

Over dit verstoorde evenwicht moet dringend na-

parochiekerken en hun goederen door het Franse

gedacht worden en dit liefst vanuit verschillende

bewind geconfisqueerd. Als gevolg van het con-

invalshoeken.

cordaat van 1801, tussen Napoleon Bonaparte en Paus Pius VII, werden de parochiekerken ter

Binnenkerkelijk aspect: pastorale noden en

beschikking gesteld van de bisschoppen voor de

planning

beoefening van de eredienst en zijn ze eigendom

De grote uitdaging waar de Katholieke Kerk in

van de gemeente waarin ze gelegen zijn. Het

Vlaanderen voor staat, is het uittekenen van een

keizerlijk decreet van 1809 installeerde de kerk-

pastorale visie en daaraan gekoppeld een globaal

fabrieken als een publiekrechtelijk orgaan, belast

plan. Het startschot voor deze visieontwikkeling

met het materiĂŤle beheer van de kerk of kerken

werd in de vijf Vlaamse bisdommen al geruime

van de parochie en van de goederen die eigen-

tijd geleden gegeven en de realisatie ervan is in

dom zijn van de kerkfabriek en bestemd voor de

het lopende jaar op kruissnelheid gekomen. Van-

uitoefening van de eredienst. Deze beheersvorm

uit visienotaâ&#x20AC;&#x2122;s worden de parochieteams uitgeno-

werd herbevestigd in het Vlaamse decreet van

digd om hun lokale visie uit te tekenen en de rea-

2004, betreffende materiĂŤle organisatie en wer-

lisatie op de sporen te zetten. Een aspect daarvan

king van de erkende erediensten. Kerken die da-

behelst het toekomstige gebruik van het kerkge-

teren van voor 1801 zijn (meestal) eigendom van

bouw of de kerkgebouwen die tot de parochie of

de gemeente, voor kerken van latere datum is de

grotere gehelen (parochiefederatie of dekenaat)

eigenaar doorgaans de kerkfabriek zelf. De exploi-

behoren. Zullen al deze gebouwen op dezelfde

tatietekorten van de kerkfabrieken en de tekorten

wijze worden ingezet voor de eredienst of komt

op de investeringslasten voor restauratie of on-

er een differentiatie in functies? Zijn alle kerken

derhoud van de kerkgebouwen, worden gedragen

nog nodig? Is er ruimte voor medegebruik of ne-

door de gemeentebesturen (of provinciebesturen

venbestemming? Kiest men vanuit de pastorale

voor de kathedrale kerken). De Vlaamse overheid

visie radicaal voor herbestemmen van bepaalde

subsidieert heel wat van deze werkzaamheden,

kerken of zelfs voor sloop?

onder meer via het toekennen van restauratie-

Het is evident dat de voorstellen om te beginnen

premies. De lasten voor de gemeenten en andere

moeten komen van de eerste gebruikers van de

overheden nemen de laatste jaren toe, niet alleen

parochiekerken en dat zij in alle sereniteit tot een

als gevolg van de stijging van de kosten, maar

gedragen visie moeten kunnen komen. In de vijf

ook door de geleidelijke afname van inkomsten.

Vlaamse bisdommen zijn daarvoor stappenplan-

Zeker voor landelijke gemeenten, die vaak over

nen uitgeschreven die in de voorbije maanden

talrijke (kleinere) kerkgebouwen beschikken,

tijdens informatieavonden aan de parochiale ver-

worden deze tekorten zwaar om dragen.

antwoordelijken en de leden van de kerkbesturen werden voorgesteld.

F O R U M C O N TA C T

Maatschappelijk draagvlak Aan de andere zijde van de balans ligt het ruime maatschappelijke draagvlak dat zich rond de parochiekerken gevormd heeft. Een ruwe schatting leert ons dat de kerkfabrieken van Vlaanderen samen ca. 9.000 leden tellen. Daarenboven zijn er in elke parochie verschillende personen op vrijwillige basis begaan met het onderhoud van en toezicht op de kerken. Al deze vrijwilligers worden geconfronteerd met een steeds groter wordende complexiteit, gaande van allerlei dagelijkse beslommeringen tot het samenstellen en beheren van ingewikkelde restauratiedossiers. Dat draagvlak wordt de laatste jaren nog verruimd door de belangstelling die groeit vanuit de erfgoed-, kunsten- en architectuursectoren. Ongeveer een derde van de parochiekerken is beschermd als monument. Daarenboven is er een

Sint-Augustinuskerk - AMUZ in Antwerpen ÂŠ Onroerend Erfgoed

groot aantal van de overige twee derden geoor-

wat mensen het kerkgebouw een plaats is waar

merkt als waardevol of gelegen in een beschermd

men zich buiten het drukke leven kan herbronnen

stads- of dorpsgezicht. De parochiekerken (en hun

en meditatief en reflexief tot zichzelf kan komen.

roerend patrimonium) krijgen daardoor een bijko-

Het werd als belangrijk ervaren dat de ruimte

mende betekenis die hun religieuze functie over-

openstaat voor iedereen, ongeacht de persoon-

stijgt, namelijk als waardevol erfgoed en deel van

lijke levenskeuze. De kerk dus als â&#x20AC;&#x2DC;stilteruimteâ&#x20AC;&#x2122;,

de identiteit van de wijk, gemeente of regio. Ze

een plek om te ontsnappen aan de hectiek van

worden opgenomen in toeristische circuits en zijn

elke dag. In Charleroi stelde men vast dat op elk

vaak belangrijke aandachtspunten in de marketing

uur van de dag regelmatig mensen even de kerk

rond stad of regio. Zij zijn onderwerp van kunsten

binnenliepen. Hun aantal benaderde dat van het

cultuurhistorisch onderzoek en samen vormen zij

aantal gelovigen die deelnamen aan de zondagse

het grootste openbaar museum in Vlaanderen.

misvieringen.

De maatschappelijke relevantie komt ook soms uit onverwachte hoek. Een interessante illustra-

Een toekomst voor de parochiekerken?

tie daarvan is het sociologisch onderzoek dat in

Het CRKC is zich bewust van de complexiteit en

1998-99 werd gevoerd in Charleroi, met het oog

subtiliteit van de opdracht die door de minister

op het verkrijgen van een beeld van de verschil-

werd toegewezen. Uit het voorafgaande blijkt

lende cultusplaatsen. De onderzoekers Charlier,

immers dat een eenzijdige benadering van de

Moens en Nahon stelden vast dat, los van de ac-

vraagstelling niet aangewezen is. Daarom werd

tieve participatie aan de erediensten, voor heel

geopteerd voor een planmatige benadering, die

F O R U M C O N TA C T

voor een deel synchroon loopt met de acties die de Vlaamse bisdommen ondernemen. In een eerste fase wordt het landschap van de parochiekerken in Vlaanderen in kaart gebracht. Begin mei werd een onlinebevraging gericht aan alle kerkfabrieken van de Vlaamse bisdommen. In deze bevraging komen zowel de cultuurhistorische als bouwfysische aspecten van de kerkgebouwen aan bod. Er wordt tevens gepeild naar het huidige en toekomstig gebruik van de kerk, zowel voor de

Sint-Augustinuskerk - AMUZ in Antwerpen © Onroerend Erfgoed

eredienst als voor andere activiteiten. Er wordt nagegaan of de kerk in de toekomst nog een functie

met de toekomst van zijn of haar parochiekerk

zal hebben voor de eredienst, dan wel of dat er

begaan is.

aan neven- of herbestemming wordt gedacht.

Uit het voorgaande mag blijken dat het uitteke-

De resultaten van dit onderzoek worden in eerste

nen van deze toekomstvisie een lang en delicaat

instantie teruggekoppeld naar de verantwoorde-

proces is. Het is vooral een proces waarin het be-

lijken van de kerkfabrieken en de centrale kerkbe-

langrijk is dat alle betrokkenen en geëngageerden

sturen. Deze gegevens kunnen immers gebruikt

gehoord worden en dat leidt tot een beslissing die

worden om een lokale visie te ontwikkelen, niet

breed gedragen wordt. Met informatie, documen-

alleen over de toekomst van het eigen kerkge-

tatie en vorming wil het CRKC hiertoe een bijdrage

bouw, maar ook gezamenlijk voor de kerken van

leveren.

de hele gemeente. Deze visie legt de basis voor het meerjarenplan dat midden 2013, na onderhandeling tussen kerkfabrieken, centrale kerkbe-

Jan Jaspers

sturen en gemeenten, door de gemeentebesturen

Directeur Onroerend Kerkelijk Erfgoed CRKC

van Vlaanderen goedgekeurd zal worden. Intussen wordt werk gemaakt van kennisontwik-

keling op diverse terreinen. De ondersteuning

Bronnen:

van de vrijwilligers van de kerkfabrieken op het

G. Bourgeois, Conceptnota ‘Een toekomst voor de

vlak van het beheer van de kerken zal hierbij

Vlaamse parochiekerk’, Brussel, 2012, 15p.

een belangrijk aandachtspunt zijn. Maar gelijktij-

Voor de verschillende visienota’s en stappenplan-

dig wordt een documentatiecentrum ontwikkeld

nen van de Vlaamse bisdommen:

waar betrokkenen van alle aard terechtkunnen

zie documentatie op de website van het CRKC -

voor meer informatie over valoriseren, medege-

http://www.crkc.be/site/166.html

bruik, nevenbestemming en herbestemming van

J.-É. Charlier, F. Moens & S. Nahon, Église et églises

kerkgebouwen. Het expertisecentrum verzamelt

dans la cité. Croyances, pratiques et bâtiments

daarvoor ‘good and bad practices’ uit binnen- en

catholiques à Charleroi (Les cahiers de paraboles,

buitenland, als inspiratiebron voor iedereen die

hors-série), Doornik, 1999, 96p.

F O R U M C O N TA C T

Graven naar het verleden

De Archeologische dienst Antwerpse Kempen aan de slag in Turnhout Sinds 2003 zorgt AdAK (Archeologische dienst Antwerpse Kempen) voor het archeologisch erfgoed in de regio Noorderkempen. Vandaag maken zes gemeenten deel uit van dit intergemeentelijk samenwerkingsverband: Baarle-Hertog, Beerse, Kasterlee, Oud-Turnhout, Turnhout en Vosselaar. De dienst wordt financieel gesteund door de Vlaamse Gemeenschap en de provincie Antwerpen. Sinds 2009 is AdAK samengesmolten met de Erfgoedcel tot de projectvereniging Erfgoed Noorderkempen.

Taken Het takenpakket van de intergemeentelijke ar-

veel intensiever te zijn geweest dan algemeen

cheologen is gevarieerd: archeologie is veel meer

gedacht!

dan opgraven alleen. Door het toezien op bouwdossiers wordt ervoor gezorgd dat de bouwheren

De Grote Markt van Turnhout

tijdig archeologisch onderzoek kunnen inplannen.

De opgravingen bij de heraanleg van de Grote

De archeologen houden een overzicht bij van alle

Markt van Turnhout, in 2010, zijn een mooie il-

bekende vindplaatsen en krijgen hierdoor een

lustratie van de synergie tussen de Erfgoedcel

mooi beeld van gebieden waar oude bewoning

Noorderkempen en AdAK. Aangezien voor dit

kan worden verwacht. Daarnaast is het ook be-

project een grote publieke belangstelling te ver-

langrijk dat de resultaten van de opgravingen naar

wachten was, besloten beide diensten de handen

het grote publiek worden vertaald in tentoonstel-

in elkaar te slaan. Zij kregen hiervoor de volledige

lingen en publicaties. Vooral de presentaties van

steun van de Stad Turnhout. Terwijl AdAK de oud-

de vondsten zowel op de opgraving als binnens-

ste bewoning op de markt blootlegde, zorgde de

kamers kunnen telkens op veel geĂŻnteresseerden

Erfgoedcel voor een coĂśrdinator publiekswerking,

rekenen.

die alle aandacht in goede banen moest leiden. Daarenboven kon ook een historicus worden in-

In de voorbije negen jaar is AdAK er in geslaagd

geschakeld. Door bijkomend archiefonderzoek

archeologie in de Noorderkempen op de kaart te

kon die nog veel meer te weten komen over de

zetten. Waar voorheen slechts vage vondstmel-

gebouwen die de archeologen aan het opgraven

dingen wezen op oude bewoning, zijn nu sporen

waren.

of vondsten ontdekt uit vrijwel alle periodes vanaf

Vandaag bevindt zich alleen nog de Sint-Pieters-

13.000 jaar voor onze jaartelling tot op heden. De

kerk op de markt. Van een 17de eeuwse afbeel-

Romeinse en Merovingische bewoning blijkt ook

ding is echter bekend dat vroeger ten noorden

F O R U M C O N TA C T

Grote markt Turnhout ©AdAK

van de kerk ook een school stond. Ten zuidwesten

voorbijgangers uitleg geven over de vele boeien-

van het kerkhof bevond zich het ‘Steentje’, een

de vondsten. Want die waren er zeker! Niet alleen

van de oudste stenen gebouwen van de stad. Aan

kon bekende historische bebouwing op de Grote

de zuidkant van de markt het oude stadhuis. Maar

Markt uitgebreid onderzocht worden, er werd ook

wanneer waren deze gebouwen opgetrokken en

vastgesteld dat er midden op de markt al bewo-

vooral: zijn er nog oudere gebouwen te vinden?

ning was een eeuw voor de ‘stichting’ van de vrij-

Op deze vragen moest het onderzoek een ant-

heid Turnhout, rond 1212.

woord bieden. De resultaten van het historisch en archeologisch Publiekswerking

onderzoek zijn samengevoegd in een rijk geïl-

De inzet van de medewerkers en vrijwilligers le-

lustreerd boek, dat zowel voor liefhebbers als

verde resultaten op. Deze resultaten stonden heet

professionals bedoeld is. “Turnhout en de Grote

van de naald op de website te lezen. Een ‘groeien-

Markt. De geschiedenis archeologisch bekeken”

de tentoonstelling’ breidde geleidelijk uit volgens

verschijnt naar aanleiding van Turnhout 2012.

het verloop van de opgravingen en het historisch onderzoek. De rondleidingen konden rekenen op

grote publieke belangstelling. Vooral het open-

Meer info

stellen van de schuilkelder onder de markt lokte

Archeologische dienst Antwerpse Kempen

vele nieuwsgierigen. Dankzij die publiekswerking

Grote Markt 1, 2300 Turnhout

moesten de archeologen niet aan alle kijklustige

info@adak.be | www.adak.be

F O R U M C O N TA C T

Agentschap Onroerend Erfgoed gereorganiseerd In de erfgoedsector doet zich een trend van krachtenbundeling voor. Na de officiële oprichting van de Nieuwe Erfgoedorganisatie in januari sloeg ook op overheidsniveau het beleidsveld Onroerend Erfgoed de handen in elkaar. In maart van dit jaar trad het nieuwe agentschap Onroerend Erfgoed naar buiten. In de praktijk startte het al op 1 juli 2011. Het is een samengaan van drie Vlaamse overheidsdiensten: het luik Onroerend Erfgoed van het vroegere Agentschap Ruimte en Erfgoed, het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (VIOE) en de cel Onroerend Erfgoedbeleid van het Departement RWO. Door deze fusie kan het onroerenderfgoedbeleid op een geïntegreerde manier vorm krijgen.

Op 29 april 2011 besliste de Vlaamse Regering

zichtbare plek en betekenis geven. Door onder-

over de hervorming van het beleidsveld Onroe-

meer in te zetten op een geïntegreerde aanpak

rend Erfgoed. Er werd besloten alle beleidsuit-

van erfgoedprocessen, wetenschappelijk onder-

voerende taken (met uitzondering van Inspec-

zoek, inventarisatie… door in dialoog te treden

tie) onder te brengen in één agentschap met de

met een breed netwerk van lokale besturen, erf-

naam ‘Onroerend Erfgoed’. Later in 2012 kwamen

goedverenigingen, wetenschappelijke partners…

hier ook de beleidsvoorbereidende taken bij. Dit

door op een wetenschappelijk onderbouwde

agentschap heeft als doel een efficiëntere wer-

manier kaders en instrumenten te ontwerpen en

king en een transparante afstemming van de be-

door in te zetten en in te spelen op maatschap-

leidstaken. Deze reorganisatie past in de ambities

pelijke en internationale ontwikkelingen, wil het

van het Regeerakkoord 2009-2014 om van de

agentschap Onroerend Erfgoed komen tot een

Vlaamse administratie een slagkrachtige overheid

heldere en transparante erfgoedzorg in een we-

te maken. Deze ambitie, samen met het proces

reld in verandering.

van interne staatshervorming, vroeg om een herbronning van de opdrachten en een duidelijke rol

Voornaamste werkterreinen

voor het beleidsveld Onroerend Erfgoed. Met de goedkeuring door de Vlaamse Regering werd de

Het nieuwe agentschap zet zich in op diverse

eerste formele stap naar één gezicht voor Onroe-

werkterreinen:

rend Erfgoed gezet. • Onroerend Erfgoed adviseert, faciliteert, werkt Vertrekkende vanuit een langetermijnvisie wil het agentschap het onroerend erfgoed een meer

samen en inspireert. • Onroerend Erfgoed ondersteunt de eigenaars of

F O R U M C O N TA C T

gebruikers van beschermd onroerend erfgoed

instrument voor het beleid, maar ook voor bijvoor-

ook financieel met restauratiepremies, onder-

beeld onderzoekers, leerkrachten, heemkundigen

houdspremies, landschapspremies of een mo-

en andere geïnteresseerden. Meer info vindt u op:

gelijkheid tot fiscale aftrek.

http://inventaris.onroerenderfgoed.be.

• Daarnaast verleent het agentschap vergunningen voor opgravingen, adviezen, subsidies aan

Beschermen

erfgoedverenigingen etc.

Onroerend erfgoed heeft een waarde van alge-

• De sector van het onroerend erfgoed vraagt

meen belang. Dit vraagt een specifieke en ge-

om vakmanschap, maatwerk, begeleiding en

fundeerde aanpak. Na grondig onderzoek wordt

samenwerking. De beleidsmedewerkers ga-

het waardevol onroerend erfgoed als monument,

randeren een rijke expertise in verschillende

landschap, stads- of dorpsgezicht, archeologische

disciplines. In dialoog wordt naar een oplossing

zone of als varend erfgoed beschermd.

gezocht om erfgoed te behouden, te gebruiken of te herbestemmen. Hiermee beoogt het

Informatiecentrum voor wetenschap, sector en

agentschap een hogere kwaliteit en meer over-

beleid

levingskansen voor het onroerend erfgoed.

Het agentschap is een informatiecentrum, zowel nationaal als internationaal. Zo wordt er onder-

Uniek loket

zoek gevoerd met betrekking tot beleid, beheer,

Onroerend Erfgoed informeert duidelijk en pro-

beschermingen en ontsluiting. De onderzoeksre-

actief over wetgeving, dossiers, premies en con-

sultaten en informatie worden ook naar een ruim

tactpersonen. Daarom is er in elke provincie een

publiek verspreid.

uniek loket waar eigenaars, lokale besturen of professioneel betrokkenen terecht kunnen met

Draagvlak

hun vragen.

Onroerend Erfgoed creëert een maatschappelijk draagvlak, maar kan dit niet alleen. De steden en

Onmisbaar onroerend erfgoedbeleid

gemeenten zijn hier een belangrijke partner om

Het nieuwe agentschap ondersteunt de bevoegde

de visie te vertalen naar de burgers. Daarnaast

minister bij het uittekenen van een gefundeerd

subsidieert het agentschap de Intergemeentelijke

en actueel beleid voor het onroerend erfgoed in

Archeologische en Onroerend-Erfgoeddiensten,

Vlaanderen.

de Regionale Landschappen, Monumentenwacht Vlaanderen en de Nieuwe Erfgoedorganisatie

Inventaris van het onroerend erfgoed in Vlaan-

(vroeger Forum

deren

Vlaanderen en Open Monumentendag).

voor

Erfgoedverenigingen, Erfgoed

De digitale inventaris biedt een schat aan infor-

matie over bouwkundig erfgoed, archeologische

De Vlaamse Monumentenprijs

vindplaatsen, erfgoedlandschappen, orgels, we-

Op het terrein wordt baanbrekend werk verricht

reldoorlogerfgoed, tuinen en parken, maritiem en

op het gebied van onroerenderfgoedzorg. Dit

varend erfgoed. Bovendien is het een belangrijk

moet gestimuleerd en erkend worden. Daarom

F O R U M C O N TA C T

reikt de Vlaamse overheid jaarlijks de Vlaamse Monumentenprijs uit. Het is een kwaliteitslabel waarmee het bewustzijn voor onroerend erfgoed aangewakkerd wordt.

Reorganisatie Om dit alles te kunnen realiseren werd het agentschap ingrijpend gereorganiseerd. Het nieuwe agentschap Onroerend Erfgoed bestaat uit vijf afdelingen en een dienst internationale werking. Het organigram met alle verantwoordelijken ziet er als volgt uit:

Leidend Ambtenaar Administrateur-generaal Sonja Vanblaere

Staf

Secretariaat

Internationale werking

Afdeling ondersteuning

Marnix Pieters

Luc Tack

Afdeling inventarisatie en beschermen

Afdeling beleidsgericht onderzoek

Marc De Bie

Els Hofkens

Afdeling beheer Gonda Callaert

Afdeling communicatie en documentatie Joris Bouve

F O R U M C O N TA C T

De algemene contactgegevens van het nieuwe agentschap: Onroerend Erfgoed

Onroerend Erfgoed Limburg

Phoenixgebouw

Hendrik Van Veldekegebouw

Koning Albert II-laan 19 bus 5 | 1210 Brussel

Koningin Astridlaan 50 bus 1 | 3500 Hasselt

T: 02/553 16 50 | F: 02/553 16 55

T: 011/74 22 20 | F: 011/74 22 39

info@onroerenderfgoed.be

limburg@onroerenderfgoed.be

• Adressen: www.vioe.be/over-vioe/organisatie/ vioe-adressen/ • Beheer en bescherming van onroerend erfgoed: www.ruimte-erfgoed.be/onroerenderfgoed • Onderzoek, publicaties en educatie:

Onroerend Erfgoed Oost-Vlaanderen Gebroeders Van Eyckstraat 4-6 | 9000 Gent T: 09/265 46 18 | F: 09/ 265 46 00 oost-vlaanderen@onroerenderfgoed.be

www.vioe.be • Portaal naar alle onroerend erfgoedorganisaties: www.onroerenderfgoed.be

Onroerend Erfgoed Vlaams-Brabant

• Digitale inventaris onroerend erfgoed:

Dirk Boutsgebouw

http://inventaris.onroerenderfgoed.be

Diestsepoort 6 bus 94 | 3000 Leuven

• Tijdschrift M&L: www.menl.be

T: 016/66 59 00 | F: 016/66 59 05

• http://archief.onroerenderfgoed.be

vlaams-brabant@onroerenderfgoed.be

• http://bib.onroerenderfgoed.be • http://oar.onroerenderfgoed.be • http://beeldbank.onroerenderfgoed.be

Onroerend Erfgoed West-Vlaanderen

• www.onderzoeksbalans.be

Jacob van Maerlantgebouw

• www.facebook.com/onroerenderfgoed

Koning Albert I-laan 1/2 bus 92 | 8200 Brugge

• www.twitter.com/vioe

T: 050/24 81 50 | F: 050/24 82 05

• www.flickr.com/vioe

west-vlaanderen@onroerenderfgoed.be

Onroerend Erfgoed Antwerpen

Archeologisch Depot

Anna Bijnsgebouw

Sphere Business Park - Doornveld

Lange Kievitstraat 111-113 bus 53 | 2018 Antwerpen

Industrie Zone 3 gebouw 190 | 1731 Asse-Zellik

T: 03/224 62 10 | F: 03/224 62 23

depot@onroerenderfgoed.be

antwerpen@onroerenderfgoed.be

F O R U M C O N TA C T

Muziek, woord en beeld

Op zondag 9 september 2012 viert Vlaanderen voor de 24ste keer Open Monumentendag. Dit jaar staat het feest helemaal in het teken van cultuur met grote én kleine c: ‘Muziek, woord en beeld’ is de leidraad. Zo belanden we in erfgoedpareltjes waar kunst en cultuur worden gecreëerd en beleefd.

Op Open Monumentendag dringen

Deze Open Monumentendag biedt

we door in de operagebouwen,

ook dé kans om plaatsen waar cul-

muzieksalons en privébibliotheken

tuur werd - en misschien nog steeds

waar de ‘high society’ aan cultuur

wordt gemaakt - te bezoeken.

deed, ver weg van het gewone

Kunstenaarswoningen en ateliers

volk. Maar we nemen ook een kijk-

dragen dikwijls sporen van hun be-

je in monumenten waar die ‘gewo-

woners en zijn kleine erfgoedplek-

ne man’ aan zijn culturele trekken

ken van grote waarde. Daarnaast

kwam! In de loop van de 19de en

zijn tal van plaatsen in Vlaanderen

vooral in de 20ste eeuw veranderde het culturele

een bron van inspiratie geweest voor makers van

landschap grondig: door de beschikbaarheid van

cultuur. Helden van cultuur zijn dikwijls ook ver-

tijd en middelen voor meer mensen, de evolutie

eeuwigd in standbeelden, grafmonumenten of

van het (kunst)onderwijs en het bloeiende ver-

herdenkingsplaten. Op Open Monumentendag

enigingsleven werden cultuur en kunst ‘gedemo-

worden de grote figuren uit het Vlaamse cultuur-

cratiseerd’. In volkshuizen, feestpaleizen en later

leven weer tot leven gebracht.

in cinema’s maakte de hele bevolking kennis met cultuur ‘van niveau’.

Diksmuide: Kiosk Stadspark

Cinema De Keizer © Westtoer

F O R U M C O N TA C T

Sint-Katelijne-Waver: Instituut van de Ursulinen © Oswald Pauwels

Muziek, woord en beeld waren eeuwenlang ook de belangrijkste ingrediënten van de overbren-

Meer info

ging en beleving van het geloof. De katholieke

Vanaf begin augustus kunt u het hele pro-

kerk behoorde dan ook tot de grootste opdracht-

gramma en nog zoveel meer bekijken op

gevers van beeldende kunstenaars, componisten

www.openmonumenten.be of in de programma-

en ambachtslui in Vlaanderen. Kerken herbergen

brochure, die vanaf begin augustus te verkrijgen

dus heel wat erfgoedschatten die tijdens deze

is in alle toeristische kantoren, Standaard Boek-

editie van Open Monumentendag te bewonderen

handels, bibliotheken, gemeentehuizen en cul-

zijn.

tuurdiensten.

Tot slot komen culturele herbestemmingen aan bod: van een muziekcentrum in een voormalige kerk tot een academie in een oud zwembad. Erfgoedzorg op z’n best!

Op de dag zelf kunt u met een smartphone de mobiele website http://m.openmonumenten.be bezoeken en op die manier alle monumenten en activiteiten in uw buurt en ‘on the road’ ontdekken.

Het belooft een dag te worden vol creatie, emotie,

Vragen?

beleving, inspiratie en schoonheid!

Neem dan zeker contact op met het Coördinatiecentrum Open Monumentendag Vlaanderen T: 03 212 29 55 | info@openmonumenten.be

F O R U M C O N TA C T

Gemeente- en provincieraadsverkiezingen

Watererfgoed Vlaanderen heeft een verlanglijst Vlaanderen is uit het water opgerezen en dankzij zee en rivieren, havens en scheepvaart tot groei en bloei gekomen. De Vlaamse watergeschiedenis, -tradities en -cultuur zijn van wereldbelang. Een goede reden om er ook op provinciaal en lokaal niveau zorg voor te dragen.

‘Watererfgoed Vlaanderen’ verenigt en verdedigt

en provinciale politici die na de verkiezingen van

nu bijna 100 organisaties die in de weer zijn rond

14 oktober 2012 verantwoordelijk zullen zijn voor

historische schepen, scheepvaart- en havenmu-

het watererfgoedbeleid. Lokale aandacht voor

sea, watermonumenten, watertradities, kunst en

en investeringen in watererfgoed dragen bij tot

cultuur, toeristische en commerciële dienstverle-

tewerkstelling, toerisme, stadsontwikkeling, be-

ning in verband met watererfgoed. De organisatie

houd en ontwikkeling van historische kennis en

schaart zich achter experts, onderzoekers, arties-

bewustzijn, verenigingsleven en recreatie, kort

ten en natuurlijk gewone liefhebbers van water-

gezegd tot economie, cultuur en maatschappij.

erfgoed. Het Forum

voor

Erfgoedverenigingen lag in

2008 mee aan de basis van deze sectorspecifieke

Gunstig palmares

koepelvorming, die een succes is gebleken. Dank-

De voorbije zes jaar hebben lokale besturen be-

zij professionele communicatie, een doorgedre-

langrijke inspanningen geleverd voor het wa-

ven netwerking tussen de erfgoedactoren en de

tererfgoed. Voorbeeldrealisaties uit de voorbije

actieve scheepvaart- en havenwereld, spraakma-

bestuursperiode zijn de opening van het Museum

kende congressen, beleidsnota’s en studies heeft

aan de Stroom te Antwerpen, met een speciale

Watererfgoed Vlaanderen een steeds sterkere im-

havenverdieping, de concrete ontwikkeling van

pact op het federale, Vlaamse en lokale beleid. De

het Red Star Line-museum, eveneens in Antwer-

Vlaamse koepelvorming in de watererfgoedsector

pen, de start van de restauratie van de historische

wordt ook in het buitenland in toenemende mate

havenkranen en de erkenning van het belang van

als een voorbeeld gezien.

het havenerfgoed door het Havenbedrijf Antwerpen. Verder zijn te vermelden: de gevarieerde

Manifest

herontwikkeling van de ‘s-Hertogenmolens te

Recent publiceerde Watererfgoed Vlaanderen

Aarschot, de gestage verdere opbouw van het

een Lokaal Watererfgoedmanifest met prioritei-

Scheepvaartmuseum

ten voor het scheepvaart-, haven- en watererf-

voor de toeristische valorisatie van de scheep-

goedbeleid van provincies en gemeenten in de

vaart- en havengeschiedenis in Blankenberge, de

bestuursperiode 2013-2018. Het is een inspira-

bewustwording rond havenerfgoed te Gent, met

tiebron en werkagenda voor de gemeentelijke

de aankoop door het Havenbedrijf Gent van het

Baasrode,

aandacht

F O R U M C O N TA C T

historische Huis van de Vrije Schippers aan de

Integratie van beleidsdomeinen

Graslei, het sterke beleid van Gent te gunste van

Een pijnpunt is de veronachtzaming, soms de

de heropening van historische waterlopen voor

regelrechte vernietiging van watererfgoed bij

recreatievaart, de heropening van kleinere histo-

ruimtelijke ontwikkelingsprojecten. Te veel ste-

rische waterlopen in plaatsen als Lier, Maldegem,

denbouwkundigen, architecten en projectontwik-

Mechelen en Zedelgem, het dynamische activi-

kelaars hebben van watergeschiedenis, -tradities

teitenbeleid in het Nationaal Visserijmuseum Na-

en -erfgoed geen kaas gegeten en beschouwen

vigo in Oostduinkerke, de nieuwe dynamiek rond

erfgoed ten onrechte als hinderlijke oude rommel.

het beheer en de exploitatie van het voormalige

Belangrijke watererfgoedsites en -gebouwen van

opleidingsschip Mercator te Oostende, de eerste

historisch belang en met een unieke ‘sense-of-

steun voor de bouw van de replica van het Zuid-

place’ zijn bedreigd en hun geweldige potenties

poolschip de Belgica, de ondersteuning door lo-

voor wonen, werken, recreëren en toerisme wor-

kale overheden van succesrijke watererfgoedeve-

den vaak niet eens opgemerkt. Integratie en valo-

nementen als Oostende voor Anker, de Tall Ships

risatie van het watererfgoed in andere beleidsdo-

Races, WaterkAnt, het Weekend op de Helling en

meinen zoals wonen, economie, toerisme, sport

Lillo Waterdorp, en de toenemende belangstelling

en cultuur zijn van vitaal belang.

en diverse concrete projecten rond watererfgoed in plaatsen als Aarschot, Beveren, Kruibeke en

Strategische ondersteuning van private initia-

Nieuwpoort.

tieven Duizenden enthousiaste vrijwilligers houden het

Vijf basisprincipes

watererfgoed elke dag levend, dragen het uit

In het Lokaal Watererfgoedmanifest worden vijf

naar het brede publiek en toeristen, geven het

principes voor een nog sterker lokaal watererf-

door aan de jonge generaties en promoten de

goedbeleid vooropgesteld:

waterattracties van hun stad en provincie in binnen- en buitenland. De gemeentelijke en provin-

Opdrijving van de inspanningen

ciale besturen vervullen in de ondersteuning van

Teveel ontwikkelingskansen blijven nog onbenut

dit dynamische verenigingsleven een essentiële

en heel wat onvervangbaar watererfgoed (vaar-

rol.

tuigen, dokken, gebouwen, kranen, archieven...) is acuut bedreigd door verwaarlozing, afbraak of

Gerichte samenwerking met Vlaanderen, Bel-

verplaatsing naar het buitenland.

gië en Europa: Vele projecten rond scheepvaart-, haven- en ander

Doordachte globale visies

watererfgoed zijn in handen van hogere overhe-

Watererfgoedprojecten worden te vaak geval per

den of worden door hen ondersteund. Provincies

geval aangepakt, zonder globale visie en samen-

en gemeenten moeten de handen in elkaar slaan

hang, zonder kruisbestuiving en zonder krachten-

met de hogere overheden om belangrijke projec-

bundeling.

ten samen vooruit te helpen en te valoriseren.

F O R U M C O N TA C T

Het Lokaal Watererfgoedmanifest besluit met een

Meer info

oplijsting van concrete prioriteiten in Antwerpen,

Het Lokaal Watererfgoedmanifest is kosteloos

Baasrode, Brugge, Brussel, Gent, Hasselt, Lokeren,

beschikbaar op www.watererfgoed.be.

Nieuwpoort, Oostende en Temse. Voorts zijn er provinciale en interprovinciale projecten, zoals de valorisatie van de Lieve.

Eric Van Hooydonk voorzitter Watererfgoed Vlaanderen

Watererfgoed Vlaanderen - lokaal manifest 2012

F O R U M C O N TA C T

Funerair erfgoed: nieuw leven voor onze dodenakkers Begraafplaatsen zijn als oord van herinnering stille getuigen van onze geschiedenis. Nu het traditionele begraven meer en meer tot het verleden behoort, spreken begraafplaatsen ons steeds meer aan en hebben we ook meer aandacht voor de instandhouding van dit erfgoed. Ieder van ons komt er ooit mee in aanraking, bij de begrafenis of herdenking van een dierbare. Daarom maakt funerair erfgoed ontegensprekelijk deel uit van onze cultuur en behoort het tot de meest collectieve vormen van erfgoed.

Veel facetten Een begraafplaats vertoont vele uiteenlopende facetten. Zo zijn de gemeentelijke verantwoordelijken bekommerd om het veiligheidsaspect en denken ze na over de integratie van nieuwe trends zoals urnenvelden of bovengronds begraven. Familieleden kunnen er in alle rust hun dierbaren herdenken, terwijl heemkundigen er elementen vinden van vergeten verhalen. Biologen zijn dan weer geïnteresseerd in de unieke biodiversiteit van sommige begraafplaatsen. Daarnaast doen

Centrale begraafplaats Brugge © Stefanie Hap

genealogen er familieonderzoek en bestuderen kunsthistorici de structuur en de ornamentiek van

plek waar allerlei dier- en plantensoorten in alle

de begraafplaatsen. Funerair erfgoed heeft dus

rust gedijen. Door aandacht te hebben voor fauna

betrekking op roerend, onroerend en immaterieel

en flora groeit de begraafplaats uit tot een groene

erfgoed. Bijgevolg zijn diverse overheidsdiensten

oase met unieke natuurwaarden. Sommige be-

erbij betrokken.

graafplaatsen worden heraangelegd met respect voor de historische waarde en evolueren op die

Een doordacht beheer van onze begraafplaatsen

manier tot plekken waar het aangenaam toeven

creëert op diverse gebieden kansen en in het

is. Bezoekers kunnen er bezinnen en herdenken

algemeen een maatschappelijke meerwaarde.

maar ook simpelweg genieten van de rust en

Door bewust in te grijpen, wordt verwaarlozing

de stilte. Bovendien biedt een goed ontsluitings-

vermeden waardoor de begraafplaats zowel ste-

programma een toeristische meerwaarde die de

denbouwkundig als esthetisch opgewaardeerd

werkgelegenheid en de lokale economie stimu-

wordt. Bovendien is de begraafplaats een groene

leert.

F O R U M C O N TA C T

Het is echter niet altijd makkelijk om correct om

januari 2004, worden de krijtlijnen uitgezet voor

te gaan met al deze aspecten. Het opstellen van

een goed beheer van onze begraafplaatsen door

een goed doordacht beheersplan voor de begraaf-

lokale besturen. Artikel 26 § 2 stelt dat elk lokaal

plaatsen biedt een antwoord op de hedendaagse

bestuur een lijst moet opmaken van graftekens

verzuchtingen en op de behoefte om respectvol

met een lokaal historisch belang. Ze worden als

om te gaan met het verleden. Om lokale overhe-

kleine onroerenderfgoedelementen beschouwd

den en verenigingen hierin te ondersteunen, heeft

en de lokale overheid moet erop toezien dat ze

het Forum voor Erfgoedverenigingen vzw samen

gedurende 50 jaar bewaard en onderhouden

met Epitaaf vzw een nieuw pakket samengesteld

worden. In de omzendbrief van 10 maart 2006

voor het funerair erfgoed. Naast een vernieuwde

staat duidelijk beschreven dat het college van

inventarisfiche voor waardevolle graftekens en

burgemeester en schepenen zelf beslist over de

een begeleidende handleiding bevat het ook een

bestemming van de graftekens die eigendom zijn

stappenplan voor een doordacht behoud en be-

van de gemeente. Het gevolg is dat de steden en

heer van begraafplaatsen.

gemeenten een eigen aanpak ontwikkelen. Hierdoor vertonen de Vlaamse begraafplaatsen een

Huidige wetgeving

heel versnipperd beeld, wat nefast is.

De wet van 20 juli 1971 schafte eeuwigdurende concessies af en zette die om naar 50-jarige ver-

Stappenplan om een integrale en geïnte-

gunningen. Dit bracht grootschalige ruimingen

greerde visie te ontwikkelen

met zich mee, waardoor tal van waardevolle graf-

Het is belangrijk bij de opmaak van het beheers-

tekens verdwenen en er gaten werden geslagen in

plan voldoende aandacht te besteden aan alle be-

het ruimtelijke geheel. Dit deed het besef groeien

schreven aspecten en ze op elkaar af te stemmen

dat er actie nodig was om het voortbestaan van

zodat een integrale en geïntegreerde aanpak ont-

het funerair erfgoed te garanderen. Op lokaal ni-

staat. Wellicht zal de opmaak van zo’n beheersplan

veau werden enkele initiatieven genomen, onder

een extra inspanning vragen, maar op termijn zal

meer door vzw Turninum in Deurne op het Sint-

het een steun zijn voor alle betrokken diensten

Fredeganduskerkhof, en in Brugge met de oprich-

en iedereen die met de begraafplaats te maken

ting van de Stedelijke Commissie voor Graftekens.

krijgt. Mogelijke betrokken partijen zijn de bevol-

Een meer overkoepelend initiatief ontstond in

kingsdienst of de burgerlijke stand, de groendienst

1984, toen Epitaaf vzw werd opgericht. De sensi-

en de dienst voor begraafplaatsen en ook de dienst

bilisatie die Epitaaf op gang bracht, creëerde een

voor toerisme, de cultuurdienst en het archief. An-

draagvlak voor het behoud, het beheer en de ont-

dere potentiële partners zijn de lokale erfgoedcel

sluiting van de begraafplaatsen. De erkenning en

of de eigen dienst monumentenzorg. Als het fu-

het onderzoek dat hierdoor ontstond, werkte mo-

nerair erfgoed beschermd is, zal de bevoegde erf-

tiverend voor tal van andere lokale verenigingen.

goedconsulent eveneens een rol spelen.

Ook op beleidsmatig en structureel gebied werden maatregelen genomen. In het decreet op

Om een juiste visie te ontwikkelen, is het van

de begraafplaatsen en de lijkbezorging, van 16

belang dat diverse fases doorlopen worden. Die

F O R U M C O N TA C T

leiden immers tot een vollediger inzicht zodat de

Om de registratie van de gegevens efficiënt te

aanpak beter afgestemd kan worden op een cor-

laten verlopen, is het aangewezen dat alle do-

rect behoud van de begraafplaats.

cumenten door één en dezelfde dienst worden bijgehouden en dat slechts een beperkt aantal

1. Administratie

ambtenaren zich bezighoudt met deze materie.

Een eerste cruciaal element is een goede admini-

Een coherente nummering in al deze documenten

stratie. Die wordt meestal bijgehouden door de

zal de efficiëntie bevorderen.

bevolkingsdienst. Ze omvat bij voorkeur zowel gegevens over de concessies (eigenaar, duur,

2. Inventarisatie

starten einddatum) als over de begravingen

Als het administratieve gedeelte bijgewerkt is,

(levensdata, namen van de overledenen en type

kan worden gestart met de inventarisatie van

van begraving) zelf. Het is belangrijk dat de admi-

de begraafplaats en de waardevolle graftekens.

nistratie terdege bijgehouden wordt en dat juist

Zo’n inventaris brengt alle erfgoedelementen in

wordt gereageerd bij het vervallen van conces-

kaart zodat een degelijk beleid uitgestippeld kan

sies. De ervaring leert echter dat lokale overhe-

worden, waarin zowel aandacht gaat naar de be-

den de administratieve gegevens in het verleden

graafplaats in haar totaliteit als naar de individu-

niet altijd even consequent bijhielden. Daardoor

ele graftekens.

kampen veel besturen nu met een achterstand

Het Forum en Epitaaf werkten hiervoor samen

die best zo snel mogelijk weggewerkt wordt. Het

een inventarisfiche en een handleiding uit waarin

is dus zaak een degelijke administratie te ontwik-

de methode, terminologie en aandachtspunten

kelen en alle wijzigingen accuraat bij te houden.

uitgebreid toegelicht worden. Deze documenten

Behalve een goede administratie is een gedetail-

kunnen gratis opgevraagd worden bij het Forum

leerd plan van de begraafplaats een noodzakelijk

en Epitaaf.

instrument. Op dat plan staan bij voorkeur alle structurerende elementen zoals paden, omhei-

In de eerste plaats moet de begraafplaats op een

ning en gebouwtjes aangeduid. De beplanting die

algemeen niveau in kaart worden gebracht. Het

deel uitmaakt van de begraafplaatsaanleg wordt

actuele plan vormt hiertoe al een aanzet. In de

eveneens opgenomen. De graftekens worden

beschrijving van de begraafplaats is er behalve

apart ingetekend volgens hun reële inplanting.

voor identificatie en structuur ook aandacht voor

Ook op dit plan wordt elke wijziging aangeduid.

de ontstaansgeschiedenis, het juridische statuut en een algemene evaluatie. Nadat de begraafplaats op een algemeen niveau beschreven is, kunnen de individuele graftekens met een lokaal historisch belang geïnventariseerd worden. Omdat een volledige inventarisatie meestal te arbeidsintensief en doorgaans ook niet echt relevant is, wordt best een selectie gemaakt.

Detail uit het plan van de begraafplaats van Sint-Michiels bij Brugge © stad Brugge

F O R U M C O N TA C T

Een juiste selectie vergt een goed inzicht in alle

aspecten van het funerair erfgoed. De ervaring

3. Databank

leert dat in deze fase best een specialist wordt

De verzamelde gegevens kunnen in een databank

ingeschakeld. Een deskundige legt immers ver-

geïntegreerd worden, die bij voorkeur uit drie

banden met andere begraafplaatsen, modellen,

delen bestaat. Een eerste deel omvat alle admi-

ontwerpers, enzovoort.

nistratieve gegevens zodat ze voor alle betrokken

In het decreet wordt duidelijk gesteld dat elk

diensten opvraagbaar zijn. Dit onderdeel is enkel

lokaal bestuur een lijst moet opmaken van de

toegankelijk voor de bevoegde gemeentedien-

graftekens met een lokaal historisch belang. Er

sten en is niet bedoeld voor externe gebruikers. In

wordt echter niet omschreven hoe dit proces best

het tweede gedeelte worden alle gegevens met

aangepakt wordt of bij wie men terecht kan voor

betrekking tot de erfgoedwaarden ingevoerd. Dit

de nodige begeleiding. De praktijk toont aan dat

is de zogenaamde inventaris van de waardevolle

er verschillende mogelijkheden zijn die elk hun

graftekens. Dit luik kan eventueel ter beschikking

voor- en nadelen hebben. Heemkundigen hebben

worden gesteld van het publiek, bijvoorbeeld via

het voordeel dat ze erg vertrouwd zijn met de lo-

een website. In een derde luik worden alle bouw-

kale geschiedenis. Het ontbreekt hen echter vaak

fysische gegevens geïntegreerd. Mogelijk werd de

aan de nodige kennis over funerair erfgoed. Het

begraafplaats al geïnspecteerd door Monumen-

inschakelen van een deskundige lijkt vanuit dit

tenwacht en zijn er inspectierapporten beschik-

standpunt meer aangewezen. Op basis van zijn er-

baar. Ook andere documenten van technische

varing kan de deskundige vrij snel tot een selectie

aard kunnen in dit deel worden ondergebracht.

komen, de kenmerken noteren en interpreteren, graftekens beschrijven en een waardebeoordeling

4. Integraal en geïntegreerd beheersplan

maken. Dikwijls mist de deskundige echter de

De opmaak van een degelijke inventaris leidt tot

lokale verankering die toch noodzakelijk is bij dit

een beter inzicht in de erfgoedwaarden van de

soort erfgoed. Een combinatie van vrijwilligers die

begraafplaats. Dit is een essentiële stap alvorens

aangestuurd worden door een deskundige blijkt

een goed doordacht beheersplan opgesteld kan

de beste resultaten op te leveren. Vrijwilligers

worden, waarin alle aspecten geïntegreerd en op

zijn erg gemotiveerd, verenigen diverse capaci-

elkaar afgestemd zijn.

teiten, zijn lokaal verankerd en willen de lokale

Een interessante manier om het behoud van

gemeenschap ten dienste zijn met dit werk. De

waardevolle graftekens te garanderen, is het toe-

deskundige kan hen begeleiden en bijstaan met

passen van het hergebruik of peterschap. De ge-

zijn expertise in de materie.

selecteerde graftekens waarvan de concessie niet

Aan de hand van de inventaris kunnen de grafte-

hernieuwd werd, kunnen ter beschikking worden

kens gerangschikt worden volgens hun waarde en

gesteld van nieuwe eigenaars. Zij kunnen het graf-

belang. Op die manier kan een indeling worden

teken voor een democratische prijs overnemen en

opgesteld die dan weer een leidraad kan zijn voor

staan in voor de instandhouding ervan.

het beheer (zie verder). Zogenaamde topstukken kunnen dan anders behandeld worden dan de overige geselecteerde graftekens.

F O R U M C O N TA C T

Net als de graftekens is de groenaanleg een wezenlijk onderdeel van de begraafplaats. De meeste groendiensten voeren regelmatig onderhoud uit, wat op zich een goede zaak is. Uit de praktijk blijkt echter dat hierdoor soms nog meer schade aangericht wordt. Groendiensten en particulieren hebben nood aan een betere omkadering. Het is bijvoorbeeld niet altijd wenselijk mossen, algen en korstmossen te verwijderen. Vaak worden graven gereinigd met agressieve producten of onkruidbestrijders die chemische reacties kunnen veroorzaken. Bovendien zijn sommige mossoorten beschermd en vormen ze ook geen bedreiging voor het grafteken. Bij het aanplanten van nieuw groen wordt bij voorkeur gekozen voor specifieke soorten die niet schadelijk zijn en geen intensieve verzorging vraVoorbeeld van hergebruikt grafteken Centrale begraafplaats Brugge | Oorspronkelijk grafteken De Mey-De Beir; nu grafteken Derycke © Stefanie Hap

gen. Muurleeuwenbek, bijvoorbeeld, is een soort die goed gedijt op schaduwrijke plaatsen en die

Graftekens zijn onderworpen aan verval, een in-

niet schadelijk is.

greep is soms noodzakelijk. Restauratie is wellicht

Soms is de oorspronkelijke structuur van een be-

de bekendste techniek, maar het kan evengoed

graafplaats verstoord, bijvoorbeeld doordat hagen

gaan om consolidatie, onderhoud of renovatie.

werden gerooid of door het jarenlange gebruik

Het is de taak van het lokaal bestuur te beslissen

van herbiciden. Deze elementen kunnen in kaart

welke graftekens prioriteit krijgen. De databank

worden gebracht tijdens het vooronderonderzoek.

- die eventueel uitgerust is met een knipperlicht-

Landschapsarchitecten kunnen de begraafplaats

systeem - is hierbij een goede ondersteuning. De

dan heraanleggen en de oorspronkelijke structuur

keuze zal vooral worden bepaald door de bouw-

herstellen. Vanaf 2015 geldt trouwens een Euro-

fysische staat en de erfgoedwaarden van het graf-

pese verordening die het gebruik van herbiciden

teken. In deze context is het belangrijk om ook

verbiedt.

oog te hebben voor het grotere plaatje. Een gebarsten grafteken dat op zich niet erg bijzonder is, kan instorten en op die manier een naburig waardevol monument beschadigen. In zo’n geval is het aangewezen om het gebarsten graf te herstellen - of voorlopig al te stutten - zodat het risico op schade en zware restauratiewerken vermeden of beperkt wordt.

F O R U M C O N TA C T

Sint-Martinuskerkhof Volkegem | Beeld vóór en na ingrepen om de bodemgesteldheid te verbeteren © Monumentenwacht

Algemeen zicht Centrale begraafplaats Brugge ÂŠ Stefanie Hap

Door regelmatig onderhoud kan veel schade voor-

zaam alle facetten op te nemen en op elkaar af

komen of binnen de perken gehouden worden.

te stemmen. Zo worden constructieve werkzaam-

Het belangrijkste onderhoud heeft betrekking op

heden om de stabiliteit van de kelders te verbete-

het inperken van de vegetatie en het reinigen van

ren beter eerst uitgevoerd, alvorens nieuw groen

de graftekens. Soms zijn iets grotere ingrepen no-

aan te planten. Bij die afstemming is een goede

dig, zoals het herschilderen van ijzerwerk en het

samenwerking tussen alle betrokken diensten on-

dichten van voegen en barsten. Een lokaal bestuur

ontbeerlijk. In het beheersplan wordt bij voorkeur

heeft in deze context ook een maatschappelijke

ook een duidelijke taakverdeling en planning op-

taak. Verwaarloosde graven kunnen immers ge-

genomen, zodat er geen misverstanden ontstaan.

vaarlijk zijn voor de bezoekers. Om de veiligheid

Daarnaast is het van cruciaal belang dat particulie-

te garanderen, is het raadzaam de begraafplaats

ren voldoende geĂŻnformeerd en begeleid worden,

regelmatig te inspecteren. Monumentenwacht

zodat ze het correcte beheer respecteren.

kan hierbij helpen, zowel voor de volledige begraafplaats als voor individuele graftekens.

De opmaak en uitvoering van een degelijk be-

Bij de opmaak van het beheersplan is het raad-

heersplan zal de aanblik van de begraafplaats

F O R U M C O N TA C T

opwaarderen, zodat het weer een aangename

dag of lezing kan eveneens een middel zijn om

plek wordt. De praktijk toont aan dat hiervoor een

het in de kijker te plaatsen. Op de begraafplaats

breed draagvlak bestaat. Vrijwel elke burger is

zelf kunnen infoborden worden geplaatst waarop

emotioneel betrokken en apprecieert de inspan-

bijvoorbeeld de geschiedenis wordt toegelicht.

ningen van het lokale bestuur om de begraaf-

Een goede ontsluiting kan grootschalig opgezet

plaats te onderhouden.

zijn, maar kleine initiatieven kunnen evengoed. Bovendien kan een ontsluitingsproject zowel tij-

Doorgaans ligt de begraafplaats op een afgelegen

delijk als permanent zijn.

plaats waardoor ze een beetje in de vergetelheid raakt. Ontsluitingsprojecten kunnen haar weer

Meer informatie over inventarisfiche,

onder de aandacht brengen en zo het draagvlak

handleiding en stappenplan:

nog verbreden. Zo kunnen het kunsthistorische en

Forum voor Erfgoedverenigingen vzw

het heemkundige deel van de databank online ter

Erfgoedhuis Den Wolsack

beschikking worden gesteld, zodat geïnteresseer-

Oude Beurs 27 | 2000 Antwerpen

den er allerhande informatie in kunnen opzoeken.

T: 03/212 29 60 | F: 03/212 29 61

Jaarlijks organiseert de Association of Significant

info@forumerfgoedverenigingen.be

Cemeteries in Europe (ASCE) de Europese Week

www.forumerfgoedverenigingen.be

van de Begraafplaatsen, waaraan ook in België steeds meer begraafplaatsen deelnemen. Het funeraire erfgoed kan ook ontsloten worden via een erfgoedwandeling, een podcast of een publicatie. Het organiseren van een tentoonstelling, studie-

Algemeen zicht Centrale begraafplaats Brugge © Stefanie Hap

F O R U M C O N TA C T

Epitaaf vzw | Vereniging voor funeraire archeologie Onze-Lieve-Vrouwvoorplein 16 | 1020 BRUSSEL Anne-Mie Havermans | T: 03/665 02 19 info@epitaaf.org | www.epitaaf.org

Erfgoed en de arbeidsmarkt

We ronden deze reeks af met een overzicht van de concrete mogelijkheden die een erfgoedvereniging heeft om via sociale werkgelegenheidsprojecten betaalbare medewerkers te vinden. Meer dan in de vorige artikels wordt die sociale werkgelegenheid nu dus bekeken vanuit het perspectief van de erfgoedsector. Dit neemt echter niet weg dat we - de filosofie van maatschappelijk geïntegreerde erfgoedzorg indachtig - alle aandacht bewaren voor een win-winsituatie waarin alle betrokkenen hun voordeel doen. Deze perspectiefwisseling vraagt ook om een andere pen. Na Chris Bryssinckx, algemeen coördinator van Werkvormm vzw, is nu het woord aan Paul Van Schoors, gewezen coördinator van het Forum (toen nog VCM), vandaag voorzitter van de vzw Roosendael en als vrijwilliger bij het Museum aan de Stroom (MAS) nauw betrokken bij de restauratie van de Antwerpse historische havenkranen.

Chris Bryssinckx heeft in zijn artikelenreeks een

opleiding / werkverschaffing het middel.

duidelijk, misschien soms ontnuchterend beeld opgehangen van de relatie tussen Erfgoed en de

Het erfgoed als invalshoek

arbeidsmarkt, meer bepaald de opleidingstrajec-

Vanuit zijn eigen bevlogenheid voor ‘de mens’ in

ten en werkgelegenheid voor ‘kansengroepen’.

het opleidingstraject, heeft Chris Bryssinckx in de

Aan de ene kant hebben erfgoedverenigingen tij-

eerste plaats geantwoord op de vraag: ‘wat bete-

dens de voorbije decennia - uit noodzaak - inge-

kent erfgoed voor de arbeidsmarkt?’

speeld op het aanbod van sociale werkgelegen-

De ervaring, maar ook studies op nationaal en

heidsprojecten. Daardoor zijn ze soms onbewust

internationaal niveau, hebben telkens weer aan-

of ongewild uitgegroeid tot permanente ‘active-

getoond dat de zorg voor het onroerend patri-

ringsprojecten’. Anderzijds zijn sommige sociale

monium, en ongetwijfeld ook voor het roerend,

instellingen die de werkgelegenheid als hoofd-

arbeidsintensief is en dus veel werk kan verschaf-

doel hebben, door hun vele opdrachten in de erf-

fen. Bovendien kampt de sector al heel lang met

goedsector, zelf open-monumentenverenigingen

een groeiend tekort aan gespecialiseerde vaklui.

geworden. Bryssinckx heeft dan ook gelijk als

Investeren in opleidingen binnen de erfgoedsector

hij stelt, dat een duidelijke formulering van het

biedt daarom ook meer zekerheid op duurzame

hoofddoel een prioriteit is: gaan wij voor oplei-

werkgelegenheid. Het is dus niet te verwonderen,

ding / activering, dan is de mens ons hoofddoel

dat men voor opleidingstrajecten en werk in deze

en het erfgoed het middel, gaan wij voor het erf-

sector terechtkomt. Bovendien wordt een groot

goed, dan is het monument ons hoofddoel en de

deel van het (onroerend) erfgoed beheerd door

F O R U M C O N TA C T

verenigingen: vzw’s die altijd op zoek zijn naar

jaar, 125% gesubsidieerd, zodat je ook de bege-

financiële middelen, vrijwillige medewerkers en

leider kon betalen, kortom ... een veelheid (of

arbeidskrachten die tegen haalbare tarieven aan

een doolhof) van initiatieven, waar de overheid

de slag gaan. Opleidings- en activeringstrajecten,

later - met administratieve vereenvoudiging als

zeker voor kansengroepen, kunnen daar onder

argument - paal en perk aan stelde.

bepaalde voorwaarden en met onvermijdelijke

Wij gaan er niet verder op in, misschien was het

beperkingen, aan tegemoet komen. Zo komen wij

vroeger wel gemakkelijker om aan (volledig) ge-

tot de vraag: ‘wat betekent de arbeidsmarkt voor

subsidieerde werkkrachten te geraken, maar we

de erfgoedsector?’ Reacties op de artikelenreeks,

moeten werken met de middelen van vandaag of

eigen ervaring (met de voormalige abdijsite Roo-

van morgen. Ook al zijn ze beperkter, de overheid

sendael en de restauratie van de havenkranen)

zal wel altijd initiatieven nemen om de werkgele-

en ervaringsuitwisseling binnen het Forum, zet-

genheid te bevorderen, om laaggeschoolden beter

ten ons aan om een en ander ook nadrukkelijk uit

op te leiden, om nieuwe Belgen klaar te stomen

die hoek te bekijken, namelijk vanuit de hoofd-

voor de arbeidsmarkt hier... Wel staat vast dat er

doelstelling: middelen zoeken voor het duurzame

nog veel kan en moet gebeuren om de vragende

behoud en beheer van het erfgoed. Activerings-

partijen - in casu de erfgoedverenigingen - dichter

trajecten kunnen zo een middel zijn. Bovendien

bij het aanbod, met name de ‘activeringsprojec-

zijn wij overtuigd van het belang van integrale en

ten’ te brengen.

geïntegreerde erfgoedzorg: hedendaags gebruik, geïntegreerd in de maatschappij van vandaag

Wat is er zoal mogelijk?

maakt deel uit van onze doelstelling, maar het

De voorbeelden uit de voorafgaande artikelen-

monument staat centraal.

reeks hebben misschien de indruk gewekt, dat een activeringsproject alleen voor grotere vereni-

Eenmaal die invalshoek duidelijk, kunnen we con-

gingen is weggelegd. Die indruk klopt niet. Wel

crete antwoorden trachten te geven op veel ge-

zijn er enkele degelijke, permanente vrijwilligers

stelde vragen. Wij bekijken de ‘sociale tewerkstel-

nodig, de trekkers. Wie die niet heeft, kan trou-

ling’ daarbij in de meest ruime zin, het gaat niet

wens moeilijk van een (erfgoed)vereniging spre-

noodzakelijk alleen over kansengroepen.

ken. Deze trekkers zullen de tijdelijke en/of ongeschoolde nieuwe medewerkers moeten coachen.

Een terugblik

Vrijwilligers zijn dan ook een eerste mogelijke

Een terugblik op het verleden kan erg kort zijn. Zelf

doelgroep voor erfgoedverenigingen die betaal-

zijn wij er precies 30 jaar geleden mee begonnen,

bare hulp zoeken.

toen de overheid het ‘derde arbeidscircuit (DAC)’

startte: 100 % door de RVA betaalde arbeidskrach-

Vrijwilligers

ten met een contract van onbepaalde duur. Er wa-

Vrijwilligers rekruteren kan op allerlei manieren,

ren ook de GESCO’s (gesubsidieerde contractuelen

om te beginnen in de onmiddellijke omgeving: bij

voor een project, beperkt in de tijd). Enkele jaren

vrienden, familieleden, gelijkgezinden die uw en-

later waren er de ‘Weerwerk’ projecten, voor één

thousiasme voor ‘het monument’ of de concrete

F O R U M C O N TA C T

erfgoedzorg delen. Maak van meet af aan goede

ondersteund wordt door de begeleiders van het

en concrete afspraken. Die moeten sowieso op

instituut. Op die manier wordt meer werk ver-

papier staan om in orde te zijn met de wet op

zet, en de extra werkkrachten zijn trots op wat ze

het vrijwilligerswerk. Wordt de rekruteringsbasis

presteren. Erkenning is voor hen enorm belang-

ruimer, werk dan een vrijwilligersbeleid uit. Er

rijk. Roosendael zorgt er dan ook voor dat ze er

zijn ‘soorten’ vrijwilligers, elk met eigen motie-

altijd bij kunnen zijn als er wat te vieren valt.

ven en verwachtingen. Daar kunt u maar best op

In de ‘Lovie’ in Poperinge, een instelling voor

inspelen. Veel vrijwilligers zijn op zoek naar meer

mentaal gehandicapten die zelf een belangrijk pa-

sociale contacten, naar een zinvolle (vrije)tijdsbe-

trimonium beheert, worden patiënten ook ingezet

steding die hen de erkenning biedt die ze elders

voor het onthaal, de verkoop van (zelf gemaakte)

niet vinden. In die zin is vrijwilligerswerk ook een

souvenirs en andere activiteiten.

vorm van sociale activering. Vrijwilligers werken volledig gratis, ze verwach-

Meer info: Neem contact op met een zorgin-

ten vooral erkenning en zijn soms op zoek naar

stelling in uw omgeving.

de latente voordelen van ‘activering’. Een (beperkte) onkostenvergoeding kan die waardering ondersteunen. Vrijwilligers zijn in elk geval de

Jobstudenten

goedkoopste arbeidskrachten in een erfgoedver-

Behalve vrijwilligers zijn ook jobstudenten goed-

eniging.

kope arbeidskrachten. Ze hebben wel recht op minstens het minimumloon en de voordelen,

Meer info: Zowel voor de rekrutering als voor

vastgelegd door het paritair comité van de sector

de begeleiding van vrijwilligers kunt u terecht

waarin uw vereniging actief is (culturele sector,

bij het steunpunt vrijwilligerswerk. Op de

horeca...), maar de bijkomende sociale lasten zijn

centrale website vindt u ook informatie over

zeer beperkt. Daartegenover staat dat hun aantal

de lokale steunpunten:

werkdagen per jaar en het jaarloon dat ze mo-

www.vrijwilligerswerk.be.

gen verdienen ook beperkt zijn. Maar gezien het doorgaans geringe budget is dat meestal geen probleem, integendeel, als werkgever kunt u zo

Specifieke vrijwilligers: medewerkers met

vooraf perfect berekenen wat hun inzet de vereni-

een mentale handicap

ging maximaal zal kosten.

Instellingen voor mensen met een mentale handi-

Jobstudenten zijn voor allerlei taken inzetbaar,

cap zoeken soms naar zinvolle dagactiviteiten voor

als ‘ongeschoolden’, maar in sommige gevallen

hun bewoners, in de niet al te verre omgeving.

komt hun opleiding goed van pas en zijn ze zelfs

Op het domein Roosendael bijvoorbeeld, werken

als experts te beschouwen. Met wat geluk kunt u

elke donderdag enkele bewoners van Borgerstein,

een goede kern van extra krachten vormen: job-

afdeling gehandicaptenzorg, als vrijwilligers mee

studenten die enkele jaren na elkaar meewerken,

aan het onderhoud van het Park. Ze werken sa-

die weten wat precies van hen verwacht wordt

men met de tuinman van Roosendael, die daarbij

en dus snel inzetbaar zijn. Op de site Roosendael

F O R U M C O N TA C T

in Sint-Katelijne-Waver, nu een jeugdverblijf voor

collega-vereniging, of via het internet. Misschien

bosklassen, bezinningsdagen, bivak en dergelijke,

vindt u bij de vrijwillige medewerkers wel iemand

worden ze ingezet als hulp in de keuken of bij de

met ervaring in loonadministratie.

poets, in het ‘fietscafé’ of bij het parkonderhoud. Meer op het erfgoed gerichte taken zijn eventueel

Technisch- en beroepsonderwijs

toe te vertrouwen aan een (laatstejaars)student

Voor een vereniging die een site of een monu-

geschiedenis, archeologie of archivistiek. Ook

ment beheert, kan ook een projectmatige samen-

voor een vereniging die geen onroerend erfgoed

werking met een technische of beroepsschool in-

beheert, kan dit interessant zijn. En het wordt vast

teressant zijn. Vanuit diverse opleidingen kunnen

weer een win-winsituatie, want een onderzoeks-

leerlingen - onder begeleiding van een ervaren

project, begeleid door een ervaren vrijwilliger

praktijkleraar - een bijdrage leveren bij restau-

die de materie kent, kan zowel voor de student

ratie- of renovatiewerk. Ook hier zijn goede af-

als voor de vereniging bijzonder verrijkend zijn -

spraken en klare inzichten belangrijk: ook voor de

zeker ook omdat de student, als kersvers acade-

opleiding moet het project een duidelijke meer-

micus vaak nieuwe werkmethodes en inzichten

waarde hebben. En... praktijklessen zijn beperkt

binnenbrengt.

tot enkele uren per week, tijdens de schooldagen.

Dat studenten zulke werkervaring erg belangrijk

Het restauratie- of renovatieproject moet binnen

vinden, blijkt onder meer uit de curricula die sol-

één schooljaar gerealiseerd kunnen worden.

licitanten voor een vaste baan voorleggen: ze

Voor Roosendael maakten leerlingen schrijnwer-

vermelden steevast de ervaring die ze bij vakan-

kerij nieuwe ramen en deuren naar de oorspron-

tiewerk opdeden. In die zin heeft ook het werken

kelijke modellen, restaureerden leerlingen-meu-

met jobstudenten een sociaal aspect.

belmakers een antieke Mechelse kast, zorgden leerlingen centrale verwarming voor een vol-

Jobstudenten kunt u het best rekruteren in de

ledige verwarmingsinstallatie - om maar enkele

ruime kring van medewerkers en sympathisanten

positieve voorbeelden te noemen.

van de vereniging. Soms komen ze zich ook spontaan aanbieden. Lukt dat niet, dan zijn ze ook te

Voor een (deel)project bij de restauratie van de

vinden via uitzendkantoren, maar daar is wel een

havenkranen (MAS-collectie) liep de samenwer-

prijskaartje aan verbonden.

king met een technische school minder goed: verder dan een opleiding stellingen bouwen en

Jobstudenten krijgen een specifiek arbeidscon-

afbreken kwam het niet, de restauratie van de

tract. Zorg dat u volledig in orde bent met de

kraan was duidelijk te hoog gegrepen.

wetgeving ter zake (verzekering!) en informeer

Ook bij deeltijds leren kunnen leerlingen ingezet

u grondig over alle consequenties, zoals proefpe-

worden, maar daar zal, net zoals bij stages, meer

riode of opzegvergoeding bij voortijdig ontslag...

begeleiding en deskundigheid worden verwacht

Het veiligste is te werken met een sociaal secre-

van de vereniging zelf. Zij moet die dus kunnen

tariaat, wat een beperkte meerkost inhoudt. Vindt

bieden, want als de leerling / stagiair geen meer-

u dat te duur, zoek dan informatie bij een ervaren

waarde haalt uit de opdracht, wordt hij eigenlijk

F O R U M C O N TA C T

misbruikt als goedkope werkkracht, en dat kan

eist een kern van eigen medewerkers met de no-

nooit de bedoeling zijn.

dige competenties. Informeert u zich vooraf grondig. Minder bekend zijn de statuten ‘arbeidszorg’

Meer info: Diverse secundaire scholen heb-

en SINE (Sociale Inschakelingseconomie), die in

ben ook een centrum voor deeltijds onderwijs.

principe van onbeperkte duur kunnen zijn, voor

Op deze website kunt u de adressen vinden:

mensen die om een of andere reden niet meer,

www.ond.vlaanderen.be/onderwijsaanbod/

of nooit op de reguliere arbeidsmarkt terechtkun-

lijst.asp?hs=312

nen. Het spreekt voor zich dat ook hier een deskundige begeleiding en de juiste ingesteldheid

Intussen is duidelijk dat uit de vijver van goedko-

onmisbaar zijn. In deze statuten vinden wij im-

pe arbeidskrachten moeilijk écht gespecialiseerde

mers de werkzoekenden met de grootste afstand

arbeidskrachten te vissen zijn. Een havenkraan

tot de arbeidsmarkt. Wie de juiste aanpak heeft,

herschilderen, in het kader van een opleiding in-

kan ook hier een win-winsituatie realiseren.

dustrieel schilderwerk, is nog iets anders dan een stucwerkplafond of een schilderij restaureren.

Meer info: Voor informatie over werkgele-

Voor het echte restauratiewerk zullen altijd gespe-

genheid voor mensen met een leefloon kunt

cialiseerde en dus dure vaklui nodig zijn. Maar in

u terecht bij het OCMW van uw gemeente.

de voorbereidingen (zoals het leegmaken of op-

Voor informatie over de werkverschaf-

ruimen van een te restaureren pand), de ‘neven-

fing aan (langdurig) werklozen die van een

werken’ (zoals het ingraven van nutsleidingen of

RVA-uitkering genieten, kunt u terecht bij

het aanpakken van omgevingswerkzaamheden)

www.vdab.be.

zitten meer mogelijkheden voor laag- of ongeschoolden dan men op het eerste gezicht zou denken.

Medewerkers met een fysieke beperking Een mogelijkheid die nog niet ter sprake kwam,

Eigen medewerkers

is het aanwerven van personen met een fysieke

Artikel 60, WEP+ en andere statuten...

beperking. Na onderzoek door de VDAB is een tussenkomst mogelijk tot 60% van de loonkost. Deze

Als erfgoedvereniging (of open-monumentenver-

tussenkomst wordt gezien als een compensatie

eniging) hebt u nog altijd de kans om zelf mede-

voor verminderde prestaties, ook al leidt een fy-

werkers aan te werven binnen een regeling voor

siek probleem niet altijd tot minder prestaties. Zo

sociale tewerkstelling. Wij verwijzen hiervoor op-

kan een rolstoelgebruiker een perfecte boekhou-

nieuw naar de artikels en het overzicht van Chris

der zijn. Voor een non-profitorganisatie - minder

Bryssinckx en naar de websites of adressen die

prestatiegericht - opent de lagere loonkost de

hier worden weergegeven.

mogelijkheid om ook hier een win-winsituatie te

De bekendste statuten zijn de ‘artikel 60’ers en de

realiseren: interessant en haalbaar voor werkne-

‘WEP+ers’. Beide statuten zijn beperkt in tijd en

mer en vereniging.

veronderstellen een ernstige begeleiding. Dit ver-

Indien voor de werkverschaffing aan bijvoorbeeld

F O R U M C O N TA C T

een rolstoelgebruiker de werkplek aangepast

durven wij nogal resoluut stellen dat voor een

moet worden, kan het ‘Vlaams Agentschap voor

erfgoedvereniging de samenwerking met een

Personen met een Handicap’ die subsidiëren.

organisatie, gespecialiseerd in werkervarings- of opleidingstrajecten, de beste oplossing is. Deze

Meer info: Over de ondersteuningspremie:

organisaties hebben de mensen in opleiding en

www.vdab.be.

beschikken over deskundige instructeurs of bege-

Over subsidie voor aanpassingen aan de

leiders.

werkplek: www.vaph.be.

Maak wel vooraf duidelijke afspraken en leg die vast in een schriftelijke overeenkomst met daarin de prijs, de duur van de overeenkomst, de weder-

Medewerkers met een werkstraf

zijdse verplichtingen (wie zorgt voor wat...), de

Justitie zoekt zinvol werk voor mensen die een

modaliteiten voor een opzeg van het contract enz.

werkstraf kregen. Een mogelijkheid die eventu-

Niet alle organisaties werken op dezelfde manier

eel risico’s inhoudt, maar elk individuele situatie

en dat heeft consequenties voor de ‘klant’, de

wordt vooraf door de verantwoordelijke van justi-

erfgoedorganisatie. Enkele voorbeelden uit onze

tie met de vereniging besproken.

eigen ervaring kunnen dit misschien duidelijk ma-

Het gaat meestal over een beperkt aantal werk-

ken.

uren (75, 100...) en als de veroordeelde vast werk heeft wil hij/zij de werkstraf het liefst op zaterda-

Sociale werkplaatsen

gen uitvoeren. Dat kan voor de begeleiding een

Sociale werkplaatsen verschaffen werk aan men-

extra probleem vormen.

sen die minstens 5 jaar inactief zijn. Het gaat vaak

Toch hebben wij er eerder positieve dan nega-

om mensen met lage scholing en/of een psycho-

tieve ervaringen mee. Een ICT-specialist die voor

sociale problematiek die hen weinig of geen kans

een zware verkeersovertreding 75 uren werkstraf

geeft ooit (weer) op de reguliere arbeidsmarkt

kreeg, bracht in enkele dagen tijd de website en

terecht te komen. Soms zijn het ook ex-gedeti-

het hele computernetwerk in orde, om maar één

neerden.

voorbeeld te geven...

Voor de restauratiewerkzaamheden aan de Antwerpse havenkranen wordt samengewerkt met

Meer info:

WOTEPA, een sociale werkplaats gespecialiseerd

www.belgium.be/nl/justitie/Organisatie/justitiehuizen.

in houtbewerking. Zij zorgen voor de restauratie

Er is een justitiehuis in elk gerechtelijk arron-

van de houten cabines en doen dat op een profes-

dissement. U kunt het adres van het nabije

sionele manier, dankzij zeer goede instructeurs/

justitiehuis vinden op de website en contact

begeleiders.

opnemen met de justitieassistent.

Belangrijk om weten - voor de erfgoedorganisatie - is dat WOTEPA een erkenning heeft als aan-

Samenwerking met werkervarings- of oplei-

nemer en dus werkt tegen weliswaar concurren-

dingsprojecten

tiële, maar wel gewone marktprijzen. Zij bieden

Uit wat voorafgaat, en vooral uit eigen ervaring

dus geen (grote) financiële meerwaarde voor

F O R U M C O N TA C T

de vereniging, in dit geval het MAS. Wel zorgen

VDAB gedragen, het MAS betaalt ook hier alleen

zij voor een uitstekende samenwerking en een

de verf, de huur van compressoren, een hoogte-

sociale meerwaarde die in het geheel van dit

werker enz.

restauratieproject erg belangrijk is. Andere werkervaringsprojecten Meer info: Over sociale werkplaatsen:

In het jeugdverblijf Roosendael wordt de dagelijk-

via SST, Koning Albertlaan 124, 9000 Gent

se poets gedaan door een vzw voor sociale active-

Tel. 09 2599766 - Fax. 09 2599768 info@sst.be

ring. Er is een contract op jaarbasis, dat het aantal werkuren bepaalt, de dagen en uren, de flexibiliteit, wie toezicht houdt enz. De vzw Roosendael

Werkervarings- en opleidingsprojecten

bepaalt wanneer ze wie nodig heeft - en dat va-

Voor de restauratie van de stalen constructies van

rieert heel sterk volgens de bezetting van de ver-

de havenkranen werkt het MAS samen met de

blijfsaccommodatie - de sociale organisatie levert

vzw Werkvormm, een partnerschap dat uitvoerig

de werkkrachten. Omdat ook zij met gesubsidi-

is besproken in de artikels van Chris Bryssinckx.

eerde krachten werkt, is de totale kostprijs in elk

Werkvormm werkt met artikel 60’ers en/of WEP+

geval lager dan indien de vzw Roosendael zelf de

ers. Hun lonen worden gesubsidieerd. Werkvormm

nodige mensen zou aanwerven. Bovendien heeft

factureert bijgevolg alleen de materiële kosten

Roosendael heel wat minder administratief werk.

aan het MAS, zoals materiaal, huur van werktui-

Toch zijn er ook problemen, vooral in verband met

gen, stellingen en dergelijke. Uiteraard kunnen

absentie en met de kwaliteit van het werk van

ook alleen die kosten in een onderhouds- of res-

sommigen. Maar die zorgen zou Roosendael ook

tauratiepremie verrekend worden.

met eigen werknemers kunnen hebben, en dan

Op die manier biedt Werkvormm de erfgoedver-

zou de vzw ze zelf moeten oplossen.

eniging dus wél goedkope arbeidskrachten, op voorwaarde dat de vereniging deze medewerkers

Onderhoud, zoals schilderwerk en kleine herstel-

een duidelijke competentieversterking kan aan-

lingen, wordt op het domein Roosendael uitge-

bieden.

voerd door een Mechels opleidingsproject voor jongeren, dat vooral binnen de Marokkaanse

Opleidingen van de VDAB

gemeenschap actief is. Dit soort van onderhouds-

Een derde partner bij de restauratie van de ha-

werk aan beschermde gebouwen kan perfect ge-

venkranen is de VDAB. Een- of tweemaal per jaar

combineerd worden met een onderhoudspremie.

wordt een opleiding industriële schilderwerken

Maar ook hier kan alleen het materiaal in reke-

georganiseerd, een specialisatie waar in de Ant-

ning worden gebracht; de uurlonen zijn gesubsi-

werpse haven nogal wat vraag naar is. De VDAB is

dieerd en worden hoe dan ook niet door de vzw

erg blij dat ze die opleiding niet in de kunstmatige

Roosendael betaald. Deze oplossing is dus goed-

context van een atelier hoeft te geven, het kan

koop, maar ook weer niet volledig probleemloos.

hier op een echte, zelfs vrij moeilijke werf. De kos-

Door het beperkte aantal opleidingsuren duurt het

ten van deze opleiding worden volledig door de

werk soms veel te lang, wat de normale activitei-

F O R U M C O N TA C T

ten hindert, en de kwaliteit is niet altijd perfect.

Zo lang dat nog niet het geval is, zal veel afhan-

Maar dikwijls moet je kiezen tussen het haalbare

gen van het initiatief van de individuele erfgoed-

en het wenselijke...

vereniging. De belangrijkste boodschap aan het slot van deze artikelenreeks is daarom: informeer

Een andere organisatie zorgt dan weer voor het

u vooraf grondig - niet alleen over regels en voor-

onderhoud van het park. De uitvoering gebeurt -

waarden, maar ook over de dagelijkse gang van

goedkoop - via sociale activering, de financiering

zaken: wat kunnen de beoogde medewerkers aan,

dankt de vzw Roosendael aan een samenwerking

wie is waarvoor inzetbaar, hoe worden praktische

tussen de eigenaar (vzw Kempens Landschap),

problemen opgelost, bij wie ligt welke verant-

de provincie en de gemeente, gekoppeld aan

woordelijkheid... Probeer - ook vooraf - zo goed

Europese subsidies.

mogelijk de voor- en nadelen van elke keuze in te schatten en te vergelijken met de mogelijkheden

Meer info: Over werkervaringsprojecten

op de reguliere arbeidsmarkt. Verlies daarbij niet

voor langdurig werklozen of niet werkende

uit het oog dat sociaal gerichte initiatieven veel

werkzoekenden: via de VDAB van uw regio

goodwill kunnen creĂŤren voor uw organisatie en

of via SLN (Steunpunt Lokale Netwerken),

dat ze kunnen bijdragen tot de maatschappelijke

een koepelvereniging van organisaties die

integratie van uw erfgoed.

werkervaringsprojecten en trajectbegeleiding aanbieden.

En tot slot: maak duidelijke, schriftelijke afspraken

Reigerstraat 10 - 9000 Gent.

over wel afgebakende periodes en met correcte

Tel. 09 220 84 31 - Fax. 09 220 81 73,

opzegvoorwaarden.

www.sln.be Succes! Conclusie De voorbeelden uit eigen ervaring tonen aan dat

Paul Van Schoors

er voor de erfgoedverenigingen middelen te vinden zijn in de sector van de sociale activering. Wij zijn ervan overtuigd dat vraag en aanbod nog veel dichter bij elkaar gebracht kunnen worden, en dat

zowel de erfgoedsector als de sociale sector daar

Met dank aan Chris Bryssinckx in het bijzonder,

heel wat bij te winnen heeft. Misschien een taak

maar ook aan veel andere collegaâ&#x20AC;&#x2122;s, voor de erva-

voor de Nieuwe Erfgoedorganisatie?

ringsuitwisseling en de praktische informatie.

F O R U M C O N TA C T

Van militair bolwerk tot interactief belevingscentrum

Fort Liefkenshoek vertelt een nieuw verhaal Eind april opende in Fort Liefkenshoek in Kallo (Beveren) een nagelnieuw belevingscentrum zijn deuren. Kinderen en jongeren tot 14 jaar, maar ook hun ouders en grootouders, kunnen er op een speelse manier kennismaken met de geschiedenis van het fort en de regio en met de verhalen van de bewoners. Via allerlei spelletjes en doe-opdrachten worden zij ondergedompeld in het fantastische verhaal dat dit indrukwekkend fort te vertellen heeft. Het nieuwe belevingscentrum kwam tot stand met Europese subsidies binnen het Interreg IVA-project ‘Forten en Linies in grensbreed perspectief’ en met steun van Toerisme Vlaanderen en de provincie Oost-Vlaanderen. Het is een schoolvoorbeeld van de manier waarop erfgoed en toerisme elkaar kunnen vinden.

Het ontstaan van Fort Liefkenshoek

De keuze voor de locatie was niet toevallig: de site

Het ontstaan van Fort Liefkenshoek is onlosmake-

lag op de plek waar de Scheldedijk aansloot op de

lijk verbonden met de Tachtigjarige Oorlog, de op-

toenmalige dijk tussen de Doelpolder en de Sint-

stand van de Nederlanden tegen het Spaanse ge-

Annapolder. Ze bood een ongehinderd, kilometers

zag. De Beeldenstorm van 1566 was al een eerste

ver uitzicht op de Schelde en was complementair

vorm van verzet geweest, maar toen de hertog

met het fort Lillo dat aan de andere oever van de

van Alva hierop reageerde met een bikkelharde

Schelde lag. De omliggende polders kon men bij

repressie, kwam er vanaf 1568 een georganiseerd

aanvallen onder water zetten, wat Liefkenshoek

militair verzet tot stand onder leiding van Willem

voor aanvallers moeilijk bereikbaar en praktisch

van Oranje. De legers van de Spaanse koning Fi-

onneembaar maakte.

lips II en van de opstandige provincies leverden

Het fort werd vermoedelijk gerealiseerd tussen

slag na slag, met wisselend succes.

1577 en 1583. Er zijn nagenoeg geen 16de- of 17de-eeuwse tekeningen of plannen van be-

Antwerpen gold als virtuele hoofdstad van de op-

waard gebleven.

standige Nederlanden. Al vanaf 1577 had men in deze stad, die na Parijs de grootste stad ten noor-

Een bewogen geschiedenis

den van de Alpen was, maatregelen genomen

Na een kort Spaans intermezzo - Alexander Farnè-

met het oog op een eventuele belegering door de

se bezette het fort toch wel even tussen 1584 en

Spaanse troepen. Zo werden langs de Schelde een

1585 - kwam Liefkenshoek opnieuw in Staatse

reeks forten en schansen gebouwd, waaronder de

handen. Dat bleef zo na de Vrede van Münster

schans Liefkenshoek.

in 1648. Liefkenshoek en Lillo vormden tot 1786

F O R U M C O N TA C T

twee kleine, sterk op elkaar zijn aangewezen pro-

stond na de Keteloorlog in 1784 uiteindelijk Lief-

testantse leefgemeenschappen in een vijandig

kenshoek en Lillo af aan de Oostenrijkers. Daarna

rooms gebied. Het fort zelf was een klein dorp,

raakte het fort in verval, wat in zeven jaar tijd

dat in goede verstandhouding leefde met de om-

leidde tot bezettingen door achtereenvolgens

liggende dorpen Doel en Kallo. Het werd bevolen

de Patriotten, de Oostenrijkers, de Patriotten, de

door een plaatsmajoor, die zelf onder bevel stond

Oostenrijkers, de Fransen en tot slot weer de Oos-

van de commandant van het fort Lillo.

tenrijkers. In 1794 versloeg Frankrijk Oostenrijk en zijn bondgenoten.

Toen de Zuidelijke Nederlanden in 1713 Oosten-

Het fort was in al die jaren geregeld vernieuwd,

rijks werden, veranderde er voor de Scheldefor-

waardoor de eenheid van stijl verloren was ge-

ten niets. Pas in 1747 werd Liefkenshoek voor de

gaan. Vandaar dat u er nu vestingbouwkundige

tweede maal veroverd, ditmaal door de Fransen,

principes uit verschillende perioden terugvindt.

tijdens de Oostenrijkse Successieoorlog die eindigde in 1748. Op 27 januari 1749 verlieten de

Toen Napoleon aan de macht kwam, braken voor

Fransen Liefkenshoek en namen de Staatsen er

fort Liefkenshoek tijden van verandering aan.

opnieuw hun intrek. Het aantreden van Jozef II in

De resterende oude gebouwen werden vervan-

1780 zorgde voor een gespannen relatie tussen

gen door moderne constructies. Er kwam een

de Oostenrijkers en de Republiek. De Republiek

paviljoen voor officieren, en twee kruitmagazij-

VOOR

De kat of cavalier (een verhoging in een versterking om er een geschut op te plaatsen) voor de restauratie ÂŠ Gemeente Beveren

F O R U M C O N TA C T

nen waarvan er één - met het jaartal 1810 in de

Liefkenshoek in de 19de en het begin van de 20ste

sluitsteen boven de ingang - nog steeds overeind

eeuw als afzonderingsoord voor opvarenden van

staat. Het is meteen het oudste gebouw op de

schepen die getroffen waren door besmettelijke

site. In 1811 werd gestart met de bouw van de kat

ziektes. Tijdens de beide wereldoorlogen ver-

(of cavalier). Een kat is een verhoging in een ver-

bleven de Duitsers er enige tijd. Na de Tweede

sterking om er een stuk geschut op te plaatsen.

Wereldoorlog nam de Belgische marine er haar

Het bomvrije, halvemaanvormige gebouw werd

intrede. De uitkijktoren herinnert aan deze peri-

in 1813 voltooid. Het bestaat uit een beneden- en

ode. Tussen 1964 en 1973 deed het fort dienst als

een bovenverdieping, verdeeld in 12 lokalen. Het

vakantieoord voor gezinnen van militairen. Hierna

gebouw kon een onderkomen bieden aan mini-

sloot het Belgische leger de site onherroepelijk.

maal 400 man. Een duidelijke visie op herbestemming In 1815 werd Napoleon verslagen. Liefkenshoek

Het fort werd in 1980 aangekocht door de ge-

kwam in handen van het Verenigd Koninkrijk der

meente Beveren en is sinds 1985 beschermd als

Nederlanden. En ook na de onafhankelijkheid van

monument en als landschap. Van bij de aankoop

België bleef het fort nog enige tijd Nederlands

in 1980 was het de bedoeling van de gemeente

bezit. Pas in 1839 werden de Scheldeforten Bel-

Beveren het fort cultuurtoeristisch uit te baten.

gische eigendom. De overheid gebruikte het fort

Tussen 1980-1985 werkte een BTK-project aan de

De kat of cavalier (een verhoging in een versterking om er een geschut op te plaatsen) na de restauratie © Gemeente Beveren

F O R U M C O N TA C T

visieontwikkeling, de historische achtergrond, de

den van het gebouw en de omgeving, zonder de

museale ontwikkeling en het in stand houden van

link met het heden te verliezen.

het domein. Na 1985 werd de visieontwikkeling overgenomen door de werkgroep Liefkenshoek

In 2006 startten omvangrijke restauratie- en re-

en de instandhouding door de gemeentelijke

novatiewerkzaamheden. In een eerste fase wer-

groendienst. De werkgroep Liefkenshoek werd

den het dak, een gedeelte van de muren en het

samengesteld uit vertegenwoordigers van de ar-

schrijnwerk van de kat gerestaureerd. Meteen

chiefdienst, de dienst toerisme en de dienst cul-

was de tijd rijp om ook inhoudelijk een tandje bij

tuur. Waar nodig, werd teruggekoppeld naar ex-

te steken.

terne specialisten, en ook de vrijwilligers werden (via de lokale gidsenvereniging) bij het overleg

Europese samenwerking

betrokken. Het fort werd al in 1985 opengesteld

De inrichting als bezoekerscentrum kwam in een

voor het publiek. Er kwam een bescheiden ten-

stroomversnelling toen de gemeenten Beveren

toonstelling over de geschiedenis van de site,

en Sluis (Nederland) de handen in elkaar sloegen

gekoppeld aan een ‘cassettewandeling’. Hiertoe

voor een gemeenschappelijk project ‘Van Maurits

werden enkele beperkte instandhoudingswerk-

tot Napoleon’, in het kader van het Interreg IIIa

zaamheden uitgevoerd, zoals de herstelling van

programma. De gemeente Sluis realiseerde binnen

de toegangspoort. Ook werd een poortgebouw

dit project een streekmuseum in IJzendijke. De ge-

herbestemd tot cafetaria met terras, de conciër-

meente Beveren ontwikkelde in 4 lokalen van de

gewoning werd ingericht, en de elektriciteitsvoor-

kat een bezoekerscentrum. Er kwam een infopunt

ziening werd aangepast aan de moderne eisen.

in het rechter poortgebouw en ook de uitkijktoren werd gerestaureerd. Het bezoekerscentrum stelt

Ondertussen werkte de werkgroep verder aan een

de eeuwenlange haat-liefdeverhouding tussen de

geactualiseerde beleidsvisie voor het fort. Mid-

mens en het water centraal: overstromingen en

denin de industriële bedrijvigheid van de haven

inpolderingen, oorlogen en het ontstaan van de

moest het een oase en rustpunt worden, een ont-

landsgrens, visserij, landbouw en de oprukkende

moetingscentrum dat zou refereren aan het verle-

industrialisering. Het project van Sluis en Beveren vond aansluiting bij het ruimere Interreg-project ‘Staats-Spaanse Linies’ en kon genieten van de globale promotie. Zo vonden ook meer bezoekers de weg naar het fort. Ondertussen werd gestart met de herstelling van de dijkvoeten, de uitwerking van een dijkwandeling, grootschalig instandhoudingswerk aan de randgebouwen rond de kat enzovoort. In 2010 startte de restauratie van lokalen 1 tot 8 en de inrichting ervan als bezoekerscentrum.

F O R U M C O N TA C T

Dijkwandeling ÂŠ Gemeente Beveren

De werkgroep Liefkenshoek boog zich opnieuw

pakketten sluiten aan bij de eindtermen van het

over een inhoudelijk project. Het verhaal van het

lager onderwijs en kunnen als voorbereiding of

bezoekerscentrum zou in deze lokalen vertaald

als naverwerking in de klas gebruikt worden. Dat

worden naar kinderen en jongeren. Via allerlei

maakt van het doe- en belevingscentrum ook een

doe- en belevingsopdrachten zouden ze kennis

interessante bestemming voor schooluitstappen.

kunnen maken met de bewogen geschiedenis

Maar ook gezinnen en individuele bezoekers kun-

van het fort en de regio. Daarom werd de werk-

nen er enkele aangename uurtjes doorbrengen.

groep uitgebreid met vertegenwoordigers uit

Een mooie wandeling langs de dijken en een sma-

het gemeentelijk onderwijs. Ook voor dit project

kelijk fortbiertje in de gezellige cafetaria maken

kon de gemeente rekenen op steun van Interreg,

het bezoek aan het fort compleet.

naast subsidies vanuit Toerisme Vlaanderen en de provincie Oost-Vlaanderen. Voor het opstellen

De unieke samenwerking tussen deskundigen uit

van de begeleidende onderwijspakketten werd

de toeristische en culturele sector en mensen uit

een beroep gedaan op leerkrachten van het ge-

het onderwijs, leidde tot een kruisbestuiving die

meentelijk basisonderwijs, die hiervoor van hun

voor iedereen een meerwaarde bood.

directie de nodige uren vrijstelling kregen. De les-

F O R U M C O N TA C T

Een verhaal van alle tijden De rode draad in het interactieve belevingscentrum

Meer info

is het verhaal van het fort zelf. Een verhaal dat van

Het fort Liefkenshoek ligt op de linkeroever

alle tijden is. Enkele thema’s die in het nieuwe

van de Schelde, nabij de Liefkenshoektunnel.

doe-museum aan bod komen, bewijzen dit. In het

Vanaf de N49/E34 volgt u bij voorkeur rich-

dokterskabinet krijgen de kinderen (en volwasse-

ting ‘haven 1974’. Er staan wegwijzers naar

nen) te horen waarom ze in quarantaine moeten.

het fort.

Daarna komen ze terecht op een scheepsdek waar ze kunnen opzoeken of er naamgenoten van hen de overtocht naar Amerika hebben gemaakt. Via

Fort Liefkenshoek

het actuele verhaal van vluchtelingen en migratie

Ketenislaan 4 - haven 1974, B 9130 Kallo

- om welke reden dan ook - wordt de link gelegd

Tel. 03 575 05 47

met de georganiseerde migratie naar de Verenigde Staten in de 19de en 20ste eeuw, en met de

Het fort is open van woensdag tot zondag van

grootscheepse vluchtbeweging vanuit Antwerpen

10 tot 18 uur. In het najaar veranderen de

naar Nederland tijdens de Spaanse bezetting.

openingsuren.

De bezoekers doorkruisen hierbij een gigantisch labyrint. Bij elk kruispunt krijgen ze te maken met

Groeps- en klasbezoeken kunnen ook op

dilemma’s die duidelijk maken dat vluchten niet

maandag en dinsdag.

vanzelfsprekend is en dat bij iedere stap keuzes

Groepen kunnen een rondleiding krijgen in

moeten worden gemaakt. In een ander lokaal

het bezoekerscentrum. Het doe- en bele-

komen ze terecht op een kerkhof waar fortbewo-

vingscentrum bezoekt u zonder gids. Scholen

ners tot leven komen en hun verhaal vertellen. Er

reserveren hun klasbezoek wel vooraf.

is een wetenschapskabinet dat alle kennis over de fauna en flora van de polder verzamelt, en geholpen door de geschiedenis van de communi-

Voor alle verdere informatie:

catie kunnen de kinderen live verslag uitbrengen

Dienst toerisme

over de Slag van Kallo en dit verslag posten op

Grote Markt 2, 9120 Beveren

Facebook of YouTube. Ze kunnen er ook zelf forten

Tel. 03 750 15 80

bouwen en deelnemen aan een schattenjacht die

toerisme@beveren.be

hen laat kennismaken met de omgeving van het fort, de bastions en de dijken.

F O R U M C O N TA C T

Gebruiksovereenkomst historische gebouwen en erfgoedsites

Het Forum ondersteunt zijn leden-verenigingen op

werden bij de opmaak van het model voorop-

diverse manieren. Zo kunt u bij ons terecht voor

gesteld. Verenigingen kunnen dit basisdocument

informatie rond onroerend erfgoed, financiering,

verder aanvullen en aanpassen volgens de situ-

vzw-structuur enzovoort. Geregeld ontwikkelt het

atie van het onroerend goed en de betreffende

Forum basisdocumenten rond specifieke themaâ&#x20AC;&#x2122;s.

activiteit.

Eerder dit jaar werden het starterspakket en het pakket funerair erfgoed grondig herwerkt en in een gloednieuw en gebruiksvriendelijker jasje

Meer info:

gestoken. Vandaag stelt het Forum u met trots

Wenst u meer informatie over deze gebruiks-

een nieuw basisdocument voor: een model van

overeenkomst of wenst u gebruik te maken

gebruiksovereenkomst.

van dit document? Neem dan contact op met de coĂśrdinatiecel. Dit document wordt exclu-

Eigenaars en beheerders van een historisch ge-

sief voor de leden voorbehouden.

bouw of een erfgoedsite krijgen vaak aanvragen voor het gebruik van hun monument of site, bij-

Forum voor Erfgoedverenigingen vzw

voorbeeld voor concerten, voorstellingen, tentoon-

Erfgoedhuis Den Wolsack

stellingen of andere activiteiten, georganiseerd

Oude Beurs 27 | 2000 Antwerpen

door derden. Bij dergelijke tijdelijke activiteiten is

T: 03/212 29 60

het aangewezen dat er duidelijke afspraken wor-

info@forumerfgoedverenigingen.be

den gemaakt over vergoeding, gebruik van infra-

www.forumerfgoedverenigingen.be

structuur, verzekeringen, verwarming, verlichting, aard van de activiteit enzovoort. Zulke afspraken ontbreken vaak of worden veeleer ad hoc gemaakt en soms op een amateuristische manier. Om zijn leden hierin bij te staan, heeft het Forum een basisdocument opgesteld waarin de belangrijkste bepalingen van een gebruiksovereenkomst zijn opgenomen. Het basisdocument zelf is opgesteld als een modelovereenkomst met minimuminhoud. Gebruiksvriendelijkheid en duidelijkheid

F O R U M C O N TA C T

Nieuwe leden

Sint-Jozef vzw

Limburgs Volkskundig Genootschap vzw

Eendrachtstraat 37 | 1050 Elsene T: 02/550 00 20 | E: district@stpiusx.be Contactpersoon: E. Benoit Waillez E: district@stpiusx.be Oprichtingsdatum: 02/01/2001

Toekomststraat 11 | 3590 Diepenbeek T: 011/321 422 | E: luk.indesteege@telenet.be W: www.volkskunde-limburg.be Contactpersoon: Luk Indesteege Oprichtingsdatum: 07/06/2001

Naast haar religieus doel heeft de vzw Sint-Jozef

Het Limburgs Volkskundig Genootschap (LVG)

de restauratie en het onderhoud van de 19de-

groepeert onderzoekers die professioneel of als

eeuwse Sint-Jozefkerk in het Brusselse Leopold-

amateur volkskundig onderzoek verrichten over

kwartier op zich genomen. De buitenzijden van

aspecten van volkscultuur in Limburg. Het LVG

de kerk zijn beschermd. Momenteel is het orgel

verzamelt volkskundig studiemateriaal op zijn

aan restauratie toe.

website en verricht ook zelf onderzoeksprojecten, publiceert de resultaten ervan en organiseert studiedagen over diverse vormen van levende volkscultuur. Het LVG werkt hierbij samen met organisaties zoals IVOS, Heemkunde Limburg, de Academie voor Streekgebonden Gastronomie en de Limburgse Erfgoedcellen.

ÂŠ Sint-Jozef vzw

F O R U M C O N TA C T

Reuzen in de 1-mei optocht te Genk ÂŠ Limburgs Volkskundig Genootschap

Nieuwe publicaties

Van Gedempte Zuiderdokken naar Kunstdok-

Diep in de Kempen, verscholen in de dichte bos-

ken Zuid

sen, lag decennialang een Britse basis, een relict

‘Van Gedempte Zuiderdokken naar Kunstdokken

van een nog recent conflict: de Koude Oorlog. De

Zuid’ is de titel van een fraai boek in groot formaat

basis diende om het Britse Rijnleger in geval van

en volledig in kleur, met daarin de geschiedenis

nood snel en efficiënt te kunnen bevoorraden.

van de voormalige dok-

Ze ontstond op papier op 12 november 1952 in

ken op het Antwerpse

het zogenaamde Gondola-akkoord. Volgens die

‘Zuid’.

dokken

overeenkomst zouden er negentien opslagplaat-

werden gegraven in het

sen komen, vier kampen voor manschappen en

laatste kwart van de

twee woonwijken in Lier en Herentals. Deze erf-

19de eeuw en gedempt in 1968-69. Vandaag is

goedgids gaat dieper in

het gebied een enorm plein, meestal grotendeels

op het waarom van het

parking, maar geregeld ook gebruikt voor eve-

akkoord, hoe moeizaam

nementen, waaronder de Sinksenfoor. Het boek

de eerste onteigeningen

bevat honderden oude en nieuwe foto’s, persoon-

verliepen, de verrassend

lijke getuigenissen en het volledige inrichtings-

snelle bouw van de kam-

plan, met argumenten pro heropening en talrijke

pen en de aanleg van de

referentiebeelden van hoe de weer uitgegraven

transport- en communi-

dokken er zouden kunnen uitzien.

catiewegen. Het boek

Deze

tracht de ontstaansgeschiedenis van ‘Operatie Auteur: Eric Van Hooydonk Uitgave: Watererfgoed Vlaanderen | 176 blz. | 27 euro (inclusief verzendingskosten) Info en bestellingen: Watererfgoed Vlaanderen | secr@watererfgoed.be

Erfgoedgids: Koude oorlog in de Kempen Operatie Gondola en de Britse basis in de provincie Antwerpen Deze dertiende erfgoedgids brengt een vergeten stukje oorlogsgeschiedenis opnieuw tot leven.

Gondola’ te reconstrueren en heeft ook aandacht voor het dagelijkse leven en werken op de Britse basis. Het is rijkelijk geïllustreerd met prachtige foto’s van Stefan Dewickere. Auteur: Patrick De Rynck Uitgave: Provinciebestuur Antwerpen | 80 blz. | 10 euro (exclusief verzendingskosten) Info en bestellingen: Provinciebestuur Antwerpen Departement Cultuur - dienst Erfgoed | Koningin Elisabethlei 22 | 2018 Antwerpen | T: 03/240 64 18 hilde.everaert@admin.provant.be of in de boekhandel.

F O R U M C O N TA C T

Over werk en mensen

heuveltje, om elke gracht, zelfs om een schuur

Een sociaaleconomische streekgeschiedenis

werd hardnekkig gevochten, soms dagenlang.

van Midden- en Zuid-West-Vlaanderen

In 25 wandelingen (van 5 tot 15 km) leidt deze

De vierde in de reeks provinciale West-Vlaamse

wandelbox u langs alle belangrijke plaatsen waar

erfgoedgidsen ‘Over werk en mensen’ concen-

gevochten werd: loopgrachten, frontlinies, rust-

treert zich op de sociaaleconomische ontwikkeling

plaatsen als Talbot House,

in het zuiden en het centrum van West-Vlaanderen.

executieplaatsen

De streek van Kortrijk en Roeselare evolueerde de

deserteurs…

afgelopen twee eeuwen van een uitgesproken

hulp van kaarten, schet-

Met

voor be-

landbouwgebied tot een

sen, foto’s en woorden

heuse industrieregio. De

(her)ontdekt u deze oorlog. Elke wandeling wordt

diverse nijverheden die

beschreven op twee fiches zodat u gemakkelijk

er zich in de loop van

op pad kunt. Behalve de routebeschrijving en het

de laatste twee eeuwen

kaartje, zijn per wandeling tips opgenomen over

vestigden, vertekenden

horeca en rustplaatsen.

het landschap: er werden bedrijven gebouwd, kanalen gegraven en de streek werd ontsloten door een dicht (spoor)wegennet. De gevolgen voor demografie, industrie en beeld van de streek komen uitvoerig aan bod in deze erfgoedgids. De publicatie kwam tot stand in samenwerking

Auteurs: Robert Declerck en Margit Sarbogardi Uitgave: Davidsfonds Uitgeverij en Erfgoed Vlaanderen | 110 blz. | 19,95 euro (exclusief 4,5 euro verzendingskosten) Info en bestellingen: Davidsfonds Uitgeverij www.davidsfonds.be/publisher/shop/index.phtml?basketa ction=add&productid=2901 Erfgoedwinkels van Erfgoed Vlaanderen en in de boekhandel

met CAG, Erfgoedcel TERF, Erfgoedcel Kortrijk, Resoc Zuid-West-Vlaanderen, Resoc Midden-West-

Een schat van een streek

Vlaanderen, Overleg Cultuur Regio Kortrijk, Toe-

Erfgoed in het Brugse Ommeland

risme Leiestreek.

In het Brugse Ommeland kunt u geen wandeling, fietstocht of uitstap maken zonder oog in oog

Auteur: Brecht Demasure (CAG) Uitgave: Provincie West-Vlaanderen | 188 blz. | 12,5 euro (inclusief verzendingskosten). Info en bestellingen: vanaf augustus via het Provinciaal Informatiecentrum Tolhuis (Jan Van Eyckplein 2 in Brugge), via de website, via provincie@west-vlaanderen.be en op het telefoonnummer 0800/20 021.

te staan met het rijke erfgoed van de streek. De pracht en de praal vinden weerklank in de kunststad Brugge en in de kastelen en buitenhuizen in de bosrijke

In Flanders Fields

rand. In deze nieuwe

Wandelbox

brochure over het Brug-

Van Ieper tot Passendale, van Langemark tot Wijt-

se Ommeland neemt journalist Gunter Hauspie u

schate was de bodem doordrenkt met bloed tij-

mee op de fiets en vertelt hij over bekend en min-

dens de Eerste Wereldoorlog. Om elk bescheiden

der bekend erfgoed dat u onderweg tegenkomt.

F O R U M C O N TA C T

Vanuit vijf startpunten ontdekt u erfgoedpareltjes in de bosrijke omgeving van Brugge, Damme en de Zwinstreek, de Polders, Tielt en omgeving en in de ruime regio van Bulskampveld. Auteur: Gunter Hauspie Uitgave: Dienst cultuur van de provincie West-Vlaanderen en Toerisme Brugse Ommeland (Westtoer) | 35 blz. | gratis Info en bestellingen: de brochure is verkrijgbaar bij Westtoer, het Provinciaal Informatiecentrum Tolhuis en de diensten voor toerisme van het Brugse Ommeland. U kunt de brochure ook bestellen via: www.brugseommeland.be/bol/brochure.aspx?id=185283

Meerdere auteurs Uitgave: Forum Vlaamse Archeologie | 96 blz. | 12,5 euro per nummer (verschijnt halfjaarlijks) Info en bestellingen: info@exsitu.be http://exsitu.be/posts/category/nummers

Mercator & de Belgische schoolschepen Zeilen is een kunst Het museumschip Mercator, van 1932, is een beschermd monument en wellicht het bekendste vaartuig van België. De driemaster ligt nu afgemeerd in de jachthaven van Oostende. Aan de

Archeologisch tijdschrift

hand van talrijke getuigenissen wordt de geschie-

Ex situ

denis van de Mercator geschetst. De vele omzwerIn april verscheen het

vingen van de laatste in de reeks van vijf Belgi-

eerste nummer van een

sche opleidingsschepen

nieuw tijdschrift over ar-

worden in een ruim

cheologie in Vlaanderen.

kader gesitueerd. Waar

Dit magazine, Ex situ

de meeste vroegere pu-

genaamd, wil archeo-

blicaties stopten in 1960,

logie op een boeiende

wanneer het schip werd

en vooral toegankelijke

stilgelegd, wordt hier in

manier presenteren aan

een afsluitend hoofdstuk

een breed publiek. Met

een antwoord gezocht

een waaier van korte en lange reportages, opinie-

op de vraag hoe het nu verder moet met dit niet

stukken, interviews en fotoverslagen, wil Ex situ

langer varend maar wel nog steeds drijvend mo-

een schakel vormen tussen de onderzoekers en

nument. Een rijk geïllustreerd boek met talrijke

alle geïnteresseerden. Via toegankelijke teksten,

boeiende en persoonlijke getuigenissen.

kwaliteitsfotografie en een mooie verpakking. De focus ligt op archeologisch onderzoek in Vlaanderen. Maar ook aan Vlaamse vorsers in het buitenland besteedt Ex situ aandacht. In het eerste nummer kan de lezer onder meer op pad met pre-

Auteur: Werner Van De Walle Uitgave: Uitgeverij Lannoo | 176 blz. | 39,99 euro (exclusief 2,5 euro verzendingskosten) Info en bestellingen: www.lannoo.be/content/lannoo/ wbnl/listview/1/index.jsp?titelcode=28468&fondsid=5

historische jagers-verzamelaars langs de Schelde, ijzertijdboeren

uit

Geel,

vroegmiddeleeuwse

bouwvakkers in Brugge en een 15de-eeuwse kruisboogmaker uit Aalst. Verder weg gaat Ex situ op zoek naar het kwetsbare erfgoed in de Altai en naar de dierengraven in Egypte.

F O R U M C O N TA C T

Zomers in Hingene

interviews, politiek, res-

Het kasteel d’Ursel en zijn bewoners

tauratie,

In bijna driehonderd bladzijden vertellen auteurs,

ganisaties/instellingen,

Joke Bungeneers en Koen De Vlieger-De Wilde,

boeken/tentoonstellin-

het verhaal van het kasteel van Hingene en zijn

gen/nieuws,

bewoners. Lees over de bewogen bouwgeschie-

fotopagina’s en nog veel

denis, de unieke Chinese interieurdecoratie en de

meer houden u op de

tuinen die het kasteel

hoogte en wisselen el-

omringen. Maak kennis

kaar af… Het aprilnum-

met de opeenvolgende

mer van het tijdschrift Monumenten was volledig

bewoners: de hoge da-

gewijd aan het thema ‘Erfgoed gaat digitaal’.

personen/or-

prachtige

mes en heren, maar ook de gasten en bedienden. Hun persoonlijke getuigenissen

wekken

het

fascinerende verhaal van het kasteel opnieuw tot leven. De vele foto’s, plannen en portretten uit de privéverzameling van de familie d’Ursel maken uw ontdekkingstocht door het kasteel compleet. Het is de eerste keer dat alle onderzoeksresultaten worden samengebracht n een rijk geïllustreerd standaardwerk. Auteurs: Joke Bungeneers en Koen De Vlieger-De Wilder Uitgave: Davidsfonds Uitgeverij | 288 blz. | 54,95 euro (exclusief verzendingskosten) Info en bestellingen: bij de betere boekhandel of via www.davidsfonds.be/publisher/edition/detail.phtml?id=2 958&&maxlines=6&orderby=name&id_editionproperty=1

Meerdere auteurs Uitgave: Top/Com i.s.m. Stichting Monumenten | 42 blz. los nummer: 5,25 euro (exclusief verzendingskosten) jaarabonnement: 82,50 euro Info en bestellingen: tijdschriftmonumenten.nl

Spreek Vrijwilligs Beter informeren en communiceren over vrijwilligerswerk Het project ‘Spreek Vrijwilligs’ wil het vrijwilligerswerk een krachtige stem geven. Door in het beleid en de visie van de werking voldoende aandacht te ontwikkelen voor informatie en communicatie over

vrijwilligerswerk,

door

vrijwilligers

zelf in te schakelen om onze ‘vrijwilligerstaal’ te verfijnen, te detailleren,

Tijdschrift Monumenten

er nog meer mee uit te

Erfgoed gaat digitaal - aprilnummer

pakken. Met de tips en

In het Nederlandse tijdschrift Monumenten vindt

inspirerende

voorbeel-

u wetenswaardigheden over monumentenzorg,

den uit deze publicatie kunt u aan de slag gaan

restauratie, archeologie en het beheer en behoud

om het vrijwilligerswerk duidelijker op de kaart

van cultureel erfgoed. Het tijdschrift verschijnt tien

te zetten. De auteur belicht twee grote invalshoe-

keer per jaar. Thema-artikels, actualiteit, columns,

ken: aan de ene kant ligt de focus op hoe je zelf

katernen over gemeentelijke monumentenzorg,

nog beter Vrijwilligs kan spreken, aan de andere

F O R U M C O N TA C T

kant gaat de aandacht naar de vraag hoe je ande-

uitnodigt tot reizen en bezoeken, of tot thuis over-

ren Vrijwilligs kan laten spreken. Door Vrijwilligs

denken en bewonderen.

te spreken kunnen we heel wat troeven uitspelen: meer mensen aantrekken tot vrijwilligerswerk; de drempel tot engagement verlagen; uitpakken met de diversiteit en de kracht van het vrijwilligerswerk; de vrijwilligersvoetafdruk vergroten; de organisatie versterken. Deze publicatie wil dus het

Meerdere auteurs Uitgave: Europees Charter van cisterciënzerabdijen en sites 195 blz. | 20 euro (exclusief verzendingskosten). Info en bestellingen: Deze publicatie wordt uitsluitend in de cisterciënzer abdijen verdeeld. In België zijn dit de Abdij van Herkenrode, Abdijsite Roosendael en Abdijsite Ten Duinen.

vrijwilligerswerk een duwtje in de rug geven door de sterkte ervan meer naar buiten te brengen. Auteur: Eva Hambach Uitgave: Uitgeverij Politeia nv | 33 blz. | 11 euro (exclusief 5,64 euro verzendingskosten) Info en bestellingen: Uitgeverij Politeia www.politeia.be/article.aspx?a_id=SPREEK854Y

Sites cisterciens d’Europe Cistercian sites in Europe Ons continent heeft steeds periodes van culturele en politieke eenwording gekend, afgewisseld met momenten van fragmentatie. Sinds het begin van het ‘Europese project’ in de jaren ‘50 van de vorige eeuw en tot op vandaag bevinden wij ons weer in een opgaande politieke lijn. Nu het 21steeeuwse politieke Europa zichzelf opnieuw moet vormgeven in een snel veranderende wereld, is het inspirerend te denken aan de vroegste dagen van de cisterciënzer beweging: godvruchtige 11de-eeuwse monniken die bos ontgonnen, land in cultuur brachten, bouwden en dat leerden aan anderen. Deze gids over cisterciënzerabdijen en -sites biedt een schitterende blik op de culturele en religieuze schatten die het Europese continent te bieden heeft. Een kennismaking die iedereen

F O R U M C O N TA C T

Forum voor Erfgoedverenigingen vzw Erfgoedhuis Den Wolsack | Oude Beurs 27 | 2000 Antwerpen T: 03/212 29 60 | F: 03/212 29 61 info@forumerfgoedverenigingen.be www.forumerfgoedverenigingen.be

Forum voor Erfgoedverenigingen vzw is het samenwerkingsverband van het verenigingsleven in de monumentzorg, landschapszorg, archeologie en de zorg voor het varend, rollend, rijdend en vliegend erfgoed - een krachtenbundeling waarbij elke vereniging zelfstandig blijft. De zorg voor erfgoed staat centraal en wordt nagestreefd door het scheppen van een optimaal kader voor de werking van de verenigingen, door: onderling overleg, uitwisselen van informatie, dienstverlening, representatie van de leden. Forum-Contact is een driemaandelijks tijdschrift. Het is gratis voor leden. Het Forum gebruikt uw adres uitsluitend om u op de hoogte te houden van zijn activiteiten of van de activiteiten van de ledenverenigingen en om u Forum-Contact toe te sturen. U kunt uw gegevens in ons bestand altijd inkijken of aanpassen zoals bepaald in de wet van 8 december 1992 ter bescherming van de privacy.