Folleto exposicion Leandro Silva

Page 1

LA ESENCIA DEL JARDÍN: LEANDRO SILVA CENTRO GALEGO DE ARTE CONTEMPORÁNEA 25 abril / 8 xullo 2012

INTRODUCIÓN

INTRODUCCIÓN

A exposición La esencia del jardín: Leandro Silva nace a partir da doazón do chamado Legado Silva que a súa viúva, Julia Casaravilla, lle fai á Escola Técnica Superior de Arquitectura da Politécnica de Madrid (ETSAM) no ano 2004. O Legado Silva inclúe proxectos, fotografías, textos, anotacións, pinturas, trazos e pensamentos, amais doutros documentos que contextualizan a traxectoria do paisaxista Leandro Silva. Esta documentación preciosa, no máis amplo senso da palabra, achéganos ao seu xeito de entender a paisaxe como experiencia non só profesional senón tamén vital. A partir desta doazón, no ano 2011 a Escola Técnica Superior de Arquitectura da Politécnica de Madrid organizou a exposición Imaginar jardines. El legado de Leandro Silva da que foron comisarios Miguel Ángel Aníbarro, Alberto Sanz Hernando e Margarita Suárez Menéndez. Nesta exposición, que constitúe o punto de partida da mostra que aquí presentamos, deuse a coñecer publicamente por primeira vez a documentación do Fondo Silva, co fin non só de divulgar a súa obra, que merecería unha exposición moito máis extensa, senón tamén para dar a coñecer o mundo profesional do paisaxismo e toda a riqueza que este mundo pode encerrar. É moi importante para a Escola Galega da Paisaxe que esta exposición, que pretende ser itinerante, se realice por primeira vez no Centro Galego de Arte Contemporánea de Santiago de Compostela, xa que supón a confirmación pública da relación íntima, real e necesaria entre o paisaxismo e a arte. A Escola Galega da Paisaxe da Fundación Juana de Vega inclúe nesta exposición, ademais de varios dos documentos do Legado Silva e doutras obras e autores, un vídeo orixinal gravado no xardín privado que Leandro Silva construíu, plantou e coidou

La exposición La esencia del jardín: Leandro Silva nace a partir de la donación del llamado Legado Silva que su viuda, Julia Casaravilla, hace a la Escuela Técnica Superior de Arquitectura de la Politécnica de Madrid (ETSAM) en el año 2004. El Legado Silva incluye proyectos, fotografías, textos, anotaciones, pinturas, trazos y pensamientos, y otros documentos que contextualizan la trayectoria del paisajista Leandro Silva. Esta documentación preciosa, en el más amplio sentido de la palabra, nos acerca a su manera de entender el paisaje como experiencia no solo profesional sino también vital. A partir de esta donación, en el año 2011 la Escuela Técnica Superior de Arquitectura de la Politécnica de Madrid organizó la exposición Imaginar jardines. El legado de Leandro Silva de la que fueron comisarios Miguel Ángel Aníbarro, Alberto Sanz Hernando y Margarita Suárez Menéndez. En esta exposición, que constituye el punto de partida de la muestra que aquí presentamos, se dio a conocer públicamente por primera vez la documentación del Fondo Silva, con el fin no solo de divulgar su obra, que merecería una exposición mucho más extensa, sino también para dar a conocer el mundo profesional del paisajismo y toda la riqueza que este mundo puede encerrar. Es muy importante para la Escuela Gallega de Paisaje que esta exposición, que pretende ser itinerante, se celebre por primera vez en el Centro Galego de Arte Contemporánea de Santiago de Compostela, ya que supone la confirmación pública de la relación íntima, real y necesaria entre el paisajismo y el arte. La Escuela Gallega de Paisaje de la Fundación Juana de Vega incluye en esta exposición, además de varios de los documentos del Legado Silva y de otras obras y autores, un vídeo original grabado en el jardín privado que Leandro Silva construyo, plantó

Leandro Silva, Roberto Burle Marx e Michel Viollet: Xardín do Patio Central da Cité Scolaire du Port, Illa Reunión, 1969


en Segovia desde 1971 ata o final dos seus días: o Romeral de San Marcos. Sobre as imaxes deste vídeo graváronse algunhas escenas dunha entrevista que a televisión uruguaia lle fixera hai anos, e que nos foi cedida por Julia Casaravilla. Á gravación da entrevista, que estaba moi deteriorada polo paso do tempo, realizóuselle un tratamento especial de recuperación para mellorar a calidade tanto das imaxes coma do son. A presenza e a palabra de Leandro Silva, gravadas sobre as imaxes do xardín, co acompañamento dunha sutil música creada para a ocasión, transmítennos o senso poético e intimista do seu pensamento reflectido ao longo de toda a súa obra, mentres que as imaxes do xardín se van debullando lentamente. O ritmo lento e pausado das imaxes tenta de nos achegar a unha das máis interesantes propostas de Leandro Silva fronte á paisaxe: a súa necesidade de a entender desde a reflexión baseada nunha mirada lenta e pausada, que o levará a afirmar con certa sorna que o mellor instrumento para entender unha paisaxe é unha cadeira: “Non hai revista do mundo que poida proporcionar os elementos, os instrumentos de actuación que proporciona unha cadeira ben plantada na paisaxe… o máis importante é sentarmos nunha cadeira e mirar arredor” (Leandro Silva). Esa maneira de mirar vaille servir para aprehender e interiorizar o lugar. No entanto, á hora da creación a súa implicación irá máis alá, irá directamente ao máis profundo do ser humano: “Se non tes un xardín na cabeza ou no corazón, como é que o has plantar?” (Leandro Silva). A figura de Leandro Silva é moito máis que a dun arquitecto paisaxista inspirado, é a de alguén que, coa súa entrega a unha profesión singular e nova, conseguiu elevar o paisaxismo a un nivel profesional de categoría internacional na España da súa época. A este feito innegable, haille que engadir o mérito de que este labor o facía nun país que vivía virado de costas ao desenvolvemento que esa disciplina acadara no mundo occidental. Como di José A. Gómez Municio: “Silva atopou cun país no que estaba practicamente todo por facer”. Sirva como mostra desta reflexión o dato de que aínda hoxe en día ningunha universidade oficial española imparte o título de arquitecto paisaxista. A exposición A esencia do xardín: Leandro Silva móntase en paneis móbiles, coa intención de que poida facilmente trasladarse a distintos lugares, xa que non podemos esquecer que a Escola Galega da Paisaxe ten como un dos seus principais obxectivos a sensibilización e a concienciación da sociedade en materia de paisaxe. É a nosa intención por tanto divulgar a interesantísima e pouco coñecida obra do arquitecto paisaxista Leandro Silva, un arquitecto paisaxista e ademais un artista completo cuxa obra culmina no seu propio xardín, perfeccionando a secuencia que, ao meu modo de ver, define a comprensión total da paisaxe: a paisaxe é o aroma, o parque é a esencia e o xardín a quintaesencia. Mais pretendemos ir máis lonxe: pretendemos que a profesión de arquitecto paisaxista se sitúe no lugar que lle corresponde dentro da cultura do noso país e, máis ambiciosos aínda, seguindo a utopía en que cre Gilles Clement, pretendemos que sexa realidade que: “O territorio do

y cuidó en Segovia desde 1971 hasta el final de sus días: el Romeral de San Marcos. Sobre las imágenes de este vídeo se han grabado algunas escenas de una entrevista que la televisión uruguaya le había hecho hace años, y que nos ha sido cedida por Julia Casaravilla. A la grabación de la entrevista, que estaba muy deteriorada por el paso del tiempo, se le ha realizado un tratamiento especial de recuperación para mejorar la calidad tanto de las imágenes como del sonido. La presencia y la palabra de Leandro Silva, grabadas sobre las imágenes del jardín, con el acompañamiento de una sutil música creada para la ocasión, nos transmiten el sentido poético e intimista de su pensamiento reflejado a lo largo de toda su obra, mientras que las imágenes del jardín se van desgranando lentamente. El ritmo lento y pausado de las imágenes, intenta acercarnos a uno de los más interesantes planteamientos de Leandro Silva frente al paisaje: su necesidad de entenderlo desde la reflexión basada en una mirada lenta y pausada, que le llevará a afirmar con cierta ironía que el mejor instrumento para entender un paisaje es una silla: “No hay revista del mundo que pueda proporcionar los elementos, los instrumentos de actuación que proporciona una silla bien plantada en el paisaje… lo más importante es sentarnos en una silla y mirar alrededor” (Leandro Silva). Esa manera de mirar le servirá para aprehender e interiorizar el lugar. Sin embargo, a la hora de la creación su implicación irá más allá, irá directamente a lo más profundo del ser humano: “Si no tienes un jardín en la cabeza o en el corazón, ¿cómo lo vas a plantar?” (Leandro Silva). La figura de Leandro Silva es mucho más que la de un arquitecto paisajista inspirado, es alguien que, con su entrega a una profesión singular y novedosa, consiguió elevar al paisajismo a un nivel profesional de categoría internacional en la España de su época. A este hecho innegable, hay que añadir el mérito de que esta labor la hacía en un país que vivía de espaldas al desarrollo que esa disciplina había alcanzado en el mundo occidental. Como dice José A. Gómez Municio: “Silva se encontró con un país en el que estaba prácticamente todo por hacer”. Sirva como muestra de esta reflexión el dato de que aún a día de hoy ninguna universidad oficial española imparte el título de arquitecto paisajista. La exposición La esencia del jardín: Leandro Silva se monta en paneles móviles, con la intención de que pueda fácilmente trasladarse a distintos lugares, ya que no podemos olvidar que la Escuela Gallega de Paisaje tiene como uno de sus principales objetivos la sensibilización y concienciación de la sociedad en materia de paisaje. Es nuestra intención por tanto el divulgar la interesantísima y poco conocida obra del arquitecto paisajista Leandro Silva, un arquitecto paisajista y además un artista completo cuya obra culmina en su propio jardín, completando la secuencia, que a mi modo de ver, define la comprensión total del paisaje: el paisaje es el aroma, el parque es la esencia y el jardín la quintaesencia. Pero pretendemos ir más lejos: pretendemos que la profesión de arquitecto paisajista se sitúe en el lugar que le corresponde dentro de la cultura de nuestro país y, más ambiciosos aún, siguiendo la utopía en la que cree Gilles Clement, pretendemos


xardineiro agrandouse ata se converter en todo o planeta” (Gilles Clement) para o ben e para o gozo de todos os seus habitantes.

SÚA BIOGRAFÍA Leandro Silva Delgado (1930-2000) naceu en Salto, Uruguai. Alí pasou a infancia rodeado de pequenos xardíns, polo que ese mundo que encerra calquera xardín sempre lle resultou familiar, ademais foi en Salto onde vai construír o seu primeiro xardín e onde proclamou a súa vocación: “Desde que fixen o meu primeiro xardín en Salto, en 1955, comecei a convivir ininterrompidamente coa obsesión de me dedicar á tarefa de ordenar e reinventar o meu contorno, alí onde me atope”. En 1952 ingresa na Facultade de Arquitectura da Universidade da República de Montevideo. A súa grande afección á pintura permítelle participar en 1955 na III Bienal de São Paulo como representante do seu país, e será con este motivo co que vai iniciar a súa amizade co gran paisaxista brasileiro Roberto Burle Marx, personaxe clave na súa orientación cara á disciplina do paisaxismo. Esta orientación vaino levar, de volta a Uruguai, a colaborar na creación dunha sección de Xardinaría e Paisaxismo na Facultade de Arquitectura. En 1959 viaxa aos Estados Unidos e posteriormente a Europa onde vai contactar con diferentes centros de ensino do paisaxismo. Instalado temporalmente en París, estuda na Escola Superior de Belas Artes e desde 1962 na Escola de Paisaxe de Versalles, da que posteriormente será profesor da materia de Proxectos entre os anos 1966 e 1968. Durante a época parisiense traballa no Servizo Técnico do Concello de París, onde realiza o proxecto da Vallée Fleurie no Parque Floral de Bois de Vincennes e colabora con distintos paisaxistas como Robert Joffet, Jacques Sgard e Michel Viollet. En 1969 trasládase a vivir definitivamente a España, onde viaxara con anterioridade e onde tivera ocasión de coñecer e admirar os xardíns hispanoárabes, que habían exercer unha enorme influencia sobre a súa obra. Desde ese ano desenvolverá a súa actividade profesional como paisaxista nunha gran variedade de proxectos tanto para entidades públicas como privadas. Entre os anos 1973 e 1976 dá clases de Historia dos Xardíns, de Proxectos, e de Xardinaría e Paisaxismo na Escuela de Paisajismo y Jardinería Castillo de Batres. Exercerá a actividade docente en distintas institucións ata o final dos seus días, especialmente nos cursos e seminarios que organiza na súa casa de Segovia. Como feito importante da súa actividade —activismo poderiamos dicir— en prol do mundo da paisaxe, cómpre destacar a súa participación na creación da Asociación Española para la Ordenación del Medio Ambiente (AEORMA) coa que se inicia a promoción de actividades tales como a ecoloxía e a defensa do medio. “Calquera xesto de arbitrariedade a respecto do funcionamento dos ecosistemas vólvese antiestético xa por principio” (Leandro Silva). Simultaneamente á súa actividade como paisaxista, Leandro Silva continúa a exercer durante toda a súa vida como artista plástico, centrado especialmente na pintura e no gravado,

sea realidad que: “El territorio del jardinero se ha agrandado hasta convertirse en todo el planeta” (Gilles Clement) para el bien y el disfrute de todos sus habitantes.

BIOGRAFÍA Leandro Silva Delgado (1930-2000) nació en Salto, Uruguay. Allí pasó su infancia rodeado de pequeños jardines, por lo que ese mundo que encierra cualquier jardín siempre le resultó familiar, además será en Salto donde construyó su primer jardín y proclamó su vocación: “Desde que hice mi primer jardín en Salto, en 1955, comencé a convivir ininterrumpidamente con la obsesión de dedicarme a la tarea de ordenar y reinventar mi entorno, allí donde me encuentre”. En 1952 ingresa en la Facultad de Arquitectura de la Universidad de la República de Montevideo. Su gran afición a la pintura le permite participar en 1955 en la III Bienal de São Paulo como representante de su país, y será con esta ocasión que iniciará su amistad con el gran paisajista brasileño Roberto Burle Marx, personaje clave en su orientación hacia la disciplina del paisajismo. Esta orientación lo llevará, a su vuelta a Uruguay, a colaborar en la creación de una sección de Jardinería y Paisajismo en la Facultad de Arquitectura. En 1959 viaja a Estados Unidos y posteriormente a Europa contactando con diferentes centros de enseñanza del Paisajismo. Instalado temporalmente en París, estudia en la Escuela Superior de Bellas Artes y desde 1962 en la Escuela de Paisaje de Versalles, de la que posteriormente será profesor de la asignatura de Proyectos entre los años 1966 y 1968. Durante la época parisina trabaja en el Servicio Técnico del Ayuntamiento de París, realizando


afirmándose nesa dualidade expresiva do mundo da arte. Realiza periódicas exposicións en España, Italia, Portugal e París; expón na Biblioteca do Congreso de Washington, no Museo de Arte Moderno de Uruguai e no Museo de la Solidaridad de Santiago de Chile, participa na Bienal de Gravado na Casa del Siglo XV de Segovia, sendo de destacar a exposición antolóxica sobre a súa obra que organiza o Museo de Artes Plásticas de Montevideo en 1987. É membro fundador en 1988 da Unión Latinoamericana de Paisaje (ULAP) presidida por Roberto Burle Marx. Ata o final dos seus días exercerá como pintor e gravador, pero traballar como artista plástico non será para el algo afastado do seu quefacer como paisaxista, moi ao contrario, vaille permitir manter aberto un diálogo constante entre ambas as disciplinas: “Desde o exercicio dinámico e biolóxico do xardín e da paisaxe, sentín a necesidade de expresarme regularmente desde a pintura. Isto poderase explicar de moitas maneiras, pero o que é seguro é que este xesto me permitiu recuperar a escala xusta das superficies sobre as que traballo, en función das miñas obras, determinando a técnica que desexo utilizar (a miúdo a acuarela) e seleccionando exactamente os materiais (o tipo de papel por exemplo) para adecualo a unha determinada forma de expresión nun momento dado. Este proceso é inimaxinable se se tratase da creación dun xardín ou da invención dunha paisaxe… A experiencia como paisaxista permitiume achegarme á pintura liberado da necesidade de explorar outros contextos e outros itinerarios xa percorridos” (Leandro Silva).

INFLUENCIAS A súa primeira influencia e mais a que o vai acompañar para sempre será a memoria do seu lugar natal, onde viviu o contacto cotián cos xardíns e coas plantas. Como nos conta José Antonio Gómez Municio na súa magnífica obra El universo en el jardín: paisaje y arte en la obra de Leandro Silva: “chegou a dicir incluso, que a partir dos dezaoito anos todo o que fixo foi limitarse ‘a materializar progresivamente os meus soños e o meu coñecemento, pondo en orde esa bagaxe xa existente’”. Pero esa bagaxe incluía sobre todo o seu hábito de mirar. Unha mirada que ve moito máis alá do estritamente inmediato: as formas do terreo, a vexetación, os cambios de luz, a cor, o son, o paso do tempo. O seu hábito de mirar captará tamén a paisaxe como a historia humana que a xerou e a que está por vir. Polo tanto, mirará profundamente. A figura de Roberto Burle Marx foi fundamental para Leandro Silva. Non podemos esquecer a influencia que este paisaxista tivo xa na elección da súa vocación, influencia que se vai manifestar sobre todo nas súas primeiras obras e que se consolidará nunha boa amizade. A afección á pintura de ambos os dous, que os acompañará durante toda a súa vida, e o diálogo con que a entrelazan nas súas obras, será un punto máis de encontro. Ambos os paisaxistas crean o seu propio xardín, no que se recrean e experimentan o profundo coñecemento da botánica, coñecemento orientado en especial á vexetación autóctona e ao uso adecuado dos elementos

el proyecto de la Vallée Feurie en el Parque Floral de Bois de Vincennes y colaborando con distintos paisajistas como Robert Joffet, Jacques Sgard y Michel Viollet. En 1969 se traslada a vivir definitivamente a España, adonde había viajado con anterioridad y donde había tenido ocasión de conocer y admirar los jardines hispanoárabes, que ejercerían una enorme influencia sobre su obra. Desde ese año desarrollará su actividad profesional como paisajista en una gran variedad de proyectos tanto para entidades públicas como privadas. Entre los años 1973 y 1976 da clases de Historia de los Jardines, de Proyectos, y de Jardinería y Paisajismo en la Escuela de Paisajismo y Jardinería Castillo de Batres. Ejercerá la actividad docente en distintas instituciones hasta el final de sus días, especialmente en los cursos y seminarios que organiza en su casa de Segovia. Como hecho importante de su actividad —activismo podríamos decir— en favor del mundo del paisaje, cabe destacar su participación en la creación de la Asociación Española para la Ordenación del Medio Ambiente (AEORMA) con la que se inicia la promoción de actividades tales como la ecología y la defensa del medio ambiente. “Cualquier gesto de arbitrariedad respecto al funcionamiento de los ecosistemas se vuelve antiestético ya por principio” (Leandro Silva). Simultáneamente a su actividad como paisajista, Leandro Silva continúa ejerciendo durante toda su vida como artista plástico, centrado especialmente en la pintura y el grabado, afirmándose en esa dualidad expresiva del mundo del arte. Realiza periódicas exposiciones en España, Italia, Portugal y París; expone en la Biblioteca del Congreso de Washington, en el Museo de Arte Moderno de Uruguay y en el Museo de la Solidaridad de Santiago de Chile, participa en la Bienal de Grabado en la Casa del Siglo XV de Segovia, siendo de destacar la exposición antológica sobre su obra que organiza el Museo de Artes Plásticas de Montevideo en 1987. Es miembro fundador en 1988 de la Unión Latinoamericana de Paisaje (ULAP) presidida por Roberto Burle Marx. Hasta el final de sus días ejercerá como pintor y grabador, pero trabajar como artista plástico no será para él algo apartado de su quehacer como paisajista, muy al contrario, le permitirá mantener abierto un diálogo constante entre ambas disciplinas: “Desde el ejercicio dinámico y biológico del jardín y del paisaje, he sentido la necesidad de expresarme regularmente desde la pintura. Esto se podrá explicar de muchas maneras, pero lo que es seguro es que este gesto me ha permitido recuperar la escala justa de las superficies sobre las que trabajo, en función de mis obras, determinando la técnica que deseo utilizar (a menudo la acuarela) y seleccionando exactamente los materiales (el tipo de papel por ejemplo) para adecuarlo a una determinada forma de expresión en un momento dado. Este proceso es inimaginable si se tratara de la creación de un jardín o de la invención de un paisaje… La experiencia como paisajista me ha permitido acercarme a la pintura liberado de la necesidad de explorar otros contextos y otros itinerarios ya recorridos” (Leandro Silva).


O Romeral de San Marcos, Segovia

vexetais, entendidos estes como a materia prima fundamental do paisaxismo en todos os aspectos, tanto formais como naturais. Na obra destes dous paisaxistas atoparemos tamén a auga como elemento estruturador da paisaxe. Ben é verdade que o seu modo de expresión formal no que á auga se refire, discorrerá por camiños moi distintos, non en balde desenvolveron as súas obras fundamentalmente en contextos tan afastados e diferentes como son Brasil e España. Leandro Silva coñeceu ben a arquitectura de Luis Barragán, a pintura de Torres García e de destacados artistas da súa época, e foi admirador de Frank Lloyd Wright. En Europa estudou en directo a obra de Le Nôtre, os grandes parques históricos coa súa orde e a súa rigorosa xeometría. Pero foi en España, e especialmente en Andalucía, onde se reencontrou cos xasmíns, as laranxeiras, as rosas e os xeranios, que lle devolveron os recordos do seu Uruguai natal. É na vexetación destes xardíns onde atopa o elo crucial da cadea que, iniciada na cultura persa, chegaría a España cos árabes e que España trasladou despois a América: as plantas con que conviviu durante a súa infancia e que dalgún xeito recrearía no seu xardín do Romeral de San Marcos. Nas liñas desta descrición do xardín da súa infancia adivíñase a presenza do seu propio xardín segoviano: “Un xardín con moito de selva, máis ou menos desordenada, con vestixio de trazado de xardín, que tiña realmente todo o misterio do abandonado e actuou como fonte máxica de impresións e sensacións, de misterio e inspiración” (Leandro Silva). Interesouse pola xardinaría oriental e polo seu sentido sagrado da natureza, os seus lentos percorridos, o seu carácter contemplativo.

INFLUENCIAS Su primera influencia y la que lo acompañará para siempre será la memoria de su lugar natal, donde vivió el contacto cotidiano con los jardines y las plantas. Como nos cuenta José Antonio Gómez Municio en su magnífica obra El universo en el jardín: paisaje y arte en la obra de Leandro Silva: “llegó a decir incluso, que a partir de los dieciocho años todo lo que hizo fue limitarse ‘a materializar progresivamente mis sueños y mi conocimiento, poniendo en orden ese bagaje ya existente’”. Pero ese bagaje incluía sobre todo su hábito de mirar. Una mirada que ve mucho más allá de lo estrictamente inmediato: las formas del terreno, la vegetación, los cambios de luz, el color, el sonido, el paso del tiempo. Su hábito de mirar captará también el paisaje como la historia humana que lo ha generado y la que está por venir. Por lo tanto, mirará profundamente. La figura de Roberto Burle Marx ha sido fundamental para Leandro Silva. No podemos olvidar la influencia que este paisajista tuvo ya en la elección de su vocación, influencia que va a manifestarse sobre todo en sus primeras obras y que se consolidará en una buena amistad. La afición a la pintura de ambos, que los acompañará durante toda su vida, y el diálogo con que la entrelazan en sus obras, será un punto más de encuentro. Ambos paisajistas crean su propio jardín, en el que se recrean y experimentan el profundo conocimiento de la botánica, conocimiento orientado en especial a la vegetación autóctona y al uso adecuado de los elementos vegetales, entendidos estos como la materia prima fundamental del paisajismo en todos los aspectos, tanto formales como naturales. En la obra de ambos paisajistas encontraremos también el agua como elemento


Parque de Palomeras sueste, Madrid, 1971

estructurador del paisaje. Bien es verdad que su modo de expresión formal en lo que al agua se refiere, discurrirá por caminos muy distintos, no en vano han desarrollado sus obras fundamentalmente en contextos tan alejados y diferentes como lo son Brasil y España. Leandro Silva conoció bien la arquitectura de Luis Barragán, la pintura de Torres García y de destacados artistas de su época, y fue admirador de Frank Lloyd Wright. En Europa estudió en directo la obra de Le Nôtre, los grandes parques históricos con su orden y su rigurosa geometría. Pero fue en España, y especialmente Andalucía, donde se reencontró con los jazmines, los naranjos, las rosas y los geranios, que le devolvieron los recuerdos de su Uruguay natal. Es en la vegetación de estos jardines donde encuentra el eslabón crucial de la cadena que, iniciada en la cultura persa, llegaría a España con los árabes y que España trasladó después a América: las plantas con las que ha convivido durante su infancia y que de algún modo recrearía en su jardín del Romeral de San Marcos. En las líneas de esta descripción del jardín de su infancia se adivina la presencia de su propio jardín segoviano: “Un jardín con mucho de selva, más o menos desordenada, con vestigio de trazado de jardín, que tenía realmente todo el misterio de lo abandonado y actuó como fuente mágica de impresiones y sensaciones, de misterio e inspiración” (Leandro Silva). Se interesó por la jardinería oriental y por su sentido sagrado de la naturaleza, sus lentos recorridos, su carácter contemplativo.

UNHA FORMA DE ENTENDER A PAISAXE Facermos unha lectura que estableza as diferenzas que existen entre a obra de Roberto Burle Marx e a de Leandro Silva, axúdanos a comprender o seu sentido da paisaxe xa que, malia as coincidencias referidas anteriormente respecto á súa mesma calidade de pintores/paisaxistas, a maneira de relacionar pintura e obra expresa distintos modos de entender un xardín. A pintura de Burle Marx, que para moitos dos estudosos da súa obra ten unha relación directa coa creación dos seus xardíns, reflicte nos seus lenzos superficies planas de fortes cores, moi definidas, nítidas e diferenciadas, que despois traslada directamente á composición dos seus xardíns, como se dun inmenso lenzo se tratase, mediante a sabia utilización dos seus coñecementos de botánica, coñecementos polos que é universalmente recoñecido. No entanto, fronte á pintura de Roberto Burle Marx, a pintura de Leandro Silva, que tamén utiliza o mecanismo de pintar para o desenvolvemento do seu traballo, poderiamos dicir que é volumétrica, é espacial, nela as árbores e as plantas érguense, respiran e móvense, levan dentro de si o espírito vivo dos seus xardíns: “Entre a visión idealizada dun espazo para ser vivido e a idealización dun espazo a través dunha superficie pictórica, non hai grandes diferenzas” (Leandro Silva). O espazo para ser vivido será o obxectivo ao que se encamiñará toda a súa bagaxe cultural. Este senso do espazo está vinculado sen dúbida á súa formación como arquitecto, non en van a especificidade da arquitectura é crear espazos para

UNA FORMA DE ENTENDER EL PAISAJE Nos ayuda a comprender su sentido del paisaje el hacer una lectura que establezca las diferencias que existen entre la obra de Roberto Burle Marx y la de Leandro Silva, ya que, a pesar de las coincidencias referidas anteriormente respecto a su misma cualidad de pintores/paisajistas, la manera de relacionar pintura y obra expresa distintos modos de entender un jardín. La pintura de Burle Marx, que para muchos de los estudiosos de su obra tiene una relación directa con la creación de sus jardines, refleja en sus lienzos superficies planas de fuertes colores, muy definidos, nítidos y diferenciados, que después traslada directamente a la composición de sus jardines, como si de un inmenso lienzo se tratara, mediante la sabia utilización de sus conocimientos de botánica, conocimientos por los que es universalmente reconocido. Sin embargo, frente a la pintura de Roberto Burle Marx, la pintura de Leandro Silva, que también utiliza el mecanismo de pintar para el desarrollo de su trabajo, podríamos decir que es volumétrica, es espacial, en ella los árboles y las plantas se levantan, respiran y se mueven, llevan dentro de sí el espíritu vivo de sus jardines: “Entre la visión idealizada de un espacio para ser vivido y la idealización de un espacio a través de una superficie pictórica, no hay grandes diferencias” (Leandro Silva). El espacio para ser vivido será el objetivo al que se encaminará todo su bagaje cultural. Este sentido del espacio está vinculado sin duda a su formación como arquitecto, no en vano la


seren habitados. O paisaxista, o arquitecto paisaxista, crea espazos para seren habitados incorporando aos materiais construtivos materiais vivos: as plantas. Na súa arquitectura da paisaxe, os seus límites non serán os muros e a cuberta, senón a terra e o ceo. Leandro Silva vai desenvolver a súa obra a partir dunha mirada profunda que lle permitirá comprender o lugar no seu estado orixinal e a partir de aí construír a súa idea. Esta construción do lugar seguirá por distintos camiños: muros, socalcos, lombas… e entre eles, a vexetación e os camiños da auga. Serán a auga e os seus percorridos, ademais da vexetación, os elementos de identificación cos xardíns hispanoárabes (por que non hispanos?). É moi interesante esta identificación na súa obra porque non parte dunha vontade formal, senón do recoñecemento da sabedoría con que estes xardíns se adecúan ás condicións climáticas e topográficas das zonas onde el traballou. A capacidade evidente da auga como elemento de irrigación e de frescor nos espazos axardinados é tal, que ao final determina o seu carácter e a súa beleza: a beleza do eficaz. É fundamental tamén para entendermos o seu modo de traballar a paisaxe, o modo como utiliza a vexetación, que tamén terá moito que ver coa súa mirada profunda: a súa capacidade de observar qué plantas se desenvolven plenamente no contorno inmediato. Con esas plantas creará a base da súa xardinaría, aínda que tampouco non renunciará a experimentar outras posibilidades, tentación á que sempre é difícil resistirse. O seu xardín do Romeral de San Marcos vai ser o seu eido de experimentación máis importante, e vaille proporcionar moitas alegrías. A escala dos seus traballos será moi variada, pero o seu xeito de actuar percorrerá os mesmos camiños. Non serán camiños que o leven ás mesmas solucións formais, onde si o levarán será a crear sempre iso que os sabios do feng shui buscan para o habitar dos vivos e dos mortos: o bo lugar, no cal o espírito do home se integre na natureza.

especificidad de la arquitectura es crear espacios para ser habitados. El paisajista, el arquitecto paisajista, crea espacios para ser habitados incorporando a los materiales constructivos, materiales vivos: las plantas. En su arquitectura del paisaje, sus límites no serán los muros y la cubierta, sino la tierra y el cielo. Leandro Silva desarrollará su obra a partir de una mirada profunda que le permitirá comprender el lugar en su estado original y a partir de ahí construir su idea. Esta construcción del lugar seguirá por distintos caminos: muros, terrazas, lomas… y entre ellos, la vegetación y los caminos del agua. Serán el agua y sus recorridos, además de la vegetación, el elemento de identificación con los jardines hispanoárabes (¿por qué no hispanos?). Es muy interesante esta identificación en su obra porque no parte de una voluntad formal, sino del reconocimiento de la sabiduría con que estos jardines se adecuan a las condiciones climáticas y topográficas de las zonas en donde él trabajó. La capacidad evidente del agua como elemento de irrigación y de frescor en los espacios ajardinados es tal, que al final determinan su carácter y su belleza: la belleza de lo eficaz. Es fundamental también para entender en su modo de trabajar el paisaje, el modo como utiliza la vegetación, que también tendrá mucho que ver con su mirada profunda: su capacidad de observar qué plantas se desarrollan plenamente en el entorno inmediato. Con esas plantas creará la base de su jardinería, aunque tampoco renunciará a experimentar otras posibilidades, tentación a la que siempre es difícil resistirse. Su jardín del Romeral de San Marcos será su campo de experimentación más importante, y le proporcionará muchas alegrías. La escala de sus trabajos será muy variada, pero su modo de actuar recorrerá los mismos caminos. No serán caminos que lo lleven a las mismas soluciones formales, adonde sí lo llevarán será a crear siempre eso que los sabios del feng shui buscan para el habitar de los vivos y los muertos: el buen lugar, en el cual el espíritu del hombre se integre en la naturaleza.

OBRA

OBRA

Entre as súas obras destaca, pola súa relevancia e difusión, a rehabilitación do Real Jardín Botánico de Madrid, obra realizada por encargo do Consello Superior de Investigacións Científicas, na que traballou desde 1977 ata que o xardín se reabriu ao público en 1982. Pola análise histórica, a metodoloxía utilizada e o coidado da súa execución, esta obra resulta exemplar, tendo en conta ademais que é probablemente a primeira obra de rehabilitación dun xardín que se fixo en España na época contemporánea. Para a enumeración cronolóxica das súas obras máis salientables tomamos como referencia as que figuran no catálogo editado pola Escola Técnica Superior de Arquitectura da Politécnica de Madrid con motivo da exposición Imaginar Jardines. El Legado de Leandro Silva en abril de 2011:

Entre sus obras destaca por su relevancia y difusión, la rehabilitación del Real Jardín Botánico de Madrid, obra realizada por encargo del Consejo Superior de Investigaciones Científicas, en la que trabajó desde 1977 hasta que el jardín se reabrió al público en 1982. Por el análisis histórico, la metodología utilizada y el cuidado de su ejecución, esta obra resulta ejemplar, teniendo en cuenta además que es probablemente la primera obra de rehabilitación de un jardín que se hizo en España en la época contemporánea. Para la enumeración cronológica de sus obras más destacadas tomamos como referencia las que figuran en el catálogo editado por la Escuela Técnica Superior de Arquitectura de la Politécnica de Madrid con motivo de la exposición Imaginar Jardines. El Legado de Leandro Silva en abril de 2011:


1968 Parc des Floralies, Bois de Vincennes, París 1969 Xardín do Patio Central da Cité Scolaire du Port, Illa Reunión 1970 Ordenación da Praza de Pío XII, Palencia Xardíns do Monumento a Gregorio Marañón, Madrid 1971 Xardíns do Instituto Piloto, Salamanca Xardíns da Muralla de San Juan de los Caballeros, Segovia Xardinaría dun inmoble na rúa Rafael Calvo, Madrid Estudo Paisaxístico do Centro Turístico Deportivo, Murcia Xardín do Museo Español de Arte Contemporáneo, Madrid 1973 Parque de La Ciudadela, Pamplona Praza de Logroño, Burgos 1974 Xardíns do predio Las Sirenas, Cádiz Acondicionamento da Praza de Adolfo G. de Careaga, Bilbao 1975 Acondicionamento do Mosteiro de El Parral, Segovia 1976 Área de esparexemento na Avenida de La Albufera, Madrid 1977 Xardín da sede social do Crédit Lyonnais, Madrid Restauración do Real Jardín Botánico, Madrid Xardíns da Central Contable do Banco de Santander, Madrid 1978 Praza de Hernán Cortés, Alacante Praza de Ruperto Chapí, Alacante Parque do Hotel Horacio Quiroga, Salto, Uruguai 1979 Parque urbano de Tres Cantos, Madrid 1980 Zonas verdes do conxunto residencial Aravaca, Madrid Estudo paisaxístico da cornixa de Aljarafe, Sevilla 1981 Parque de Palomeras sueste, Madrid Estudo paisaxístico do Aeroporto de Jeddah, Arabia Saudita 1984 Xardíns do predio Santa María de las Nieves, Toledo Xardíns do predio Las Cuevas, Cidade Real 1985 Xardíns do predio El Lobillo, Cidade Real Jardín Español del Descubrimiento, Salto, Uruguai Restauración e Ampliación do Club de Golf Valderrama, Cádiz 1986 Parque de los Pueblos de América, Granada 1987 Xardíns do Museo de Artes Plásticas y Visuales, Montevideo, Uruguai 1988 Xardíns do Instituto de Restauración, Madrid Zonas verdes do conxunto residencial Oasis, Madrid Restauración do Xardín Botánico do Hospital Real, Cádiz 1989 Xardíns de Torre Picasso, Madrid Xardín de edificio de oficinas na Avenida de La Paz, Madrid Axardinamento de edificio auxiliar do Banco de España, Madrid 1990 Xardín do Pavillón do Século XV na Expo 92, Sevilla 1991 Zonas verdes do conxunto residencial El Rodat, Alacante 1992 Xardíns da Embaixada de España no Paquistán 1994 Xardíns do predio Vallegarcía, Cidade Real 1996 Xardíns do predio Las Escuelas, Ávila

1968 Parc des Floralies, Bois de Vincennes, París 1969 Jardín del Patio Central de la Cité Scolaire du Port, Isla Reunión 1970 Ordenación de la Plaza de Pío XII, Palencia Jardines del Monumento a Gregorio Marañón, Madrid 1971 Jardines del Instituto Piloto, Salamanca Jardines de la Muralla de San Juan de los Caballeros, Segovia Jardinería de un inmueble en la calle Rafael Calvo, Madrid Estudio Paisajístico del Centro Turístico Deportivo, Murcia Jardín del Museo Español de Arte Contemporáneo, Madrid 1973 Parque de la Ciudadela, Pamplona Plaza de Logroño, Burgos 1974 Jardines de la finca Las Sirenas, Cádiz Acondicionamiento de la Plaza de Adolfo G. de Careaga, Bilbao 1975 Acondicionamiento del Monasterio del Parral, Segovia 1976 Área de esparcimiento en la Avenida de la Albufera, Madrid 1977 Jardín de la sede social del Crédit Lyonnaise, Madrid Restauración del Real Jardín Botánico, Madrid Jardines de la Central Contable del Banco de Santander, Madrid 1978 Plaza de Hernán Cortés, Alicante Plaza de Ruperto Chapí, Alicante Parque del Hotel Horacio Quiroga, Salto, Uruguay 1979 Parque urbano de Tres Cantos, Madrid 1980 Zonas verdes del conjunto residencial Aravaca, Madrid Estudio paisajístico de la cornisa de Aljarafe, Sevilla 1981 Parque de Palomeras sureste, Madrid Estudio paisajístico del Aeropuerto de Jeddah, Arabia Saudí 1984 Jardines de la finca Santa María de las Nieves, Toledo Jardines de la finca Las Cuevas, Ciudad Real 1985 Jardines de la finca El Lobillo, Ciudad Real Jardín Español del Descubrimiento, Salto, Uruguay Restauración y Ampliación del Club de Golf Valderrama, Cádiz 1986 Parque de los Pueblos de América, Granada 1987 Jardines del Museo de Artes Plásticas y Visuales, Montevideo, Uruguay 1988 Jardines del Instituto de Restauración, Madrid Zonas verdes del conjunto residencial Oasis, Madrid Restauración del Jardín Botánico del Hospital Real, Cádiz 1989 Jardines de Torre Picasso, Madrid Jardín de edificio de oficinas en la Avenida de la Paz, Madrid Ajardinamiento de edificio auxiliar del Banco de España, Madrid 1990 Jardín del Pabellón del Siglo XV en la Expo 92, Sevilla 1991 Zonas verdes del conjunto residencial El Rodat, Alicante 1992 Jardines de la Embajada de España en Pakistán 1994 Jardines de la finca Vallegarcía, Ciudad Real 1996 Jardines de la finca Las Escuelas, Ávila

Isabel Aguirre de Urcola Directora da Escola Galega da Paisaxe, Fundación Juana de Vega

Isabel Aguirre de Urcola Directora de la Escuela Gallega de Paisaje, Fundación Juana de Vega


BIBLIOGRAFÍA

BIBLIOGRAFÍA

- AÑÓN FELIÚ, CARMEN: Jardines Artísticos de España. Madrid: Espasa-Calpe, 1995 - ANÍBARRO, MIGUEL ÁNGEL; ALBERTO SANZ e MARGARITA SUÁREZ (eds.): Imaginar Jardines, el Legado de Leandro Silva. Madrid: Mairea Libros, 2011 [cat. exp. organizada pola área de cultura e exposicións da Escola Técnica Superior de Arquitectura da Universidade Politécnica de Madrid] - GÓMEZ MUNICIO, JOSÉ ANTONIO: El universo en el jardín, paisaje y arte en la obra de Leandro Silva. Segovia: Junta de Castilla y León, 2002 - HERES, ALICIA: “Leandro Silva Delgado, paisajista”, Cuadernos de Arquitectura del Paisaje, vol. 5, 2006, pp. 12-21 - HOWARD ADAMS, WILLIAM: Roberto Burle Marx, The Unnatural Art of the Garden. Nova York: The Museum of Modern Art, 1991 - JIMÉNEZ, ANA: Jardines de España. Madrid: Rueda, 1993 - Legado Silva. Escola Técnica Superior de Arquitectura, Universidade Politécnica de Madrid - MARTÍNEZ-CORRECHER, CONSUELO: The Gardens of Spain. Nova York: Harry N. Abrahams Incorporated, 1993 - MENCOS, EDUARDO: Jardines secretos de España. Barcelona: Art Blume, 2004 - MOLINA ARAGÓN, CARMEN: “Leandro Silva: paisajista / Leandro Silva: Landscape Architect”, Vía Arquitectura, n.o 9, abril 2001, pp. 16-21 - “Restauración del Real Jardín Botánico, Madrid”, Restauración: Panorámica de la Construcción, Arquitectura y Diseño, n.o 47, maio-xuño 1982, pp. 40-51 - SHRADY, NICHOLAS: “Gardens: A Landscape in Segovia”, Architectural Digest, n.o 11, outubro 1990, pp. 238-243, 286288 - SILVA DELGADO, LEANDRO: “El jardín en el tiempo y en nuestro tiempo”, Arquitectura, n.o 203, 1977, pp. 57-60 - VV. AA.: El Romeral de San Marcos: un jardín de Leandro Silva. Segovia: Caja Segovia, 2002 - VV. AA.: Leandro Silva Delgado. Exposición retrospectiva. Montevideo: Museo Nacional de Artes Visuales, 1987

- AÑÓN FELIÚ, CARMEN: Jardines Artísticos de España. Madrid: Espasa-Calpe, 1995 - ANÍBARRO, MIGUEL ÁNGEL; ALBERTO SANZ y MARGARITA SUÁREZ (eds.): Imaginar Jardines, el Legado de Leandro Silva. Madrid: Mairea Libros, 2011 [cat. exp. organizada por el área de cultura y exposiciones de la Escuela Técnica Superior de Arquitectura de la Universidad Politécnica de Madrid] - GÓMEZ MUNICIO, JOSÉ ANTONIO: El universo en el jardín, paisaje y arte en la obra de Leandro Silva. Segovia: Junta de Castilla y León, 2002 - HERES, ALICIA: “Leandro Silva Delgado, paisajista”, Cuadernos de Arquitectura del Paisaje, vol. 5, 2006, pp. 12-21 - HOWARD ADAMS, WILLIAM: Roberto Burle Marx, The Unnatural Art of the Garden. Nueva York: The Museum of Modern Art, 1991 - JIMÉNEZ, ANA: Jardines de España. Madrid: Rueda, 1993 - Legado Silva, Escuela Técnica Superior de Arquitectura, Universidad Politécnica de Madrid - MARTÍNEZ-CORRECHER, CONSUELO: The Gardens of Spain. Nueva York: Harry N. Abrahams Incorporated, 1993 - MENCOS, EDUARDO: Jardines secretos de España. Barcelona: Art Blume, 2004 - MOLINA ARAGÓN, CARMEN: “Leandro Silva: paisajista / Leandro Silva: Landscape Architect”, Vía Arquitectura, n.o 9, abril 2001, pp. 16-21 - “Restauración del Real Jardín Botánico, Madrid”, Restauración: Panorámica de la Construcción, Arquitectura y Diseño, n.o 47, mayo-junio 1982, pp. 40-51 - SHRADY, NICHOLAS: “Gardens: A Landscape in Segovia”, Architectural Digest, n.o 11, octubre 1990, pp. 238-243, 286288 - SILVA DELGADO, LEANDRO: “El jardín en el tiempo y en nuestro tiempo”, Arquitectura, n.o 203, 1977, pp. 57-60 - VV. AA.: El Romeral de San Marcos: un jardín de Leandro Silva. Segovia: Caja Segovia 2002 - VV. AA.: Leandro Silva Delgado. Exposición retrospectiva. Montevideo: Museo Nacional de Artes Visuales, 1987


LA ESENCIA DEL JARDÍN: LEANDRO SILVA

The exhibition La esencia Del jardín: Leandro Silva (The Essence of the Garden: Leandro Silva) is the result of a donation from the Legado Silva (the Legado legacy) made by his widow, Julia Casaravilla, to the Escuela Técnica Superior de Arquitectura de la Politécnica de Madrid (Superior Technical School of Architecture of the Polytechnic University of Madrid, ETSAM) in 2004. The Legado Silva includes projects, photographs, texts, notes, paintings, sketches and ideas, as well as other documents that contextualize the career of the landscaper Leandro Silva. This set of documents, precious in the widest sense of the word, gives us an insight into Leandro Silva’s understanding of landscape, which for him was not only a professional experience but also a life experience. In 2011 the Escuela Técnica Superior de Arquitectura de la Politécnica de Madrid organized an exhibition based on this donation entitled Imaginar jardines. El legado de Leandro Silva (Imagining Gardens: Leandro Silva’s Legacy), curated by Miguel Ángel Aníbarro, Alberto Sanz Hernando and Margarita Suárez Menéndez. At that exhibition, which forms the starting point for the exhibition we present here, the documents contained in the Legado Silva were displayed to the public for the first time. The exhibition aimed not only to disseminate his work (deserving of a much larger exhibition) but also to allow audiences to explore the world of professional landscaping and all the riches it has to offer. It is very important for the Escola Galega da Paisaxe (Galician School of Landscape) that this exhibition, which is to travel to various locations, will commence at the Centro Galego de Arte Contemporánea (Galician Centre for Contemporary Art) in Santiago de Compostela, since it represents a public reaffirmation of a genuine, intimate, and essential relationship between landscaping and art. Apart from the various documents featured from the Legado Silva and other works by various authors, the Escola Galega da Paisaxe, which forms part of the Fundación Juana de Vega (Juana de Vega Foundation), has also included in this exhibition an original video recorded in the private garden of Romeral de San Marcos that Leandro Silva constructed, planted and tended in Segovia from 1971 until his death. The soundtrack that accompanies the images of this video features scenes from a television interview recorded for

Uruguayan television many years ago, reproduced here with the permission of Julia Casaravilla. The recording of the interview, which had deteriorated over the course of time, has been carefully remastered to improve the quality of both the images and sound. The presence and words of Leandro Silva, recorded over the images of the garden and accompanied by a subtle music composed especially for the occasion, transmit the intimate and poetic sense of his thinking, reflected throughout his work as the images of the garden slowly unfold. The slow, deliberate rhythm of the images works to bring us closer to one of the most interesting of Leandro Silva’s concepts related to landscapes: his need to understand them by means of a reflection based on a slow and deliberate gaze that would lead him to assert with some irony that the best instrument for understanding landscape is a chair. ‘There is no journal in the world that can provide us with the elements, the instruments for action that a chair well placed in a landscape provides… The most important thing is to sit down in a chair and look around’ (Leandro Silva). This way of seeing would allow him to capture and absorb the essence of a place. But when it came to creating, his involvement would go beyond this, reaching right into the depths of human nature: ‘If you don’t have a garden in your head or your heart, how are you going to plant it?’ (Leandro Silva) The figure of Leandro Silva is much more than that of an inspired landscape architect: he is someone whose dedication to a singular, new profession succeeded in elevating landscaping to a professional level of an international standard in the Spain of his time. This undeniable fact is all the more admirable considering that he was working in a country that lived with its back turned to the advances made in this discipline in the rest of the western world. As José A. Gómez Municio said, ‘Silva found himself in a country where almost everything remained to be done.’ As proof of this observation, it should be noted that even today no official Spanish university offers the qualification of Landscape Architect. The exhibition La esencia del jardín: Leandro Silva is mounted on moveable panels in order to ensure it is easy to transport from place to place, fulfilling one of the main aims of the Escuela Gallega de Paisaje: to raise awareness in society of the field of landscapes. Thus, it is our intention to disseminate


the extremely interesting and little known work of the landscape architect Leandro Silva, who, apart from being a landscaper was an accomplished artist whose work would reach its apex in his own garden, completing a cycle which, in my eyes, embodies a total understanding of the landscape in which the landscape is the aroma, the park is the essence and the garden is the quintessence. But we want to go further than that: we aim to ensure that the profession of landscape architect is given the importance it deserves within the culture of Spain, and—even more ambitiously and in line with the utopia that Gilles Clement believed in—we aim to make it a reality that ‘the territory of the gardener has expanded to become the whole planet’ (Gilles Clement), to the benefit and enjoyment of all its inhabitants.

BIOGRAPHY Leandro Silva Delgado (1930–2000) was born in Salto, Uruguay. There he passed his childhood surrounded by small gardens, and so the world contained within every garden was always familiar to him. Furthermore, it was in Salto that he built his first garden and proclaimed his vocation: ‘Since I created my first garden in Salto in 1955, I started to live with the constant obsession of dedicating myself to the task of planning and reinventing my surroundings, wherever I might be.’ In 1952 he entered the Faculty of Architecture of the University of the Republic of Montevideo. His great love of painting allowed him to represent his country in the 3rd Biennial of São Paulo in 1955, when he began his friendship with the great Brazilian landscaper Roberto Burle Marx, who would be a key figure in his interest in the discipline of landscaping. This interest would lead him to collaborate on the creation of a gardening and landscaping department at the architecture faculty on his return to Uruguay. In 1959 he travelled to the United States and later to Europe, entering into contact with different landscaping schools. Leandro Silva settled in Paris temporarily, studying at the Superior School of Fine Arts and as of 1962 at the Versailles National School of Landscape Architecture, where he would later teach the subject of Planning between 1966 and 1968. During his time in Paris he worked in the Technical Services department of Paris City Council, creating the plans for the Vallée Feurie in the Parc Floral de Bois de Vincennes and collaborating with various landscapers, including Robert Joffet, Jacques Sgard and Michel Viollet. In 1969 he moved to Spain permanently, a country he had visited previously and where he had got to know and admire the Hispano-Arabic gardens that would have an enormous influence on his work. From that year on, he would carry out his professional activities as a landscaper in a great variety of projects both for public and private entities. From 1973 to 1976 he gave classes on the History of Gardens, on Planning, Gardening and Landscaping at the Escuela de Paisajismo y Jardinería Castillo de Batres (Castillo de Batres School of Landscape Architecture and Gardening). He taught at various

Puerta de Hierro Garden, Madrid. 1971

institutions throughout his life, in particular the courses and seminars that he organized in his house in Segovia. An important demonstration of his activity—or activism, we might say—to support landscaping is his role in the creation of the Asociación Española para la Ordenación del Medio Ambiente (Spanish Association for Planning and Environment, AEORMA) which marked the beginning of his promotion of activities such as ecology and the protection of the environment. ’Any arbitrary gesture regarding the functioning of ecosystems becomes instantly anti-aesthetic on principle’ (Leandro Silva). Alongside his landscaping activities, Leandro Silva continued to work in the visual arts throughout his life, concentrating on painting and printmaking in particular and making his mark in these two expressive disciplines in the world of fine art. Exhibitions of his work were held regularly in Spain, Italy, Portugal and Paris. He also exhibited in the Library of Congress in Washington, the Museo de Arte Moderno in Uruguay and the Museo de la Solidaridad in Santiago de Chile, and participated in the Bienal de Grabado (Print Biennial) held in the Casa del Siglo XV in Segovia, not to mention the anthological exhibition of his work organized by the Museo de Artes Plásticas in Montevideo in 1987. In 1988 Leandro Silva also became a founding member of the Unión Latinoamericana de Paisaje (Latin American Landscaping Union, ULAP), which was presided over by Roberto Burle Marx. He would work as a painter and printmaker until his death, but never considered his work as an visual artist to be something separate from his landscape gardening; on the contrary, it would allow him to maintain a constant dialogue between both disciplines: ‘Within the active and biological exercise of gardening and landscaping I have felt the need to regularly express myself through painting. This could be explained in many ways, but what is certain is that this gesture


has allowed me to find the right scale for the surfaces I work on, according to my works, determining the technique I want to use (often watercolour) and selecting exactly the right materials (paper, for example) to fit a certain form of expression in any given moment. This process would be unimaginable if we were talking about the creation of a garden or the invention of a landscape… My experience as a landscaper has allowed me to approach painting free from the need to explore other paths already trodden’ (Leandro Silva).

INFLUENCES Leandro Silva’s main influence and the one that would accompany him throughout his life was the memory of his birthplace, where he lived in daily contact with gardens and plants. As José Antonio Gómez Municio tells us in his excellent work, El universo en el jardín: paisaje y arte en la obra de Leandro Silva (The Universe in the Garden: Landscape and Art in the Work of Leandro Silva): ‘He even came to say that from eighteen years of age everything he did was limited to “progressively materializing my dreams and my knowledge, putting the existing baggage in order”.’ And this baggage included above all his habit of observation. His was a gaze that went far beyond the strictly visible: the forms of the earth, the vegetation, the changes in light, colour, sound, the passage of time. His way of seeing also captured the landscape as the human history that had generated it and that was still to come. His gaze, therefore, was profound. The figure of Roberto Burle Marx was fundamental to Leandro Silva as a landscaper. We must not forget the influence that this landscaper had on Leandro Silva’s choice of vocation, an influence that was demonstrated above all in his earliest works and which would be consolidated into a great friendship. The enthusiasm for painting expressed by both men throughout their lives, and the dialogue which they would weave with painting in their works, was another characteristic they had in common. Both of these landscapers would create their own garden where they would recreate and experiment with their profound knowledge of botany, a knowledge particularly focused on native plants and the appropriate use of vegetation, understood to be the primary material of landscaping in all its aspects, both formal and natural. In the work of both landscapers we can also find water as an element that provides structure to the landscape. While it is true to say that the formal modes of expression using water employed by the two artists are very different, it is not for nothing that their works have essentially been developed in the very distant and disparate contexts of Brazil and Spain. Leandro Silva had a good knowledge of the architecture of Luis Barragán, the painting of Torres García and other renowned artists of the time, and was an admirer of Frank Lloyd Wright. In Europe he studied the work of André Le Nôtre, those great historical gardens with their order and rigorous geometry. But it was in Spain—and in particular, Andalusia—where he

rediscovered the jasmine, orange trees, roses and geraniums that brought back memories of his native Uruguay. In the vegetation of these gardens he found the missing link in the chain that began with Persian culture, came to Spain with the Arabs and subsequently continued to America, the plants that he had lived with in his childhood and that to a certain extent he would recreate in his garden of Romeral de San Marcos. In the following lines describing the garden of his childhood it is possible to detect the presence of his own garden in Segovia: ‘A garden with much of the jungle about it: more or less disorganized, with vague outlines of a garden, which really had all the mystery of an abandoned place and acted like a magic source of impressions and sensations, of mystery and inspiration’ (Leandro Silva). He became interested in Oriental gardening and its interpretation of nature as sacred, its leisurely paths, it contemplative character.

UNDERSTANDING OF LANDSCAPE In order to understand Leandro Silva’s sense of landscape, we should examine the differences between his work and that of Roberto Burle Marx, since despite the aforementioned similarities between their work in terms of their shared position as both painter and landscaper, the manner in which they link painting to their landscaping work reveals their different ways of understanding a garden. The painting of Burle Marx, which according to many critics has a direct relationship with the creation of his gardens, depicts in its canvases planes of strong, well defined colours, clear and contrasted, which he then directly transferred to the composition of his gardens as if they too were an immense canvas, making astute use of his botanical knowledge for which he is universally recognized. In comparison with the painting of Roberto Burle Marx, that of Leandro Silva, who also makes used of the mechanism of painting in order to develop his work, could be said to be volumetric: it is spatial, and within it the trees and plants rise up, move and breath, carrying the living spirit of his gardens within. ‘There isn’t a big difference between the idealized vision of a space to be lived in and the idealization of a space by means of a pictorial surface’ (Leandro Silva). The space to be lived in is the objective of all his cultural baggage. This sense of space is without doubt linked to his training as an architect, and it is significant that the specific aim of architecture is to create spaces designed to be lived in. The landscaper, the landscape architect, creates spaces designed to be lived in by incorporating construction materials that are living materials: plants. In the architecture of landscapes, the limits are not walls and ceilings but the earth and sky. Leandro Silva developed his work on the basis of a profound gaze that allowed him to understand a place in its original state


and construct his idea on that foundation. This construction of a place follows various routes—walls, terraces, hillocks— intermixed with vegetation and water channels. Water and its channels, as well as vegetation, are the elements that identify his work with Hispano-Arabic (why not simply Hispanic?) gardens. This identification with Hispano-Arabic influences in his work is interesting because it does not begin with a formal decision; rather, it comes from the recognition of the intelligent way in which these gardens adapt themselves to the climatic and topographical conditions of the areas in which Leandro Silva worked. The clear capacity of water to irrigate and bring freshness to gardens is such that in the end these characteristics determine their nature and beauty: the beauty of the functional. Also fundamental to an understanding of Leandro Silva’s way of working with landscape is his use of vegetation, which is in turn strongly linked with his profound gaze, his ability to determine which plants would flourish in the immediate surroundings in question. These plants would form the basis of his gardening, although he never ruled out experimentation with other options, a temptation which it is always difficult to resist. His garden in Romeral de San Marcos was his most important field of experimentation and would give him a great deal of pleasure. The scale of his work varied greatly, although his working methods would always follow the same lines. These were not roads that would always lead to the same formal solutions, but they would always lead him to create something that the wise masters of feng shui seek as a space to be inhabited by the living and the dead, the good place where the spirit of man is at one with nature.

Leandro Silva, Roberto Burle Marx e Michel Viollet: Garden in the Central Patio of the Cité Scolaire du Port, Réunion Island, 1969


WORK Among his most outstanding works in terms of their relevance and projection is the rehabilitation of the Royal Botanic Garden of Madrid, a work carried out as a commission from the Consejo Superior de Investigaciones Científicas (Superior Council of Scientific Research) which he worked on from 1977 until the garden reopened to the public in 1982. In terms of historical analysis, the methods used and the care with which the work is executed, this garden is exemplary, in particular considering that it is probably the first garden rehabilitation project undertaken in Spain in modern times. In order to provide a timeline of Leandro Silva’s most outstanding works, we have taken as a reference the catalogue of his works published by the Escuela Técnica Superior de Arquitectura de la Politécnica de Madrid for the exhibition Imaginar Jardines. El Legado de Leandro Silva held in April 2011:

1968 Parc des Floralies, Bois de Vincennes, Paris 1969 Garden in the Central Patio of the Cité Scolaire du Port, Réunion Island 1970 Planning of the Plaza de Pío XII, Palencia Gardens surrounding the Monument to Gregorio Marañón, Madrid 1971 Gardens of the Instituto Piloto, Salamanca Gardens of the Muralla de San Juan de los Caballeros, Segovia Gardens of a building in Rafael Calvo Street, Madrid Landscape study for the Centro Turístico Deportivo (Tourism and Sports Centre), Murcia Garden of the Museo Español de Arte Contemporáneo, Madrid 1973 Parque de la Ciudadela, Pamplona Plaza de Logroño, Burgos 1974 Gardens of the Las Sirenas Estate, Cádiz Refurbishment of the Plaza de Adolfo G. de Careaga, Bilbao 1975 Refurbishment of the Parral Monastery, Segovia 1976 Irrigated gardens of Avenida de la Albufera, Madrid 1977 Garden of the corporate headquarters of Crédit Lyonnaise, Madrid Rehabilitation of the Royal Botanic Garden, Madrid Gardens of the Accounting Centre of Banco de Santander, Madrid 1978 Plaza de Hernán Cortés, Alicante Plaza de Ruperto Chapí, Alicante Parks of the Hotel Horacio Quiroga, Salto, Uruguay 1979 Tres Cantos Urban Park, Madrid 1980 Green Zones of the Aravaca residential complex, Madrid Landscape study of Cornisa de Aljarafe, Seville 1981 Parque de Palomeras sureste, Madrid Landscape study of Jeddah Airport, Saudi Arabia

1984 Gardens of the Santa María de las Nieves Estate, Toledo Gardens of Las Cuevas Estate, Ciudad Real 1985 Gardens of El Lobillo Estate, Ciudad Real Jardín Español del Descubrimiento, Salto, Uruguay Rehabilitation and Expansion of the Valderrama Golf Club, Cádiz 1986 Parque de los Pueblos de América, Granada 1987 Gardens of the Museo de Artes Plásticas y Visuales, Montevideo, Uruguay 1988 Gardens of the Instituto de Restauración, Madrid Green Zones of the Oasis residential complex, Madrid Refurbishment of the Botanic Garden of Hospital Real, Cádiz 1989 Gardens of the Torre Picasso, Madrid Gardens of the office buildings on Avenida de la Paz, Madrid Gardens of the Auxiliary Building of Banco de España, Madrid 1990 Garden of the 15th Century Pavilion at Expo 92, Seville 1991 Green zones of El Rodat residential complex, Alicante 1992 Gardens of the Spanish Embassy in Pakistan 1994 Gardens of the Vallegarcía Estate, Ciudad Real 1996 Gardens of Las Escuelas Estate, Ávila Isabel Aguirre de Urcola Director of the Galician School of Lanscape, Juana de Vega Foundation


BIBLIOGRAPHY - AÑÓN FELIÚ, CARMEN: Jardines Artísticos de España. Madrid: Espasa-Calpe, 1995 - ANÍBARRO, MIGUEL ÁNGEL; ALBERTO SANZ and MARGARITA SUÁREZ (eds.): Imaginar Jardines, el Legado de Leandro Silva. Madrid: Mairea Libros, 2011 [Exhibition catalogue. Organized by the Culture and Exhibitions Department of the Escuela Técnica Superior de Arquitectura de la Universidad Politécnica de Madrid] - GÓMEZ MUNICIO, JOSÉ ANTONIO: El universo en el jardín, paisaje y arte en la obra de Leandro Silva. Segovia: Junta de Castilla y León, 2002 - HERES, ALICIA: ‘Leandro Silva Delgado, paisajista,’ Cuadernos de Arquitectura del Paisaje, vol. 5, 2006, pp. 12-21 - HOWARD ADAMS, WILLIAM: Roberto Burle Marx, The Unnatural Art of the Garden. New York: The Museum of Modern Art, 1991 - JIMÉNEZ, ANA: Jardines de España. Madrid: Rueda, 1993 - Legado Silva. Escuela Técnica Superior de Arquitectura, Politécnica de Madrid - MARTÍNEZ-CORRECHER, CONSUELO: ‘The Gardens of Spain.’ New York: Harry N. Abrahams Incorporated, 1993 - MENCOS, EDUARDO: ‘Jardines secretos de España.’ Barcelona: Art Blume, 2004 - MOLINA ARAGÓN, CARMEN: ‘Leandro Silva: paisajista / Leandro Silva: Landscape Architect,’ Vía Arquitectura, no. 9, April 2001 pp. 16-21 - ‘Restauración del Real Jardín Botánico, Madrid,’ Restauración: Panorámica de la Construcción, Arquitectura y Diseño, no. 47, May-June 1982, pp. 40-51 - SHRADY, NICHOLAS: ‘Gardens: A Landscape in Segovia,’ Architectural Digest, no. 11, October 1990, pp. 238-243, 286-288 - SILVA DELGADO, LEANDRO: ‘El jardín en el tiempo y en nuestro tiempo,’ Arquitectura, no. 203, 1977, pp. 57-60 - VV. AA. : El Romeral de San Marcos: un jardín de Leandro Silva. Segovia: Caja Segovia 2002 - VV. AA.: Leandro Silva Delgado. Exposición retrospectiva. Montevideo: Museo Nacional de Artes Visuales, 1987


XUNTA DE GALICIA Presidente da Xunta de Galicia Alberto Núñez Feijóo Conselleiro de Cultura, Educación e Odenación Universitaria Xesús Vázquez Abad Secretario xeral técnico Jesús Oitavén Barcala Secretario xeral de Cultura Anxo M. Lorenzo Suárez CENTRO GALEGO DE ARTE CONTEMPORÁNEA Director Miguel von Hafe Pérez Xerente Manuel Arroyo Núñez EXPOSICIÓN Programación Miguel von Hafe Pérez Comisariado Isabel Aguirre de Urcola Colaboración comisariado Mercedes Máquez Roel Coordinación Yolanda López Rexistro Teresa Jácome Traducións Kate Major, Interlingua Traduccións Jesús Riveiro Costa Montaxe Carlos Fernández, David Garabal (CGAC) Deseño Isabel Aguirre de Urcola Esta exposición está organizada por:

C GAC CENTRO GALEGO DE ARTE CONTEMPORÁNEA Ramón del Valle Inclán s/n 15704 Santiago de Compostela

D. L.: C 836-2012

cgac@xunta.es / www.cgac.org aberto de martes a domingo de 11 a 20 h [luns pechado]


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.