Guia dos castros de Lalín by Biblioteca Marioneta

Aos meus país. A. Angel, Manolo, Paniagua, Dondina, Mario, Javier, Noli e M! Jesús. A. Xulio.

111 111

11111

IMPRIME: TORCULO, ARTES GRAFICAS S.L. Plz. Mazarelos, 14 · Baixo SANTIAGO, 1989 D.LG: C - 1199 - 89

• •

"•

ÍNDICE

1.- INTRODUCCIÓN ............................................... .

11.- MARCO XEOGRÁFICO ..................................... .

• Delimitación e situación ............................................... .

• Rede hidrográfica ........................................................ .

• Relevo .......................................................................... .

•. Vexetación .................................................................... .

• Poboación ................................................................... ..

• Recursos económicos..................................................

111.- ACHEGAMENTO Á CULTURA CASTREXA... ...

IV.- RELACIÓN DE CASTROS .. .. .. .. ... ... ... .. ... ........ .. .

V.- SITIOS DE CATALOGACIÓN DUBIDOSA.........

BIBLIOGRAFÍA CITADA ................. :...................

• •

•~ ~

GUIA DOS CASTROS DE LALIN

Nace este traballo coa pretensión de profundizamos no naso pasado máis remoto. Este pasado que presenta as súas testemuñas a través dos restos arqueolóxicos para os que reclamamos a túa atención, pois só a Ignorancia do seu emprazamento e o abandono no que se atopan por causa do desinterese oficial os amordazan e enmudecen. Comenzamos tacando unha guía de castros. Sirva esto para estimular a súa valoración, disfrute e coidado. Sirva alnda para apurar o coñecemento da nosa comarca. Sirva, sobre todo, para garantizar a sobrevivencia desas lonxevas testemuñas, pois se o tempo fol respetuoso con elas, non así o foron o desieixo do home, a cegueira dun "progreso" falto a machado ou a superstición das xentes: o dolmen con gravados de Parada de Alperiz, perdido en parte, polo trazado dunha pista, ou tantos e tantos monumentos espoliados por buscadores de tesauros e mercaderes da nasa memoria colectiva, levantan acta de destrozos insubsanables.

• ESTADO DA CUESTIÓN: As primeiras noticias que ternos sobre castros e mámoas en cada parroquia están recollidas por Alvarez Límeses na "Xeografía Xeral do Reino de Galici!l"· publicada no ano 1936 e dirixida por F. Carreras Candi. A partir destas prlmeiras referencias flxéronse estudios parclals por parte, sobre todo, de Florentino López Cuevillas, impulsor dun estudio máis amplo sobre a Terra de Daza patrocinado polo Seminario de Estudios Galegas que non se chegou a publicar: "Puertas de los castros gallegos" {1934); "Particularidades curiosas de algunos castros de la comarca de Lalín" {1947); referencias de mámoas en "La época megalitlca en el NO de la Península" (1959), "Sobre el n!1 de mámoas y su distribución en Galicia" {1949). Fermín Bouza Brey descobre e tal un primeiro estudio sobre o conxunto megalítico de Parada de Alperiz: "Dolmanes con grabados serpentiformes, hacha y rompecabezas nórdico de la Galicia Central" {1953); o conxunto de Alperiz lnclúese neutro estudio feito por Sobrino Lorenzo · Ruza e José Martinez López sobre "Petroglifos de la Comarca de Lalín" (1957). Estas referencias e artigas, xunto con outras noticias inéc,litas foron reunidas na "Carta Arqueológica de la Provincia de Pontevedra· feita por Filgueira Va/verde e García Afán (1953 e 1959) e utilizados por López Cuevillas e Taboada Chivite na "Prehistoria", Volumen lii da "Historia de Galicia" dlrixida por Ramón Otero Pedrayo (1973), na que hai numerosas referencias á Terra de Deza. Un estudio máis actual, aínda Inédito, sobre a cultura castrexa na bacia mediado ria Ulla, foi realizado neste ano por L. Xulio Carballo Arcea .

.!..........................~r

CARMEN BUXAN

4 • METODOLOXfA EMPREGADA:

O primelro paso para a realización deste traballo consistiu na recopilación de material bibliográfico, toponímico e cartográfico. Un primeiro achegamento aos castros da zona, xunto coas citas bibliográficas, obtíveno nos datos do Arquivo Arqueolóxico do Museo de Pontevedra; novas indicios de sitios arqueolóxicos foron recollidos de referencias toponímicas dos veciños e de borradores de campo que o Servicio de Extensión Agraria utiliza para a concentración parcelaria. Canto á cartografía, utlllcei básicamente o M.T.N. escala 1/ 50.000, follas n2 122, 121. 153 e 154, publicadas nos anos 1981, 1982 e 1984 polo Servicio Xeográfico do Exercito. A continuación pasei ao traballo de campo para a localización, estudio e comprobación do estado actual dos xacementos así como as vías de acceso a eles, para o que cantel coa colaboración dos propios veclños que aportaron, ademais de novas topónimos e noticias de achados, un ha riqueza folclórica conservada na tradición oral que aínda perdura entre as xentes de ldades máis avanzadas coas que falamos. Por último, a labor de ordenar os datos e compoñer a obra, que queda como sigue:

11.- MARCO XEOGRAFICO

"'•

~..,.....~~~~~~~~~~~~~-

O término "Terra de Daza" aplícase popularmente a un territorio de límites pouco definidos; o seu noma, documentado polo menos desde o século VIII, tén unha orixe eclesiástica como un condado do bispado de Lugo, cuxos límites son máls amplos que os sinalados para o presente traballo, que se basea no concello de Lalín.

• DELIMITACIÓN E SITUACIÓN: Situado na provincia de Pontevedra, nas terras da Galicia interior, o conce2 llo de Lalfn ten unha superficie de 300 km , -o que representa o 1% do territorio de Galicla e o 6,7 do da provincia de Pontevedra- e encádrase nos segulntes limites: polo N. marcan a separación da zona de As Cruces, o rio Carrlo, o Monte Camballón e as liñas de altltude da Serra de Fornelos; polo E, o ria Arnego sepárao das terras de Agolada e parte de Rodeiro; polo S. os Montes do Testeiro, que se alongan de S. a N. para formar a Serra do Candán, de onde sae o río Deza fortemente encalxado, que forma a liña divisoria polo O.

• • • • • •

GUIA DOS CASTROS DE LALIN

Compoñen o municipio as segulntes parroquias: Albarellos, Alemparte, Anseán, Anzo, Barcia, Bendoiro, Bermés, Botos, Busto, Cadrón, Camposancos, Cangas, Castro, Catasós, Callo, Cerclo, Crlstlmll, Doade, Donramlro, Donslón, Fllguelra, Galegas, A Xesta, Golás, Gresande, Xaxán, Lalín, Lebozán, Lodelro, Losón, Maceira, Madrlñán, Melxome, Moneixas, Molmenta, Noceda, Palmou, Parada, Prado, Rodís, Santlso, Sello, Soutolongo, Val, A Valga, Vllanova, Vllatuxe e Zobra.

• REDE HIDROGRÁFICA: Hidrográficamente, a zona lntégrase na bacía media do río Ulla, que recibe -pola vertente esquerda- as augas dos rios Deza e Arnego. A confusión entre os ríos Asnelro e Daza fol aclarada por B. Cañizares (1946), pero non está correxlda no M. T. N., nin en moltos traballos que se derivan del, lncluíndo as slnallzaclóns no terreo. O Rlo Daza nace nas abas de Monte Testelro, a uns 820m de altitude, con tres cabecelras: unha na chamada "Fonte do Testeiro", ·outra en S. Xusto, a 760m. e outra en Candosa, a 680m; forman parte da súa cabacelra os ríos Zobra e Chedas pola marxe der.elta e o .río C~ndán pola marxe esquerda, na terra de Trasdeza; o afluente máls importante é o Asnelro ou Dozón que nace na Pena de Francia, en Dozón, a 780m. de altltude, e atravesa as terras de Catasós, A Xesta, Vllanova, Doade, Botos, Soutolongo, Barcia, Gresande, Bendoiro e Prado, uníndose ao Deza augas arriba de Ponte Taboada, á altura de Crlstlmll; pola súa marxe esquerda e cunha orientación de S-N recibe augas dos rlos Abeleda, que nace en Samprlzón (720 m) e desemboca á altura da parroquia de Vllanova e o río Lebozán (750 m) que desemboca á altura de Doade; pola súa marxe derelta recibe augas do río Portos qu• co seu afluente, o Rladlgos, percorren as parroquias de Monelxas e Botos, ond• desemboca. Logo de xuntárense os dous ríos, o Deza segue reciblndo augas menos Importantes que tañen como cabacelra, a malo ría, a Serra do Carric: rego de Brenzos, rego de Busto e o río Carrlo, que tal de liña divisoria no NO do concello. Dellmltando o concello polo E corre o río Arnego. que vén desde as estrlbaclós da Serrado Faro, a 1000 me. segulndo unha orientación S - N, desemboca no río Ulla en Brocos (Agolada); os seus afluentes da marxe esquerda son pequenos e numerosos cursos de auga entrelazados que, normalmente, reciben o nome da parroquia pola que pasan: o rego de Galegas, o rego de Borbón, que desde o Monte do Carrlo val reclblndo augas de moltos reguelros. atravesando Val, Callo e Pallo ata desembocará altura de Rodís e o rego das Aballas, nome que recibe na súa desembocadura en Cadrón outra rede de reguelros.

CARMEN BUXAN

6 • RELEVO:

A zona de Lalín presenta un relevo vigoroso, con altitudes que van dos 450 m aos 1.000 m. s.n.m., e moi compartimentado, influenciado polos numerosos cursos de auga que a sulcan. . A morfoloxía do relevo presenta dúas zonas diferenciadas: unha primelra zona de montaña, que forma parte do conxunto da "Dorsal Galega", con altitudes superiores aos 800 m. e unha segunda zona de "aplanamento superior", cun primeiro tramo superior aos 600 m. e outro inferior, entre os 400 e 600 m. de aititude. A zona de montaña forma, en primeiro lugar, un arco nos limites S. e SO. do concello, cos Montes do Testeiro (972 m.), Coco (970 m) e a Serrado Candán (1.014), alargada de S. a N.; estas zonas de elevada altitude presentan materlais de predominio granítico e esquistos cuarcíticos onde se encaixa fortemente o río Deza e forman as súas cabeceiras os ríos Avia e Lérez. Formando parte do mesmo conxunto, sitúase no NO do municipio, a Serrado Carrlo (827 m.), cunha orientación NE-SO, que forma parte da divisoria de augas entre os ríos Deza e Arnego. A maior parte do municipio intégrase na segunda zona sinalada, con altitudes medias de 500 m. e un relevo compartimentado formado maioritariamente por rocas sedimentarias, esquistos e paraneises de dúas micas; as zonas máis baixas corresponden á apertura do val do río Deza unha vez que se une co Asneiro, nas parroquias de Cristimil, Prado, Noceda, Anzo e Losón así como a pequena chaira do Cella, entre o Monte do Carrio e o Arnego. Cunha altitude superior aos 600 m. están as zonas marxinais, lindantes cos sistemas montañosos como Albarellos, Castro, Catasós, Lebozán, Zabra e Maceira .

• VEXETACIÓN: A zona de Lalín encontrase incluída no sector corolóxico Galaico - Portugués da provincia Cántabro - Atlántica, comprendida - a sua vez - na rexión Eurosiberiana á que pertence a España húmida. Este sector caracterízase por posuír unha serie de comunidades vexetais propias, que se suceden segundo o grao de alteración e das cales amáis evolucionada son os bosques caducifolios sobre sólos ácidos, chamados bosques mixtos ou fraga~. Estas fragas están formadas maioritariamente por carballos e, en menor medida, por loureiros, aclbos, bidueiros, castiñeiros e aveleiras. Ademais destas especies arbóreas, tamén presenta no seu sotobosque numerosas especies arbustibas, lianoldes e herbáceas.

"'• • • • • • •

1• !JI

111 Jll )111

GUIA DOS CASTROS DE LAL/N

Esta comunidade arbórea climática, que neutro tempo debeu poboar case toda a zona, hoxe en día e debido á acción do home, só se presenta ben constituída en pequenas zonas de difícil acceso ou escaso aproveitamento. O lugar antigamente ocupado por estes bosques é poboado agora por formacións mol empobrecidas dos mesmos: carballeiras, soutos e fundamentalmente diversas formacións de matorral que veremos máis adiante. Out ro tipo de bosques que sempre aparece ligado a solos con encharca mento máls ou menos permanente son os bosques propios das ribelras de regatos e ríos, nos que dominan os amielros, salgueiros e freixos, ademais de numerosas plantas herbáceas e lentos. Como sucedía coas fragas, estos bosques tamén estan en retroceso debido á acción do home e por iso non acupan, na actualidade, máis que unha estreita franxa nas beiras dos ríos e regueiros sen utlildade práctica, sendo ocupado o resto da súa área natural por prados naturais e suminaturais, na súa maior parte. Nos solos cenagosos, que aparecen nas terras chás mal drenadas, podemos atopar outro tipo de bosques cunha composición florística algo diferente, que se traduce fundamentalmente na abundante presencia cios biduelros. Capítulo aparte son os matorrals que, como vimos, son unha etapa de substitución que aparece como consecuencia da degradación dos bosques cl~mátl cos e sen lugar a dúbidas son as formación vexetais que ocupan a maioría da zona. Estes matorrais podemos dlvidilos en ucedos - toxals e piornais ou xesteiros. Os ucedos - toxais son matorrais densos nos que as plantas que dominan fisonomicamente e mellor os caracterizan son as especies de toxo (Ulex europeaus, Ulex minos e Ulex galii) e diversas ericáceas, entre as que se encentran as uces (Erica cinerea e Erica umbellata, Calluna vulgaris e Daboecia cantábrica fundamentalmente). As xesteiras están formadas maioritariamente

)1111

por xestas (Cytisus spp.), piornos (Genista spp.) e co~esos (Adenocarpus spp.), son matorrais que de manelra natural soen localizarse nos lindeiros dos bosques, alnda que tamén, por ter algunha das especies utlildade para o home son obxecto de cultivo neutras zonas, xeneralmente gañadas a toxeiras. Finalmente e no que á vexetación natural fai referencia, consideramos os prados naturals e seminaturais, que son contemplados como unha etapa de substitución dos bosques climácicos e se sitúan preferentemente nos fondos de val, onde a profundidade e a humidade do chan permite o seu óptimo desenvolvemento. Canto aos bosques de repoboaclón, están formados por eucaliptos (Euca-

--• 1

liptus globulus), piñeiros (Plnus pinaster e, ocasionalmente, Pinus radiata o Pinus silvestris) ocupando, polo xeral, terrees gañados ás carballeiras naturals, polo que é frecuente atopar mestura de ambos os dous. Nota salientable é a po-

CARMEN BUXAN

breza de especies arbustivas, llanoides e herbáceas nestes bosques de repoboación, en particular nos de eucaliptos, por causa dos efectos negativos destas árbores no equllibrío hídrico e nutricional do solo.

• POBOACIÓN:

O concello de Lalín tén unha poboaclón de 20. 664 habitantes - segundo o padrón do ano 1988 - , cun ritmo dé crecemento elevado baseado no sector servicios e no auxe Industrial. A densldade de poboación é de 68 habitantes por Km 2 , moi inferior á media de Gallcia e a súa distribución por parroquias é a que sigue (1):

HABITANTES POR Km 2

Albarellos

Crlstimll

Mélxome

Alemparte

Doade

Moneixas

108

Donramiro

166

Ansean Anzo

101

Moimenta

Donslón

Noceda

Barcia

Filguelra

Palmo u

Bendoiro

Gal egos

Parada

Bermés

A Xesta·

Prado

155

Botos

143

Golás

Rodís

Busto

Gresande

Santlso

Cadrón

Xaxán

Sello

Soutolongo

Camposancos 101

Lalín

1171

28 191

Cangas

Lebozán

Val

Castro

Lodelro

A Veiga

Catasós

Losón

Vil a nova

Cello

Mace ira

Vilatuxe

Cerclo

Madriñán

Zobra

123

(1) Os datos de poboacion das parroquias estan sacados de "Censo de Poboacion de Espana", publicados polo I.N.E. no ano 1981.

GUIA DOS CASTROS DE LAL/N

Son nove as parroquias que non sobrepasan os 25 habitantes por Km2; estas densidades baixas corresponden a zonas máls áridas e allladas, mentres que as densidades máls elevadas · son 14 as parroquias que superan os 75 ha2 bitantes por Km · corresponden a zonas fértiles e mellar comunicadas. O hábitat caracterízase pala dispersión de pequenos núcleos ou lugares, contabilizándose 335 lugares distribuídos en 48 parroquias.

• RECURSOS ECONÓMICOS: A base economlca do concello é a agricultura e a gandería, exceptuando a vila de Lalln, que basea o seu crecemento no sector servicios e nun auxe Industrial manlfesto nos últimos anos. O sector agrario está inmerso nun proceso de modernización coa Introducción de maquinaria, a estabulación do gando para a venda de leite e carne e a concentración parcelarla, que se está a facer na actualidade; con este proceso, o sistema agrícola modifícase e pasa de ser un pollcultlvo case de subsistencia a servir de complemento ao auxe do sector gandelro, coa Implantación de cultivos forraxelros e pradeiras semeadas nas que o tipo máis xenerallzado é o de pradelras pollfltas, constltuídas fundamentalmente por dáctylo, trevo violeta, ralgrass italiano e trevo branco. Cómpre sinalar algúns aspectos da producción económica anterior a este proceso de modernización que nos pode achegar máls á época do presente traballo, póis hal que ter en canta que, desde aquela, as modlflcaciós máis profundas na paisaxe e os sistemas agrarios son, sen dúblda, do presente século. Ata este momento predominaba a agricultura baseada na producción de cereais: cenfeo e trigo fundamentalmente, que alternan con cultivos Introducidos na época moderna: patacas e nabos; en menor proporción existen hartas de coles e porrais, con cultivos de hortalizas diversas e leguminosas; aproveitamento de castañás, nocas e outras árbores froltelras e cultivos lndustriais mol extendidos, como o do liño - no que destaca a parroquia de Cangas - para uso dos teares que abundaban en Alemparte e Zobra (Alvarez Limases, 1936). Canto á gandería, desempeñaba un papel secundario, de complemento á actividade agrícola e era máls variada: cabalar, vacuno, lanar e porcino. Finalmente, tacemos unha relación dos recursos mlneiros da zona sen ter~os constancia de que foran explorados na antlguidade, aínda que dada a Im-

portancia da minería é de supoñer que sí: - Minas de estaño e Wolfram no lugar da Triguelra, parroquia de Zabra. - Minas de estaño e mica no lugar da Saborlda, parroquia de Vilatuxe. - Minas de estaño, cerca do lugar de Bustelos, parroquia de Vilatuxe.

10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . CARMEN BUXAN

- Minas de estaño no Oucldo, Brenzos de Abaixo, parroquia de Losón, Sta. Bala. Noticias referentes a fundlcións antigas ou restos de escorias aparecen en: - Losón, no sitio denominado "Monte dos Negros", cerca do castro, apareceron escorias de ferro e restos de cuarzo. - Molmenta, no sitio denominado "Val do muíño, aparecen restos de escorias de ferro. - Na parroquia de Cercio, no sitio denominado "Coto das Cavas", hai referencias de mineria antiga. - Na parroquia de Macelra existe a referencia toponímica dun. sitio coñecido como "As forxas", onde aparecen restos de mulños circulares.

111.- ACHEGAMENTO A CULTURA CASTREXA_ _ _ _ __ Para a mentalidade popular, un castro é un lugar habitado polos "mauros", cheo de minas subterráneas, encantadores, tesauros e segredos misteriosos; esta denominación mítica contrasta coa descrición xa clásica do que é un castro segundo L. Cuevillas: "... cartas recintos fortificados de forma oval ou circular, provistos de un ou varios muros concéntricos precedidos xeralmente do seu correspondente fo.xo e situad.os os máls deles no cume de out.airas e montañas''. Estes recintos forman parte dunha cultura que abarca unha área máls ampla que o NO. peninsular pero é aquí xunto con N. de Portugal onde presenta unhas características comúns e máls uniformes a respecto do resto. O tempo de predominio desta cultura val desde as súas orixes, no período do Bronce Final, entre os séculas IX e VII a. de C. -dependendo das zonas-, unha época de apoxeo na segunda ldade do Ferro, alá polos s. V ou IV a. de C .. e sobrevive ata moito tempo despols da cultura romana. No que se refire ás características do modo de vida castrexo, contamos .para examinalas con dous tipos de !antes: as !antes literarias antlgas dos escritores gregos e latinos como Estrabón, Pllnio e outros, que describen os costumes dos pobos que habitan Galicla e as !antes arqueolóxlcas, que aínda resultan Insuficientes para coñecer moitos aspectos da sociedade castrexa; si podemos reflexar, á luz destas !antes, algúns datos: Cun hábitat disperso, os poboados organfzanse adaptándose ao medio natural, predominando as liñas curvas na súa feltura e ocupando lugares que per-

GUIA DOS CASTROS DE LALIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 mltan unha fácil defensa, o control de terras productivas, recursos minelros, de vras de comunicación e abastecemento de auga; os puntos máls vulnerables se reforzan con defensas artlflciais a base de murallas, foxos e parapetos. O tamaño medio do poboado oscila entre 0,50 Hra. e 1 Hra. dlstribuídas nun ou dous recintos e, máls raramente, tres -denominados antecastros- que se dlspoñen arredor do centro e que xorden como resposta a un aumento demográfico ou cun papel meramente defensivo, aínda que a súa función non estará definitivamente determinada ata ter máis datos das-excavacións. Canto á súa economla, baséase nunha agricultura diversificada: cereals, leguminosas e liño, ao que serve de complemento o sector gandeiro e a recolección (o pan de landras tostadas como parte da dieta alimenticia é mehcionado polos escritores clásicos); o instrumental agricola era de ferro, bronce e madelra, conservándose poucos exemplares, aínda que si aparecen restos que testemuñan o uso dos metals: tenazas, moldes, martelos, escorias de fundición, etc.; mol relacionadas coa importancia dos metals son as xolas: de curo, bronce e máls raramente, de prata. Por outra parte, son mol coñecldos os útiles referentes á preparación de alimentos: muiños de man de forma barqulforme e circulares, pequenos tornos para a cocedura do pan, lareiras, etc; outro tipo de útiles que aparecen con frecuencia nos castros son os dedicados ao tecido e fiado do liño e a la. Finalmente a arquitectura funeraria, da que hal escasas testemuñas, alnda que si é coñecido o rito practicado, o de "iclneraclón".

IV.~ RELACION DE CASTROS - - - - - - - - - - 1.- CASTRO DE CATASÓS.

Coñecldo popularmente corno "Alto do castro". Localización: Situado a 200 m O. de Catasós, parroquia de Catasós. O acceso realizase pala estrada de Lalin-Ourense e no lugar da Cabreira cóllese unha pista á derelta que leva a Catasós; de aí, un camiño leva directamente ao castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n2 154, a 422 37' 45" latitude N. e a2 Q6' 15" lonxitude O; altltude 630 m. Descricic>n: (Flg. 1) Posúe un recinto central de forma tendente a ovalada que mide de N-S, 102 m. e de E-0, 139 m., protexido por unha muralla que acada unha altura máxima de 3 m - na súa cara interna - no SO, onde o sistema defensivo se reforza cun foxo pronunciado, que tamén bordea, aínd~ que máls

12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..

CARMEN BUXAN

suavizado, todo o sector occidental. A entrada ao recinto, situada no SE, é moderna. Unha forte muralla, feíta sobre afloramentos rochosos, protexeria un segundo recinto, que parte do S e parece bordear a melada SE, pero non tén continuidade pois nesa zona fixéronse aplicacións para traballos agrfcolas. Emprazamento funcional: Monte balxo con abundantes penas, a zona oriental do recinto está cultivada; domina unha ampla zona de bosque de carballos, castlñeiros e matorral xunto con fértiles terras de cultivo. CASTRO DE CATASOS

Fig. 1_.- Planta e pertfs do Castro de Catasós, segundo L. Xullo Carballo Arcea (1989).

GUIA DOS CASTROS DE LAL/N . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Folclore: "Hai unha ola de moedas de curo enterrada cerca do castro". "Hal curo e o sinal era un espiño pero viñeron cunhas mulas e levárono". "Vivían os mauros e está foco por dentro". "Tiña tres murallas de pedra que se desfixeron para facer as casas". "Hai moitas penas e algunha que está enterrada, está foca por dentro". "Cerca do castro estaba a lente dos Navallos, que desfixeron os veciños porque pensaban que había curo". Out ras referencias folclóricas sobre a existencia de chaves de curo e alcatrán, dunha galiña con polos que sae de terraplén e unha muller que brillaba e desaparecía, foron recollldas por González Reboredo {1971, 56, 79, 95) e Taboada Chlvite {1965, 237). Observaci6ns: E coñecida como "O Castro" unha leira situada a continuación do foxo, no SO do recinto. Achados: Os veciños cantan que apareceron tellóns, borralla, un forno de pedra, logares de forma cuadrada e un sabre de cobre moi bó, pero non se conserva nada. Bibliografia: Citado por Alvarez Limases {1936, 587) e por Fllguelra e García Alén (1956, 125); fol estudiado por López Cuevlllas {1947, 48; 1953, 108;' 1973, 268), que descrlbiu o sistema defensivo e apreclou un segundo recinto a·co.ntlnuaclón do foxo no NO.

2.- CASTRO DE DOADE. Coñecido popularmente como "Aurela do Castro" ou "Castro do Penado". Localización: Situada a 100 m. SE. do lugar de Penado, parroquia de Doade. O acceso realízase pela estrada de Lalín-Vllatuxe, unha pista á esquerda leva ao lugar de Doade; segulndo pela mesma pista chegamos a Penado e de aí, un camlño leva ao castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. nº 154, a 42º 36' 29" latltude. N. e 8º 08' 09 lonxitude O.; altitude 547 m.

• -

Descrici6n: Posúe un único recinto de forma case circular que mide de NS, 88 m e de E-0, 91 m, protexldo por unha muralla parcialmente destruída no S. A porta de acceso está situada no O . Emprazamento funcional: Domina unha zona agrícola entre os rios Asneiro e o seu afluente, o Lebozán; a malar parte do recinto está cultivado. Folclore: "Hai unha viga de curo e outra de alcatrán; hai tamén unha mina de curo; estiveron alí os buscadores e levaron seta mulas cargadas de curo". "Hai unha pena na aurela e alí pensan que hai curo". "Hai curo e alí estiveron os

14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . CARMEN BUXAN

mouros". "Un señor que fue a hacer la mili a Afrlca se encontró a un moro que le dijo que en el lugar 9e Catasén dejó un clnturon lleno de oro". Observacións: Hal referencias dun abrigo cara ó rio denominado "Cova dos mouros" de dificll locallzación debido á maleza. Achados: Un veclño contou que cando arou nunha propiedades situada cerca do castro, saían pedras, tellas, terróns e anacos de cerámica. Bibliografía: Citado por L. Cuevillas (1973, 260) e Taboada Chivlte (1973, 602) como "Castro de Codeseda", lugar situado a uns 150 m. NE. do recinto e pertencente á parroquia de Doade.

3.- CASTRO DE VILANOVA. Coñecido popularmente como "Coto do castro'. Localización: Situado a 300 m. NE. do lugar de Santomé, parroquia de Vilanova. O acceso realízase pola estrada de Lalín-0 Carballlño e á altura da Xesta, unha pista á dereita leva ao lugar de Canda; pouco antes de chegar, a man derelta, está o castro. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. nº 154, a 42º 37' 25" latitude N. e Bº 07' 43" lonxltude O.; altltude 590 m. Descripción: Posúe un único rec.lnto de forma ovalada que mide de N-S, 67 me de E-0, 92 m, cunha zona rochosa máis elevada situada no SO. O recinto emprázase nun alto entre os rlos Asneiro e Rladigos e está protexldo por unha muralla máls pronunciada no N, mentres que no S case non se aprecia. A porta de acceso actual é moderna e sitúase no S. Un pequeno antecastro parece bordear a zona N, aínda que as pendentes que rodean ao castro presentan formas aterrazadas debido aos traballos agrícolas. polo que resulta deficil observar a estructura orixinal. Emprazamento funcional: O recinto está a monte, pero domina unha zona de prados e fértiles terras de cultivo. Folclore: "Cada 50 anos sae un mouro de alíe cada 25 sae unha galiña con polos dunha pena que hai cerca". "Aparece ouro e pedras de mulflo". "Hal ouro e alí estiveron os mouros". Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 598) e Filgueira e García Alén (1956, 128).

.. • • • • • •~

GUIA DOS CASTROS DE LALIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 4.- CASTRO DE VILATUXE. Coñecido popularmente como "Aurela do castro· ou Castro de Soutolongo". Localización: Situado a 250 m. E. do lugar de Castro de Arriba, parroquia de Vilatuxe. O acceso reallzase por unha pista á esquerda que vai desde Soutolongo ao lugar de Castro de Abaixo; antes de chegar, cóllese un camlño· á dereita que leva ao castro. Coordenadas xeográflcas: M.t.n. n2 154, a 422 36' 36" latltude N. e 52 1O' 15" lonxltude O; altltude 639 m. Descripción: Posúe un único recinto de forma case circular que mide de NS, 100 me de E-0, 91 m, protexldo por unha muralla que levanta de 3 a 5 m na súa cara interna- e un foxo que bordea o recinto; as defensas reforzanse no sector septentrional cun segundo foxo separado do primeiro por un parapeto. Na actualldade hal dúas portas de acceso: unha situada no NE., onde a muralla se lnterrompe, e outra no SO., que parece moderna. Emprazamento funcional: O recinto está cuberto de matorral, pero domina unha zona agrícola con Importante bosque autóctono.

• • • • -

Folclore: "A aurela fixérona os mouros para vivir alíe dEifEinderse". "Nocastro habia un subterráneo onde vivían os mouros; tiña unha entrada falta cun d!ntel que daba a unha escaleira para pasar ao subterráneo. Había tamén un río na aurela e un pozo no medio." "Un veclño de Castro de Abalxo loltaba todas as noites cun touro que vivia no castro ata que un dia dlxo "Jesús me valga" e o touro estoupou e desapareceu." "Na base do castro había un crucelro que ocultaba un tesouro de ouro". "Hal vigas de ouro e arrlelros que traen vlño para os mouros" . Outras referencias folclóricas as recollen Vicente ~isco (1950, 404, 422) e Fllgueira e García Alén (1956, 127) sobre a cruz de prata que os mouros soterraron no castro e a loita das parroquias de Vllatuxe e Soutolongo para consegulla, a existencia de chaves de o uro e alcatrán, etc ... Observación&: O castro sitúase na confluencia de dúas parroquias: Soutolongo e Vilatuxe: Nesta zona hai referencias de penados con folclore e abundantes mámoas no lugar da Saborida (Vilatuxe). Había un camiño real no que hoxe é a estrada dos Carballiños, en Vllatuxe. Achados: Os veclños din que aí atoparon malta talla e mulños de man redondos. Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 591 ), Fllguelra e García Alén (1956, 128) e Taboada Chivlte (1973, 602).

5.- CASTRO DE VILAR (SOUTOLONGO). Localización: Situado a 1 Km NE. do lugar de Vllar, parroquia de Soutolongo. O acceso realízase collendo desde Soutolongo unha pista á derelta que leva ao lugar de Vilar; de af, un camlño leva ao castro. Co~rdenadas xeográflcas: ~.T.N. n'2 154, a 42'2 38' 19" latitude Ne 8'2 09' 13" lonxltude O.; altltude 467 m. Descripción: Ocupa un alto nun meandro do rio Asnelro, frente ao castro de Sestelo (Botos). Posúe un recinto central de forma ovalada -de dlmenslóns difíciles de calcular debido ao denso matorral que o cobre- , protexido por unha muralla; está rodeado polo río en todo o seu contorno a excepción da zona Sur, única desprotexlda, xa que as pendentes cara ao río son fortes. A entrada está situada no SO . . Un segundo reclnco ábrese na zona S, protexldo por unha muralla e un laxo. Emprazamento funcional: O recinto cóbrese de matorral, mentres que a base se compón de vexetación natural de bosque: castiñelros, carballos e bosque de ribeira cara ao río; as terras de cultivo quedan bastante alonxadas do recinto. Achados: Restos de muíños de man planos e circulares moi desgastados. Bibliografía: Citado por Fllgueira e García Alén (1956, 127) e por López Cuevlllas (1973, 260).

6.- CASTRO DE BOTOS. Localización: Situado a 500 m SO. do lugar de Sestelo, parroquia de Botos. O acceso realfzase por unha pista que, por Donramlro, leva a Donsión; aprox . a 2 km e medio, unha pista a man esquerda leva ao lugar de Sestelo e desde o flnai do lugar, un camiño á esquerda leva directamente ao castro. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. n!? 154, a 422 38' 22" latltude Ne 8'2 09' 23" lonxltude O; altitude 470 m. Descripción: Posúe un recinto central de forma ovalada que mide de N-S, 71 m e de E-0, 63 m e que aproveita para a súa defensa o emprazamento nun meandro do rlo Asnelro, cunha pendente bastante pronunciada, sobre todo no · S.; está protexldo este recinto por unha muralla que acada no sector septentrional -máis desprotexido naturalmente- unha altura de 3 a 4 m. -na súa cara Interna-. A entrada ao recinto sltúase no NE., taita por Interrupción da muralla.

• • • •

GUIA DOS CASTROS DE LALIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 No sector N. ábrese un segundo recinto duns 65 m protexido por unha muralla, reforzándose as defensas no NE. cun dobre parapeto. Emprazamento funcional: Situado nun terreo con afloramentos rochosos, a croa cóbrese de matorral, mentres que o entorno está composto de bosque de castiñeiros, carballos e piñeiros bastante degradados. Existen !erras de cultivo no sector septentrional. Folclore: "Balxando ao río hai unha pena coñeclda como "Pena dos mauros" e alí está a saída do tunel que comunica o castro co río". "Hal un túnel desde o castro ao río por onde levaban as mulas a beber; dentro hai encantadores que te converten en animal se entras". "Hai tres columnas desde el castro de Botos al de Soutolongo: una de cobre, otra de hierro y otra de oro; si se toca la de cobre, estalla todo''. Observacións: Frente a este castro e comunicado con él por una ponte valla de madeira, hoxe desaparecida, está o de Vilar (Soutolongo); un antigo camlño bordeaba o castro polo E, mentres que hai un camiño novo ata o río polo O. Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 584), Fllguelra e García Alén (1956, 124) e López Cuevillas (1973, 260).

7.- Castro de Barcia. Localización: Situado na parroquia de Barcia, a 100 m N. da igrexa parroquial e á esquerda da estrada que vai de Vilatuxe a Prado, onde está o cemlterio. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. n2 153, a 422 37' 54" latitude Ne 82 11' 15" lonxitude O; altitude 513 m. Descripción: Posúe un recinto- central de forma ovalada que mide de N-S, 75 m e de E-0, 54 m protexldo por unha muralla que acada no sector oriental unha altura máxima de 3 m -na súa cara interna-. No lado N. hai unha entrada, que non parece a antiga. Unha forte muralla, reforzada no exterior por un laxo con parapeto, protexería un segundo recinto que partiría do lado N.NO., pero esta área occidental do recinto está moi destruída e non hal continuidade. Outro recinto protexldo por unha pequena muralla parte do O., aínda que !amén se lnterrompe. Emprazamento funcional: O castro é un ha carballeira que domina unha zona de fértiles !erras de cultivo. Pala beira N do recinto corre o rego de BarclaOutelro.

CARMEN BUXAN 18 - - - - - - - - - - - - - - - -

Folclore: "Por unhas covas que habia no castro, ían dar de beber ás mulas ao río, no lugar chamado "Muíño do rei". "Nun crucelro cerca do 'Muíño do rel", un banqueiro escapado do cárcere atopou un home e contoulle que tiña enterrados no castro unha maleta chea de cartos e algunha outra cousa'". Observaci6ns: O castro, aínda que o recinto central está ben conservado, ven sendo obxecto de continuas destruccións: no sector meridional, a construcción do cemiterio e, máis recentemente, dunha casa con cobertizo, romperon parte da muralla mentras que no lado occidental, os traballos agrícolas destruíron os antecastros. Achados: Segundo datos do Museo de Pontevedra, apareceron unha culler de bronce, muiños, restos de murallas e cerámica fragmentada. Segundo un ve. ciño, ao poñer unha lelra a labradío, no lado S do castro, apareceron restos de cerámica, pedras en forma de cuña e muíños de man redondos. Bibliografía: Citado por Fllgueira e García Alén {1977, 47) e Taboada Chlvite {1973, 602). 8.· CASTRO DE GRESANDE. Localización: Situado a 400 m SO. de Gresande, á esquerda da estrada de Vllatuxe a Prado. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. nQ 154, a 42Q 38' 52" latitude Ne 8Q 11' 09" lonxitude O.; altitude 567 m. Descripción: Posúe un único recinto de formas ovaladas que mide de N-S, 88 me de E-0, 104 m, protexldo por unha muralla que o rodea cunha altura que oscila entre os 3 e 6 m -na súa cara Interna-, sendo máis elevada no O e NO; o sistema defensivo refórzase cun foxo, máis pronunciado no N. A entrada do recinto sitúase no E e constltúe un dos elementos máls orlxlnais do conxunto, nunha complicación de torres e muro, segundo o estudio realizado por López Cuevlllas {Flg. 10). Emprazamento funcional: Situado nunha zona de monte baixo e eucaliptos, atópanse fértiles terras de cultivo, sobre todo, no sector oriental .. cara ao que se orienta o recinto. Folclore: Referencias folclóricas á aparición de encantos que adivlñan opensamento e a abundancia de ouro que delxaron alí os mouros están recollldas por Taboada Chivlte {1965, 239) e González ~eboredo {1971, 78). Bibliografía: Citado por Alvarez Limases {1936, 273), Filgueira e García Alén {1956, 126) e López Cuevillas {1934, 74-75; 1947, 50; 1973, 273), que reallzou o estudio do sistema defensivo.

•¡" • • • • • • • • •

. , U I A DOS CASTROS DE LALIN

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

9.- CASTRO DE CRISTIMIL. Coñecido popularmente como "Covellño". Localización: Situado a 250 m E. SE. de Cristlmil igrexa, á esquerda da estrada de Vilatuxe a Prado. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n2 154, a 422 39' 55" latitude N e 82 11' 1O" lonxitude O; altitude 490 m.

CASTRO DE CRISTIMIL lo

1 "' .;

-====-

IOm,

ESCALA GRAFICA

. [

50ni .

_ _ _ _ _ _ __ _ _ ¡

Fig. 2.- Planta e perfís do Castro de Cristlmll, segundo L. Xulio Carballo Arceo (1989).

20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . CARMEN BUXAN

Descripción: (Fig. 2) Posúe un único recinto de forma ovalada que mide de N-S, 80 m e de E-0, 40 m, protexldo por unha muralla moi elevada no sector oriental, máis vulnerable, onde o sistema defensivo se reforza cun amplo foxo sobre o que val a estrada actual-; no sector occidental conserva unha muralla pouco pronunciada e a uns 500 m corre o rio Deza. Na actualldade hai unha estrada moderna no E, na parte destruída da muralla. Emprazamento funcional: O recinto está a monte balxo e carballos na zona máis elevada, mentres que a parte máis balxa está cultivada; o castro domina unha zona O de labradío, cara a onde se orienta, e de monte no E. Folclore: "El dia 24 de junio salía una mujer en forma de culebra y otras veces guardaba una gallina con pollitos de oro" (Taboada Chivite, 1965, 240). Observación&: Unha parte da muralla da zona oriental está destruida. Achados: Segundo un veciño, sacando terrada muralla para facer unha palleira, apareceron anacos de cerámica, cacharros de barro cheos de borralla e muíños de man redondos. Bibliografía: Citado por Fllguelra e García Alén (1956, 125; 1959, 60) .

10.- CASTRO DE BENDOIRO. Localización: Situado a 300 m O. de Castro, parroquia de Bendoiro. O acceso realízase pola estrada de Lalín-Santlago, pasada a lgrexa de Bendolro, cállese unha pista á esquerda que chega a Bendoiro de Abaixo e de aí, un camiño leva ao castro. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. nº 122, a 42º 40' 42" latitude N e Bº 10' 25" lonxitude O; altitude 470 m. Descrición: (Flg. 3) Posúe un único recinto de forma case ovalada que mide de N-S, 70 m e de E-0, 75 m cortado no interior por un muro que o divide en dúas partes seguindo unha orientación NE-SE, cunha zona oriental máis pequena que quedaría pechada en casos de defensa, segundo López Cuevillas. O recinto está protexldo por unha muralla que acada no S. unha altura máxima de 4 m -na súa cara interna-; o sistema defensivo refórzase no sector meridional, máls vulnerable, por un foxo, que bordea tamén toda a metade oriental, e un segundo foxo separado do prlmeiro por un parapeto duns 5 m de altura. Actualmente hai dúas entradas: unha no NE que é a antlga, leila por un alongamento en curva da muralla oriental e que foi estudiada por L. Cuevillas (1947, 50) e outra, máls recente, no SO.

• • • -11 • • •

GUIA DOS CASTROS DE LALIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

CASTRIÑO (1) E CASTRO (2) DE BENDOIRO

• • • • • • • • 1

"'I

--:IOm.

ESCALA GRAFICA 10

SOm

Fig. 3.- Planta e perfil do ·Castro e do Castriño de Bendolro, segundo L. Xullo Carballo Arcea (1989).

22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . CARMEN BUXAN Emprazamento funcional: Está emprazado nunha carballeira e rodeado de !erras aptas para o cultivo, con abundante auga procedente dos abundantes regos que atravesan a zona. Folclore: "Alí viviron os mauros moitos anos debaixo do castro". "Atópanse na croa céntimos de bronce e cacharros de barro". Outras referencias folclóricas sobre a existencia de minas subterráneas. dunha barra de ouro e de que foi habitado polos mauros, astan recollidas en González Reboreda (1971, 60) e Filguelra e García Alén (1956, 124). Observacións: Parte dos laxos forori destruídos recentemente para facer un camiño de entrada ao recinto. Bibliografia: Citado por Alvarez Limases (1936, 583) e por Filgueira e García Alén (1956, 124); López Cuevillas (1947, 50, 51; 1973, 261, 268) estudlou o sistema defensivo.

11.- CASTRIÑO DE BENDOIRO. Localización: Situado a 200 m O. de Castro, parroquia de Bendoiro. Os accesos son os mesmos que os sinalados para o anterior. Coordenadas xeográflcas: M.t. n. nQ122, a 42Q 40' 38" latitude N e 8!1 1O' 20" lonxitude O; altltude 480

m. Descripción: (Fig. 3) Mol destruído -consérvase menos da metade-, o recinto está protexldo por unha muralla que xa non se aprecia no N. O sistema defensivo refórzase cun foxo no S e non se observa a entrada antiga. Emprazamento funcional: O recinto cóbrese de !erras de cultivo e matorral, dominando unha zona de fértiles terras de cultivo. Bibliografía: Citado por Fllguelra e García Alén (1956, 124) e por López Cuevillas (1947, 51; 1973, 261).

12.- CASTRO DE NOCEDA. Coñecldo popularmente como "Coto da Aurela". Localización: Situado a 300 m NE. E. da igrexa parroquial de Noceda. O acceso realízase pola estrada de Prado-As Cruces, ao chegar á lgrexa, cállese unha pista á dereita que leva ao castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n!1 121, a 42!1 42' 08" latltude N e 8!1 11' 14" lonxitude O; altitude 440 m.

GUIA DOS CASTROS DE LALIN - - - - - - - - - - - • 23

CASTRO DE NOCEDA

-2.Sl

7 1

10m.

ESCALA GRAFI CA

Fig. 4.-

SQm.

Planta e perfís do Castro de Noceda, segundo L. Xulio Carballo Arceo (1989).

CARMEN BUXAN

Descripción: (Flg. 4) Posúe un único recinto de forma ovalada que mide de N-S, 70 m e de E-0, 82m, protexldo por unha muralla que non chega aes 2 m de altura -na súa cara interna-; as defensas se reforzan, no sector meridlonal, cun laxo. O acceso antigo está orientado ao NE, feito por interrupción da muralla. Emprazamento funcional: Existen terras de cultivo no sector occldental, xunto con bosque de carballos, eucaliptos e matorral no resto. Folclore: "Hai 40 ou 50 anos apareceron na croa muiños, espadas, nichos e olas de barro". "Unha mina de alcatrán vai desde o castro ata a porta da igrexa". Bibliografía: Citado por Taboada Chlvite (1973, 602).

13.- CASTRO DE MADRIÑÁN. Coñecido popularmente como "Aurela do castro". Localización: Situado a 200 m E. do lugar de Pazo, parroquia de Madrlñán. O acceso realízase pela estrada de Prado-As Cruces e no lugar de Pazo cállese un ha pista á derelta que val a Martín; o castro queda á beira esquerda da pista. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n2 122, a 42º 42' 55" latitude N e Bº 1O' 51" lonxitude O; altitude 520 m. Descrición: Pósúe un único recinto de forma ovalada que mide de N-S, 91 m e de E-0, 65 m, protexido por unha muralla que ten unha altura máxima de 2 m -na súa cara Interna- no NE, máis desprotexido naturalmente, onde o sistema defensivo aparece reforzado por un laxo. Un acceso antigo pódese Intuir no NO, onde a muralla que protexe o recinto parece alongarse formando un corredor. Emprazamento funcional: Situado nunha ladeira de monte, existen fértiles terras de cultivo no S. e no O. Observacións: O recinto está bastante destruído; recentemente unha parte da muralla foi desfelta para poñer unha finca a labradío. Bibliografía: Citado por Alvarez Llmeses (1936, 593), Filgueira e García Alén (1956, 127) e Taboada Chivite (1973, 602).

GUIA DOS CASTROS DE LALIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 14.- CASTRO DE MEIXOME. Localización: Situado a 100 m NE. do lugar de Castro, parroquia de Melxome; o acceso realízase pela estrada de Prado-As Cruces, unha pista á esquerda leva a Meixome e continúa ata o lugar de Castro; no final do lugar hal unha pequena capela en ruinas e a uns 40 máis adiante, á esquerda, un camlño leva ao castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. nº 122, a 42º 42' 58" latltude N. e 8º 09' 21" lonxitude O; altitude 550 m. Descripción: Posúe un recinto central de forma ovalada que mide de N-S, 60 me de E-0, 38 m, protexido por unha muralla que acada uns 4 m de altura -na súa cara interna- no NE, reforzándose as defem¡as no sector septentrional, máis vulnerable, cun pequeno foxo situado no NO. A porta de acceso actual é nova, orientada ó E. Aínda que alterado polos traballos agrícolas, un segundo recinto duns 18 m parece bordear a zona S, protexido por unha pequena muralla. Emprazamento funcional: Franqueado por dous cursos de auga, o castro domina unha ampla zona de cultivos, excepto o N. NE. que é monte de eucaliptos e carballos. Folclore: "Cando as vacas pelexaban ou bailaban enriba do castro, os mauros queixábanse de que lles caía terra enriba". "Tíranse pedras dun castro a outro". "Hai unha porta no naciente". Outras referencias folclóricas de mauros que dexaron curo e muíños que se oían resoar están recollldas en Filgueira e García Alén (1956, 127). Observacións: Unha parte da muralla foi destruida para facer o novo acceso, xa que o recinto está cultivado. Bibliografía: Citado por Filgueira e García Alén (1956, 127) e Taboada Chlvlte (1973, 602).

15.- CASTRO DO CORPIÑO. Localización: Situado a 400 m E. NE. do lugar do Corpiño, parroquia de Losón. O acceso realízse pala estrada de Prado-As Cruces ata o Corpiño, onde un camiño a man dereita leva á lgrexa parroquial; de aí, continúa ata o castro. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. nº 121, a 42º 44' 58" latltude N e 8º 12' 18" lonxitude O.; altltude 525 m.

26 - - - - - - - - - - - CARMEN BUXAN

CASTRO DO CORPIﾃ前

10m.

ESCALA GRAFICA O

50m.

Fig. 5.- Planta e perfﾃｭs do Castro do Corpiﾃｱo (Losﾃｳn), segundo L. Xulio Carballo Arceo (1989).

GUIA DOS CASTROS DE LAL/N . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Descripción: (Fig. 5) Posúe un recinto central de forma ovalada que mide de N-S, 74 m e de E-0, 66 m, cuha zona máls baixa no O; está defendido por unha muralla que acada unha altura máxima de 4 m -na súa cara interna- no sector oriental, máis desprotexldo naturalmente, onde o sistema defensivo se reforza cun amplo foxo. A entrada antiga está situada no SO, hoxe inaccesible debido o denso matorral que cobre esta zona; hal un camiño novo no N. Unha forte muralla, reforzada no exterior cun foxo, protexe ó SE, pero non ten contlnuldade; o denso matorral que cobre a zona S. non permite un achegamento a este posible segundo recinto. Emprazamento funcional: O castro emprázase nunha ladeira de monte con ampla visibllidade, entre os ríos Deza -cara a onde se orienta- e o seu afluente, o Carrio. E un monte de plñeiros, eucaliptos e abundante matorral, con !erras de cultivo no SO. O lugar está cerca das minas de estaño e wolfram de Marza e Ouzido (Brenzos de Abaixo). Folclore: ''Estaba habitado y lo hicieron los moros; hay un tesoro, una viga de oro y alquitrán que si se excava y se roza el alquitrán, estallan los 7 pueblos mas cercanos". "Hay muchas riquezas y galerias subterráneas en donde enterraban a las personas''. Observacións: Na base O. SO. do castro hai unha lgrexa románica asentada, segundo Alvarez Limases (1936, 592) nunha "antiquísima necrópolis". Cerca está o Santuario do Corpiño, onde se mesturan elementos pagáns e crlstláns, e a "Fonte das Dolores" de auga que, segundo a tradición popular, cura as verrugas. Era un lugar de paso importante no camlño medieval de Monterroso a Santiago, que atravesaba o Monte do Carric por Montouto. Achados: Aparecen nos balados anacos de muíños de man redondos e, segundo os veciños, apareceron moedas, cacharros de barro e un forno de pedra. Nos arredores do recinto atoparonse tamén escorias de wolfram e ferro. Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 592) e Filguelra e García Alén (1956, 127).

16.- CASTRO DA GOLETA. Localización: Situado a uns 200 m. E. do lugar da Goleta, parroquia de Camposancos. O acceso realfzase pala estrada de Lalín- As Cruces ata o lugar da Goleta onde, a man derelta, está o castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n!! 122, a 422 45'20" latltude N. e 69 06'54" lonxitude O; altitude 620 m.

CARMEN BUXAN

CASTRO DE A GOLETA

Fig; 6.- Planta do Castro de A Goleta, segundo L. Cuevlllas (1947)

â&#x20AC;˘

GUIA DOS CASTROS DE LALIN Descrición: (Fig. 6) Posúe un recinto central de forma ovalada, que mide de N-S, 76 m e de E-0, 61 m, protexido por unha muralla que acada unha altura máxima - na súa cara Interna- no NO, máls vulnerable. A porta de acceso, feita por interrupción da muralla, está orientada ó E. SE. Un segundo recinto, protexido por unha muralla, bordea a zona oriental. A porta de acceso, situada no SE, fol descrita por L. Cuevillas {1934, 72): " ... el recinto se halla determinado por un muro que, en vez de continuar en la misma linea, se separa en dos, que dejan entre sí un paso de 11 m. de ancho, flanqueado en su comienzo por dos torres triangulares que se unen a los respectivos lienzos de murallas ... " Emprazamento funcional: O recinto está cuberto de matorral e rodeado de terras de cultivo. Observacións: Foi destruida unha parte da muralla na zona S. para facer un camiño ao recinto central e un campo de festa. Aprox. a 1 km. NO. do castro está a necrópole megalítica de Oirós. A 100 m. N. NO. do castro hai una mámoa que L. Cuevillas interpretou como unha torre exenta, en relación coa defensa do recinto. Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1.936, 586) e Filgueira e García Alén (1956, 125); López Cuevillas fai un estudio do conxunto en varios traballos (1934, 72; 1947, 52; 1953, 113, 114; 1973, 268e272).

17.- CASTRO DE GALEGOS. Coñecido popularmente como "A croa" Localización: Situado a 150 m N. do lugar de Galegas, parroquia de Galegas. O acceso realízase pala estrada de Lalín- As Cruces ata A Goleta; de aí, cóllese unha pista a derelta que.leva a Galegas e desde o lugar, un camiño leva directamente ao castro. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. no 122, a 42º 46'20" latitude N. e Bº 07'34" lonxitude O; altltude 450 m. Descrición: (Fig. 7) Aproveita un pequeno alto bordeado parcialmente por un regato que vai dar ao Arnego e que serve de defensa natural na zona N, oncfe a pendente é máis pronunciada. Posúe un único recinto de forma circular, cun diámetrq aprox. de 50 m, protexido por unha muralla que acada a máxima altura -na súa cara Interna- no sector meridional; as defensas se reforzan no sector occidental cun foxo. A porta de acceso, feita por interrupción da muralla, sitúase no E.

30 - - - - - - - - - - - - - CARMEN BUXAN

CASTRO DE GALEGOS

10m.

1 ESCALA GRAFICA O

SOm.

Fig. 7.- Planta e perffs do Castro de Galegas, segundo L. Xullo Carballo Arceo (1989).

-1 GUIA DOS CASTROS DE LAL/N . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Emprazamento funcional: O castro está emprazado nunha ladelra de monte con plñeiros, carballos e matorral, orientado cara ao Arnego e dominado un pequeno val, con !erras de cultivo, no S. Neutros tempos funcionaron varios muíños. Folclore: González Reboreda {1971, 82) recolle lendas de mouros que vivían no castro e traes de ouro que hai enterradas nel. Observacións: Alvarez Limases (1936, 590) sitúa nesta zona un castelo propledade de D. Diego Gómez de Deza, destruído polo arcebispo Berenguel de Landoira nas loitas cos nobres galegos no s. XIV. A igrexa parroquial é de estilo románico. Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 590) e Fllguelra e García Alén {1956, 126).

18.- CASTRO DE PALMOU. Coñecldo popularmente como "Couto do castro" ou ''Agro do castro" · Localización: Situado a 400 m N. de Palmou, parroquia de Palmou. O acceso realízase pola estrada de Lalín -As Cruces; ao pasar Bermés, cóllese unha pista á dereita que val a Palmou e de aí, un camiño leva directamente ao castro. Coordenadas xeográficas: M.t.n. n2122 a 422 44' 07" latitude N. e 52 07' 08" lonxitude O; altltude 574 m. Descrición: (Flg. 8) Posúe un único recinto de forma ovalada que mide de N-S, 88 m e de E-0, 73 m, protexido por unha muralla destruída no S. SE. debido aos cultivos; conserva na zona S. SO, máls desprotexida naturalmente, restos dun laxo con parapeto exterior e non se observa nlngunha entrada antlga. López Cuevillas {1973, 261, 262) apreciou varios antecastros na zona NE. que non se observan na actualldade. Emprazamento funcional: Moi alterado polos traballos agrícolas, está rodeado de terras de cultivo, sobre todo, nos lados E. e S. Folclore: "Hal tres trabes subterráneas: unha de ouro, outra de marfil e outra de al trál). Se se lle toca a de alcatrán, lncéndianse oito parroquias". L. Cuevillas (1953, 121, 122) recolle referencias folclóricas sobre mauros que o habitaban, un muiño que moía ralos e chaves de ouro e alcatrán.

32 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _...._ _ CARMEN BUXAN

CASTRO DE PALMOU

IOm.

ESCALA GRAFICA O

50m.

Fig. _s.- Planta e pefís do Castro de Palmou, segundo L. Xullo Carballo Arceo (1989).

GUIA DOS CASTROS DE LALIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Observacións: Cerca do castro hai un camiño real que viña desde O Castelo (Cadrón) a Bermés. A igrexa parroquial é de estilo románico. Bibliografía: Citado por Fllgueira e García Alén (1956, 127) e descrito por López Cuevlllas (1953, 101, 121, 122; 1973, 261, 262, 277).

19.- CASTRO DE PALIO. Localización: Situado a 350 m N. do lugar de Palio de Arriba, parroquia de Rodís. O acceso realízase pala estrada de Lalín - As Cruces ata A Goleta, onde se calle unha pista a mán dereita que leva a Cercio e Palio; pouco antes de chegar ao lugar e á esquerda da pista está o castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. nº 122, a 42º 45' 28" latitude Ne 8º 06' 01" lonxitude O.; altltude 480 m. Descrición: Posúe un recinto central de forma circular, cun diametro aprox. de 80 m., protexldo por unha muralla que acada no sector meridional, máis vulnerable, uns 4 m. de altura - na súa cara interna -; as pendentes naturals son máis pronunciadas no NO, polo que o sistema defensivo sereforza no NE. N. por un laxo no que se intercala un pequeno bastión. A porta de acceso sltúai;¡e no SO., leila por Interrupción da muralla. Un segundo recinto duns 40 m. de ancho ocupa a zona SO., protexldo por unha muralla que levanta sobre de 1 m. -na súa cara interna. Emprazamento funcional: O recinto, difícil de observar por estar cuberto de maleza e plñeiros, domina unha cara N. de bosque, mentres que no S se dispoñen as !erras de cultivo e o hábitat actual. Folclore: "Estaba habitado polos mauros, que deixaron alí maltas causas, entre alas un camiño". "Hai encantamentos e ouro". Observación&: Os terreas situados nas inmediaclós do castro, pala parte meridional, son coñecldos como "agros do castro". A igrexa parroquial é de estilo románico. Bibliografía: Citado por Filgueira e García Alén (1956, 127)

20.- CASTRO DE CADRÓN. Coñecido popularmente como "A croa".

CARMEN BUXAN 3.4 - - - - - - - - - - - - - - - -

Localización: Situado aprox. a 1 km SO. do lugar do Castelo, parroquia de Cadrón. O acceso realízase pala estrada de Lalln - Agolada; ao chegar 6 lugar do Castelo, cóllese un'camiño á esquerda e a uns 200 m. outro á dereita, que leva directamente ao castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n!! 122, a 42!! 44' 20" latitude N. e 8!! 04' 48" lonxitude O.; altitude 464 m. Descrición: Situado nun coto bordeado en case a súa totalldade polo rego das Aballas, que asegura a defensa do recinto, con pendentes máls pronunciadas no sector occidental. Posúe un recinto central de forma semellante a ovalada, que mide de N-S, 65 m. e de E-0, 91 m., protexido por unha muralla felta con abundante pedra. Non se aprecia ningunha entrada antiga. Un segundo recinto duns 23 m. de ancho bordea o sector oriental, protexido por unha muralla de iguais características que as do prlmelro. Emprazamento funcional: Existe dlficultade para observar o conxunto, dado a abundante vexetaclón queo cobre. O recinto é un monte de plñelros, eucaliptos e abundante matorral; as terras de cultivo sltúanse no NE, cara ao hábl- . tat actual. Observacións: Zona de abundantes afloramentos rochosos, cerca do lugar do Castelo está a Ponte das Aballas, lugar de paso do camiño real cara a Bermés e do camlño medieval Monterroso-Santlago. Bibliografía: Citado por Filguelra e Garcla Alén (1956, 125)

21.- CASTRO DA VEIGA. Coñecldo tamén como "Castro da Ponte" Localización: Situado a 400 m SO. do lugar de Ponte, parroquia de Veiga. O acceso realízase por unha pista que val á Velga desde a estrada de Lalín Agolada e a pouco menos de 1 Km. do cruce, un camlño á esquerda leva directamente ao castro. Coordenadas xeográflcas: N. T. N. no 122, a 42!! 42' 20" latltude Ne 8!! o4' 09" lonxitude O.: altltude 616 m. Descrición: Posúe un único recinto orientado ao NE, de forma circular e cun diámetro aprox. de 58 m, emprazado nun coto entre daus regos, con pendentes relativamente pronunciadas a excepción da zona S., máis desprotexida naturalmente; está defendido por unha muralla que é máls elevada - na súa cara Interna - no S.. onde as defensas se reforzan cun foxo; na cara N. NO quedan restos dun foxo, moi cegado na actualidade por unha densa vexetación. A en-

GUIA DOS CASTROS DE LALIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 trada do recinto poderla situarse no NE, aínda que non se ve con clarldade debido ao abundante matorral, pero esta zona está protexida por unha liña de tres murallas de terra que, a modo de parapetos, seguen a pendente da ladeira. Emprazamento funcional: Situado nunha zona áspera de abundande matorral e moitos afloramentos rochosos, cunha vlsibllldade moi ampla e ter~as de cultivo orientadas ao NE. E., nos lugares de Ponte, A Veiga e Carballeda. Folclore: Referencias dos veciños á aparición de ouro e que nel habitaban os mauros. Bauza Brey (1952, 145) cita outras referencias folclóricas sobre barras de ouro e alcatrán. Observacións: Unha leira situada cerca do castro, en dirección NO, coñecida como "cho usa de o uro".

O Interior do recinto está cheo de buratos faltos por excavadores clandestinos e actualmente, estan desbrozando os arredores para facer prados. Achados: Bauza Brey {1952, 145) cita unha referencia dos veciños sobre a aparición no castro de vasos de cerámica entelros. Bibliografía: Citado por Bauza Brey {1952, 145) como "Castro da Ponte"

22.- CASTRO DE PARADA. Localización: Situado a 300 m. E.SE. do lugar de Parada, parraoquia de Parada. O acceso realízase pala estrada de Lalín - Agolada, collendo unha pista á derelta que leva a Parada e Alperlz; pasada a igrexa e a uns 100 m. antes de chegar ao lugar, un camlño á dereita leva ao castro. Coordenadas xeográficas: M.t.n. n2 122, a 422 43' 35" latitude N. e 82 01' 45" lonxitude O.; altitude 523 m. Descrición: Posúe un recinto central de forma ovalada, que tal un arco arredor dun afloramento rochoso máis elevado que ocupa a zona E. NE e serve de defensa natural, cunha forte pendente cara ao río Arnego. O recinto, que mide de N - S, 106 m. e de E - O, 74 m., está defendido por unha muralla que é máis elevada -na súa cara interna - no S., máis desprotexido naturalmente, onde as defensas se reforzan cun pequeno foxo con parapeto externo no SE. A porta de acceso sitúase no S. SE., feíta por interrupción da muralla. Un segundo recinto duns 48 m. de radio bordea a zona meridional, protexl· do por unha muralla que acada uns 3 m. de altura -na súa cara interna- na melada oriental.

36 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..

CARMEN BU"XAN

Emprazamento funcional: Emprazado nun monte de matorral e plñeiros, en torno ao castro hal prados e terras de cultivo a e><cepción da zona E.. onde hai unha pendente pronunciada cara ao rlo Arnego. Pela belra N. do castro corre un regato .. Folclore: "Os romanos tiñan cabalas que lan beber á Ponte dos Cabalas". "Os castros son visibles desde uns a outros". "Hal unha pedra de pizarra na croa cunha incisión en forma de media lúa, feita polo movemento dos canóns ao xlrar". "Hal un ha viga de o uro e outra de alcatrán que van do castro á igrexa de Melxomín". Observacións: Pala zona pasaba o camlño medieval, do que forma parte posiblemente- a Ponte dos Cabalas, que unla a zona de Ventosa (Agolada) cos enlaces de Ourense cara a Santiago; o lugar de Alperlz conserva unha lgre><a románica do S. XII. Aprox. a 1 km. S. do castro, no cruce que leva a Alperiz, está o conxunto megalítico de Parada de Alperlz, composto de varias mámoas, algunha con gravados serpentlformes, e unha orlxinal agrupación coñeclda como "Altar do sol". Achados: Aparecen anacos de muiños redondos nos balados que hai nos arredores do castro. Bibliografla: Citado por Alvarez Llmeses (1936, 596), Filguelra e Garcla Alén (1956, 134) e Bauza Brey (1957, 145'). 23.- CASTRO DE GOIAS. Localización: Situado a 500 m. O. do lugar de Cotarelo, parroquia de Golás. O acceso realfzase pala estrada de Lalín - As Cruces; aprox. a 2 km, tómase unha pista á derelta na curva coñecida popularmente como "VOlta dos bidos" que leva a Cotarelo; a uns 300 m. a man esquerda está o castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n!1 122, a 42!1 41' 15·· latitude N e 8!1 06' 47" lon><itude O; altltude 659 m. Descrición: Posúe un recinto central de forma ovalada que mide de N-S, 100 m. e de E-0, 88 m., protexldo por unha muralla que acada pouco máls de 1 m. de altura -na súa cara Interna- na metade septentrional, máls desprotexlda naturalmente. Na actualldade hai dúas portas de entrada: unha no N., que parece moderna, e outra no E, máls cegada, aínda que parece a antlga. Un segundo recinto rodea ao central, máls visible na zona occidental, onde está protexido por unha muralla e un foxo, mentres que no lado N. se defende cuntia muralla e no E. móstrase desfigurado polos cultivos.

GUIA DOS CASTROS DE LALIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Emprazamento funcional:O recinto, cultivado en boa parte, domina unha ampla zona de cultivos no sector E., cara a onde se orienta, mentres que no resto predomina o matorral xunto con bosque de carballos e castiñelros. Folclore: "Os que se meten na cava, saen transformados en animais, por encantamento". "Era a capital dos mouros". Outras referencias folclóricas sobre camiños subterráneos, mouras que lle daban millo aos porcos e regalaban curo e a presencia de trabes ata o castro de Donramlro, foron recollidas por Fllgueira e García Alén (1956, 126) a través de Alvarez Limases. Observacións:O castro e o seu entorno están senda expoliados sistemáticamente con detectores de metals. Na base da muralla, no E., hai unha cava. Achados: Nos muros e nos agros que rodean o castro atopáronse anacos de muíños circulares e planos, restos de barro cocido e cerámica moi fragmentada. Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 591 ), Filguelra e García Alén (1956, 126) e Taboada Chivite (1973, 602).

24.- CASTRO DE XAXÁN. Coñecldo popularmente como "Castriño da Barrelra" ou da "Pena". Localización: Situado na Barreira a 250 m. SO .. do lugar de Souto, parroquia de Xaxán. O acceso realízase pola estrada de Lalín ás Cruces, ata A Hermida, onde se colle unha pista á dereita que leva ao lugar de Souto; pola prlmeira pista á derelta e a uns 150 m. a man esquerda está o castro. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. no 122¡a 42º 40' 35" latitude N. e Bº 06' 43" lonxltude O.; altitude 580 m. Descrici6n: Posúe un único recinto de forma circular duns 30 m. de diámetro, protexldo por unha muralla que non levanta máis de dous metros de altura. Un foxo mol suave parece intuirse en todo o sector septentrional, máls vulnerable. Actualmente ten dúas entradas: unha moderna situada no NO. e outra no SE., onde a muralla é máis baixa. Emprazamento funcional: Situado a 1 km. S. do castro de Cotarelo (Golás), existen terras de cultivo na zona E., por onde corren algúns regatos.

Ja ......................................

CARMEN BUXAN

Observaci6ns: Parte da muralla fol destruida recentemente cunha pá excavadora. Antlgamente a parroquia denomlnábase de A Pena. Bibliografla: Citado por Xavier F. Noguelra. Festas de Lalín 1988.

25.- CASTRO DE FILGUEIRA. Coñecldo popularmente como "Pena da Cunea" ou 'Pena do Coto". Localizaci6n: Situado a uns 500 m. ó NO. de Cima do Alle, parroquia de Fllguelra. O acceso realízase desde a estrada de Lalín -Santiago, collendo no fondo do Alle unha pista á dereita que leva a Outelro e Fllgueira; a prlmeira pista á esquerda sen asfaltar e sen sinallzar leva á Cima do Alle; de aí parte un camiño ao castro. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. nº 122, a 42º 40' 52" latitude N. e 8º 08' 35" lonxitude O.; altitud 590 m. Descrici6n: Presenta un único recinto de forma circular cun dlametro aprox. de 90 m., protexldo por unha muralla balxa -sobre de 1 m. de alto- e moi arrasada, sobre todo, na zona N.; conserva restos dun foxo, actualmente mol cegado, na zona O .. Non se observa ningunha entrada antiga. Emprazamento funcional: Emprazado nun alto de ampla vlsibllldade, o recinto é monte baixo, con fértiles larras de cultivo, sobre todo, no E. Observaci6ns: O castro está atravesado por unha liña de postes de tendido eléctrico de alta tensión. A 800 m. NO, xa nos límites con Santlso, hal un grupo de mámoas. Achados:Aparecen, segundo os veciños, restos de muíños circulares e tallas, a 100 m N. da Cima do Alle, nunha leira denominada "agro do castro". Bibliografla: Inédito

26.- CASTRO DE DONRAMIRO. Coñecido tamén como "Castro do Monserrat" Localización: Situado no Monte Monserrat, no lugar denominado "Alto de Vales", parroquia de Donramlro, a 150 m. SE. da lgresa. O acceso realízase pela estrada que vai de Lalín ata a carballeira do Monserrat; pouco antes de che-

GUIA DOS CASTROS DE LALIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .~39 gar, a man derelta, está o castro. Coordenadas xeográficas: M.N.T. n!! 154, a 42!! 39' 20" latitude N. e 8!! 07' 00" lonxltude O.; altltude 595 m. Descrición: (Fig. 9) Posúe un recinto central de forma ovalada, que mide de N-S, 80 m. e de E-0, 93 m, protexldo por unha muralla máls pronunciada no O. e case Imperceptible no sector sudorienta!, que resulta moi desprotexldo naturalmente. A porta de acceso de aspecto máis antlgo está situada no S. SE. Un segundo e amplo recinto bordea a zona sudorienta!, protexldo por unha muralla. López Cuevlllas (1973, 202) observa unha complicada estructura na disposición de varios antecastros, hoxe dHlcll de ver polas modlflcaclóns sufridas no entorno. Emprazamento funcional: Practlcamente rodeado de terras de cultivo, excepto no O., onde hai unha carballeira. Folclore: "Os vellos din que alí hai dúas columnas: unha de ouro e outra de prata e que no caso de xuntarse, estoupan". "Alí vlviron os mauros que delxaron tesauros e armas". "Había our~ nps tempos dos romanos". Observacións: O conxunto está mol alterado debido aes labores de cultivo, á construcción de noves accesos e ao crecemento da vlla; no recinto central hal Instalados actualmente unha antena de radio e un gran cartel de publlcldade. Achados: Aparecen anacos de mulños redondos e barqulformes. Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 588) e Filgueira e García Alén (1956, 125), fol descrito por López Cuevlllas (1973, 262).

27.- CASTRO DE CABRAS. Coñecldo popularmente como "Pena do Castro". Locat.ización: Situado a uns 400 m N. de Castro de Cabras, parroquia de Castro. O acceso realizase pola estrada de Lalln -Aodeiro e nas Tecedelras, cállese unha pista á esquerda que val a Castro de Cabras; de al, un camiño leva ao castro. Coordenadas xeográficas: M.T.N. n!! 154, a 42!! 38' 43" latltude Ne 8!! 00' 13" lonxitude O.; altltude 704 m. Descrición: Posúe un único recinto de forma aparenll!mente ovalada que ocupa unha-superflcle aprox: de 0'98 Hra e aprovelta as condlclóns de defensa naturals que ofrece o terreo, a pé dunha ladelra entre dous regos e rodeado de fortes pendentes, excepto no sector meridional; está protexldo por unha muralla; menos o E, que queda defendido por un rochelro natural. A porta de acce-

40 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..

CARMEN BUXAN

so sltúase no O. SO., e foi descrita por L. Cuevillas (Fig. 1O) en forma de calexón; Carballo Arceo (1989) considéraa feita por Interrupción da muralla. Emprazamento funcional: O recinto emprázase nunha zona de carballos e abundante matorral, con terras de cultivo nas zonas balxas, sobre todo, no sector meridional. Observacións: A densa vexetación que cobre o recinto non permite unha visión mol achegada do conxunto. Nesta parroquia hai referencias da existencia de varias mámoas e da aparición de un puñal de cobre con lengueta e tres puntas de trecha tipo Palmella, Inventariadas no Museo de Pontevedra. Bibliografía: Citado por Alvarez Limases (1936, 536), Filgueira e García Alén (1956, 125) e López Cuevillas (1934, 72; 1973, 272).

GUIA DOS CASTROS DE LALIN ................................. 41

CASTRO DE DONRAMIRO

ESCALA GRAflCh

SC!m.

Fig. 9.- Planta e perfís do Castro de Donramiro, segundo L. Xulio Carballo Arcea (1989).

42 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . CARMEN BUXAN

CASTRO DE CABRAS

CASTRO DE GRESANDE

E.se.ALA Fig. 10.- Portas de acceso (L. Cuevlllas, 1934).

1: lo o..s

GUIA DOS CASTROS DE LALIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

V.- SITIOS DE CATALOGACION DUBIDOSA COMO CASTROS -------------------------------------------------------------------1.- CASTRO DE ANZO. Localización: Situado no lugar de Castro, parroquia de Anzo. O acceso realízase pela estrada de Prado-As Cruces, pouco antes de chegar á igrexa, á belra dereita da estrada está o sitio. Coordenadas xeográficas; M.T.N. n2 122, a 422 43' 09" latltude N. e a2 11' 22" lonxltude O. Folclore: Referencias aos mouros. Achados: Segundo un veciño, facendo obras de explanación, apareceron tellóns e un cacharro de barro. Bibliografía: Citado por Alvarez Llmeses (1936, 583), Filguelra e García Alén (1956, 124) e por Taboada Chivite (1973, 602). Na actualldade, o lugar converteuse en fincas de cultivo e fixéronse maltas obras de explanación, polo que a configuración típica castrexa non se pode ·apreciar.

2.- CASTRO DE MOIMENTA. Localización: Alvarez Llmeses (1936, 594) cita a presencia dun castro xa convertido daquela en zona de cultivo no lugar de "Tralairexe"; hoxe ese topónimo é descoñecido. Existe o topónimo de "O Castrellño , frente á pista que val a Moimenta, onde se localizan restos ri• 1nha torre medieval. Folclore: Landas de vigas de aura e alcatrán, que van desde o castro á lgrexa e á antlga torre desaparecida Observacións: Abundantes achados da época romana na zona, restos medlevais e restos de fundición antlgos. Existe no lugar un camiño real e algunhas mámoas. Bibliografía: citado por Alvarez Limases (1936, 594), Fllgueira e García Alén (1956, 127) e Taboada Chivite (1973, 602).

44 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . CARMEN BUXAN 3.- CASTRO DE LEBOZÁN. Na parroquia de Lebozán non se atopa ningún indicio de asentamento castrexo. Bil:)liografia: Citado por Filgueira e García Alén {1956, 126).

4.- CASTRO DE SANTISO. Referencia toponímica duns agros denominados "0 castro" situados a 300 m SO. da lgrexa de Santlso, onde non existe ningún Indicio de asentamento castrexo.

5.- CASTRO DE SELLO. Na parroquia de Sello, a 500 m SO. do lugar de Cima de Sello, existe un pequeno coto denominado "0 castro" sen que o lugar .reúna características castrexas. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. n2 122, a 422 42' 01" latitude N. e 82 06' 56" lonxitude O. l-:lal outro sitio no lugar de Vllameá denominado "Agros do castrelo" sen Indicios de asentamento. Folclore: Hal unha mina subterránea desde a ''Cova da Xila" ata o castro. Bibliografía: Citado como µn pequeno coto denominado "El Castro" por Alvarez Limases {1936, 597).

6.- CASTRO DA XESTA. Existe o topónimo de "O Castrellño" ou "Coto do castrelo" no lugar de Costoia, parroquia da Xesta, sen que o sitio reúna características castrexas. Coordenadas xeográflcas: M.T.N. n2 154, a 422 37' 03" latitude N. e 02 07' 14" lonxltude O.

7.· CASTRO DE CELLO. Non se atopa ningún indicio de asentamento castrP.xo nesta parroquia. Bibliografía: Citado por Alvarez Limeses {1936, 587) e por Filguelra e García Alén {1956, 125).

GUIA DOS CASTROS DE LALIN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 8.- CASTRO DE MACEIRA. Localización: Situado a 50 m E. NE. de Macelra, parroquia de Macelra. O acceso realízase pela estrada de Lalín-Rodeiro, collendo unha pista ao pasar Rodelas que leva a Maceira e Pedroso e no final da aldea, a man dereita, hai un ha granxa e unhas leiras coñecidas como "os castros". Coordenadas xeográficas; M. T. N. n!l 154 a 42!! 39' 42" latitude Norte e 8!! 02· 52" lonxitude Oeste. Descripción: Na actualidade non se observa ningún Indicio de asentamento castrexo; recentemente fixéronse obras cunha pá excavadora que, segundo os veciñon, destruiron parte dunha muralla. Observacións: No lugar de Rodelas hai indicios da existencias de moitas mamoas, así como a uns 500 m Norte de Maceira, nos sitios coñecldos como "Coto da mamuela" e "Coto de Framoriz". Achados: Segundo os veciños, apareceron no lugar restos de cerámica, un forno de pedra, mulños de tipo barquiforme e molla leila. Bibliografía: Inédito.

BIBLIOGRAFIA C I T A D A - - - - - - - - - - Alvarez Limases, Gerardo: "Geografia general del Reino de Galicia" dlrixida por F. Carreras Candí. Barcelona, 1936.

Bouza Brey e López Cuevillas.: "Os oestrimnios, os saetes e a ofiolatría en Gallza". Arquivo do Seminario de Estudos Galegas 11, Santiago, 1929. Bouza Brey, Fermín.: "Dolmene:; con grabados serpentiformes, hacha y rompecabezas nórdicos de la Galicia Central". Archivo Español de Arqueología. Tomo XXVI, 1952. Cañizares, Buenaventura.: "Onomástico de lugares de Deza mencionados antes del s. XV'. Museo de Pontevedra, ehtrega no 14: 1946, páx. 74-101. Casas Torres, J. M.: "Galicia. Mapa e índices de localización geográfica de sus parroquias". Santiago, 1976.

Carbal/o Arcea, L. Xullo.: "Poboamento castrexo e romano da terra de Trasdeza". Xunta de Galicia. Dirección Xeral do Patrimonio Artístico e Monumental. A Coruña, 1986. Carbal/o Arceo, L. Xulio.: "A cultura castrexa na bacía media do Ulla". Tese de doutorado. Facultada de Xeografía e Historia. Santiago, 1989.

46 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . CARMEN BUXAN

Fllguelra Va/verde, J. e García Alén, A.: "Materiales para la Carta Arqueológica de la Provincia de Pontevedra". E.M. P., VIII. Pontevedra, 1956. Fllgueira Va/verde, J. e García Alén, A.: "Adiciones a la Carta de Arqueología de la Provincia de Pontevedra''. E.M. P., XIII. Pontevedra, 1959. Filgueira Va/verde, J. e García Alén, A.: "Inventario de monumentos megalíticos". E. M. P., XXXI, Pontevedra, 1977. Gonzá/ez Reboreda.: "El folklore de los castros gallegos". Universisdade de Santiago, 1971.

López Cuevillas, Florentino.: "Puertas de los castros gallegos". Anuario del Cuerpo Facultativo de Archiveros, Bibliotecarios y Arqueólogos. Volumen 11. Madrid, 1934. López Cuevi//as, Florentino.: "Particularidades curiosas de algunos castros de la comarca de Lalín". Separata del Boletín del Museo Arqueológico de Orense. Tomo 111. 1947. López Cuevillas, Florentino.: "Prehistoria" Historia de Gallcia dlrixlda por Ramón Otero Pedrayo, Tomo 111. 1947. López Cuevi/las, Florentino.: "0 castro "A cibdade" en S. Cibrán de Lás". NOS nº 10, 1922. Martinez Cortizas, Antonio.: "Evaluación y cartografla de recursos edáficos de la comarca de Lalín". Tese de Licenciatura, Facultada de Bloloxía. Santiago, 1988. Martlnez López, Jase e Sobrino Lorenzo-Ruza.: "Pretroglifos de la comarca de Lalín". Cuadernos de Estudios Galegas, XIII nº 39. Santiago, 1957. Miralbés Sedera, Rosario e outros.: "Mapa de límites de las parroquias de Galicia". Servicio de publicaciones da Universldade de Santiago, 1979. Taboada Chivite, Jesús.: "Las leyendas castreñas''. IX Congreso Arqueolóxico Nacional, 1965. Taboada Chivite, Jesús.: "Addenta et corrigenda" Historia de Gallcia dlrlxlda por R. Otero Pedrayo. V. 111, Buenos Aires, 1973. Torres Luna, Pilar e outros.: "Geografía de Galicia", Edit. Xuntanza. A Coruña, 1986. Risco, Vicente.: "Los tesoros legendarios de Galicia" Rev. de Dialogas y Tradición Popular IV, Cuaderno 3º, 1950. Romero Masiá, Ana.: "El habitat castreño". Colexio de Arquitectos de Gallcla, Santiago, 1976. Sáa (de) Bravo, Hipó/Ita.: "Rutas del Románico de la Provincia de Pontevedra" Ed. Caja Rural Provincial de Pontevedra. Vigo, 1978.

• •

&®

~GALEGOS

i. ®

a®

eti!..._rnóo....'·.. -~.µ,,

• ,fl!I" AGoMo.. '~

fSc.AMPOSANCOS

LOSO'N

a®

··pnRO'ü.··tL.···

~-' l'IADRlNAN

/ ,--

~ BERMES

~E.l~OM

.....

~SELLO

... ····

ª®

~A VEIGA

'': . ,®coto..refo

:AiJa!l!I

'-·· ...·

··.~_Cimo.

do Alle

:.... ,.LSou.~

. . -&

XAXÁ:re

~GOIÁS

HACEIRA

--- -, .

~BOTOS

',,_. ALB~REL.L.OS .

©llli

~CIA ''

1 1

•©·"/

-s tomé .,.. o.n

1 A~ XfSTA

tet

!.000

---

Z.000

3.000

•

4.ooo

S.ooo

'·ººº""