Tartea 2OO4ko apirilaren 20a

tartea 2OO4ko apirilaren 20a

asteartea

03

06-07

Xiba euskaljokoak

Txotxongilo testa

Lehenengo proba rnaiatzaren 1 ean egingo da. Andoamen

Titiriteroen topagunea Zuganam urdin

04-05 Hondarribia, irudietan Herriko 300 postal jasotzen dituen liburu bat argitaratu dute

02

biga.rrena tartea 2004~o ap r ÂĄaren 20a

"

~

f

Jessica Lange aktoreajaio zen 1949ko apirilaren 20a Minnesotan jaio zen Jessica Lange aktorea, eta, bere aitaren lana zela eta, hainbatetan aldatu behar izan zuen bizilekuz. Unibertsitatean hippy mugimendua ezagutu eta maitatu zuen; ondoren, Parisera bidaiatu zuen. Ameri' ketako Estatu Satuetara bueltatu zenean, modelo eta zerbitzari lanetan aritu zen, harik eta Dino de Laurentisen eskutik zinemaren mundura iritsi zen arte. King Kong film ezagunean parte hartu zuen, King Kongen andregaiarena eginez; 25 urte zituen. Zinemako sasoirik onena 1980ko hamarkadan izan / zuen; garai hartako filma da The postman a/ways rings twice (1980). Pixkanaka, gero eta ospe handiagoa lortu zuen, batez ere Hollywoodeko akademiak Oscarretarako izendatu zuenean. Si Osear jaso ditu, gainera; lehena 1982an, Tootsiefilmagatik; eta bigarrena, 1994an, B/ue Sky-Ă­l egindako lanarengatik. Sari horiez gain, 2002ko irailean Donostia Saria eskuratu zuen Donostiako Zinemaldian.Aktore ilehori honek hainbat bidetatik jo behar izan du, zinema industriaren inposizioak onartu gabe bere jardunbidea duintasunez aurrera eramateko.

A.n.i.JDalien larruaren alde ALEMANIA Hamaika ekitaldi egin ohi dira animalien eskubideak aldarrikatzeko eta tratu duina eskatzeko. Atzo, A1emanian egin zuten protesta, eta, kasu honetan, autoetan animalien larrurik ez erabiltzeko deia egin zuten. A1emaniako elkarteak behi baten hilketa irudikatu zuen auto baten gainean. bernd weisbIpd / epa

BRASll..

Espaziorako bidaia Brasilgo auto industria krisian dagoela eta, autoak saltzeko eskaintza berezia egin du Volkswagen enpresak. Ekainaren 27a bitartean. euren zerbitzuak erabiltzen dituztenen artean. espaziora bidaiatzeko sariazozketatuko dute. Irabazleek 2005 edo 2006an egingo dute bidaia.

, ,

o

GAOR

.'

o" o o

@

"o • ,

.

kirola tartea 2004ko ap,nlaren 20a

03

Badator Xiba! ;Euslrnl I::I.*ªrrt~P.:.~J~Q. ~~. J:ºJ~Q . ~~.;r.Q~~~r.?:. 1. 'P.?p~~~. ~~ª~.r.?:.............. ~eheI!~an.. l.l~~º. ~.; .A:!:t.sl.Q~.~P.:. ~~. q~~. !.~P.:~P.:. ~QP~*ª.~................ ..................................

'Ibpaketak: Maiatzaren 1ean: Andoainen Maia tzaren 8an: Saran.

Maiatzaren 15ean: Elizondon.

Maiatzaren 22an: Gasteizen Maiatzaren 29an: Areatzan.

I Hainbat froga gainclitu beharko clituzte topaketetan parte,ha.rtuko du ten ek ~nder

f.

arro~be ¡ argazk, press

11

11Txingak erarnan beharko clituzte, besteak beste. garo garaoalde ¡argazk, pres.

Azkenjaialdia: Ekainaren 12-13an.

_____-'-'tallJld:ueeaak..osatLLdir.a_Jaialdia maiatzareo Jebenean egingo duten arren, aurretik parte-hartzaileak trebatu egingo dituzte, jokoen nondik ' Euskal Herrien arleko Euskal Joko norakoak ongi ezagutzeko. Hala egingo dute eta Jolasen l. Topaketak hastera doaz. Maiaondoren beste herrietan ere. tzaren lehenean egingo dute lehen topaketa, Giro paregabean egingo dituzte jalaldl Andoa inen, Santa Krutz jaien egitarauaren guztiak; Andoainen, esaterako, Santa Krutz barnean. ¡aietan antolatu dute topaketa. Igerateglren Ikastolen Elkarteak beste erakunde baarabera, garrantzitsua da ¡ai glroa sortzea tzuekin batera a~tolatutako topaketak dira, Hala, topaketetan, frogez gain, musikanak, Euskal Joko tradizionalak berreskuratu, zabertsolariak etC! ha inbat ikuskizun zango harberritu eta indartzeko xedez. lgor Igerategi direla ziurtatú digu. Gainera, parte-hartzalle Xibako kideak eman digu proiektu honen beguztie ntzako afana izango da jalaldiaren rri: «Orain arte, ikastolen elkartean, euskal piondoren. lota landu dugu, Ikaspilota proiektuaren biNahiz eta garrantzitsuena parte-hartzailedez. Horren ondorioz, beste behar batzuk en arteko lehia ez izan, azken jaialdira Intsi nahl zeudela ikusi dugu, eta proiektu horri beste diduten taldeek froga batzuk galnditu beharko mentsio bat eman beharra zegoela konturatu dituzte. Frogak hiru taldetan banatuta daude: ginen, euskal pilotatik euskal joko eta jolas jaso/altxa, garraiatu eta besteak.Taldekide baguztietara zabaldu beharra zegoela; galtzen koitzak multzo bakoltzeko froga bakarra egln eta ahultzen ari diren joko eta jolas asko badidezake. Besteak beste, harri jasotzen, Ingutugulako)). Hala, Xi ba proiektua jarri zuten dean, lasto altxatzen, lokotx biltzen, trontzan abian; Euskal Herrirako egitura bat sortu, eta eta sokatlran antu beharko dute. Baina ez hon Euskal Herrien arteko Euskal Joko eta Jolabakarrik, dantzan ere euren abilezia erakutsi sen 1. Topaketakjarri zituzten martxan. beharkodute.

Aisialdian euskal joko trac;lizionalak susperTalde bakoitza, gutxienez, 121agunek osatzearekin batera, euskal jendartea harrematuko dute; haiekin batera, komenl daordezkonetan jartzeko tresna baliagarria sortu dute. ak eta taldeko arduraduna ere Izendatzea. TalIgerategik azaldu digunez, garrantzitsua da deak 6 mutllez eta 6 neskez osatuak Izango dlproiektua ikastorduetat ik kanpo zabaltzea, ra, halabeharrez. «aisialdiarekin zubiak eraiki behar dira, joko Baldlntza batzuk bete beharko dltuzte, ga~ eta jolasak jai giroan kokatu behar dira, eta kinera, Euskal Herrien arteko topaketetan parrolak duen kutsu elitista hori kendu ». te hartu ahal izateko. Besteak beste, taldeklMaiatzean bost topaketa egingo dituzte: deek gutxienez 16 urte Izan beharko dltuzte; ·Andoainen, Saran, Elizondon, Gasteizen eta horretaz gain, eZln Izango dute parte hartu Areatzan. Ekitaldi horietan, azken jaialdlrako 2000. urtetlk hona Herri Kirol Federazloko Itparte-hartzaileak erabakiko dira . Ekalnaren zentziadun izandakoek.

12-13an egingo dute azken topaketa; IgerateJendeak gustura hartu omen dltu topakegik zehaztasun batzuk eman dizkigu jada: partok, eta oralndik parte hartzeko gogoz dauden te hartu duten talde guztien artean sariak zoztaldeen delak jasotzen dltuela esan dlgu Igeketatuko dituzte, eta jaialdi handi eta berezia rateglk: «Hasieran, eta batez ere lehen urtea izango dela aurreratu dlgu. izanik, jendean Izena ematea kosta egln zalO, balna, plxkanaka-plxkanaka, jende asko anlGipuzkoako topaketa Izango da lematzen an da)). Jendeari «oso Idela poltta» lfuhena, eta jadanik parte hartu behar duten 16 dltu zalola galneratu du NagQre Rodríguez

04

argitalpena tartea 2004100 ap,nlaren 20a

henibat, 300irudi . ª-º-º.Pºf?!?l..

ª~~º

J?g~~!). 4i~~P.: ...

. . . . . . . .._ .

!i!?~ª. ~~~. P.~Pi..ª~

g-º-~ª.~P~J:~P..Yª.~.~...................._ ............._ .

111

Ainara Arratibel

Euskal Herriko txoko eder eta historikoenetako bat da Hondarribia. laz bete zltuen 800 urte. Denborak aurrera egin arren. herriko toki batzuek behintzat. garai batekó itxura dute oraindik: Alde Zaharra eta harresia dira horren lekuko. Bi ezaugarri horiek argi eta garbi ikusten dira. Hondarribiaren sorreraren zortzigarren mendeurrenaren aitzakian Udalak atera duen Hondarribia iruditan liburuan. Bertan, garai bateko Hondarribiko 300 postal jasotzen dira .

Koldo Jauregi bildumagile hondarribitarrak herriko 2.000 postalez osatutako bilduma zuen. Postal gehienak XIX. mende amaierakoak eta XX. mende hasierakoak dira . Jauregi urte askotan ibili zen haiekerosten eta aurkitzen. Udalak bilduma hura erostea erabaki zuen duela zazpi urte, eta herrikoartxiboan jarri zuten: «Jende asko joaten zen 'horiek ikusi eta kontsultatzera.

Batzuek postalak eskuratu nahi zituzten, marko batean ipini eta oparitzeko. Beste batzuek, berriz, euren logelan jartzeko asmoa zuten. Gainera, balio historiko handia dute. Beraz, erosi egin zufen », dio Hondarribiko Udal'L1burutegiko Kote Gebarak. H~rritarren interesa kontuan hartuta, postal guztiak CD batean bildu, eta salgai jartzea pentsatu zuten. Baina hasierako proiektu xume eta polit hura zabalduzjoan zen: (1Inprimategi batera joan, eta irudiez gain, musika sartzea proposatu ziguten CDari bizitasun apur bat emateko. Ondorioz, herriko musikagileekin hitz egitea erabaki genuen:Txomin Artola, M ikel Garikoitz eta Jabi Busto», nabarmendu du Gebarak. Gainera, Txomiñ Sagarzazuk Hondarribiko hizkerei (arrantzaleena, baserritarrena eta kaletarrena) buruzko ikerketa bat egin zuen .

Bertan, hainbat testu eta testigantza jaso zituen. CDan ere horiek biltzea proposatu zuten beste batzuek.

Proiektu hura asmo handikoa zen, baina ez zegoen pertsona bat guztia kudeatzeko. Gainera, kontuan izan behar dal CD batean ezin dela hori guztia bildu . Azkenean, zerbait arruntagoa egitea erabaki zuten, eta, hiru urteko lanaren ostean, Hondarribia iruditan liburua aurkeztu zuten duela aste batzuk. Koldo Jauregi ren 2.000 postaletatik, 300 bildu dituzte bertan.

Horrekin batera, liburuaren aitzakia n Martin Iturbe eta Jexuxmari Mendizabal idazle hondarri bita rrek egindako bertsoak agertzen dira. Postal eta bertsó guztiak ere liburuarekin batera dagoen CDan jasotzen dira. Halaber, aipatutako hizkerei buruzko hainbat testu eta herriko hainbat abesti esanguratsu.

«Orain dela hiru urte, Hondarribiko Musika Eskolak disko bat egin zuen herriko musika ondarea bilduz, eta hori aprobetxatu dugu CDan sartzeko. Guztira, 25 abesti daude: Aste Santuko kantak, jaietakoak eta abar».

FUENTENRABIA . -

Ti~"~ ImQ ju ,n Espal/ola

11Hondanibiko emakume bat, ura eramaten.

2.000 postal h orien artean 300 aukeratzea ez zen batera lan erraza izan. Horretarako, hainbat irizpide erabili zituzten. «Hasteko, hirigintzari lotutakoak sailkatu men, auzo bakoitza kontuan hartuta. Ondoren, urtean zehar egiten ziren jaietakoak hautatu ziren; gero, kirolei lotutakoak, eta azkenik herriko pertsonaiei buruzkoak». Aintzat hartu behar da Jauregiri benetan gustatzen zitzalona postala bera zela, eta ez edukia. Horregatik, postal asko errepikatuak zeuden, eta, horri esker, postal batzuk baztertu ahal izan zltuzten.

Postalek balio historiko handia dute. Izan ere, garai batean Hondarribia nolakoa zen erakusten dute (etxeak, janzkerak, garraloa, herritarrak ... ) Gebararen ustez, aldaketa nabarmena Izan da: «Irudlak ikusiz, herria izaugarri hazi dela konturatzen zara. Herri txiki, xume eta pobre bat izatetik, 1900 urtean zabaltze guneak egiten hasi ziren. Tunsmoa garrantzia hartzen hasi zen, eta arrantza garatzen. Horrela, gaur egungo Hondarriblra intsi gara. Hernaren bizitza ikusten da postaletan».

Gebarak esa n bezala, turismoa betl izan da Hondarriblko ezaugarrteta ko bal. Garal batean ere, hala zen. Ipar Euskal He-

11 Danbor nu.g usit\.

argitalpena tartea 2004ko aplnlaren 20a

05

fUE ·TRRRABIA. - El Ensanche

Lu.

\ti~

t,la n: e:l' Typ< M pi:d.<ur

rritik eta Frantziatik jende asko etortzen zen Hondarribira. Ondorioz, postal asko eta asko turista haiek egindakoak ziren, eta kasu askotan atzerrian ero:¡itakoak dira. " Hori argi ikusten da postaletan datorren testuetan. Izan ere, horietako batzuk gaztelaniazeta frantsesezdaude», gaineratu du Gebarak. Hari bai, postal horietako batzuk Hondarribian argazkigintzaren aitzindari izan zen Tiburcio Berrotaranenak dira.

Oraingoz, 1.500 ale jarri dituzte salgai, eta erantzuna oso ona iza ten ari da: "Hondarribiko turismo bulegoan eta Euskadiko Kutxako bulegoetan eskuratu daiteke 25 eurotan. Jende askok oparitzeko erosi duo Liburua erosi duten gehienak herrikoak dira, balna Aste Santuan turismo bulegora gerturatu diren atzerritar batzuek ere hainbat ale erosi dituzte», nabarmendu du Gebarak. Postal guztiak dagoeneko digitalizatuta daude, eta etorkizunean postalak webgune batean jarriko dituzte. Horrela, jendeak lasai-Iasai kontsultatu ahal izango ditu etxean 1.500 aleak agortuz gero, ikusiko dute gehiago atera ala ez.

Oraingoz, lanean jarraitzeko asmoa dute. Izan ere, Hondarribiak oso historia mardula du: "Gure herria oso aberatsa da alde horretatik. Herri guztietan ez daude horrelako bildumak.

Altxor bat da hau. Galnera, kontuan izan behar da Hondarribia militarren gotorleku izan dela, eta mteres estrategiko handiko gunea zen. Hon dela eta, plano asko egin dira hlriari buruz.Aurten, adibidez, XVIII. mendeko mapa bat erosi du Udalak».

&.epa: Hondarribia iruditan.

Herritar bato soinean arrantzarako sarea. duela

Argitaratzal1ea: Hondarribiko Udala.

SalnewTia: 25 euro.

11Aste Santuko ;rozesiOko prot&hro~Ule ~t. .-

06

titiriteroen topagunea 2()()4lo "P r :aren 20a tartea

Titiriteroen eta txotxongilo ikusgarrien topaleku izan da Zugarrarnurdi asteburuan. Haurren hizkuntza ongi ezagutzen dutela erakutsi dute. JOO urbe/argazlo p<ess

111

Idoia Etxeberria

Txotxongilo begiekinjoan ziren ohera haurrak Zugarramurdin asteburuan. Animaliak zituzten buruan, eta pailazoak, eta maleta hiztunak. Berehala hartu zituen loak, nekatuta baitzeuden; makina bat txotxongilok eta istoriok ehundu zizkieten ametsak. Izan ere, dozenatik gora antzezlan ikusi ahal izan zituzten larunbatean eta igandean, EskualTitiriteroen 5. topaketan. Ikuskizun batetik bestera saltoka 'bili ziren gurasoak, haurrekin hara eta hona.

Akelarreneatik eskolara, eskolatik plazara, pi azatik frontolra ... Begiak zabal-zabalik zeuden etxeko txlklenak. Txotxongiloen galderei erantzuteko prest. Pozik.

Barre algara ka eta oihuka jarri zltuzten umeak Kixka taldeko pailazoek, Salbak eta Palok, larunbateko bazkalondoan. Txuribeltz doktorearen formula mlragarria aurkitu behar zuten denen artean, mln guztlak sendatzeko: Palok oilategla zuelako buru barruan, eta Salbak autobide bat. Umeetako hiru atera zituzten, eta estereoskoploarekln beglratu zleten: orduan, txOP txorrotxioak entzun zlren lehenengo neskatilaren buruan. Bigarrenarenean, bernz, haur negarra' "Panplna Irentsi du, pila eta guzti! >l, esan zuen Salbak, hamtuta. Mutikoak ba-

Txotxongiloak Bi egunean dozenatik gora ikuskizun izan dira haurrentzat

Zugarramurdin

rre egiten zuen. eta gainerako umeek ere bai.

Beste neskatxak, berriz, eskuko telefonoa irentsi bide zuen.Txuribeltzen maleta aurkitzea zen sendatzeko bide bakarra . Maletak ahoa zuela eta hitz egiten zekiela ikustean, Jon Ander izututa joan zen bere amarengana: «Jan egingo nau!». Maletak ez zuen inor jan, baina hai haurrek emandako zapatak eta galtzerdiak. Beteta zegoen gela, eta umeak dantzan eta kantuan jarraraziz amaitu zen ikuskizun entretenigarria. Hori baitzen sendatzeko formula, erritmo bizian mugitzea.

Karmele eta Jabi antzezle eibartarrak ¡Palo

eta SalbaJ duela bi urte joan ziren Zugarramurdira'lehen aldiz, eta giroa gustatu zitzaienez, aurten ere baiezkoa eman dute. Hamar urte daramatzate haurrentzat antzerkia egiten.

«Zaletasun moduan; oraingoz ez gara prof~­ sional moduan ausartu», Karmeleren hitzetan. Beraiek egiten dute dena: agertokia, txotxongiloak: istorioa asmatu ... Txotxongiloak eta antzezpena batzen dituzte. Inprobisazioa oso garrantzitsua da euren lanetan, haurrek parte hartzea nahi baitute. Eta baita lortu ere.

Gustura geratu ziren ikusleen erantzunarekin.

Topaketako gainerako taldeek bezalaxe, mu-

su truk egin zuten lan: irribarre truk, kasu honetan.

Eskolan zen hurrengo ikuskizuna, euskaraz hura ere: Zein palita den Panama. Hartzak eta TigreTxikik Panamarako bideari ekiten zioten, han plata no asko egongo zela pentsatuta. Bidean hainbat animaliarekin egin zuten topo, bitxiak horietako asko. Aretoa gainezka zegoen, ilunetan hamaika buru. Ez zegoen tokirik guztientzat. Deja Bu taldekoak beltzez jantzita, oihal beltzaren aurrean, ikusleek txotxongiloak bakarrik ikus zitzaten. Ahate horia,

titiriteroen topagunea tartea 2004ko aplnlaren 208

igela ... politak ziren txotxongiloak. Mutiko batek lo hartu zuen aitaren besoetan. Arratsaldeko 17:30ak; eguneko laugarren antzezlana. Lo kuluxkaren ordua? Goizeko hamaiketan hasi zen jaialdia, eta beste bost talde falta ziren.

Saina denak ez zeuden lo, ez horixe! Gainera, azkar indarberritu ziren, eskola ondoko plaza n ogitartekoakjan eta korrikaldi batzuk eginda.

EITenderete taldearen txanda zen. Zapo eta Zapa untxiak agertu ziren, bata besteari gaiztakeriak egiteko gertu. Saina istorio horrek berotan sartzeko baino ez zuen balio: gero zetorren kontakizun poto loa: Hay que mojarse. Protes-

ta egitekoantzerkia baitaTendereterena. Satorrak, txoriek, igelak euren natur ingurunea galtzearzegoela esan zieten haurrei. Eta ondoren txotxol1gilo kaskodun bi agertu ziren, obrako .nagusia eta langilea, hondeamakinarekin zuhaitzak eraustera. Sukaeran animaliek aurre egin zieten gizakiei, eta garaitu egin zituzten, baina ¡;¡arbi utzi zuten normalean kontrakoa gertatzen dela. Orduan, zauritutako kaskodunarekin zer egin galdetu zien umeei txorietako batek: «Medikuari deituko diogu ala hementxe bertan lurperatuko dugu? ». Haurrek ez zuten gupidarik izan: «Lurperatu! Lur-

peratu! >l . Lastima antzezlana gaztelaniaz izatea, hitz batzuk ulertzeko arazoak izan baitzituzten txikienek; helduek egin zuten haurrek baino barre gehiago.

Bata bukatuetahurrengoa hasi: musikaz bete zen eskolako plaza .Virabolta taldekoak ziren, eta haiei segika joan ziren haurrak beste plaza batera, eskutik helduta era dantzan. Antzinako garaietako pertsonaiak ziren, On Kixoteren liburu beretik ateratakoak ziruditen eta gaztelania zaharkitua n mintzo ziren.

Denetik ikus zitekeen Zugarramurdin, sorgin-

07

keriaren baten eraginez bezala. Hurrengo orduetan eta egunean ere txotxongiloek bete zituzten txokoak, Euskal Herri osotik etorrita.

Sertako haurrak ondo konpondu ziren hatekin, eta baita beste herri batzuetako umeekin ere.

Anari abeslariaren kontzertuarekin bukatu zen jaialdia. Eta astelehenarekin batera heldu zen errealitatea Zugarramurdira: «Eskolara! », esan zieten atzo haurrei. «Eskolara ez», erantzun zuten haien txotxongilo begiek. Gustura bilatuko lukete eskolara ez joateko errezetaren batTxu ribeltz doktorearen maletan. Datorren urtean izan beharko du ...

08

osasuna tartea

2004ko aplnlaren 20a

Zerda hemodialisia?

11

~

Jabier Agirre

Gehienok ezagutzen dugu, ziurrenik, hemodiallsiaren premia duen pertsonaren bat. Edo, hobeto esanda, hemodialisiari esker bizink ¡arraitzen duen pertsonaren bal. Hemodialisia baita oraindik ere giltzurrunetako gutxlegltasun iraunkor, kroniko eta aurreratua tratatzeko (giltzurrunek funtzionatzen ez dutenean) gehien erabiltzen den metOOoa. 1960ko hamarkaz geroz1ik izugarrizko aurrerapausoak eman dira. Horri esker, terapeutika modua eraginkorragoa da, eta nahi gabeko ondorioak ere murriz1u egin dira. Baina, gero eta prozedura eta' ekipo hobeak izan arren, tratatamendua korapilatsua da oraindik. Halaber, talde terapeutiko osoaren ahalegin bateratua eskatzen duo Sendagile, erizain eta gainerako osasun profesionalen lana garrantzitsua izan arren, erabakigarrienak giltzurrunak hondatuakdituen gaixoa eta haren familia dira. Izan ere, gaixoak, tratamenduaren inguruan gehiago jakiten doan heinean, hemodialisik6 taldearekin batera lan egin ahal izango duo Halaber, analik eta emaitza onenak lortzeko aukera edukiko du, eta bizimodu oso eta aktiboa egin ahal izango duo Alpatu bezala, hemodialisia giltzurrunek huts egiten dutenean ezinbestean erabili behar den terapia besterik ez da. Giltzurrunek beren benetako funtzioa betetzen ez dutenez (OOola iragazi eta garbitu funtseanl. kanpotik makina batek egin behar du lan hori. Gainontzean, ezinezkoa litzateke bizirik jarraitzea. HemOOialisia zer den hobeto ulertzeko, beraz, ezinbestekoa da giltzurrunak zer diren eta zertarako ditugun azaltzea.

Giltzurrunak gernu aparatuko osagai nagusiak dira. Gernu aparatuak zati hauek ditu: -Bi giltzunun: Etengabe gernua sortzen dute. Eta horietan barrena pasatzen den OOola iragaz1en dute.

-Bi ureter: Giltzurrunetan sortzen den gernua maskurirantz.garraiatzen duten bi hodiak edo tutuak dira.

-Maskuria edo puxika: Etengabe sortzen den gernua pilatu, gordetzen duo Beharrezkoa denean maskurian gordeta dagoen gernua kanporatu egiten da. Horixe da, hain zuzen, plxa egltea.

-Prostata: Glzonezkoek dute bakarrik.

Semena edo hazla sortzen laguntzen duen gurUina da. Gaz1aln baten tamalnakoa da.

Uretra: Maskuría kanpoaldearekln lotzen duen hOOía. P,xa egltean gernua hOOi horretatlk kanporatzen da.

Kolpeetatlk eta bat-bateko muglmenduetatík babesteko, gdtzurrunak gantz uganz estalita daude. Gantz horíek kenduz gero, giltzurrunek babarrun forma dutela kusiko genuke.

Ukabi/aren antzeko tamalna dute. Blzkarrezurraren albo banatan kokatuta daude, sabela/dean haln zuen. Gibe/aren eta urdailaren atzeko a/dean daude, blzkarrezurreko barruko pa• retan Itsalslta.

Gi/tzurrunen galnaza/a dlstlralSUa da, eta

Hemodia.lisia Aurrerapausoak eman diren arren, tratamendua korapilatsua da

oraindik ere

'1hl.tamendua Gaixoak. astean hiru clialisi saio egiten ditu.

8aio bak.oitzak. 3-5 ordu artean irauten du, eta erietxean egin ohi dira

bere alderdi ahurrean.hainbat egitura ikus daitezke: gi/tzurrunen arteria bat (horren bidez iristen da gi/tzurrunera odo/ zikina) eta gi/tzurrun zain bat (garbitu edo iragazi ondoren, odo/a zirkulaziora itzultzekol.

Baldintza norma/etan, gizakiak bi giltzurrun ditu. Bi gi/tzurrunak beharrezkoak diren arren, aitortu behar da giltzurrun biek bete-betean funtzionatzen dutenean ('Yo 100ean) behar duguna baino gehiago ematen digute/a. Badira giltzurrun bakarrarekin jaio eta arazorik gabe bizi diren pertsonak. Zenbalt kasutan, pertsonak giltzurrun bat eman diezaioke be re familiako klde edo adiskide batl eta osasuntsu eta arazorik gabe blzltzen larraitu. Dltugun giltzurrunek (normal ea n bi) galzkl funtzlonatzen dutenean gertatzen da arazoa. Hau da, akatsen bat dutenean.

Lehen esa n bezala, odola gl/tzurrunen arterietan sartzen da. Glltzurrunen barruan odol hori garbitu edo Iragazl egiten da. Garbitu ondoren, zalnera Joaten da. Hor pilatutako hondakina (gernual. ureterretan barrena, maskuma era maten da.

Glftzurrunek odolean dauden substantzla kimíkoen kopurua neurtzen dute (sod,oa,

fosforoa eta potasioa, besteak beste). Gorputzean beharrezkoa diren substantzla horien kopurua erregulatzeko. Soberakinak, berriz, kanporatu egiten dituzte.

Substantzia horiek behar Izanez gero, berriz, atxiki edo mantendu egiten dituz1e.

Odoleko hondaklnak Jaten ditugun elikagaietatik, edaten ditugun edarietatik eta gorputz jarduera batzuetatik sortzen dira. Gorputzak energia lortzeko eta ehunak konpondu eta osatzeko erabiltzen ditu elikagaiak. Beharrezkoa duen guztia erabili ondoren, hondakinak odolera bidaltzen ditu. Giltzurrunek odola garbituko ez balute, hondakin horien maila gehiegizkoa izango litzateke odolean.

Kopuru hori kaltegarria izango litzateke.

Odola garbitzeaz gain, giltzurrunek hormona batzuk sortzen eta jariatzen dituzte.

Horien artean ezagunetakoak EPOa eta erreina dira. Odola garbitzearen garrantzia kontuan hartuta, giltzurrunek ezin badute hori egin, ka npoko maki na batek egin beha rko duo Horixe da hemodialisia.

Hemodia/isian gaixoari odo/a ateratzen zaio. Odo/ hori gi/tzurrun artifizial baten antza duen makina batera pasatzen da. Bertan odola garbitzen da. Garbitu ostean odol zirkulazio orokorrera pasatzen da. Hondakinak eta gatz edo likidoen soberakinak kenduz, gaixoen presio arteriala kontrolatzen da, eta substantzia kimikoen oreka lortzen da (sodioarena eta potasioarena batez ere).

Hori da hemodialisiaren funtzioa.

Norma/ean, astean hiru dialisi saio egiten dituz1en gaixoek. Saio bakoitzak 3-5 ordu irauten duo Normalean, bi txanda jartzen dira erietxeetan: astelehena, astezkena eta ostirala edo asteartea, osteguna eta /arunbata. BI txanda horietan goizez, arratsaldez edo gauez egin daitezke saioak. Lan ordutegiaren eta bakoitzaren egoera arabera, galxoak egokien zalon txanda aukeratuko duo Hemodialisia betiko tratamendua da. Hori uzteko aukera bakarra, gaixoari gi/tzurrun bat trasplantatzea da; eta ebakuntza hori ondo ateratzea. Hau da, gaixoak organoa onartu behar du, eta ondo funtzionatu. Zoritxarrez, giltzurrunak ez daude sobran, eta trasplante batzuk ez dira ondo ateratzen. Hori dela eta, gero eta gehlago dira hemodialisia behar duten galxoak.

Gaixoa makinara lotuta dagoenean, eZln daiteke mugltu. Ondonoz, samtan, elkarrekln hitz egiten, teleblsta ikusten edo irakurtzen egoten dlra. Tratamendu gehlenak enetxean eglten dira, eta galxoak hara Joan behar Izaten duo Nefr%go bat, erizalnak eta honen laguntzalle batzuk arduratzen dlra tratamenduaz. Gaixoaren zeregln naguslak hlru dlla' adierazltako egunean ospltalera joan, medlkuak aglndutako botlkak hartu eta neuman ¡atea eta edatea.

Kasu batzuetan, gerta dalteke tratamendua galxoaren etxean bertan egltes HOllek 3-6 asteko prestaketa eskatzen dll Alratsal· de amaleran konektatzen da gal\oa maklna· ra . Gau osoa lotan emango du (dld/lsla E'glten den b,tartean) eta hllrJengo gOlzean maklna kentzen du. HOI n esker, egllnean askdtasun handlagoa Izaten du

osasunaterapiak tartea 2004ko aplnlaren 20a

09

Gehien erabiltzen den barazkia 1I I

Ainara AlTatibel

de, kremarik ez eman, eta erre egiten dlrenak. Erredura horiek oso arriskutsuak izan daltezke, eta berehala sendatu behar dira. Horretarako, lehen urratsa erreduraren galnean tomate xerra bat Jartzea izan daiteke. 15 minutuan erreduraren berotasuna kendu, eta senda-

Gaur egun Europan gehien erabiltzen den barazkietako bat den arren, tomatea Ameriketako herrialde batean aurkitu zen lehen aldiz: Perun, haln zuzen. Gerezi baten tamalna zueñ, eta ez zen Jaten. Italiarrek erabill zuten lehen aldlz sukaldean. XVI mendean gertatu zen hon, eta ordutik aurrera munduko beste txoko askotan erabiltzen hasl ziren. Dituen zapore gozo-garratzei esker, plater askoren osagai izan daiteke: pasta, haragla, arraina ... Baina sukalderako ez ezik, tomatea oso barazki ona da osasunerako ere.

Uda gertu dago, eta dagoneko ikusi d itugu lehen eguzki izpiak. Hori kontuan hartuta, asko izango dira hemendik gutxira hondartzara joaten hasiko direnak. Lehen eguneta n oso garrantzitsua da ordu asko ez egotea, erredurarik ez izateko. Horrekin batera, ezinbestekoa da eguzkitako krema ematea. Krema horiek nahiko koipetsuak dira; ondorioz, a.urpegia koipez betetzen da. eta pikorrak atera daitezke. Hori ez gertatzel<O, osoegol<llnd"'df¡od'--~ ­ tomate zukua. Kontuan izan behar da tomatea oso garratza dela. Horri esker, koipea kentzen du o Bi tomate hartu, zuku bat egin, eta esnearekin (1 di) nahasi. Ondoren, kotoi bat hartu, eta aurpegian eman. Zukua bost egunez gorde daiteke hozkailuan. Badira, bestal-

•

'Ibmatea Sukaldean erabiltzeaz gain., sendagai bikaina da

tzen has ten da . Gamera, zen bat eta lehenago egin, azala ez da kenduko.

Hondartzara joaten ez direnak igerilekura joaten dira. Bertara joaten direnen artean ohikoak izaten dira garatxoak eta onddoak. Erredurekin gertatu bezala, tomatea botika ezin hobea izan daiteke horiek sendatzeko. Tomate batzuk hartu, eta urarekin egosi. Ondoren, iragazi, eta bertatik at'eratzen den saltsa onddo edo garatxoetan eman. Pixkanaka mina gutxitu egingo da, eta hurrengo egunean itxura hobea izango dute. Handik gutxira, desagertu egingo dira.

Badirudi tomateak udan izaten diren osasun arazoetarako balio duela bakarrik. Baina ez da horrela.

Urte osoan erabil daitekeen botika da, eta beste gaixotasun batzuetarako ere erabil daiteke. Esaterako, gaur egun ordu ugari ematen ditugu lanean. Kasu askotan, etxetik kanpo bazkaltzen dugu, eta ezin dugu eguerdiko lo k ulu xka hori egin. Hori dela eta,gauean oso nekaturik .i risten gara etxera. Nekatuta gauden arren, estresaren ondorioz ez dugu ondo lo egiten . Horrelakorik ez gertatzeko, egunero jan tomatea ec!o hartu tomate zukua. Energia asko duen barazkia da, eta azukrea sortzen laguntzen duo du bat-batean, eta, ondo rioz, gai gara egun nekagarri eta amaigabe horiei aurre egiteko.

Azukre hitza entzutean jende asko beldurtu egiten da, eta tomateak gizendu egiten duela pentsatzen duo Batna guztiz kontrakoa gertatzen da. Energetikoa iza n arren, tomatea oso barazki arina da; eta zuntz asko duenez, bikaina da flakatzeko. Gainera, klorina eta sulfuroa ditu. Klorinak gorputzean pilatzen diren likidoak kanporatzen laguntzen du, eta sulfatoak gibelari koipeak kanporatzen laguntzen dio.

Bestalde, egindako ikerketa askoren arabera, tomatea jateak bihotzeko arazoak izateko arriskua gutxitzen duo Kontuan izan behar da tomateak potasio ugari duela, eta horrek tentsio orekatua izaten laguntzen duo Astean bi edo hiru aldiz tomate zuku bat hartzea nahikoa da horretarako. Horri esker, ez da hipertentsiorik izango, eta bihotzekoa izateko arriskua murriztuko da.

Tomateak dituen substantzia guztien artean, halere, garrantzit:;uena lizopenoa da. Substantzia horre k ematen dio tomateari duen kolore gorria. Zenbat eta lizo peno gehiago izan, orduan eta gorriagoa izango da tomatea. Substantzia hori antioxldatzallea da, eta zelulen zahartzea atzeratzen du. Hori kontuan hartuta, oso antibiotiko ona da. Hartu tomate hostoak, busti uretan eta jarri zauria edo mfekzloa dagoen toklan.

Ondoren, ondo estali. Zauria blzpahlru egunetan sendatuko da.

Nahiko garratza denez, umeek ez dute oso gustuko izaten. Pixkanaka-pixkanaka eman. Hasieran saltsa moduan eman, eta gero gordinlk. Gauza bera gertatzen da urdaileko arazoak dituztenekln. Neurrian hartzea komeni zaie.

---

EukaJiptoa hena: EucaJyptus giobulus, eukaliptoa.

Deskribapena: Eukaliptoa Australia eta 'Th.srna.nia.n jaiotako zuhaitz handia da.

Mediterraneo itsasoko arrean, H ego AIneriketan eta Asian ere aurkitu daiteke gaur egun. Oso a.zkar hazten Cja: 35 eta lOO metro arteko luzera dUo Enborraren azala oso erraz apurtzen da. Hostoak luzeak eta okerrak d.ira.. Fluituek botoi itxura dute, ata barman hazi txiki batzuk dituzte. Erabat . helduta daudenean jasotzen d.ira..

Nola eta zertarak,o erabiltzen da?

Amas apa.ra.tuko gaixotasunak:

Eukaliptoen hostoekin egindako ffifusioa hartzea edo inhalatzea oso ona da amas aparaturako. Izan ere, espektorantea da, eta bronkioetako muki mintza garbitzen dUo

Asma, bronkitisa eta pneumonia sendatzen laguntzendu.

Infekzioak saihesteko: Eukalipto lurnmak arnastea QSO lagungarria da, infekziorik ez izateko.; antiseptikoak baitira. Halaber. sukarra jaisten dute. eta izugarri erabiltzen clira hotzeria eta eztarriko hantura sendatzeko.

Erreunta: Eukaliptoal"en olioa bikaina da en-eumak giltza.duretan sortzen duen mina gutxitzeko.

AInas gaixotasuneta.rako ozpina Osagaiak <!> Bi eukalipto hazi <!> Txikitutako eukalipto hostoak (2 eskukada). <!> Sagardo ozpina (baso 1/3) Prestatzeko

n~od..

<!> Eukaliptoa ontzi batean jarri, eta ozpina erantsi <!> Minutu batez il'akiten jani su geldoan. <!> Sua itzali etajalkitzen utzi No! lu:

Igw1Ziak aman bizkaJ're.'U1 eta bul¡\l're>Ul. Gainerakoa ohe ondean j<u~'i Hon",,)¡\ ('IZ da amasa hal'tzeko zailtasunik izango. <!> Newrian hal'tu. Gainemkoan, bronkioak nanitatu daitezke. <!> Ez hartu haurdunaldinn. Ezt.a wnean bulruTa ematen gonl"¿ ge>ro. <!> Bi urte baino gutxiago duten lu\urrei SI: eman.

10

osasuna likadura _ _ 200ll-o 3P r ",ren 20a

Haize rninik izanez gero jan behar ez direnak eta eguneroko biziInodua el Lekariak (dil.istak. babanunak , txitxirioak. ..). Ez dira erraz barneratzen, eta haizeak sortzen dituzte. Digestioa

hobeto egiteko, egosi aurretik uretan jarri, eta puregailutik pasa. el Aza, azalorea, orburua, porruak, luzokena, tipula eta antzeko barazkiak.

'Ibmatea zurituta jan. el Sagarra. platanoa, arana, mahaspasa eta antzeko frutak. Egokiena heldu~o frutak <lira. Abal izanez gero, zurituta j an. el Labetik atera berri duten ogi freskoa eta gutxi egositako pasta. el Koipe asko duten el.ikagaia.k: haragi koipetsuak, saltsak, frijitutako elikagaiak. el Azukrerik gabeko produktu dietetiko batzuek duten sorbitol moduko gozagarriak. el Airea duten el.ikagaia.k: edari .karbonikoak eta krema irabiatuak. el Dietan aldaketa txiki batzuk egin behar <lira. Norberak gaizki bameratzen dituen elikagaiak zeintzuk diren ikusi, eta bere dieta~ bazteltu behar ditu.

Txitxirioek haize mina sortzen dute; beraz, ez jan meteorismoa izanez gero.

bema

D igestio arazoak eta elikadura (111) 11

Ana Elbusto

Hestea digestio hodiaren zati bat da, eta bi untzlOdltu : digestioa eta xurgatzea. Elikaga i utxl daude zuzenean gure barneko zeluletara oaten direnak . Digestioaren bitartez, elikadua substantzla slnpleak elikadura substantzia onplexu blhurtzen dira . Substantzia sin pie oriek hesteetako pareta gainditzeko gai dira, ta prozesu horn xurgatze deitzen zaio . Odol Irkulazloaren bldez, gure gorputzeko zeluleara zabaltzen dira . Horri esker, zelulek egoki untzlona dezaten lortzen da. Saina sarri askoan, arazoak Izan daltezke. Izan ere, nahiz eta atu zehatzik Izan ez, gero eta Jende gehlagok u meteonsmoa. Saina zer da meteorisrnoa? esteetan gas asko edo gehlegl dugunean, eteoflsmoa dugula esaten da .

SarrO askotan, arazo gogaikarna Izan daiteke eteonsmoa. Azkar Jan eta gaizki murtxikaen duten pertsona urduriei eta erretzaileei rag.ten d:e batez ere. Elikadura ohiturekln ta eguneroko bizlmoduarekln lotura handia u. Halere, bl arrazolrengatlk gertatzen da: onturatu gabe airea .rensten dugulako (aerogla) eta hesteak gasekin oso sentikorrak dilako. Arazoa ez da sortzen hesteetan gas aspilatzen delako, balzik eta gasek hesteetapasatzeko zailtasunak dltuztelako. Salta ste distentsloagatlk ere. Hestearen distenoa espasmoagatik eta sabelaldeko handlagatlk gertatzen da. Horrekm batera, legizko puzker eta korrokadak eta tripako na ere gerta daltezke. alere, beste batzuetan, meteonsmoa SIn-

toma bihurtu daiteke . Zeliakia, hesteetako dibertikuluak eta Chron gaixotasuna dutenek meteorismoa izan-dezakete kasu askotan .

Hesteetako narritadUra ere gertatzen da sarritan . Narritadura hori bi modutakoa izan daiteke: idorreria eta behera koa. Meteorismoa batbatean azaltzen bada edo luze irauten badu, sendagilearengana joanbehar da.

Hesteetan sortzen den gasaren %99 bost gasek osatzen dute: nitrogenoak, oxigenoak, hidrogenoak, karbono dioxidoak eta metanoak. Gas horiek guztiak airetik jasotzen ditugu; edo, bestela, hesteen barruan sortzen dira .

Irentsitako gasen zati handi bat korrokaden bitartez kanporatzen ditugun arren, batzuk urdailetik hesteetara bideratzen dira. Saina hes- . teetara iristen diren gas asl<o elikagaiek dituzten hainbat osagairen hartzidura bakteriologikoaren ondorioz sortzen dira. Gas horren zati handi bat heste lodiko edo koloneko bal<terioek eramaten dute; beste zati bat hesteetako zelukekxurgatzen dute, eta zati txiki bat uzkitik kanporatzen da.

neratzeko beharrezkoa den entzimaren laktosa galtzea. Horren ondorioz, laktosa heste lodira joango da, eta bertan bal<terioek erase eg ingo diote. Hori dela eta, gasak sortzen d ira, eta abdomena handitu eg iten da.

Satzuetan, beherakoa ere izan daiteke. Laktosa onartzen ez denean, esnearen ordez, hartzitutako esnearen eratorriak (jogurta, adibidez) edota laktosarik gabeko esnea hartzea komeni da.

Meteorismoa tratatzeko modua sinplea da.

Osasungarriak diren elikadura neurri batzuk hartzea nahikoa da. Horrekin aski ez denean, botikak hartu beharko dira. Sotika horiek hesteetako gasak gutxitzen lagunduko dute, bestea k beste. Saina argi izan behar da elikadura ohiturak oso garrantzitsuak direla . Ga ixoek haize min horiek sortzen dituzten elikagaien kontsumoa gutxitu behar dute.

Garrantzitsua da esnerik ez hartzea. Nahikoa da bi astetan esnerik ez hartzea, arazoa gutxltzeko. Denbora tarte horretan, galxoak hipolaktosa Izan dezake. Hau da, lal<tosa bar-

11

AzaJorea ere ez da batere egokia.

berna

Abolku dietetiko horiez gain, gomendio hauek hartu behar <lira kontuaIl: el Poliki jan, eta ondo murtxikatu. el Jatean, likido gutxi edan. Edanez gero, gasik gabek o edariak1ml:tlr,e"cerabili zahato eta ponuirik. el Jatean hizketaldi berorik ez izan, eta edatean soinuak ekidin. el H ortzetako arazoak konpondu, eta sudurretik amasa hartzeko arazorik izanez gero, medikuarenganajoan. el EZ jan goxoki eta txiklerik. el Ezerre. c> Ez etzan jan ondoren, ezta ma.kw.tu ere. el Kirola egin. el Estresa neurtu.

Ikus daitekeenez, elikadura on bat eginda meteorismoaren arazoa saihestu edo hobetu daiteke. Nahikoa da gehiegizko otordurik ez egitea, gasa duten edarien kontsumoa gutxitzea, haizetsuak diren elikagai. gutxiago j atea eta lasai bizitzea.

osasunasE'. ::ualitatea tartea 2004ko ap.nlaren 20a

11

UIneen sexualitatea eta helduen esku-hartzea 1I

Agurtzane Onna.tza Imatz

Azken bi asteetan umeen sexual itateaz arotu na,z. Erraza ez den arren, gaia amaltutzat emateko, umeen sexualitateari buruzko ha,nbat bern eta egoeran buruz Idaztea erabaki dut. Berri horiek ahoz aho dabiltza, eta sarrrtan llgertzen dira hedabideetan. Joan den asteko artikuluan lehen zertzeladak eman nituen; eta iruditzen zait artikulu hau osorik ulertzeko beste biak ere kontuan hartu behar direla.

Haurtzaroa dugun altxorrik handiena da.

Hori horrela izanda, eta nahiz eta askotan eskasak izan, haurtzaroa babesteko mekanismoak iplni ditugu. Umeren bati zer edo zer eglten badiote, beste edozer gauzak baino gehiago mintzen gaitu ..Logikoa denez, gure barruan erreakzio sutsu batzuk sortzen dira.

Askotan horrek ez digu uzten egoeraren inguruko ebaluazio sakonik egiten. Hori dela eta, pentsatzen dugu erasotzailearen kontrako neurriak onenak direla. Diskurtso gogorrak hobeak direla iruditzen zaigu . Uste dugu fobiaz betetako hausnarketak politikoki eta moralkl zuzenak direla.

Baina errealitatea guztiz desberdina da.

Lehen unetik hartzen ditugun neurriak biktimaren kalteak txikitzeko edo behintzat gutxitzeko izan behar dira. Soilik gaizkileen kontrako neurriak hartzea ez da nahikoa. Egokiagoa da mezu pedagogikoak embiltzea-¡3elizialak baino. Hausnarketa egitean, halaber, hobea da analisi zientifikotik egitea moraletik baino.

Komunikabideetan inoiz baino gehiago agertu arren, horrelakoak ez dira berriak.

Pederastia historia bezain zaharra da. Ez da gero eta gehiago gertatzen. Kontua da gero eta gehiago agertzen direla foro publikoetan.

Dena den, aurrera jarraitu baino lehen, bi

UDA BADATOR,

ETA KIlDAK, SOBERA! Urte sasoi hau iristen denean. ispilu aurrean ja.rtzen gara eta ezusteko txikia (edo handia) hartzen dugu: kilo sobera ditugu, eta bainujantzia gaizki geratzenzaigu. Orduan hasten dira kezkak, eta depresioak. Lehenik eta behin, horrelako kezkei garrantzia kendu nahiko nieke. Gauregungo gizarteanilxurak beste edozer gauzak baino garrantzi handiar goa duo Sendagile naizen aldetik, argi utzi nahiko nuke ezin dela irudiaren diktadurar gatik osasuna galdu. Baina, zoritxarrez, hori behin baino gehiagotan gertatzen da.

Kilo horiek galtzeko ez dago formula rnagikorik, ezta elikaduraarraro edo pilula berezirik ere. Garrantzitsuena elikadura orekatu eta egoki batijarraitzeada, etaenergiagehiar go erretzea. Rain zaila al da hori? Ziurrenik, ulertzea ez da zaila izango. Bai, ordea, jarraitzea. Gaur egungo gizartean, bizimodu sedentario da nagusi. Ordu asko ematen ditugu telebista ikusten, etajoan-etorri gehienak

termino desberdlntzea nahlko nuke: paldofilia eta pederastia. Askotan nahastu eglten dlra, eta slnonlmo modura erabiltzen dlra.

Balna oso garrantzltsua da blak desberdlntzea.

Pedofilia edo paidofilia paidos eta phi/os hitz grekoetatik dator. Umeak malte dituena esa n nahi duo Ez du inolako zentzu erotikorik.

Umeen onuragatik arduratzen dena paidofiloa da. Pederastia ere grekotik dator: Paitos eta Eraste hitzetatik, hain zuzen. Kasu honetan, hitzak zentzu erotikoa duo Izan ere, Erastes maitale esan nahi duo Garrantzitsua litzateke belaunaldien arteko harremanak nola bideratzen diren aztertzea.

Heldu eta adingabeko helduen artean maitasun eta desio kontuak nola bideratzen diren jakin beharko litzateke. Baina hori ez da gaurko gaia, nahiz eta ematen zaion interpretaziaaren arabera pederastia gaian sartuta egon.

'Paidofilia' hitzaren esanahia kontuan hartuta, gehienok paidofiloak gara; eta hori bultzatzea oso garrantzitsua da.

Seraz, komenigarria litzateke esku-hartze antipederastak antipaidofiloak ez bihurtzea.

Pederastak ez dira agure ezezagunak izaten. ezta homosexualak ere. Gehiegikeria gehienak pertsona ezagunen qrtean gertatzen dira. Sarritan erasotzaileak heterosexua lak dira, eta biktimaren familia ezagutzen dute.

Gehienetan famil iarekin bizi da, eta umeen sexuaJ.i.tatean sactzeka erab jltzpo ditlJen

mekanismoak limurtzea, na has mena, xantaia eta mehatxua izaten dira. Ez indarkeria.

Gainera, ezin daiteke ahaztu, kasu askotan erasotzaileak biktima izan direla. Askok sexu gehiegikeriak jasan dituzte haurtzaroan.

Saina joan den asteko artikuluan azaldu nuen moduan, helduen eta txikien arteko .harreman guztiek ez dute beti kaltegarriak

izan behar. Izan ere, askok gustura bizi Izan dltuzte hartu-eman horiek. Saina gaur egun norbaltek sexu gehiegikeriak jasan dituela esa ten badu, guk markatzen dugu. Siktimaren biktimizazioa egiten dugu. Pederastiaren kontrako esku-hartze hezigarri batzuk, bereizi gabe egiten ditugunean, kaltegarriak izan daitezke.

Erasotuaren sentimendua areagotzen da, eta jasán ditzakeen ondorioak handitzen dira.

Satzuetan helduengan ere sortzen da halako beldur bat umea gehiegi musukatzen edo ukitzen dutelako. Argi dago gaia ez dela batere erraza. Izan ere, aldagai asko hartu behar dira kontuan horri konponbidea emateko. Saina zer egin? · Garrantzitsuena prebentzio arlotik hastea da. Horretan denok gara arduradunak.

Umearen aberastasun pertsonalaren garapena sexuala, sexuduna eta erotikoa den neurrian, euren burua babesteko mekanismo eraginkorrak ziuÍ'tatu behar ditugu. Horretarakruna.d.u...bat sexu hezjketa bultzatzea litzateke, eta soilik prebentziorako esku-hartzea saihestea.

Umeren batek sexu gehiegikeriaren bat jasanez gero, ingurukoek eta profesionalek prest egon behar dute esku hartzeko. Lehenik eta behin egoera amaitu dela ziurtatu ,behar da, eta indarrean jarriko diren neurriak jasandako ondorioak gutxitzeko eraginkorrak

autoz egiten ditugu. Elikadura ohitura berriak ere ez dira batere onak (aurrez.prestatutako jakiak, jatordu azkar eta desorekatuak. ..).

Denok dakigu zenbat, noiz eta nola elikatu behar dugun. Eta baita kirola egin behar dugula ere. Baina hor hasten da gure bekatutxoa. Gure eguneroko bizimodua zununbilo moduko batda, etaezdugu ordubete erelasai jateko. Gainera, bakoitzak barneratu dituen elikadura ohitura berri eta desegokiak erabitzen ditugu.Zenbataldiz entzundugu: «Elzdut afalduko, asko gosaldu dudalako~. Elikadurari dagokionez, ez da bakarrik kaloria kopuruan pentsatu behar. Baita kaloria horiek noiz hartzen ditugun ere. Elzin ditugu kaloria guztiak otordu bakar batean hartu. Hobe da lauzpabostotordutan haltzea.

Beste arazoetako batjaten dugunada Horretan, ez dut arazo handirik ikusten. Etxen jar ten duguna, orokorrean, nahiko egokia izar ten da. Otorduetatik kanpo jaten dena izaten da arazoa Gazteen artean gozokiak izatean dira gizentasunaren eragile nagusiak. Horien artean azukre asko duten jaton'i industrialeko gozokiak dira okerrenak. Helduen artean, berriz, alkohola izaten da arazo nagusiaHorrekin ezdutesan nahiasko edaten de-

Iñaki Arratibel

direla bermatu. Horretarako, biktlmlzaZlo eta errudun sentitzeko prozesuak eten behar dira. Horrekin batera, umearen bergizarteratze erotikoa ziurtatu behar da.

Ezin dugu biktimaren familia ahaztu. Pentsatu behar dugu senitartekoen artean dagaela askotan erasotzailea. Hortaz, ezinbestekoa da harreman hori berbideratzea. Lan zaila ¡zango da kasu askotan, baina aleglntzea merezi duo

nik, baizik eta alkoholak kaloria asko dituela.Nahikoada apul'batedateagizentze. ko.

HQrri guztiari sedentarismoa gehitzen badiogu, ez da harritzekoa gizentasuna egun dagoen osasun arazo larrienetako bat izatea. Jardun fisikoari bUlUZ sarriaskotan hitz egin dut. Behin baino gehiagotan esan dut, ez delakirol berezirik egin behaI: Nahikoa da lanera oinez joatea. egunero paseotxa bat ematea edo asteburuan mendira edoibiltzerajoatea Horrekin al'gi utzi nahi nuena zera da: ez dagoela formula magi.korik. Beharduguna formula logiko bat da, eta ez fOITIlUla magiko bato Elzinezkoa da kiloak galtzea etxe-arl eserita egonda. eta n ahi duguna janda. .Galdu sobran dituzun kiloak. nahi dUZtma janez eta kirolik egin gabe•. Zenbat a.ldiz entzun dugu hOl'i? Inork sinesten al du?

Nik zentzudun izateko eskatuko nukt'. Ez clira gnuza bel ziak egin beluu: Ez da pl'Ul !l.1'l'aror'ik bete behal: Behw'dena nornmltasuna da, bestel'ik Z. Denok dnkigu E'gtill gutxitan ezin ditugulakilo nsko gn.ldu gtu'E' bzimodua !Ul'iskw'ik egin gnbt>. BE'm,z. habe da ¡rudia alde b¡\tE'm utzi. e-ta asnsunl\ren n.lde gitRu..

-

·.

12

atzerritaITak euskal herrian tartea 2004ko ap "Iaren 20a

Ka Ming 'Ibng

00 Donostiako lehen jatetxe txinatarreko arduradlllla

«Dena dut donostiarra, aurpegia izan ezik»

ra, goizeko bostetan, eguzkiarekin batera, eta taichi egiten dute, eguna indarrarekin hasteko. Oso goiz gosaltzen dute, lana egiteko, eta goizeko 11 :30erako bazkaltzen hasten dira.

Berriro lana egin, eta seiak aldean afaldu. Zortzietarako Joaten dira ohera. Nik hemengo ordutegia dut». Taichi egiteko ohl!urarik ere ez dute etxean. «Alta k ez du praktikatzeko aukerarik izan. Hemen ez dago astirik Lana, lana eta lana, eta dizipllna zorrotza». Goizeko hamarrak inguruan hasi eta gauerdlra arte. Asteburuetan lagune:kln tragoxka batzuk hartzeko eta Reala ikustera Joateko tartéen blla iblltzen da betl Ka Ming! «Denbora librean ajedrezean ere jolasten dut, altarekin. Antzeko malla.dugunez, lehia izatendugu. Eta astla badut, glmnasiora ere joaten naiz».

Halabeharrezko ezkontzena.

_ ._ _ _ _

~~~ _ _ _ _ _A ',('~

__

Ka Mingek bi urte zituela etorri ziren bere gurasoak Donostiara, eta jatetxe t¡xinatarra ireki zuten. .do.. eIXeberr..

111

Idoia Etxebenia

'Ib:ng sendia urrutitik etorri zen Donostiara, duela 28 urte. Txinatik. Aita-amak eta semea. Pekin jarri zioten izena ireki zuten jatetxeari, nahiz eta Hong Kong izan euren sorlekua. Bi urteko mutikotxoa zen orduan Ka Ming, eta alde bateti~ bestera ibiltzen zen jatetxean, korrika. Kalean gehienek harriduraz begiraiZen zioten: «Sei-zazpi urte nituenean, hemengo ume txmatar bakarra nintzen. Jendeak ez zuerí txinatarrik inoiz ikusi; telebistan, asko Jota. Ezberdina nintzen haientzat. Baina ez narz kexatzen: jendeak oso ondo tratatu nau hemen beti».

Orarn ere jatetxean aurkl dezakegu Ka Ming, asteko sel egunetan. Soseguz hitz egiten du, irribarrea beti ahoan. «Hemen esaten den bezala, txmatarrak bezala eglten dugu lan!», diosku. Txikltatik lan eta lan jardun du etxeko negozloan, eta oram berak darama jatetxearen ardura. Altaren aholkuak alntzat hartuz, betlere; Siu f-!ung asteko zazpi egunetan egoten balta han, atsedenik hartu gabe.

«Esaten diot aita" eZln dela lan eglteko blZi, balna ez dlt jaramonlk eglten!».

Alta-semeen pentsatzeko moduak ez datoz bat bet!. Eklaldea eta mendebaldea dlra.

Altaren bihotza Hong Kongen dago; se mearena, berriz, hemen «Realeko bazkide nalZ, eta aurpegla ez, beste dena dut donostiarra.

Nire lagunak hemengoak dlra, eta parte zaha-

rrean ibiltzen gara. Hemengo neska-Iaguna ere izan nuen, garai batean». Gaztelania gar-' bian mintzo da Ka Ming. Are gehiago, apenas dakien txineraz hitzegiten. Nola liteke, baina?

«Damutzen naiz ez ikasi izanaz, baina txikitatik gaztelaniaz hitz egin dut etxean, eta gero kosta egiten da aldatzea. Euskararekin bezala da: ez baduzu erabiltzen, ez duzu ikasten».

Gurasoek bai, haiek txineraz jarduten dute elkarrekin; oraindik orain, arrotza zaie gaztelania. Eta zer esanik ez euskara.

Ka Mingek badaki euskara apur bat: {<Selektibitatean gainditu nuen, baina ahazten joan zalt nekiena. Dezente nekien: jatetxera etortzen zirenek euskaraz eskatzen bazizkidaten gauzak, arazorik ez nuen izaten, baina orain ... ». Lagunekin ere gaztelaniaz hitz egiten ei du.Txlnarajoaten denetan, berriz, ingelesez moldatzen da. <dkastetxe Ingelesean ikasi nuen: aitak ingelesez zekien, eta nik ere ikas nezala nahi zuen. Gero, Enpresaritza egin nuen, eta orain praktikan jartzen ari naiz han ikasitakoa, jatetxean». Pekin parte zaharrean dago, eta Donostiako lehen jatetxe txinatarra da. «Gipuzkoakoa ere bai, nik uste», esan digu Ka Mrngek. «Bezero batzuk ezkongalak zirenean etortzen Zlren, eta oraln euren seme-alabekin datoz. Belaunaldi baterako ematen du! ».

Zazpi bat urte daramatza Txinara joan gabe: «Lehen, familiakoak ikustera joaten ginen, urtean behln: aiton-amonak, lehengu-

suak ... Eta gustatzen zitzaidan, berria zelako niretzat. Oso jende lásaia da, baketsua. Ondo sentiarazten zaitu, hemen estresak jota bizi garelako, korrika beti. Han dena polikiago doa, eta zu ere erritmora egokitzen zara, lasaitun. Hala ere, oporretarako bakarrik nahi zuen.hura: «Aitak esaten zidanean han geratzeko bizitzen, ezetz esaten nion. Nire etxea hau zela. Bizitzeko, ez dago Donostia baino hiri hoberik». Aiton-amonak hil ziren arte, Siu Hungek hanka batTxinan izan zuen, eta burua ere bai. «Orain noizean behin joaten dan.

Txina eta Euskal Herria «oso ezberdinak» direla kontatu digu Ka Mingek: <dzakera, biz¡" modua ... ezdu zer ikusirik. Beste pentsakera bat da: adeitasuna, famitiarekiko errespetua ... Adineko pertsonak ohoratu egiten dira.

Urte gehiagoz bizi izan dira, eta esperientzia gehiago dute: erakusten dizutenak diran. Horretan bera ere txinatarra dela azaldu digu, aitaren esanak aintzat hartzen dituela beti.

«Bietakoa sentitzen naiz. Erdi eta erdí. Aitak • esaten dit mendebaldekoa naizela erabat. baina hangoa ere badut zerbait». Hemengoa gehiagodu, baina: <i!"xinatarrak meharragoak izaten dira normalean, baina ni hemengoa naiz, eta tortila jan dut, txuleta, sagardoteglra Joaten naiz, elkarteetara, ogitartekoak Jaten ditut .. . ». BI tokietako janaria du gustuko: «Arrozá ere jaten dut, Jatetxean. Hemen ogla bezala da TXlnan arroza In. Txinako beste gauza batzuk, ordea, ez ditu gertuko sentitzen: «Oso oso goiz jaikltzen di-

hots, gurasoek aukeratzea bikotekldea, ez du oso gogoko: <i!"xinan oraindik ere asko ematen da. Aita ez da itxia, ez dit esaten norekin Ibili, eta eskertzen dut. Nire iritzia errespetatzen dun. Hori bai, Siu Hungek slnismen txlnatarrak ditu: «Asko begiratzen duTxinako horoskopoa. Neska-Iaguna aurkitzeko, han lehenengo familiaren erreferentzia batzuk izaten dituzte, eta gero horoskopoan begiratzen dute bikoteak elkar ondo hartuko lukeen ala ez, jaiotze datekin. Ondo irteten bada, aurrera, eta bestela beste bat bilatu behar! ». Aitak berari ere egin dio horoskopoarena. «Eta oralngoz arrazoia eman behar diot. Esan zidan ez nuela asko iraungo neska harekin, eta hala gertatu zen. Nire aitak garrantzia handia ematen dionez, nik kon,tuan hartzen dut esaten didana. Hemengoek esango lukete: 'Utzi horoskopoa alde batera, neska hori gustatu egiten zait eta berarekin irtengo nalz!' n.

Sinismen txinatarrekin lotutako pasadizo bat ere kontatu digu, barrez-barrez: «G ure osabak bi alaba izan zituen. Txinan nahlago dltuzte gizonezkoak. Mutila izateko zer egln galdetzera joan zen, eta no la egin behar zuen esan zioten: zein garaitan egin, zein aldetara begira ... eta hirugarrena mutila irten zen» ..

Hona Txinako beste ohiturarik ekarri al duten galdetu diogu: «Hemen txinatar gutxi dagoenez, ez dugu ospakizun handirik egiten. Oraln apur bat gehiago: jatetxean elkartzen gara urteberri txinatarra ospatzeko. TXlnako aste garrantzitsuena da». TXlnatar kolonia hazi egin baita azken urteetan. <dgartzen dut jendeak ez didala hainbeste begiratzen kaleann. Hon bai. txinatar batzuek ez dutela gaztelania ikasten kontatu digu. eta gizarteratzeko arazoak 'dituztela. «Behar-beharrezkoa bakarrik Ikasten dute. Lanetik etxera Joaten dira. eta etxetik lanera».

I2.eru KaMing'I\mg J\tlirm; 30 wte

JaiotulTin.. Hong Kong Ogibidl> \: Jatetxa bnu:>ko mdWl\dtuu\ Zaleta.sun.\k AJedrl,zn