Products that Last - Dutch Language by BIS Publishers

I J E

H B F

G A PRODUCTS THAT LAST begint, waar de meeste boeken over productontwikkeling eindigen. Als een

product ontworpen, gemaakt en verkocht is, verdwijnt het, vanuit het perspectief van ontwerpers en ondernemers voorbij de ‘nieuwheidshorizon’. Zij beseffen nauwelijks wat er voor kansen liggen in het volgende productuniversum, waar geld wordt verdiend aan producten in gebruik en in het ‘productenhiernamaals’. Die kansen bestaan gewoon, anders zouden ze niet aan zoveel mensen inkomen verschaffen. Maar om ze te kunnen herkennen as segmenten van een cirkel van continue waardecreatie, moeten ze met andere ogen worden bekeken.

DESIGN PROFESSIONALS

kunnen het gebruiken om producten te ontwerpen, die circulaire bedrijven in staat stellen hun waardeproposities tot ver voorbij de nieuwh eidshorizon uit te breiden.

DESIGN STUDENTEN EN ONDERZOEKERS kunnen het benutten als inspiratiebron en leidraad, en als springplank voor de bestudering van alle productlevensvragen die nog moeten worden beantwoord.

PRODUCTS THAT LAST biedt lezers een innovatieve,

praktische methodologie voor het ontrafelen van de levenslijn van een product en het systematisch kunnen het ge napluizen op nieuwe kansen. Het maakt ons bekend bruiken om het leven met businessmodellen die gedijen bij de kansen die van producten na het verkoopmoment te blijven voortkomen uit een veel langer productleven. ONDERNEMERS

managen en om nieuwe businessmodellen te ontwikkelen, die waarde genereren over langere productc arrières.

PRODUCTS THAT LAST verandert de manier waarop ondernemers en ontwerpers producten ontwikkelen en exploiteren, die daarmee helpen het verbruik van materiaal en energie in de tijd te verminderen. Niets meer, niets minder.

PRODUCTS THAT LAST PRODUCT-ONTWERPEN VOOR CIRCULAIRE BUSINESS-MODELLEN

PRODUCTS THAT LAST

P R O D U C T- O N T W E R P E N V O O R C I R C U L A I R E BUSINESS MODELLEN Conny Bakker - Marcel den Hollander - Ed van Hinte - Yvo Zijlstra

2.0

PPRROODDUUCCTTSS TTHHAATT LLAASSTT — – 7

INHOUDSOPGAVE Voorwoord door Tim Cooper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Introductie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Products that Last Flow diagram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 1. START ERGENS De lange termijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Kansen voor waarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Met redenen omkleed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Mobiliteitswaarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Eindeloos ronddraaiend . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Circulaire energie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 2. WAT IS DE ‘CATEGORY LIFE CYCLE STAGE’ VAN UW PRODUCT? Pieken en dalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Data that last . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 3. WAT IS HET ARCHETYPE VAN UW BUSINESSMODEL? Circulair ondernemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 - Het Klassiek Duurzame Model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 - Het Hybride Model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 - Het Tussenbatermodel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 - Het Toegangsmodel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 - Het Prestatiemodel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 4. GEDEELDE TOEKOMST Lang na deadlines . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Gedeelde visies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 5. WELKE PRODUCT DESIGN STRATEGIEËN PASSEN BIJ UW PRODUCT? Circulair ontwerpen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 - Hechting en Vertrouwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 - Duurzaamheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 - Standaardisatie en Compatibiliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 - Gemak van Onderhoud en Reparatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 0 - Aanpasbaarheid en Opwaardeerbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 4 - Demontage en Reassemblage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Products that Last definitieve Checklist . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Aanbevolen leesstof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 2 6 Colofon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 2 8

P R O D U C T S T H AT L A S T – 9

INTRODUCTIE De urgentie om industrie, handel en consumptie te ontwikkelen in de richting van een duurzame dynamiek is maar al te vertrouwd. De vragen die we krijgen over goederen die lang meegaan hebben te maken met diepgaande systemische verschuivingen. We moeten van het creëren van dingen die worden geproduceerd, verkocht en meestal verwaarloosd om te verworden tot afval, naar het maken van producten met waarde die we gedurende langere tijd kunnen cultiveren. Dat volgt uit het veranderen van een lineair naar een circulair economisch model. Het moeilijke hiervan is niet de vraag of de circulaire economie de voorkeur verdient boven de lineaire, want het is volkomen uitgesloten dat we door kunnen gaan met het verkopen van dingen en het negeren van de consequenties over de komende 50 jaar of zo. Het moeilijke ervan zit hem in het vinden van manieren om haar te bereiken. Hoe geven we vorm aan de circulaire economie? Wat voor producten, diensten en regelingen moeten we ontwikkelen? Dit boek is het resultaat van drie jaar research naar businessscenario’s voor verlengde levensduur van producten. Deze helpen bij het vertragen vaan de snelheid van de stroom van materialen en goederen door de samenleving, het aanspreken van consumptiepraktijken, het reduceren van afval en het winnen van tijd voor zorgvuldiger ontwikkeling. In deze tijd bespreken we Circulaire Economie als de oplossing van onze moeilijkheden en velen beschouwen recycling als de redder in de nood die dat voor elkaar gaat krijgen. Alleen recycling, hoewel essentieel, is maar één mogelijke interventie in de gereedschapskist van Circulaire Economie. Dit is geen boek over recycling. Dat onderwerp komt wel aan bod in het boek dat complementair is aan Products that Last, getiteld ‘Products that Flow’ (ook BIS Publishers). Het gaat over de beheersbaarheid van stromen van producten met een snelle doorloop, zoals disposables en verpakkingen met relevante business en ontwerpkansen die daaruit voortkomen. Systemische verandering is niet makkelijk, maar zeker verleidelijk. De uitdaging is het vinden van verschillende perspectieven, die misschien op het eerste gezicht ongebruikelijk zijn, waarbinnen zakelijke ontwikkeling en frisse ontwerpconcepten op elkaar aansluiten. De sleutel ligt bij het verbeelden van kansen voor de lange termijn. Producten lang laten meegaan verlangt verkenning van wat er kan gebeuren lang nadat ze in gebruik zijn genomen. Denk aan 30 jaar. Ontwerpers kunnen nieuwe richtingen verkennen en uitdrukking geven aan ideeën die passen binnen nieuwe businessmodellen. Ondernemers kunnen zich richten op het herdefiniëren van hun verantwoordelijkheid en op het ontwikkelen van nieuwe samenwerkingsverbanden die kunnen bijdragen aan het op lange termijn onderhouden van productwaarde. Uiteindelijk hangt circulariteit in de allereerste plaats af van samenwerking. Daarom dragen we dit boek op aan alle actieve veranderaars en ruimdenkenden: doe met ons mee. Laten we beginnen met het aanpakken van de ‘verkoop meer, verkoop sneller’ gewoonte en de kansen verkennen die een veel langer productleven biedt.

Conny Bakker, Marcel den Hollander, Ed van Hinte, Yvo Zijlstra

Links: We hebben 8.000 ton ruimteafval geproduceerd, wat neerkomt op ongeveer 29.000 objecten die groter zijn dan 10 centimeter en, misschien, rond de miljoen, kleinere. De meeste daarvan zullen voortbestaan. Botsingen met nieuwe voorwerpen zullen het aantal en het gevaar van meer ongelukken verveelvoudigen.

HET DOMEIN VAN DEZE PUBLICATIE

H2O

PRODUCT SERVICE SYSTEMEN

MATERIAAL SELECTIE PRODUCT

CHEMISCH BESTANDDEEL

TECHNO-LOGISTIEKE SYSTEMEN

SOCIOLOGISCHE SYSTEMEN

Het productdomein zit midden tussen product-dienstsystemen en beschikbare materiaalkeuzes. Dit boek gaat over ingrepen binnen de invloedssfeer van ontwerpers en bedrijven.

P R O D U C T S T H AT L A S T – 1 5

Sommige mensen hebben twee werkende koffiezetters en nog een stel kapotte ergens weggestopt. Vroeger of later zullen ze de wrakken wegdoen, misschien als ze de zolder opruimen. Of een werkend apparaat besluit om te gaan lekken en de eigenaar besluit het te vervangen door een fonkelnieuw en verbeterd exemplaar.

DE LANGE TERMIJN

Dit doorlopende gezinsritueel vormt maar een heel klein stukje van een stroom van massaproductie, consumptie en de vernietiging van biljoenen producten. Dat weten we nu wel. Stel je nu een andere situatie voor waarin mensen een comfortabel leven leiden zonder het constante gedruis van het maken en breken van producten op de achtergrond. Design en handel richten zich op gebruiksgemak dat ze duurzaam faciliteren door producten aan te bieden met blijvende waarde en winst te maken door die te exploiteren en te onderhouden. Hiervoor is een drastische omslag nodig naar totaal andere manieren van zaken doen en bijgevolg een verschuiving in dat waar ontwerpers zich op richten. Het makkelijke zit erin dat de basisonderdelen voor alternatieven al heel lang bestaan. Alleen zijn ze nooit eerder beschouwd als manieren om je bedrijfsmatig bezig te houden met de verlenging van productlevensduur en sparen van materiaal en energie. Dit boek Products that Last, biedt een overzicht van businessmodellen en designstrategieën met voorbeelden en achtergronden. Het is bedoeld als inspiratie om de verandering in gang te zetten. Voor de onderwerpen van Products that Last is het daarom essentieel dat ze eenvoudig worden behandeld en een duidelijk overzicht bieden.

Het gaat om een accentverschuiving in de manier waarop ondernemers en ontwerpers producten ontwerpen en exploiteren, met tot gevolg reductie van de consumptie van materiaal en energie in de tijd. Niets meer, veel minder. Deze inspanning om nieuwe business te ontwikkelen maakt onderdeel uit van een omvangrijke gevarieerde poging om onze breekbare leefomstandigheden om te buigen naar een toestand waarvan we redelijkerwijs mogen verwachten dat we hem tot in de verre toekomst kunnen bestendigen. Products that Last stelt bruikbare methoden en strategieën voor. Er zijn geen algemene regels. Elke casus vergt zijn eigen specifieke recept. Het biedt een ander perspectief op gangbare begrippen in het duurzaamheidsdiscours. Het belangrijkste begrip in het boek is waarschijnlijk ‘Levenscyclus’. Maar er zijn veel verschillende categorieën levenscyclus. De soort waarop ‘Levenscyclusassessment’ zich bijvoorbeeld richt, vertegenwoordigt milieukosten. In Products that Last betreft de productlevenscyclus hoofdzakelijk waardeveranderingen. De nadruk ligt op het handhaven van waarde.

Energieverbruik is slechts voor een deel relevant voor levensduurverlenging. Het is geen significant element bij het ontwerp van een bepaalde elektrische vaatwasser, omdat waarde het belangrijkste thema is. Maar het is wel degelijk van belang als de evolutie van het afwassen in beeld komt. Naarmate technologie zich ontwikkelt in de tijd, zal het energieverbruik per product waarschijnlijk afnemen. De optimale productlevensduur wordt dan gedefinieerd als het punt in de tijd waar dat de milieu-impact die voortkomt uit gebruiken van het product gelijk is aan de ingebedde impact van een – in energieverbruik efficiënter – vervangingsproduct. Dus, in sommige gevallen, kan vroege vervanging een eco-effectieve strategie zijn. Een dergelijke evolutie vindt plaats bij producten die energie produceren en opslaan, zoals windmolens, zonnepanelen en accu’s. Daarvoor is het belangrijk op te merken dat ze ook een levenscyclus hebben, van zo rond de 25 jaar. Dit impliceert dat hun waarde ook onderhevig is aan cultivering. Gratis energie is zo aantrekkelijk, dat dit feit soms over het hoofd wordt gezien. Het gebruik van minimale hoeveelheden materiaal door denken in lichtgewicht constructies heeft een doel dat vergelijkbaar is met dat van levensduurverlenging van producten. Het eerste leidt tot een directe reductie, het tweede tot reductie door intensivering van gebruik. Beide kloppen met het adagium van de visionaire ontwerper Richard Buckminster Fuller: “Doe meer en meer met minder en minder tot je uiteindelijk alles kunt doen met niets”. De tienduizenden koepelconstructies die hij ontwierp komen daar dichtbij. De toekomst van technologische ontwikkeling heeft veel te bieden als we cultiveren van waarde combineren met verminderd materiaalgebruik. Waargenomen productwaarde in de tijd hangt maar voor een deel af van functionele eigenschappen en het scenario van materiële interventies die nodig zijn om het product aan de praat te houden. De ervaren betekenis, het immateriële verhalende element is even belangrijk om zijn reputatie overeind te houden. In de praktijk kan het dan gaan om merkwaarde, adverteren en het organiseren van wat je ‘beeld bevorderende activiteiten’ zou kunnen noemen. Het laatste domein is de geschiedenis van design en commercie. Er is maar heel weinig bewijsmateriaal beschikbaar over het verband tussen aannames over design en productlevensduur. Historisch longitudinaal onderzoek zou hier van grote waarde kunnen zijn. Het begint met speculatie en het duurt per definitie lang eer je weet of je gelijk had.

26 Lampen, spaarlampen (CFL)

+3%

Stofzuigers

-1%

Wasdrogers en centrifuges

-1%

Koelkasten

-1%

Vaatwassers

-2%

IT en accesoires

-2%

Gereedschappen

-2%

Speelgoed

-3%

Mobiele telefoons

-3%

Wasmachines

-3%

Laptops PCs

-5% Waterkokers en koffieautomaten

-9%

Print- en beeldbewerkingsapparatuur

-11%

Magnetrons

-15%

Kleine consumentenelectronica en accessores 1

-20% 8

YEARS

Mediane levensduur van een selectie van huishoudelijke producten, met de verandering in de tijd (2000 – 2005), gebaseerd op Nederlandse gegevens. Bron: C. A. Bakker, Feng Wang, Jaco Huisman, Marcel den Hollander, ‘Products that go round: exploring product life extension through design’, Journal of Cleaner Production, nr. 69 (2014), 10-16.

P R O D U C T S T H AT L A S T – 2 7

40 1935

1940

1945

1950

1955

1960

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

2005

2010

Levensverwachting bij geboorte in het Verenigd Koninkrijk, 1930 – 2011, vrouwen (groen) en mannen (rood). Bron: Office for National Statistics, UK.

Achter de verlenging van de levensduur van een product zit een stevige motivering. Er zijn drie domeinen waar we argumenten kunnen aantreffen ten gunste van lang levende producten. Ze volgen uit menselijke kenmerken en de observatie dat de nu gangbare reductie van de productlevensduur in strijd is met de toenemende schaarste van grondstoffen.

MET REDENEN OMKLEED

Het eerste domein betreft de dubbelzinnige affiniteit van mensen met hun spullen. Die hangt af van leeftijd en van persoonlijke mentaliteit, en zelfs van de situatie en de stemming. In het algemeen verlangen mensen naar nieuw. Ze volgen de laatste mode en schaffen dingen aan om praktische en symbolische redenen, of gewoon voor de lol. Maar tegelijkertijd koesteren ze de vertrouwdheid van voorwerpen en rituelen, zijn ze geïnteresseerd in het verleden en zwelgen ze soms in nostalgie. De Ierse komediant Dylan Moran zegt het simpel: ‘Er is teveel van alles, en niet genoeg.’ Het tweede domein betreft zakenlieden en ontwerpers die erachter proberen te komen hoe ze positief kunnen bijdragen door nieuwe uitdagingen aan te gaan. Dat is niet zozeer een voorkeur voor het ontwikkelen en produceren van objecten, maar meer een neiging tot observeren, evolueren en toepassen van hun vaardigheden, en om ‘het verschil’ te maken. De derde en belangrijkste groep redenen komt voort uit het besef van de onbedoelde neveneffecten van wat we voor elkaar hebben gebokst, als een zich snel vermenigvuldigende diersoort die niet zozeer zich aanpast aan leefomstandigheden, maar eerder zijn omgeving continu aanpast aan wat hij denkt nodig te hebben. Tot niet zo heel lang geleden is weinig aandacht besteed aan de uitputting van materialen en het feit dat er zoveel wordt verspild door de manier waarop productie en consumptie zich hebben ontwikkeld.

Laten we, tamelijk filosofisch, beginnen met het domein van menselijke eigenaardigheden. Het leven is niet makkelijk. Na onze geboorte hebben we onderhoud en zorg nodig om een flinke tijd te overleven tot we bejaard en gepensioneerd zijn en, tenslotte, sterven. Zonder deze zorg en dit onderhoud zouden we het niet volhouden gedurende al die tientallen jaren die we tegenwoordig vanzelfsprekend vinden. Het maximaliseren van onze levensduur, in redelijk goede staat van gezondheid, verlangt heel veel toewijding en heel veel spullen. Met uitsluiting van basisbehoeften als voeding, familie en kleding volgt hier in willekeurige volgorde een opsomming van een aantal menselijke dienstbaren en hulpmiddelen die een zekere mevrouw X nodig heeft om haar levensduur te maximaliseren: Brillen, verpleegkundigen, scharen, kinderwagens, pleisters, pijnstillers, onderwijzers, pincetten, dekens, zuurstof, tandenborstels, zalfjes, toegang tot internet, zonnebrillen, krukken, psychologen, gehoortoestellen, glazen water, mondbeschermers, doktoren, boeken, antibiotica, bedden, therapeuten, spalken, smartphones, sneakers, kunstgebitten, maandverbanden, zeep, tandartsen, wandelstokken, serum, zakdoeken, gips, trapliften en handdoeken. Deze lijst laat zien dat we het terecht vinden en door roeien en ruiten gaan om doelbewust ons lijf en onze ziel te beschermen, onderhouden en repareren. Onze houding ten opzichte van producten is veel twee slachtiger. Zorg ligt niet voor de hand. Aan de ene kant

P R O D U C T S T H AT L A S T – 4 3

EEUWIGE CYCLI De ‘Hoodoos’ rotsformaties in Bryce Canyon (VS) begonnen zich ongeveer 144 miljoen jaar geleden te vormen. Gedurende 60 miljoen jaar bedekte een grote ondiepe zee dit gebied, die sedimentlagen afzette telkens wanneer zij de regio binnenstroomde, zich terugtrok en weer binnenstroomde. Er bleven honderden meters dik afzettingsgesteente over. In het Tertiair, tussen 66 en 40 miljoen jaar geleden, erodeerde de hoogvlakte tot ondiepe wijde meren. IJzerrijke kalkachtige sedimenten werden afgezet die de rode rotsen vormden waaruit de Hoodoos werden (en worden) gebeeldhouwd. De vorst en de zwaartekracht creëren deze fantastische vormen. Verschillende soorten gesteente eroderen met verschillende snelheden, waardoor de Hoodoos golvende vormen aannemen. Langzaam, gedurende lange tijdsperioden, zullen deze grote monolieten verkruimelen tot zand, het begin van een nieuwe creatiecyclus.

Een geopende KR580IK80A Microchip - een van de meest voorkomende Sovjet processoren. In tegenstelling tot wat men gelooft, bleek het geen gekloonde Intel 8080A (or 8080), maar een met dezelfde code werkend herontwerp te zijn (hoewel verschillende onderdelen flink op elkaar lijken, zijn de routing en de onderverdeling anders). De dunste sporen zijn 6Îźm.

P R O D U C T S T H AT L A S T – 5 5

Duurzaamheid zou het heel goed afkunnen zonder software. Een conservatieve schatting van de hoeveelheid CO2 die wordt geproduceerd door data-verwerkende machines voor 30 ‘software’ Google zoekopdrachten, is ongeveer hetzelfde als de hoeveelheid die we de atmosfeer injagen door een ‘hardware’ keteltje water te koken. Het ‘ontginnen’ van cryptogeld (zoals Bitcoin), is nu al berucht van wege de buitenproportionele hoeveelheid energie die het vergt om monetaire veranderingen op beeldschermen bij te houden.

DATA THAT LAST Van de andere kant heeft hardware software broodnodig gehad sinds Jacquard zijn met ponskaarten bestuurd weefgetouw introduceerde in 1801. Gegevensopslag en elektronische rekenapparaten zijn dood zonder programma’s. Een bewusteloze smartphone is het toppunt van machteloosheid. Harde circuits zonder bytes die erin rondgaan, zijn nutteloos. Deze intieme relatie heeft ook wederzijdse effecten op de respectievelijke levensduur van soft- en hardware. De snelle evolutie van processoren en geheugen, in verwerkingssnelheid en omvang, vergroot het potentieel van programmacode. Het gevolg: meer uitgebreide en complexere software. Het gevolg daarvan is weer dat het te omvangrijk wordt voor het beschikbare geheugen. In de ogen van gebruikers worden apparaten, die maar een paar jaar oud hoeven te zijn, ook trager.

Zorgen dat software aan zijn verwachtingen blijft voldoen, onderhoud, foutjes eruit halen, kost heel veel tijd, die derhalve niet beschik baar is om nieuwe software te ontwikkelen.

Er is een vuistregel die zegt dat van elk aantal softwareontwikkelaars dat betrokken is bij het schrijven van een gegeven programma, binnen twee jaar meer dan de helft verwikkeld zal zijn in onderhoud. Niet lang daarna is nog maar een fractie van de dienstdoende software engineers beschikbaar voor het schrijven van nieuwe programma’s. Ze kunnen het groeiende technologische potentieel niet meer bijbenen. Het vermogen om bestaande software te ondersteunen bepaalt zijn levensduur. Veel digitale producten hebben een officiële (maar niet noodzakelijkerwijs openbare) datum van Levenseinde. De kosten van het onderhouden van code remt hierdoor, helaas, ‘backward compatibility’, het vermogen van eigentijdse hardware om bejaarde software te draaien. Tegelijk stimuleren nieuwe applicaties de vraag naar hogere verwerkingssnelheid en betrouwbaardere, kleinere en slimmere hardware en stekkertjes, waarvan de totale verdwijning de hoogste roeping van de computerwereld lijkt. Samengevat: de evolutie van software en hardware zijn van elkaar afhankelijk, maar verlopen niet synchroon. Ze zijn als twee honden, elk vastgemaakt aan één uiteinde van een riem.

Wat is het meest essentieel, voordelig en winstgevend binnen de context van de hulpmiddelen die we gebruiken, de vaardigheden die we ontwikkelen, de spellen die we spelen, de kansen die we verkennen en de doelen waarnaar we streven? It donâ&#x20AC;&#x2122;t mean a thing if it ainâ&#x20AC;&#x2122;t got that swing. (Foto: Harlod Eugene Edgerton, dankzij het MIT museum)

P R O D U C T S T H AT L A S T – 6 3

Voor het lang laten meegaan van producten is een revolutie nodig in manieren van zakendoen. Winst maken uit de opbrengsten van een product in de wereld buiten het bedrijf van de producent gebeurt wel degelijk, maar het heeft een totaal ander accent nodig. Het verschil tussen after-sales en het nieuwe concept van ‘products that last’ is dat er in het tweede geval geen deadline is waarop het product beslist af moet zijn.

CIRCULAIR ONDERNEMEN Geld komt niet zozeer binnen via de verkooptransactie, die maakt dat de producent baat heeft bij producten die hij na verkoop uit het oog mag verliezen, maar via nieuwe businessmodellen die ontworpen zijn om het wiel draaiende te houden en waar producenten verdienen aan elke gemaakte omwenteling. Circulair ondernemen Gedurende zijn hele leven kan een product worden veranderd, geüpdate, gerepareerd, verkocht, gehuurd, geleend, gebruikt voor een reeks functies, uit elkaar worden gehaald, verdeeld, weggegooid, opgeslagen, opnieuw ontdekt, opgevuld en ga zo maar door. Elke verandering staat voor een kans bij te dragen aan het sluiten van zijn economische cirkel, aan het creëren en onderhouden van waarde in de tijd, en aan het langdurig binnenbrengen van inkomsten. De grondgedachte achter het proces dat een bedrijf voortstuwt heet ‘businessmodel’. Het omvat alles waarmee het bedrijf rekening moet houden en wat het moet aanpakken om een waardevoorstel de creëren dat klanten accepteren en waarvoor ze betalen. In theorie geldt dit zelfs voor het aloude ‘verkoop meer/ verkoop sneller’ businessmodel. Het is niet onvoorstel- baar dat hogesnelheidsverkoop van een oppervlakkig product dat geen sporen nalaat van waardevernietiging, de potentie heeft omzet die schadelijk is voor het milieu te reduceren, of zelfs te elimineren. Omdat dit ‘verkoop meer/ verkoop sneller’ model niet specifiek is bedoeld, laat staan toegepast voor zakendoen rond producten die in gebruik zijn, en omdat

het zo bekend is, krijgt het geen verdere expliciete behandeling binnen het kader van circulaire businessmodellen.

Er bestaan verscheidene principes die we kunnen proberen toe te passen als we de ontwikkeling van een circulair businessmodel in ogenschouw nemen. Het eerste principe is, uiteraard, om precies daarop te mikken: in cirkels denken. Vervolgens is het essentieel systemen rondom producten aan te pakken, in plaats van alleen het product zelf. Neem combinaties van producten en diensten in alternatieve businessmodellen. Het zijn er altijd meer: logistiek, trans- acties, verhalen, identiteit, noem maar op. Het ligt in de lijn der verwachtingen dat ze samenwerking met verschillende partners vereisen, die allemaal verantwoording dragen voor verschillende segmenten van de levenscyclus. Laat producten zo volledig en zo lang mogelijk intact in al je scenario’s, hoewel het leuk kan zijn met verschillende leven- scycli en levensduren te experimenteren. Denk over manieren waarop je klant of gebruiker nieuwe relaties en ervarin- gen kan hebben met producten en aan manieren waarop zij ze kunnen gebruiken. Vijf business model archetypen hebben baat bij een langer dan gemiddeld productleven. De volgorde waarin ze worden gepresenteerd wordt bepaald door het producttype en de hoeveelheid dienstverlening die het product nodig heeft.

2018 Nintendo Switch game - Super Smash Bros. Ultimate verkocht er 5 miljoen in de eerste week, waarmee het snelst verkopende Nintendo-spel aller tijden werd. Het heeft ook een exclusief aller tijden record voor opbrengst in de maand van lancering: 12 miljoen verkocht in drie weken.

GAMEBOY De gameconsoles van nu zijn buitengewoon krachtige 3D machines vermomd als plastic verpakkinkjes zonder rekenknobbel. De gaming hardware wordt verkocht op het prijsniveau productiekosten, of iets eronder, omdat het echte geld naar de software gaat. En vergis je niet met het zakelijk potentieel van dit Hybride Model, hoewel het ietsje afneemt. Het verkooprecord aller tijden ligt bij de veertiende versie van Grand Theft Auto voor de Xbox 360 en Playstation 3 waarvan wereldwijd in het eerste etmaal na verschijning 12 miljoen exemplaren werden verkocht voor totaal $800 miljoen. Dat maakte 17 september 2013 de beste lancering ooit van alle vormen van vermaak, films, muziek, de hele rataplan. In de komende gaming episode, zal het aantal spelers nieuwe records gaan vestigen. In een weekend in 2018 waren 3,4 miljoen spelers tegelijk â&#x20AC;&#x2DC;Fortniteâ&#x20AC;&#x2122;van EPIC aan het spelen.

P R O D U C T S T H AT L A S T â&#x20AC;&#x201C; 7 5

BUSINESS MODELLEN EVOLUEREN Herman Millerâ&#x20AC;&#x2122;s Design for Environment (DFE) beleid zorgt voor een diepgaande productevaluatie. In het ontwerpproces worden vier vragen gesteld: Zijn de materialen homogeen? Zijn ze met gewoon gereedschap uit elkaar te halen? Duurde het langer dan 30 seconden om een verbinding ongedaan te maken? En staat de materiaalsoort op alle onderdelen? Elk onderdeel wordt op deze factoren onderzocht en krijgt een beoordeling op een spreadsheet scorekaart, zodat het ontwerpteam de resultaten nauwkeurig kan evalueren. De focus ligt op het handhaven van hoge maatstaven en het daarbij steeds meer inbouwen van milieutechnisch duurzame materialen, eigenschappen en gebruiken van productieprocessen in nieuwe producten. Het Design for Environment team heeft hiervoor een protocol in gang gezet. Een van de belangrijkste ontwerpeisen is soliditeit. Ze ontwerpen op herhaald gebruik, reparatie, onderhoud, en opnieuw in elkaar zetten, met zo vaak mogelijk standaard onderdelen. Gedurende de ontwikkeling van een nieuw product, komt het team samen met ontwerpers en technici om het hele product te beoordelen, maar ook de benodigde verpakking en de verwachte hoeveelheid afval. CASSETTES EN SERVICE Toner kan alleen een duurzame afdruk op papier achterlaten met behulp van een printer. Zich bewust van kosten en in het doorwrochte besef dat in een Hybride businessmodel benodigdheden de voornaamste inkomstenbron zijn (en niet printers), heeft de Xerox Versant 80 Press een systeem met cartridges en een modulair ontwerpconcept, ter wille van flexibiliteit. Bij sommige printers en kopieermachines ontstaat een business-gat, omdat herfabriceren een nieuw onderdeel van de branche wordt. LMI in Phoenix Arizona doet dat, en niet alleen met cassettes, maar met alles. Ze bieden refurbished, maar ook geherfabriceerde printers aan.

P R O D U C T S T H AT L A S T – 9 1

BEDREIGDE ELEMENTEN Datacommunicatie per satelliet en navigatiediensten en apparaten worden voor lief genomen. Deze ‘space invaders’ kunnen ook precies de materialen lokaliseren die ze nodig hebben om te werken. Computerclouds bestaan in energievretende ruimten met klimaatbeheersing, en op dataopslagmedia die bedreigde elementen bevatten. Ze bevinden zich in faciliteiten zoals die van Microsoft. De oranje elementen in het periodieke systeem hierboven gaan geleidelijk op in producten. Producent van elektrische auto’s Audi en Umicore hebben samen een efficiënt systeem voor accurecycling opgezet. Tot 95 procent van de materialen wordt teruggewonnen, inclusief metalen als kobalt, nikkel en koper. Doorgebruik van accumaterialen reduceert CO2-emissie door productie, maar kan ook kosten schelen. Op dit moment zit de moeilijkheid in het terughalen van gebruikte accu’s, vanwege hun levensduur.

110

REPARATIE OF VERVANGING Een piano is niet alleen een onderdeel van de kunst van muziek, het is ook zelf een kunstwerk. De machine is extreem ingewikkeld en heeft duizenden bewegende delen. Hij heeft een mooi raamwerk en een klankbord dat enorme snaarspanningen opvangt, allemaal aan het oog onttrokken door een prachtig afgewerkte omkasting. Een piano is niet zo fragiel als sommige andere instrumenten, maar desondanks gaat hij mettertijd achteruit. Het vilt slijt, snaren breken, houten delen worden zwakker en barsten, en het mooie exterieur beschadigt en verliest elegantie. De vraag is altijd of de reparatiekosten meer zijn dan de prijs van vervanging. Het renoveren van een vleugel van hoge kwaliteit kost misschien maar de helft van vervanging.

DOE-HET-ZELF Het eerste Haynes Manual (auteur John Haynes) werd gepubliceerd in 1965. Het gaf gedetailleerde instructies over onderhoud en reparatie van de Austin-Healey Sprite. Tegenwoordig verschijnen Haynes Ownerâ&#x20AC;&#x2122;s Workshop Manuals in 15 talen. Ze worden veel gebruikt, zowel door doe-het-zelvers als door professionele automonteurs. Fabrikanten werken in het algemeen samen met Haynes door gedetailleerde technische informatie te verschaffen om klantentrouw op te roepen.

P R O D U C T S T H AT L A S T – 1 1 1

DESIGN STRATEGY

LAAG

PRODUCTINTEGRITEIT

HOOG

Schoonmaken, borstelen en polijsten zijn vrij simpele onderhoudsdaden. Toch kunnen zelfs deze de relatie tussen leverancier en klant ernstig onder spanning zetten. Niet alles mag en een verkeerde behandeling zal resulteren in krassen en minder glans. Binnendringen in de ingewanden van producten is gevaarlijker. Stickers waarschuwen gebruikers nergens aan te komen en manen ze hun (jazeker, hun eigen) product terug te sturen naar de fabrikant, of tenminste naar een gekwalificeerde reparateur. Productonderhoud in een lagelonenland is van een heel andere orde, met grenzeloze mogelijkheden.

GEMAK VAN ONDERHOUD EN REPARATIE

Onderhoud en reparatie zijn interventies in producten binnen een economisch krachtenveld, waarvan de grenzen voor een groot deel afhangen van het productontwerp. Zelfs zoiets gewoons als accu’s wisselen is lastig. Een smartphone is eigenlijk niets anders dan een batterij waar een heleboel mee kan. Onderhoud en reparatie zijn arbeidsintensief. In lagelonenlanden is alles te repareren, maar in streken met hoge inkomens is onderhoud duur, en de meeste consumenten hebben genoeg geld om bescheiden geprijsde producten te vervangen in plaats van te laten repareren. Keukenmixers maak je minder gauw open om te zien wat er mis is dan wasmachines. Auto’s hebben te lijden van de zwaarte van hun functie, maar ze zijn gelukkig ook duur genoeg om te worden gerepareerd en om hun welverdiende porties olie en andere vieze vloeistoffen toe te dienen. De geschiedenis van auto’s laat zien dat technologische ontwikkeling ook effect heeft op ontwerpen voor onderhoud: diagnose wordt een kwestie van simpel inpluggen en onderdelen die regelmatig moeten worden vervangen zijn makkelijk te bereiken. Dit levert een voorbeeld op voor het principe volgens welk je andere, minder dure producten ook zou kunnen ontwerpen. Hier ligt een mogelijkheid voor aanzienlijke levensduurverlenging, door onderhoud zo te ontwerpen dat het voor alle betrokken partijen de moeite waard is. Dit betekent dat de omzet uit onderhoud ruimhartig de afname in verkoop zou moeten compenseren. Het zou geld moeten opbrengen, maar ook de waarde van de reputatie moeten opkrikken. Daarbij verlangt zo’n verandering een herdefinitie van de delen die kunnen worden opengemaakt en begrepen, soms door gebruikers zonder professionele competentie. 3D-printen zou hier ook een rol in kunnen spelen: open je apparaat, kijk wat er mis is, download een sjabloon tegen een bescheiden vergoeding, print het uit en verwissel het met het kapotte onderdeel. Nu al is het Internet een gigantische bron van gebruiksaanwijzingen, reparatietips en instructievideo’s.

Dit nieuwe gezichtspunt vereist een redesign van product interieurs. Dat betekent dat designers toegang zouden moeten krijgen tot gebieden die traditioneel uitsluitend tot het territorium van constructeurs behoren. Samen kunnen ze nieuwe concepten ontwikkelen zodat bepaalde onderdelen makkelijk verwisselbaar worden. Zulke andere ontwerpen hoeven niet duur te zijn. Ze komen voort uit een ander perspectief met andere eisen, maar ze kosten niet per se meer moeite.

Design voor onderhoud is de meest logische strategie als de leverancier er zelf baat bij heeft. Dat is het geval in businessmodellen waarin de waardepropositie uitgaat van de leverancier als eigenaar. Het afstudeerproject van TU IO-student Maarten van den Berg bij Philips Research doet interessante voorstellen over het verlichtingssysteem dat het bedrijf gaat leasen aan Schiphol Amsterdam Airport. Hierbij zijn de ruimtes in de luchthaven goed verlicht, waarbij de lichtprovider alles voor zijn rekening neemt, tot en met het betalen van de elektriciteitsrekening. Dit is een typisch voorbeeld van het prestatie Business model archetype. Van den Berg analyseerde vijf bestaande armaturen, waarvan er maar één werkelijk toegankelijk bleek voor service en onderhoud. Het was een belangrijke observatie dat modulair design helpt, maar dat modulen, of schroefbevestiging van onderdelen, op zichzelf niet voldoende handig waren voor makkelijke vervanging. Een LED-module is prachtig, maar zinloos als je er niet bij kunt. Daarop ontwierp hij een concept van een nieuw ‘toekomstbestendig’ armatuur, waarin LED’s makkelijk te vervangen zijn door zuiniger exemplaren. Meer in het algemeen is de ontwerper voorstander van ‘een ecosysteem van modulen dat naar alle waarschijnlijkheid gedurende langere tijd wordt gebruikt en geproduceerd.’ Dit is in feite een opstapje naar de volgende strategie.

116

ONDERDEEL LEVENSDUUR CATEGORISATIE Enkele voorbeelden van het bugaboo programma: het frame heeft drie gebruikscycli / de bekleding moet elke gebruikscyclus worden vervangen/ slijtende delen, zoals wielen en riempjes kunnen binnen een gebruikscyclus worden vervangen.

EEN MIER VOOR HET LEVEN Het leven is zwaar voor een kinderwagen. Niet alleen lijdt hij onder het, vaak ongedisciplineerde, gedrag van de baby’s, peuters en kinderen die hij moet dragen, maar hij wordt ook nog eens als vanzelfsprekend beschouwd door ouders, die zich meer zorgen maken om hun nageslacht dan om hun uitrusting. Wandelwagens moet gewoon hun verwachtingen waarmaken. Ze zijn het belangrijkste product van bugaboo, een onderneming die vrije en verantwoordelijke bewegingsvrijheid voor iedereen wil faciliteren. Het is een heel goed voorbeeld van een bedrijf dat zo goed mogelijk volgens circulaire strategieën wil ontwerpen. Hun nieuwste, de bugaboo Ant (mier), is werkelijk onderdeel van een materiaalstroom en gecreëerd om in vrijwel elk opzicht lang mee te gaan. Hij is natuurlijk modulair, zonder geklonken of gelijmde verbindingen. Hierdoor is hij makkelijk uit elkaar te halen en weer in elkaar te zetten. Onderdelen laten zich vervangen en het opwaarderen naar hogere niveaus van gebruiksgemak is optioneel. Sommige materialen, zoals het textiel van de bekleding, bestaat voor een belangrijk deel uit gerecycleerde bestanddelen en de meeste materialen van het wagentje zijn ook te recycleren. Vooral de onderverdeling van soorten onderdelen is overtuigend. De eerste categorie bestaat uit de duurzame, die zijn uitgedokterd om de volle levensduur te functioneren, maar met de potentie het om meer gebruikscycli vol te houden. Ze bestaan uit duurzame metalen, composieten en hoogwaardige kunststoffen. Categorie twee omvat onderdelen die kunnen slijten en kapotgaan en blijven minimaal vijf jaar goed. Wielen en kleine plastic klemmen vallen daaronder. Vervolgens zijn er onderdelen om wagentjes op te knappen zodat ze weer fris ogen, zoals die van textiel. De laatste categorie is de verpakking, die helemaal van karton is, met uitzondering van één plastic zak voor kussens, omdat die drooggehouden moeten worden. Bugaboo houdt haar tweedehandsmarkt in de gaten, net als het gebruik, door ouders, en hun vrienden en daar weer familie van, enzovoort. Een nogal uniek initiatief is samenwerking met andere bedrijven zoals Atelier Little Boomerang, dat restmaterialen van kinderwagens een alternatieve toepassing geeft in draagtassen. Het zoeken naar zulke vormen van samenwerking is cruciaal voor circulair management en bereidt het bedrijf voor op een nog meer verantwoorde toekomst. EGG HELMETS EGG is een uitstekend aanpasbare multisporthelm voor kinderen die van meet af aan is ontworpen met het doel veel plezier te combineren met een hoog niveau van veiligheid en comfort. Kleurige buitenkanten laten zich makkelijke combineren met een keur aan toevoegingen, waardoor de gebruikers de look van de helm kunnen matchen met hun stemming. Veiligheidsplicht wordt zo modewens.

P R O D U C T S T H AT L A S T – 1 1 7

OPEN SOURCE FILMCAMERA Bouw je droom camera, met de ene module na de andere. AXIOM is een familie van open source hardware met gratis software digitale filmapparaten. AXIOM-camerasystemen zijn niet alleen helemaal open, maar ook geheel modulair, klaar om te evolueren tot dingen die we ons vandaag nog niet voor kunnen stellen. Het Open Module Concept vergemakkelijkt het veranderen van cameraonderdelen net zo makkelijk als het verwisselen van geheugenkaarten in een PC. Dat maakt AXIOM-camera’s volledig uitbreidbaar en zorgt dat ze niet gauw zullen verouderen. Hierdoor is duurzaamheid van het geheel gegarandeerd, omdat elke module - zoals de beeldsensor - Vervangen kan worden terwijl de rest van de camera ongeschonden blijft.

MANHATTAN RESEARCH Raymond Scott was een Amerikaanse componist en bandleider, pianist, ingenieur, eigenzinnige opnametechnicus en uitvinder van elektronische instrumenten. In 1946 begon Scott Manhattan Research dat volgens zijn aankondiging ‘elektronische muziekinrichtingen en systemen’ zou o ntwerpen en produceren. Met zijn bedrijf ontwierp Scott audioapparaten voor zijn eigen persoonlijke gebruik en hij voorzag klanten met verkoop en service van een reeks toestellen voor het creëren van elektronische muziek en ‘musique concrète’, inclusief onderdelen als ringmodulators, golf-, toon- en envelopvormers, modulators en filters. Instrumenten als chromatische elektronische drumgeneratoren en cirkelgeneratoren konden met elkaar worden verbonden tot een elektronisch orkest. Later noemde hij zich de uitvinder van de polyfone sequencer. Scott omschreef Manhattan Research Inc. als ‘meer dan een denkfabriek – een droomcentrum waar de opwinding van morgen vandaag beschikbaar is’. Scott ontwikkelde enkele van de eerste apparaten die in staat waren een reeks elektronische geluiden automatisch in volgorde te laten klinken. Hij begon te werken aan een m achine die volgens hem composities maakte met kunstmatige intelligentie. Scott noemde hem het Electronium. Met zijn lange rijen schakelaars, knoppen en patchpanelen wordt het beschouwd als de eerste zelfcomponerende synthesizer. Enkele van Raymond Scotts projecten waren minder c omplex, maar nog steeds ambitieus. Gedurende de jaren ‘50 en ‘60 produceerde hij elektronische telefoonbellen, alarmen, klokkenspellen en sirenes, verkoopautomaten en asbakken met begeleidende elektronische muziekcomposities en een sexspeeltje dat geluiden produceerde die varieerden al naar gelang de manier waarop twee mensen elkaar aanraakten.

120

ARCHITECTURE EN (DE)MONTAGE Architectuur is soms een raar vak. Het duurt heel lang en kost heel veel geld om elk huis als een eenmalig prototype te ontwerpen en het is zinnig als je een heel goed herhaalbaar ontwerp hebt. Verpakte huizen worden in serie geproduceerd, verstuurd in dozen en ze kunnen gemonteerd worden en uit elkaar gehaald en vervangen, of het nu permanente woningen zijn of tijdelijke onderkomens.

P R O D U C T S T H AT L A S T – 1 2 1

FLAT PACK WONINGEN Het Kiss House is er in een versie met twee, drie en vier slaapkamers. Configureerbare elementen maken het voor klanten mogelijk hun eigen Kiss House te maken. Het huis is gebouwd met passieve energie uit multiplex panelen. Alle Kiss huizen hebben driedubbel glas. Ze kunnen aan smaak worden aangepast met verschillende afwerking en kleurenschema’s. Het huis zit in platte dozen zodat het efficiënt te vervoeren is en makkelijk te assembleren. VLUCHTELINGENONDERKOMEN Better Shelter (beter onderkomen) is een samenwerkingsverband tussen de IKEA Foundation en Verenigde Naties Hoge Commissariaat voor Vluchtelingen (UNHCR). De Better Shelter zit verpakt in kartonnen dozen en mensen kunnen meteen beginnen met bouwen door gewoon de handleiding te volgen. Hij wordt gebouwd in drie stappen: eerste de fundering, dan het dak met ingebouwde ventilatie en zonnepaneel, tenslotte de wanden met ramen en een deur. Vier mensen kunnen de constructie in vier tot acht uur voltooien. Er zijn geen extra gereedschappen nodig en de meeste componenten worden met de hand in elkaar gezet. Voor $ 1.150 per stuk zijn de onderkomens drie keer zo duur als een standaard UNCHR-tent. Maar terwijl de laatstgenoemde is ontworpen om hooguit zes maanden mee te gaan, houden deze nieuwe huizen het minimaal drie jaar uit in zware omstandigheden, en tot twintig jaar in een gematigd klimaat. GEBOUWEN WORDEN MATERIAALBANKEN In de komende 40 jaar zullen we net zoveel bouwen als we tot nu toe hebben gebouwd in de geschiedenis van de mensheid. Dat vraag een radicaal andere benadering. De gebouwen van morgen moeten ontworpen worden op demontage, om zeker te zijn van doorgebruik van materialen en onderdelen. Ontwerpstudio LYN Aterlier in London ontwierp een tijdelijk gemeenschapscentrum in Hackney Wick, dat is gebouwd met gerecycleerde materialen van de Olympische en Paralympische Spelen in 2012. Het centrum, genaamd Hub 67, heeft een levensduur tot vijf jaar, waarna het uit elkaar wordt gehaald zodat de onderdelen elders kunnen worden gebruikt.