Land kunst krant 2017 by Kunstloc Brabant

Land Kunst Krant

ZUIDERWATERLINIE

KUNST OP STAPEL

2017

FOOD HEROES

N65 ALS ETALAGE ECODORP BOEKEL KUNST IN DE HEILIGE DRIEHOEK FOODLABPEEL LANDART DIESSEN 150 JAAR BELS LIJNTJE KUNST AAN DE MAAS PADENBANEN en heel veel meer... www.landkunst.nl

colofon

Redactioneel Land Kunst Krant 2017

e temperatuur stijgt, bloemen en planten komen weer tot bloei. Heerlijk, de zomer komt eraan! Ga op ontdekkingstocht in het prachtige Brabantse landschap vol verhalen, natuur en cultuur. Verhalen die in de loop van tijd in de vergetelheid zijn geraakt, brengt Landkunst weer tot leven. Kunstenaars maken werk geïnspireerd op de geest van de plek, de genius loci. Ze markeren bijzonderheden in het landschap, laten je anders kijken naar je omgeving en leggen verbindingen tussen verleden en heden. Soms heel subtiel, een andere keer uitbundig. Maar altijd met respect voor het landschap én de omgeving. 10 jaar Landkunst en vijf jaar Land Kunst Krant, een jubileum in het kwadraat! In 2007 organiseerden we de eerste tentoonstelling in het Groene Woud, de tuin van Eindhoven, Tilburg en ‘s-Hertogenbosch. Dit was het begin van een mooie traditie, waarbij kunst de typisch Brabantse relatie tussen stad en land goed kan laten zien. Maar er zijn meer tradities in ons Brabant; LandArt Diessen

Redactie en organisatie bkkc · Hermelinde van Xanten,

bijvoorbeeld en Kunst aan de Maas. Of wat denk je van de bijzondere exposities bij Kasteel Stapelen in Boxtel? Er ontstaan ook nieuwe initiatieven die de ambitie hebben een traditie te worden. Zoals Landkunst aan de Zuiderwaterlinie en de eerste Biënnale Kunst in de Heilige Driehoek met als decor drie oude, bij elkaar gelegen kloostercomplexen in Oosterhout. Een prachtige kans om eens een bezoek te brengen aan deze verborgen oase van rust.

projectleiding · Sanne van de Loo, communicatie en coördinatie Teksten · Anneke van Wolfswinkel · Partners Foto’s · Cover: Carmela Bogman, Woeste Stilte (Foto Niels Huneker) · Daar waar geen fotograaf wordt benoemd: partners en

In deze Land Kunst Krant hebben we weer een groot aantal initiatieven in Brabant gebundeld. Initiatieven van particulieren, instellingen, broeders en zusters, kunstenaars, stichtingen, landschapsbeheerders en samenwerkende dorpelingen. Er is genoeg om te bezoeken! Kijk maar eens in het midden van deze krant: daar vind je alle tijdelijke en permanente kunstwerken in een overzichtelijke kaart. Pak je potlood en stippel je eigen route uit!

bkkc Grafisch ontwerp · Steffen Maas, Rotterdam Drukwerk · Rodi Rotatiedruk B.V. Noord-Scharwoude Land Kunst Krant is een uitgave van bkkc, Tilburg Mei 2017

Een zomer vol Landkunst. Wat wil je nog meer?

oplage 8500 Deze krant is met zorg samen-

Hermelinde van Xanten en Sanne van de Loo, bkkc

gesteld. Desondanks kunnen wij niet instaan voor eventuele

Deze nummers en letters verwijzen naar de locatiegegevens op pagina 12 en 13.

wijzigingen, druk/zetfouten of onjuistheden. www.landkunst.nl www.bkkc.nl

Landkunst aan de Zuiderwaterlinie

tijdelijke expositie in het bossche broek

joshua wechsler | green grass reality

it jaar organiseert het bkkc in samenwerking met Staatsbosbeheer, Brabants Landschap en Erfgoed Brabant opnieuw een tijdelijke Landkunst expositie op een bijzondere plaats aan de Zuiderwaterlinie. Ditmaal staat het zuidelijk deel van natuurgebied Het Bossche Broek centraal. Negen jonge kunstenaars maken speciaal voor deze locatie kunstwerken. Voor inspiratie putten ze uit de rijke geschiedenis van Het Bossche Broek en de Zuiderwaterlinie.

Geschiedenis De meeste mensen kennen de Nieuwe Hollandse Waterlinie of de Grebbelinie wel. Maar de Zuiderwaterlinie, die van Bergen op Zoom tot aan Grave loopt, is redelijk onbekend. En dat is onterecht: bij de Zuiderwaterlinie vind je namelijk een interessant onderdeel van de Brabantse geschiedenis. Hoe dat zit? Welnu: langs de Zuiderwaterlinie liggen elf Brabantse vestingsteden. Denk bijvoorbeeld aan Heusden en Den Bosch, maar ook aan Klundert, Zevenbergen en Willemstad. In de verdediging van het economische hart van de Laten we alvast een tipje van de sluier oplichten. Republiek der Verenigde Nederlanden – Holland – De jonge Helvoirtse kunstenaar Martijn van Dalen namen deze steden een cruciale strategische werkt samen met IVN-leden en kinderen van plaats in. Daarbij was in de verdedigingstactiek een asielzoekers aan een groot insectenhotel. Samen belangrijke rol weggelegd voor de Zuiderwaterbouwen ze aan een nieuw huis voor de insecten linie. De gebieden rond de vestingsteden konden in het gebied. Spelenderwijs leren kinderen de namelijk onder water worden gezet. Het water in natuur én elkaars verhalen en culturen beter deze zogenaamde inundatiegebieden stond dan kennen. Een mooi voorbeeld van community art: net te laag om er doorheen te kunnen varen, maar een kunstproject waarbij mensen die normaal te hoog om er te voet doorheen te waden. gesproken niet zo gauw met elkaar in contact De Zuiderwaterlinie vormde zo een perfect komen, samen aan iets moois werken. Het insec- verdedigingsmechanisme, zeker in combinatie tenhotel is te bewonderen in de moestuin van met de bestaande defensieve infrastructuur van de IVN-jongeren, vlak bij het Buitenlokaal van de vestingsteden. Brabants Landschap op landgoed Haanwijk. Het Bossche Broek Benieuwd naar de andere activiteiten? Kijk voor In het dal van de Dommel en aan de zuidde actuele data en tijden op www.landkunst.nl. kant van de binnenstad van Den Bosch ligt een oud moerasgebied: Het Bossche Atelier Leon Adriaans 30 Broek. Het gebied wordt een ‘broek’ geAls je toch in het gebied bent, breng dan ook een bezoek aan het atelier van de Bossche schilder noemd vanwege opwellend grondwater Leon Adriaans (1944-2004). Maak wel even van tevoren een afspraak. Het atelier ligt net onder de (kwel), maar ook vanwege de Dommel A2 aan Sterrenbos 2 in Sint Michielsgestel. Kijk voor meer informatie op: www.leonadriaans.nl die vroeger bijna ieder jaar overstroomde waardoor Het Bossche Broek blank stond. In Het Bossche Broek is het eigenlijk altijd nat, ook in periodes van weinig regen. Het zuidelijke gedeelte, waar dit jaar de

het bossche broek vanaf oud-herlaer Landkunst expositie plaatsvindt, is een iets hoger gelegen, droger en dus bewoonbaarder gebied. In het afwisselende landschap zijn sporen van bewoning gevonden uit de Middeleeuwen en zelfs de Romeinse tijd. Tegenwoordig kent het gebied wel heel bijzondere bewoners: dassen voelen zich thuis tussen de biologisch beheerde akkers. Ontdek het zelf tijdens een mooie wandeling of fietstocht!

Wanneer: 18 mei – 16 juli, van zonsopgang tot zonsondergang Waar: het zuidelijk deel van Het Bossche Broek, Dooibroek en Haanwijk, ten zuiden van de A2. Deelnemende kunstenaars: Lotte Dirks, Martijn van Dalen, Josua Wechsler, Jolanda van Nuenen, Maud van den Beuken en Thomas Ritzen, Manuel Marengo de Swaaf, Laura Schippers, Sil Krol en Thom Brand. Kijk voor meer informatie op: www.landkunst.nl In het gedeelte van Het Bossche Broek ten zuiden van de A2 wordt een wandelroute uitgezet. Met deze route loop je langs de negen kunstwerken die de kunstenaars speciaal voor dit natuurgebied ontworpen hebben. De kunstenaars vertellen je het verhaal achter het kunstwerk. De wandelroute is gratis te downloaden in de app brabant vertelt.

biennale | 16 september t/m 22 oktober 2017

Kunst in de Heilige Driehoek A

enieten van kunst in de gangen en kapellen van een klooster. Verrast worden door hedendaagse kunst op een plek die gevormd is door eeuwenlange tradities van contemplatie en ambacht. Het kan dit najaar op de eerste Biënnale Kunst in De Heilige Driehoek. Een unieke gelegenheid om een verborgen Brabantse parel te ontdekken. Het gebied ‘De Heilige Driehoek’ dankt zijn naam aan drie monumentale, door grote kloostertuinen en landerijen omgeven kloostercomplexen, gelegen in een kleinschalig, agrarisch landschap in Oosterhout: de Onze Lieve Vrouwe Abdij van de benedictinessen, de Sint-Paulusabdij – tot 2006 bewoond door de benedictijnen en sindsdien door de gemeenschap Chemin Neuf – en het SintCatharinadal, bewoond door de zusters norbertinessen. Het unieke Brabantse cultuurlandschap van De Heilige Driehoek, ruim honderd hectare groot, is in 2006 aangewezen als Rijksbeschermd Stadsgezicht. Spiritualiteit, ambacht en vormgeving De Heilige Driehoek is een oase van rust, waar spiritualiteit en schoonheid hand in hand gaan. Ruime tuinen omgeven de gebouwen, terwijl omliggende landerijen inkomen en bedrijvigheid opleveren. Muren bakenen het gebied af en zorgen voor de stilte waarbinnen het kloosterleven zich afspeelt.

carolein smit | pieta (keramiek) | foto winifred limburg

Kunst, vormgeving en ambacht maken een belangrijk deel uit van het kloosterleven. De vormgeving van de gebouwen, meubels en gebruiksvoorwerpen weerspiegelt de geestelijke idealen van het kloosterleven. De kloosters kennen en kenden verschillende ateliers waarin kunst ontstaat, waar schilderijen, gobelins en boeken werden gerestaureerd, of waarin ambachten als bijvoorbeeld het pottenbakken werden uitgeoefend. Stichting Kunst in de Heilige Driehoek wil de rijke traditie van kunst en ambacht vertalen naar het hier en nu. Met hedendaagse kunst, die eigenzinnig reflecteert op die traditie. Wervelende performance De BiĂŤnnale krijgt een spectaculaire opening op het voorplein van SintCatharinadal: een wervelende performance van modeontwerper Aziz Bekkaoui. Zijn ontwerpen worden na afloop van de opening getoond in de kloostergangen. Eveneens in het klooster Sint-Catharinadal onderzoekt kunstenaar Erik Zwaga de nauwe relatie tussen het klooster en het Huis van Oranje Nassau. Keramiste Carolein Smit toont vijf nieuwe sculpturen die op de altaren in de zijbeuken van de Sint-Paulusabdij worden geplaatst. In de voorhal van dezelfde kerk hangt prominent aan het plafond een monumentaal werk van Reinoud van Vught, bestaande uit grote vellen papier die zijn betekend, beschilderd en bekrast met beelden die verwijzen naar de Hemelvaart en de kruisiging. Kijk voor alle deelnemende kunstenaars op www.kunstindeheiligedriehoek.nl/kunstenaars Twitter: @KunstH3H, Facebook: @BiennalekunstH3H, Instagram: 1e BiĂŤnnale Kunst H3H

nieu

sint-paulusabdij | foto wilma rekkers

onze lieve vrouwe abdij | foto wilma rekkers

Wanneer: van 16 september t/m 22 oktober 2017, dagelijks (behalve dinsdag) van 10:00-17:00 uur Opening: vrijdag 15 september. Check de website voor het programma, toegangsprijzen en routebeschrijving: www.kunstindeheiligedriehoek.nl

sint-catharinadal | foto wilma rekkers

duurzaam leven tot kunst verheven

Ecodorp Boekel

in ontwikkeling

codorp Boekel wil een inspirerend voorbeeld zijn voor duurzaam leven. Daarom maken de initiatiefnemers hun leefomgeving niet alleen duurzaam, maar doen ze dat ook op een bijzondere manier. Omdat ze volledig de verantwoordelijkheid nemen over hoe het dorp eruit komt te zien, is er veel ruimte voor creativiteit. Net zoals in een gedicht één woord de hele zin versterkt. En die ene zin de hele strofe weer versterkt. En die ene strofe weer het hele gedicht versterkt. Zo gaan alle vormen en kleuren het patroon van het Ecodorp versterken. In de voedseltuin is al duidelijk een zonnebloempatroon te zien. En ook bij de woningen en de kleioven zullen organische vormen en herhalende patronen elkaar op meerdere niveaus gaan versterken.

ecodorp boekel | foto lody teeuwen

Vanuit hun eigen discipline kunnen kunstenaars laten zien wat de betekenis van kunst kan zijn in duurzame woonwijken. Hoe ze dat gaan doen? MisEcodorp Boekel is volop in ontwikkeling. schien door verrassende toepassingen Kunstenaars gaan boomhutten te bedenken voor de innovatieve, bouwen, die kunnen dienen als gasten- biobased materialen die de partners verblijf. Eén van de circulaire woningen van het ecodorp ontwikkelen. Of met zal een artist in residence-plek worden. een fotoreportage, of een muzikaal

avontuur – het kan allemaal. Waar de rivier ook eindigt, het belooft een inspirerende reis te gaan worden. Hou de website in de gaten voor de ontwikkelingen: www.ecodorpboekel.nl of volg @EcodorpBoekel op Facebook en Twitter

Droomwerelden van de Beeldjutters Beeldjutters zijn leveranciers van droomwerelden. Met een uitgekiende combinatie van lichtprojecties, locatie-theater en soundscapes creëren ze visuele poëzie die al je zintuigen prikkelt. Het werk van Beeldjutters is altijd een belevenis: betoverend en ontroerend. Door het verhaal dat verbeeld wordt, ga je met nieuwe ogen kijken naar de plek waar je bent. Voor het feestjaar 500 jaar Jheronymus Bosch maakten ze samen met dansers van Bouwjaar ‘84 een spectaculaire grote bloem, de Koningin van de Nacht, met dansers in het hart van de bloem die een dans van verlangen, verleiding en bevrediging uitvoerden. En Beeldjutters lieten zich ook al eens inspireren door de landschapsschilderijen van Vincent van Gogh: een danse

dwaallumen | foto rosa rudest photography macabre die uitgevoerd werd door twee dansers in de tuin van de Sint Janskathedraal in ‘s-Hertogenbosch en in het Van Gogh Museum in Amsterdam. Nog zo’n mooi Beeldjuttersproject is Landschapslumen. Voor het Amsterdam Light Festival doken Beeldjutters in de geschiedenis van de Henri Polaklaan en vertaalden vijf verhalen uit deze straat naar poëtische videoprojecties.

Verhalen over de Joodse inwoners en de mensen die hen hielpen onderduiken tijdens de Tweede Wereldoorlog, en verhalen over het socialisme en de eerste vakbondsbeweging van Nederland. Met dromerige, surrealistische projecties die vertoond werden op de bomen en struiken in de tuinen van de straat werden de verhalen uit het verleden voor enkele weken zichtbaar gemaakt.

Nieuwsgierig naar meer projecten? Benieuwd waar Beeldjutters deze zomer opduiken? Kijk eens op www.beeldjutters.nl

De Beerse Maas

in ontwikkeling

zuiderwaterlinie weer zichtbaar gemaakt

voor een geluidskunstwerk, waarin wandelaars en fietsers in het gebied door middel van een app zich kunnen onderdompelen in een soundscape. Geluiden van water en strijd roepen het onzichtbare verleden op.

en open polderlandschap, met boerderijen op terpen onder hoge wolkenluchten, kerktorens en kloosters aan de horizon. De omgeving van Oss, Grave en Cuijk is een heerlijk landschap om wandelend of fietsend in alle rust lekker uit te waaien. Maar in het kalme landschap gaan spannende geschiedenisverhalen schuil. Wanneer de Beerse Maas bij hoog water buiten zijn oevers dreigde te treden, kon de Beerse Overlaat gecontroleerd onder water worden gezet. Bewoners werden met kanonschoten uit Grave gewaarschuwd naar hoger gebied te trekken. Om de Overlaat snel te kunnen laten vol- en weer leeglopen, werd het gebied zo leeg mogelijk gelaten. Nog altijd is het een uitzonderlijk open landschap. De eeuwenlange strijd tegen het water heeft nog andere sporen nagelaten; vooral de dwarsdijkjes zijn karakteristiek voor dit gebied.

voorstel belevingscentrum | merel van der linden Al in de Romeinse tijd was er bij Cuijk een legerpost. In 55 v.Chr. versloeg Caesar twee Germaanse volken bij Kessel, in 1288 vond de Slag om Woeringen plaats, Grave werd veroverd én heroverd in de 80-jarige oorlog. De Overlaat maakte ook onderdeel uit van de Zuidwaterlinie, en werd ingezet in tijden van oorlogsdreiging. Om deze roerige geschiedenis van de Beerse Overlaat weer zichtbaar te maken worden in

bij anna in zundert

Bij Anna is een ontmoeting in het groen. Anna wil samen bouwen aan een inspirerende stek in het beekdal van de Kleine Beek in Zundert. Een duurzame plek voor kunst, cultuur, ontspanning en vertier. Pluk, doe, raak aan, bouw, zaai, oogst, deel, eet en speel in Anna’s Tuinen. Proef, ontmoet en ontspan in Anna’s Koffie-Theehuis. Kijk, luister, beleef en doe mee aan Anna’s inspirerende activiteiten! Ontdek de natuur. Ontdek nieuwe dingen. Ontdek andere mensen en nieuwe vriendschappen. Ontdek jezelf. Ontdek Anna.

Nieuwsgierig naar deze nieuwe leef- tuin, expositieruimte en ontmoetingsplek? Kijk op www.bijanna.nu

opdracht van bkkc, in samenwerking met gemeenten Oss, Grave, Cuijk en Waterschap Maas en Aa, meerdere landkunstinitiatieven ontwikkeld. Ruimtelijk ontwerper Merel van der Linden werkt aan een plan om de dwarsdijkjes te markeren met vlaggen, als ode aan het harde werk van al die mensen die de dijken hebben aangelegd, verstevigd en verdedigd. Kunstenaar Jeroen Doorenweerd werkt momenteel zijn voorstel uit

route van zoom door de brabantse wal

Ook andere ideeën worden onder de loep genomen: workshops landschap portretteren, een bezoekerscentrum in samenwerking met het de Brabantse Waterschappen, of een waterspeelplaats waar jong en oud spelenderwijs het krachtenspel tussen water en land kunnen vormgeven. Benieuwd naar de laatste ontwikkelingen? Kijk op www.bkkc.nl

in ontwikkeling

turfhistorie komt in beweging langs route van de zoom Geschiedenisverhalen zijn levend en beweeglijk – en de kunst langs de Route van de Zoom door de Brabantse Wal wordt dat ook. Wie straks wandelt of fietst over dit splinternieuwe pad wordt verrast door kinetische kunst: kunst die kan bewegen. De Zoom is een oude turfvaart: een waterweg, aangelegd om de gestoken turf naar de plaats van bestemming te vervoeren. Met een 25 kilometer lang pad voor wandelaars en fietsers wordt dit verdwenen stukje geschiedenis weer zichtbaar gemaakt. Vanuit het centrum van Roosendaal loopt de route over het Grenspark de Zoom – Kalmthoutse Heide, een prachtig natuurgebied dat gedeeltelijk in Nederland en gedeeltelijk in Vlaanderen ligt. Het eindpunt van het pad is bij de Binnenschelde in Bergen op Zoom. Bijzonder aan deze route zijn de ‘vestibules’ die je onderweg tegen-

komt. Zij dienen als poorten naar het aangrenzende landschap. Elke vestibule vertelt zijn eigen verhaal, over de locatie, de geschiedenis, én over natuur, landschap en geologie. De turfhistorie, die het landschap gevormd heeft, komt zo weer tot leven. Uniek aan deze verhalende ‘poorten’ zijn de kinetische sculpturen: bewegende kunstwerken. Telkens anders, en telkens passend bij de plek en het verhaal dat verteld wordt. Deze energieke iconen zullen het land-

schap verrijken en kleur geven. Let op: het fietspad met de vestibules en sculpturen is nog in aanbouw: in 2018 zal het helemaal klaar zijn. Landschap van Allure De Brabantse Wal is één van de drie ‘Landschappen van Allure’. Door te investeren in landschapsen natuurprojecten maakt de provincie Noord-Brabant deze prachtige gebieden nóg mooier. Kijk op www.brabant.nl voor info.

pnem sound art maashorst

at klinkt goed: al wandelend, fietsend of zittend onder een boom je laten meevoeren op nieuwe klanken en betoverende ritmes. Met de PNEM Sound Art-route ervaar je het prachtige natuurgebied De Maashorst op een unieke manier. Een digitale route voert je door het gebied en laat je luisteren naar natuurgeluiden en geluidskunst waarin stad en land, mens en natuur, cultuurhistorie en hedendaagse kunst samenkomen.

van verschillende kunstenaars uit binnen- en buitenland. Bij elke track krijg je niet alleen informatie over de compositie en de kunstenaar, maar ook over de specifieke plek in de natuur. Zo raakt de geluidskunst nauw verweven met de plek waar je het hoort.

PNEM Sound Art Maashorst is een initiatief van het Platform Nieuwe Experimentele Muziek (PNEM) en wordt elk jaar uitgebreid met nieuwe geluidsprojecten die voortkomen uit het internationale PNEM Sound Art Festival. De route in De Maashorst bevat geluidsprojecten

Download vooraf de app via www.psam.nl. De geluidsroute wordt mede mogelijk gemaakt door BesteBuren in samenwerking met Musica vzw, Impulscentrum voor Muziek en Klankatlas Europa. Meer informatie vind je op www.pnem.org

De route volg je via de app en via QR-markeringen op de locaties langs de route. De start is bij Naat Piek Theater, Pnemstraat 1, 5406 XA Uden.

Nutteloze Architectuur | de follies in boswachterij dorst

pjotr muller | vleermuiskelder

et Boswachterij Dorst is iets merkwaardigs aan de hand. De nietsvermoedende wandelaar komt op onverwachte plekken eigenaardige bouwwerken tegen. Staat daar vlak bij de leemputten een stal? Of is het een uitkijkpunt? En die gekke toren die wel een grote vaas vol gaten lijkt, waar is die voor bedoeld? En hé, dat lijkt wel een achtbaan – voor je het weet zijn de kinderen op de constructie geklommen en rennen ze over de houten planken. Het gaat hier om ‘follies’: architectonisch dwaze bouwwerken die geen andere functie hebben dan je te verrassen. Ze staan er nu twaalf jaar, en de regelmatige wandelaar is er wel aan gewend. Maar boswachter Anneke Oomes merkt dat de reacties nog altijd wisselend zijn. ‘Er zijn veel mensen die het leuk vinden om verrast te worden door de follies. Anderen vinden het vooral vreemd en vragen: wat heb je eraan? Of: wat schiet de natuur daar

nou mee op? Ik leg ze dan uit dat dat nutteloze nou precies is waar het bij follies om gaat. Het leuke is dat sommige follies stiekem toch een functie hebben: die houten achtbaan van Jeroen Veenstra nodigt echt uit om op te spelen, en mensen gebruiken de schuur van Jeroen Doorenweerd om te schuilen voor de regen.’ Helaas hebben de follies ook te lijden onder vandalisme: er worden planken uit de achtbaan gesloopt, of de ‘lege plek’ met lage muurtjes, een ontwerp van Frank Bezemer, wordt als afvaldumpplek gebruikt. Hier en daar moest een folly worden aangepast omdat het niet ‘hufterproof’ bleek te zijn. Nutteloos of niet, het is natuurlijk mooi meegenomen als dieren of planten kunnen profiteren van de follies. Dit voorjaar heeft een aantal boswachters daarom de handen uit de mouwen gestoken in de ‘vleermuiskelders’ van Pjotr Müller. Anneke Oomes: ‘We hebben de binnenwanden aangepast

robbrecht daem | duiventil met grove stenen met veel spleten ertussen, zodat er nu ook écht vleermuizen in kunnen verblijven. Door deze aanpassingen voegen de follies echt wat toe aan de natuur.’ Benieuwd naar deze dwaze architectuur? Volg dan de Kunstroute, een wandelen fietsroute langs de vijf follies. Lengte: Ongeveer 13 km Duur: Fietsend ongeveer 1 uur, wandelend ongeveer 2,5 uur Overige informatie: je kunt starten bij elke folly of op de parkeerplaatsen van: Gasterij ‘de Seterse Hoeve’ (Vijfeikenweg 56, Oosterhout), Restaurant De Vijf Eiken (Oosterhoutseweg 57, Rijen) of de Moerkensdreef in Dongen, tegenover Restaurant ‘Den Hespel’ (Hespelpad 9).

food heroes maken werk van snoeiafval en oesterzwamvoetjes in ontwikkeling

Iedere tuinder, kweker en boer heeft ermee te maken: reststromen. Kromme komkommers, te kleine appels, snoeiafval, voetjes van gekweekte paddenstoelen – ze belanden bij het afval. Dat is voor de boeren een kostenpost en een verspilling van voedsel en materiaal. Maar voor de ontwerper die met bio-materiaal werkt is het een mooie uitdaging. Met slimme ideeën en nieuwe (bio-)technologieën kan dit soort afval omgetoverd worden tot grondstof voor nieuwe producten.

kunstenaar isaac monteéen biologisch vollegrondstuinder jan van lierop

Het project Food Heroes is onderdeel van het project Agri meets Design en is opgezet door bkkc en ZLTO. Kunstenaars gaan aan de slag met onverwachte materialen. Ontwerper Isaac Monté, die eerder lampen maakte van vlees en vazen van

zelfgemaakt kristal, buigt zich samen met biologische vollegrondstuinder Jan van Lierop uit Mierlo over de vraag wat ze zouden kunnen doen met de continue reststroom van prei en kool in zijn bedrijf. De Eindhovense Jalila Essaïdi haalde het wereld-

N65

in ontwikkeling

food heroes | foto imara angulo vidal

nieuws met haar kogelwerende huid versterkt met synthetisch spinnenzijde, en deed dat opnieuw met haar Mesticmodecollectie, gemaakt van de vezels uit koemest. Samen met laurierkweker Charl Goossens uit Nispen gaat ze de mogelijk-

Voor updates en evenementen van FoodLab Food Heroes, volg @agrimeetsdesign op Facebook en Twitter.

heden verkennen van snoeiafval van laurier. Ook Tjeerd Veenhoven, Doreen Westphal en Lobke Meekes zijn aan agrarische bedrijven gekoppeld en experimenteren met plantaardig afval van oesterzwammen, appels, peren en wortels.

Zo komen kennis en creativiteit samen om oplossingen te zoeken voor urgente maatschappelijke vragen rondom duurzaamheid en voedsel.

als etalage

en weg brengt je van A naar B, en liefst zo snel mogelijk. Maar met de N65 tussen Tilburg en ’s-Hertogenbosch heeft de Provincie Noord-Brabant andere ambities. De rijksweg moet de mooiste van Noord-Brabant worden: een toegangspoort en een etalage voor Het Groene Woud en de vele (boom)kwekers in de omgeving. Een plek voor ‘groene innovatie’, zoals reductie van fijnstof en geluid door bomen en planten. Al enkele jaren wordt er door een aantal kwekers verenigd in Greenport Midden Brabant nagedacht over een invulling van deze ambitie. Samen met bkkc, provincie en diverse organisaties zoals ZLTO, Streekhuis Het Groene Woud, Rijkswaterstaat en LIB is het werkatelier N65 als Etalage gestart waaraan kunstenaars en ontwerpers hebben deelgenomen. Inmiddels hebben twee ontwerpduo’s groen licht gekregen om hun denkrichtingen verder te ontwikkelen.

krijn christiaansen en cathelijne montens (kccm) | artist impression Studio Eric Klarenbeek & Maartje Dros Vanuit het begrip ‘groei’ doen deze ontwerpers onderzoek naar het absorberen van fijnstof door middel van organismen. De ‘absorberende’ architectuur die ze langs de N65 willen realiseren, is opgebouwd uit panelen en kaders met een poreuze structuur waar licht en lucht doorheen kan. Het werkt als een filter en kan begroeid raken met bijvoorbeeld mos. Hiermee kunnen multifunctionele plekken worden ontwikkeld, zoals een overspanning voor een verkeersader of een bushalte langs de N65 als beschutting tegen fijnstof. In 2017 zal een testlocatie aan de weg worden ingericht.

Krijn Christiaansen en Cathelijne Montens (KCCM) Het ontwerpersduo KCCM gaat een verbinding leggen met het werklandschap rond de N65, waarin boomkwekers een hoofdrol spelen. De mobiele plekken die ze willen maken, zijn zichtbaar vanaf de weg maar bevinden zich op eigen grond van de boomkwekers. Zij kunnen de plek inrichten als testlocatie, demonstratiemodel voor snoeien, showroom of observatiepunt. Zo ontstaat een netwerk van nieuwe, verrassende bouwwerkjes, die ook dienst zullen doen als overnachtingsplekken voor avontuurlijke bezoekers.

Houd de website van bkkc in de gaten voor nieuwe ontwikkelingen: www.bkkc.nl

Kunsten in de Monumenten & Popmonument 9 & 10 september Gidsen leiden bezoekers rond in bijzondere monumenten zoals het 15e eeuwse Markiezenhof (het oudste stadspaleis van Nederland), of de nog oudere Gevangenpoort. Gebouwen vol historie en spannende verhalen. Op zaterdag 9 september is er PopMonument: optredens van bijzondere artiesten op bijzondere locaties. Geniet van de muziek van lokale helden en (inter)nationale acts in een sfeervolle omgeving. Wat dacht je van een intiem optreden van een singersongwriter in de Gevangenpoort? Of laat je verrassen door dat jonge, talentvolle bandje in de Heerenkamer, de Markiezenhof of de Synagoge.

De monumenten in de Brabantse Wal gemeenten (Bergen op Zoom, Steenbergen en Woensdrecht) worden in het zonnetje gezet tijdens de landelijke Open Monumentendagen op 9 & 10 september. Kunstenaars, enthousiaste gidsen en verrassende popacts vieren twee dagen lang een erfgoed-feestje. Kunsten in de Monumenten is een jaarlijks terugkerend evenement in de Brabantse Wal gemeenten. Artiesten en kunstenaars bieden een levendig programma vol cultuur en vermaak dat jong en oud aanspreekt. Van shanty tot klassiek, van swingende pop tot verstilde harpklanken, van ballet tot acrobatiek, van outdoor foto-expo tot interactieve eetkunst, van schrijven tot schieten: er is voor iedereen iets te beleven. Dit jaar staat het programma in het teken van ‘boeren, burgers en buitenlui.’

Erfgoed en geschiedenis komen tot leven in dit bruisende weekend! Kijk voor het programma en meer informatie op www.kunstenindemonumenten.nl en www.popmonument.nl

Dal van de Kleine Beerze

Neem eens een kijkje op de website: www.dalvandekleinebeerze.nl

in ontwikkeling

oeren en burgers slaan de handen ineen om in het Dal van de Kleine Beerze, het beekdal tussen Middelbeers en Vessem, duurzame landbouw te bedrijven. Dus: landbouw met oog voor een beter milieu, duurzaam bodembeheer, een mooier landschap en biodiversiteit. Hoe dat werkt?

De Landcoöperatie, waar ook burgers lid van kunnen worden, koopt grond van de provincie Noord-Brabant, en verpacht die aan boeren uit de regio. De coöperatie zet lijnen uit en stelt voorwaarden, de boeren brengen de ideeën in praktijk. Een paar van die ideeën: een grasstrook van 10 meter breed

wordt vrijgehouden op de oevers van de beek. Tien procent van de naastgelegen akkers wordt gereserveerd voor akkerranden. Op die grasstroken en akkerranden wordt geen mest uitgereden en worden geen pesticiden gebruikt. Het maaien wordt afgestemd op weidevogels. En zo gebeurt er nog veel

meer, om landbouw en natuur met elkaar in harmonie te brengen. Uniek aan deze coöperatieve aanpak is de nauwe samenwerking tussen boeren en burgers. Ook Landkunst moet een plek gaan krijgen in het Dal van de Kleine Beerze. Kunstenaars zullen worden uitgedaagd om met materia-

len uit de omgeving aan de slag te gaan. Met de landschapskunst die zo ontstaat wordt de gebiedsontwikkeling kracht bij gezet. Zo wordt dit mooie beekdal in de Brabantse Kempen nóg mooier.

urs pfannenmuller | uitkijk naar het landschap | foto irene damminga

Boek Openbaar Kunstbezit Werkendam

n januari 2019 zullen de gemeenten Werkendam, Aalburg en Woudrichem opgaan in de nieuwe gemeente Altena. Een mooie gelegenheid om eens te inventariseren welke kunst er eigenlijk in de openbare ruimte te zien is. De Adviescommissie

Kunst en Cultuur van Werkendam vond maar liefst 33 kunstwerken in de vijf dorpen Sleeuwijk, Werkendam, Nieuwendijk, Hank en Dussen. Het boek waarin deze werken verzameld zijn, met mooie fotoâ&#x20AC;&#x2122;s en achtergrondinformatie, krijgt de titel

Openbaar Kunstbezit Werkendam, en wordt in 2017 aangeboden aan de gemeenteraad van Werkendam. Bij lokale boekhandels en de VVV is het daarna ook te koop.

In het boek is ook Landkunst uit de Noordwaard terug te vinden. Bijvoorbeeld de Wassende Maan van Paul de Kort, en (Her)huisvesting van Frank Halmans, dat bestaat uit een Schuilbank, Insectenhotel en Valkbank.

1 t/m 10 september 2017

LandArt Diessen

en prachtige wandeling door het Reuseldal en het Turkaa-broekbos bij Diessen voert je langs ruim twintig kunstwerken. Allemaal zijn ze gemaakt met natuurlijke materialen uit de directe omgeving, of van materiaal waardoor het landschap een onverwachte nieuwe dimensie krijgt. De bodem, bloemen en bomen vlak bij huis blijken

een schatkamer te zijn voor kunstenaars en ontwerpers. De tweejaarlijkse landkunstexpositie LandArt Diessen sluit met dit concept aan bij de internationale trend van bio based kunst en design. Kom kijken en laat je net als de deelnemende kunstenaars inspireren door de natuur!

individuen en groepen, maar moeilijk toegankelijk voor rolstoelgebruikers. Start: Molenstraat 17A, Diessen. Kijk voor meer info op www.landartdiessen.nl

De wandelroute is vier kilometer lang. Let op: de route is geschikt voor

landart diessen | 2015

Martijn Engelbregt, Martijn Engelbregt,OntsnapOntsnappingsroute pingsroute Het Bossche Bossche Broek, Broek, ’s-Hertogenbosch ’s-Hertogenbosch

Couzijn van Martijn Engelbregt, Leeuwen,OntZonder snappingsroute Titel Oude Buisse Bossche Heide, Broek, ’s-Hertogenbosch Achtmaal

CarmelaEngelbregt, Martijn Bogman, Woeste Ontsnappingsroute Stilte Bossche Broek, Bossche Vught Broek, ’s-Hertogenbosch

Sannah Belzer, Watermerk Vlijmen, Biessertpolder/A59

Film De pauw en de pelikaan Vlaamse schuur, Chaam

Biënnale Kunst in de Heilige Driehoek, Oosterhout

Willem Claassen, Martijn Engelbregt, HilverkaveOntsnappingsroute ling Hilver, tussen Bossche BiestBroek, ’s-Hertogenbosch Houtakker en Haghorst

Paul de Kort, De Wassende Maan Bandijk, Werkendam

Jeroen Hoogstraten, Panoramatafel Bandijk, Werkendam

(semi) permanente kunstwerken

Kunst aan de Maas Buitengebied tussen Maren-Kessel en Ravenstein

Kunst op Stapel Kasteel Stapelen, Boxtel

BIESBOSCH De Kwekerij, Landlopers Park Moerenburg, Tilburg

tijdelijke projecten

LandArt Diessen, Landart langs de Reusel Diessen

BREDA

J bkkc, Landkunst aan de Zuiderwaterlinie Het Bossche Broek, Sint-Michielsgestel

B H

33 38

Theaterfestival Boulevard Locatievoorstellingen, ’s-Hertogenbosch

PNEM Sound Art Maashorst Vestzaktheater Naat Piek, Uden

Land Kaart

Op de achterkant van deze krant vind je een activiteitenoverzicht. Kijk voor een actueel overzicht van locaties en evenementen op www.landkunst.nl

Lustwarande, Disruption – remapping nature park Oude Warande, Tilburg

Frank Havermans, Sonniuspark, Son en Beugel

Andreas Hetfeld, De Groene Ontmoeting Veghels Buiten

Marius Boender, Tijdsequentie voor een strooiveld Begraafplaats Zuylen Tuinzigtlaan 1, Breda 34

Anne Pillen, Boshut Het Goordonk 15, Baarle-Nassau

Tjep, Van maaiveld tot goot en nok Veghels Buiten 37

Stichting Verhalis, De dodendraad leeft, www.verhalis.nl

Bij Anna Zundert

Hans van Lunteren, IJkplaats Veghels Buiten

NAR routes Veghel | Oss | Eindhoven | Son en Breugel

Hester Pilz en Marten Groen, Oerbank, Waterschapshuis De Dommel, Boxtel

Sannah Belzer, Ode aan de Zandrug, De Vest, Waspik

Studio 1:1, Vogelkast, Ziekenhuis Bernhoven, Uden

TIL

Urs Pfannenmüller, Uitkijk op het landschap De Hilweg, Werkendam

Frank Halmans, (Her)huisvesting Polder Pannekoek, Werkendam

Frank Halmans, Rustplaats voor vogels De Hilweg, Werkendam

Auke van der Heide/Jan Wessendorp, De emmer van toen... Binnenbandijk, Bergen op Zoom

Edward Geluk, De Traan 2e Hoogerwaardseweg, Woensdrecht

Marius Boender, De Wachter Oostdijk, Willemstad

Nienke Korthof, LDD Oude Bosschebaan, Biezenmortel

Irene Fortuyn, Waterlabyrinth Moerenburg, Tilburg

Lucas Lenglet, Uitkijktoren rond door recht Boskantseweg, Sint-Oedenrode

Frank Havermans, Observatorium Dommel, Sint-Oedenrode

25 24 D

Bram Braam, Occupied Spaces Landgoed Velder, Liempde

45 43

’s-hertogenbosch 1 3

42 21

LBURG 14

20 E

31 19

Kees Wevers, Droomtijd van de raaf Kasteel Nemerlaer, Kasteellaan 2, Haaren

KAMPINA 27

17 16

32 26

Margriet Kemper, In de schaduw van de taal Natuurtheater, Gemullehoekenweg 147, Oisterwijk

EINDHOVEN 28

Mariëlle Lapidaire, Het Boomkompas Structuurweg, Schijndel

grote peel

Willem Claassen, De Maasarm Maasdijk, Keent

Roberto Ruggiu, Project voor de Peelrandbreuk Heiakker, Deurne 23

Ben Raaijman, Dommelbalkon, Son

Artists in Residence Adriaans, Bossche Broek, ’s-Hertogenbosch 30

Beleef de Kempen Studio HB, Dwaallandschap, Vessem 29

Beleef de Kempen | Atelier van Asseldonk, Informatiezuilen, Vessem 28

Roos Terra en Jaap Dirk Tump, Levende Brug, Sint-Oedenrode

Footprint Raamsdonk

Rob Moonen en Albert Kliest, MOB Wanroij, Boompjesweg, Wanroij

Het Wiel Bij het afwateringskanaal, Waalwijk

Follies in Dorst Oosterhout, Rijen, Dongen

Hans van Gerwen Schakel 304 Nabij Maren-Kessel

Roberto Ruggiu, Intending White Park De Bleek, Ravenstein

Meer Maashorst Natuurgebied De Maashorst

Landkunst kan niet zonder samenwerking

jos verschaeren | industrieel erfgoed

De Maas ligt langs dit dorp. Zij komt er naar toe gestroomd. Zij vloeit er vriendelijk langs. Zij buigt er zich weer van af. Zij ligt in de blanke boorden der verzandingen in hare bochten, in het fluwelen groen van vlak gevlijde uiterwaarden, tussen de welige ruigten der grienden. Een stomertje trekt tegen de stroom op. Een schokker ligt pal stil verankerd boven zijn spiegelbeeld, waar trillende rimpels in staan. De kribben van basalt steken in het water, in de verte ligt een schuit, en over het water gaat nadrukkelijk het verre geratel der kettingen en kabels van het kalme platte veer, waar mensen stil op staan en een klein paard droomt voor de stille kar.

van maren-kessel tot keent 3 juni t/m 24 september 2017

Kunst aan de Maas D

Antoon Coolen, Dorp aan de rivier, 1934

it zijn de openingszinnen van de roman die Antoon Coolen schreef over het wel en wee van de kleine gemeenschap in het dorp Lith, over mensen die in nauwe verbondenheid leven met de natuur. Het is precies waar Kunst aan de Maas begint: bij een bijzondere landschappelijke en sociale locatie, de rivier en zijn cultuurhistorische omgeving. Zichtbare en onzichtbare verhalen in het landschap die de plek maken tot wat zij nu is. Kunst aan de Maas is een jaarlijkse buitenexpositie langs de oevers en directe omgeving van de Maas in het buitengebied van de gemeente Oss. Bezoekers genieten van 3 juni t/m 24 september 2017 al wandelend of fietsend van het prachtige landschap, de kunst, de cultuurhistorie én van de culinaire mogelijk-

heden die deze streek te bieden heeft. Romeinse opgravingen, de Zuiderwaterlinie, religieus erfgoed, het fysieke landschap met het water, de rust en de ruimte, de ‘oude’ en ‘nieuwe’ natuur, de kenmerkende zwarte populieren als bakenbomen, de dorpen en pittoreske stadjes. Al deze elementen maken dit Maasgebied tot een uniek stukje Nederland dat tot op de dag van vandaag een goed bewaard geheim is. Stichting Kunst aan de Maas – voortgekomen uit de samenwerking tussen Maasmeanders en K26 – nodigt kunstenaars uit alle delen van het land uit werk te presenteren dat vertelt over het gebied en geschiedenis ervan. Bezoek de prachtige plekken die dit stukje Brabant te bieden heeft. Houd de website in de gaten voor nieuws en updates.

Landkunst vraagt om samenwerking. Opdrachtgever en kunstenaar hebben altijd te maken met de eigenaar en gebruikers van de grond waar het kunstwerk wordt uitgevoerd. Hermelinde van Xanten, projectleider kunst en ruimte bij bkkc en curator van de Landkunst-expositie in Het Bossche Broek: “We zijn er heel blij mee dat instellingen zoals Staatsbosbeheer, Erfgoed Brabant en Brabants Landschap zich bewust zijn van de meerwaarde die kunst kan hebben voor de beleving van het landschap of het erfgoed. Voor ieder project waarvan bkkc opdrachtgever is, voeren we intensieve gesprekken met alle partijen die een belang hebben in het gebied dat we op het oog hebben. We kunnen simpelweg niet zomaar een kunstwerk in een natuurgebied neerzetten, en dat willen we ook niet. Allereerst moet de omgeving geen schade ondervinden en mogen dieren en planten niet verstoord worden. Ook moet je heel goed weten wat de wensen zijn van de mensen die in de omgeving wonen of het landschap gebruiken. Een partij als Staatsbosbeheer kent de gebieden waar we werken heel goed. Zo kunnen ze echt een schakel zijn tussen wat wij willen en wat er concreet mogelijk is. Bij een goed landkunstproject snijdt het mes aan twee kanten. Bezoekers worden ‘in het wild’ verrast door een spannend kunstwerk, en gaan tegelijk natuur en erfgoed weer nét even anders zien.” Meer weten? Meedenken? Op 18 mei organiseert bkkc een bijeenkomst over samenwerking bij landkunstprojecten. Kijk op www.bkkc.nl/connectslandschap voor meer informatie.

Kunst in het Landschap Eersel ‘Kunst in het Landschap’ is een wandelroute langs kunstwerken van de Markt in Eersel tot aan de Markt in Eindhoven. Het project is een initiatief van de gemeente Eersel. Om de route te markeren, wordt een verbindend element gecreëerd: een groen Lint. Dit lint zal alle kunstwerken die er al zijn en de werken die in de toekomst nog gerealiseerd zullen worden, op een herkenbare manier met elkaar verbinden.

Om een creatieve invulling te geven aan dit idee is een schetsopdracht uitgeschreven aan drie kunstenaars: Birthe Leemeijer, Annet Bult en Jeroen Doorenweerd. De uitdaging voor deze kunstenaars is om met natuurlijke elementen als bomen, struiken, planten, bloemen of keien, of een mix daarvan, een routemarkering te vormen. In de gebruikte

elementen herkent de wandelaar een eenheid, en krijgt hij tegelijk aanwijzingen hoe hij de wandeling moet vervolgen. Waarschijnlijk wordt nog voor de zomer van 2017 bekend gemaakt wie het winnende ontwerp heeft aangeleverd. Dan gaat de organisatie aan de slag met fondswerving die nodig is om de route ook daadwerkelijk te realiseren.

in ontwikkeling

il je de bijzondere geschiedenis ontdekken van de voormalige Halve Zolenlijn? Pak dan de fiets en geniet van het landschap, de verhalen en de kunst die je onderweg tegenkomt. Dit voorjaar is er een nieuw kunstwerk te bewonderen: Het Wiel van Maarten de Reus.

halve zolen route

De twintig kilometer lange Halve Zolen Route voert van de Markt in Geertruidenberg naar de Markt in Drunen. Tijdens de industriële revolutie groeide dit gebied, dat bekend staat als de Langstraat, uit tot het centrum van de Brabantse schoenen lederindustrie. Over de Halve Zolenlijn reden stoomtreinen af en aan om leer en schoenen te vervoeren. Landkunst Het landschap waar je doorheen fietst is rechttoe-rechtaan. Strakke lijnen snijden door het weidse land: spoorlijn en dijk staan haaks op het slagenlandschap. Dat typische landschap, bestaande uit lange, smalle stroken grasland, afgewisseld met slootjes en bomenrijen, is al ontstaan vanaf de 14e eeuw. Onderweg word je verrast door kunstwerken, zoals Ode aan de Zandrug van Sannah Belzer in Waspik en Footprint van Harald Vlugt bij Raamsdonk. Het Wiel Een groot, ovaal vervormd locomotiefwiel rijst op uit het landschap. Het Wiel van Maarten de Reus, te zien vanaf juni 2017 bij de brug over Afwateringskanaal bij Waalwijk, is het derde kunstwerk dat langs de Halve Zolen Route is gerealiseerd. Dankzij de bijbehorende Verblijfsplek is het een ideale rustplaats om te genieten van het samenspel tussen kunst en landschap.

sannah belzer | ode aan de zandrug

De Halve Zolen Route is een fietsroute van ruim 20 km, die loopt van Geertruidenberg naar Drunen. Onderweg word je verrast door verschillende kunstwerken en kom je meer te weten over de geschiedenis van de Langstraat. Meer weten? Kijk op www.halvezolenroute.nl

brabant vertelt In de gratis app brabant vertelt vind je de Halve Zolen Route terug. Naast de handige routebeschrijving ontdek je ook de kunstwerken langs de route. Via gedichten en animaties kom je meer te weten over de geschiedenis van de Langstraat en over de omringende natuur. Ga naar www.brabantvertelt.nl, download de app en ga op pad!

De Verblijfsplek van Maarten de Reus is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage uit de regeling ‘Erfgoed in context’ van de Provincie Noord-Brabant.

w nieu

Footprint van Harald Vlugt Links en rechts van het fietspad bij Raamsdonk torenen twee schoenzolen boven je uit, elk vijf meter hoog. Ze zijn een markant herkenningspunt in het landschap, en vormen een poort voor de fietsers en wandelaars die het Halve Zolenpad volgen. Footprint is gemaakt door beeldend kunstenaar Harald Vlugt. Het werd in juni 2016 onthuld en is het tweede kunstwerk dat gerealiseerd is als onderdeel van het kunstproject Halve Zolenlijn. In het vlakke landschap van het platteland van Raamsdonk is het werk vanuit alle windrichtingen te bekijken; elke schoen-

nieu

maarten de reus | het wiel | artist impression

harald vlugt | footprint

zool bestaat uit twee delen, die haaks op elkaar zijn geplaatst. Op verschillende manieren verwijst het werk naar de voormalige ‘Halve Zolenlijn’, de spoorlijn die de vele leer- en schoenfabrieken in de Langstraat met elkaar verbond. Wie goed kijkt kan in de zolen de stoomlocomotief herkennen die vroeger over de spoorlijn heeft gereden. Ook het voor dit gebied zo kenmerkende slagenlandschap met zijn lange, smalle stroken grasland afgewisseld met slootjes en bomenrijen, is in het ontwerp terug te vinden. Het cortenstaal waar Footprint van gemaakt is verwijst naar de rails van de voormalige spoorlijn.

laatste zomer, laatste kans!

filminstallatie de pauw en de pelikaan

abdij van Tongerlo op zoek gaat naar het verleden van Chaam. De film is gemaakt door het kunstenaarsduo Anne Pillen en Bas de Leijer, de Brabantse cultcomponist en klankdichter Tom America verzorgde de muziek. De installatie vormt een aanvulling op het bestaande Kerkdreef-monument. Op een originele en toegankelijke manier wordt een verhaal verteld over de geschiedenis van het gebied. Een unieke beleving! De installatie werd geopend in 2013, en is deze zomer voor het laatst te zien.

Johan de Pauw, pater in de abdij van Tongerlo, ontdekt tijdens een speurtocht in het abdijarchief eeuwenoude documenten die wijzen op een langdurige relatie van zijn voorgangers met de bevolking van Chaam. Nieuwsgierig naar de sporen die de Norbertijnen hebben achtergelaten, gaat hij op reis. Heeft het verleden toekomst? Het project De pauw & de pelikaan is een filminstallatie in een eeuwenoude, gerestaureerde Vlaamse schuur, onderdeel van een monumentale boerderij in Chaam. In de speciaal verbouwde schuur is een documentairefilm van 15 minuten te zien waarin pater De Pauw uit de

Openingsdata zomer 2017: van juni t/m september, alleen op do, vr, za en zo, van 10:00 uur - 17:00 uur. Check de website voor actuele openingstijden. Waar: Vlaamse schuur, Kerkdreef 6, Chaam. Meer info: www.pauwenpelikaan.nl

10 jaar landkunst | 3 vragen aan liesbeth jans die typisch Brabantse relatie tussen stad en land goed laten zien. De kracht zit hem ook in de samenwerking. Het bkkc, toen nog de NBKS, heeft altijd nauw samengewerkt met bijvoorbeeld Brabants Landschap en Waterschap De Dommel. In de eerste jaren hebben we nauw samengewerkt met Euro Land Art, een Europees verband voor landkunstprojecten. Hun ideeën hebben veel invloed gehad op de manier waarop wij nu met Landkunst bezig zijn.

lamelis | spinolaschans 2015 10 jaar geleden vond voor het eerst een Landkunst expositie plaats in het Groene Woud. Liesbeth Jans is programmaleider kunst & samenleving bij het bkkc, en was er vanaf het begin bij. Wat is volgens jou de kracht van Landkunst in Brabant? We zijn in 2007 begonnen met Landkunst in het Groene Woud, omdat dat gebied als een ‘tuin’ fungeert voor Eindhoven, Den Bosch en Tilburg. Met Landkunst kun je

Wat is eigenlijk het verschil tussen ‘Landkunst’ en ‘Land Art’? Landkunst verbeeldt iets van het verhaal van de plek, de genius loci. Het draait net zo goed om het land als om de kunst. Bij Land Art gaat het meer om autonome kunstwerken, vaak op monumentale schaal. Landkunst verbeeldt onzichtbaar erfgoed en vergeten verhalen op eigentijdse, verrassende, prikkelende, kritische manieren. Waar ben je trots op, als je terugkijkt? Landkunst als begrip begint aardig ingeburgerd te raken. En mensen van buiten de provincie zien dat we er in Brabant behoorlijk goed in zijn. Ook bijzonder: in de loop van de jaren hebben we steeds meer kunstdisciplines bij Landkunst betrokken. Schrijvers, maar ook dansers en geluids- kunstenaars. De verhalen van Brabant kunnen op zo veel manieren verteld worden. En dat blijven we met veel plezier doen!

kunst, landschap en natuur

bkkc connects

Natuur- en kunstliefhebbers, makers, organisaties en potentiële opdrachtgevers voor landkunstprojecten gaan met elkaar in gesprek over Landkunst. Op locatie bij Brabants Landschap in Het Bossche Broek. Het gesprek zal gaan over kunst als toegevoegde waarde voor een andere kijk, beleving en waardering van een gebied. Maar ook over het spanningsveld tussen kunst en het beschermen van het landschap en de natuur. Sprekers zijn: Liesbeth Jans (bkkc), Jan Baan (directeur Brabants Landschap) en Jan Fenten (gebiedsmanager Staatsbosbeheer). Wanneer: 18 mei 14:00 - 16:30 uur Waar: Buitenlokaal Haanwijk, Haanwijk 4a, Sint-Michelsgestel Toegang is gratis. Er is een beperkt aantal plaatsen, dus schrijf je snel in via www.bkkc.nl/connectslandschap Aansluitend: feestelijke opening van de Landkunstexpositie door Henri Swinkels, gedeputeerde van de provincie NoordBrabant, en Jan Pommer, burgemeester van Sint-Michielsgestel. www.bkkc.nl/agenda

jolanda van nuenen | allermooist | het bossche broek 2017

will beckers | landkunst op de buisse heide 2016

expositie | 4 juni t/m 24 september 2017

asteel Stapelen, gelegen aan de Dommel in hartje Boxtel, is een betoverende plek. En in de zomermaanden zijn het kasteel en het omringende park helemaal een bezoek waard: dan is er weer Kunst op Stapel. Het kasteel ligt prachtig aan de Dommel en ziet er met zijn toegangspoort, torens en kantelen uit als een kasteel uit een sprookjesboek. De geschiedenis van het complex gaat terug tot het jaar 1293, toen Willem van Boxtel, als beloning voor zijn dapper optreden in de slag bij Woeringen tegen de Hertog van Gelre, Stapelen en zijn landerijen in leen kreeg van Hertog Jan I van Brabant. Het is in de loop der eeuwen overgegaan van vader op zoon en in handen geweest van de adellijke families van Boxtel, van Ranst en Van Horn. Zowel Willem van Oranje als Lodewijk XIV (de zonnekoning) hebben op hun doorreis in Kasteel Stapelen hun verblijf gevonden. Inmiddels is het kasteel al ruim een eeuw in gebruik als klooster van de paters Assumptionisten.

vincent van delft

Kunst op Stapel

Het park rondom Kasteel Stapelen is een prachtige, inspirerende omgeving voor het beleven van kunst. De Kunststichting Boxtel organiseert een beeldententoonstelling waar kunstenaars uit heel Nederland aan deelnemen. Thema is dit jaar ‘verbinden – religie – natuur – water.’ De kunst in het park van Kasteel Stapelen geeft een waardevolle extra dimensie aan de natuurlijke omgeving en de rijke geschiedenis van deze Brabantse oase. www.kunststichtingboxtel.nl

paul van osch | after a fashion

BelsLijntje: al 150 jaar een bijzondere verbinding in ontwikkeling

ls een spoorweg een koosnaampje heeft, moet het wel iets bijzonders zijn. Het ‘Bels Lijntje’, de verbinding tussen Tilburg en Turnhout, werd op 1 oktober 1867 in gebruik genomen. 40 jaar later werd er zelfs een groot grensstation gebouwd: Baarle-Grens/WeeldeStatie. Maar de spoorlijn was geen lang leven beschoren. 30 jaar later was er geen personenvervoer meer, en in 1972 reed de laatste goederentrein op het traject. Het spoor is weg, en al 25 jaar vervangen door een fietspad. Wie niet beter weet, zou nooit vermoeden dat hier ooit een spoorlijn heeft gelegen. De Stichting Bels Lijntje 150 jaar wil hier verandering in brengen. De plannen om dit stukje spoorgeschiedenis weer tot leven te brengen, zijn volop in de maak. Verhalen zijn er genoeg te vertellen. Zo was het spoor in de Eerste Wereldoorlog een belangrijke route voor Belgische vluchtelingen, die

De Boshut | anne pillen

Boshutontmoetingen Publiek kan zich aanmelden voor een Boshutontmoeting. Voor 5 euro per persoon krijgt men een rondleiding over het terrein met uitleg over de Boshut en de verschillende kunstwerken ter plaatse. “Ik vind de Boshut meer een GEBOUWTE, een zelfbedacht woord dat wat mij betreft de kwetsbaarheid van de Boshut beter weergeeft dan het woord gebouw en het midden houdt tussen een geraamte en een stabiel gebouw” Anne Pillen, 2016

in Tilburg een veilig heenkomen zochten. Ook het internationale grensstation spreekt tot de verbeelding, met een groot emplacement, compleet met draaischijf, vele dienstgebouwtjes en woningen voor spoorbeambten en douaniers. Op 1 oktober viert het Bels Lijntje haar 150ste verjaardag. De stichting zet zich in om dit feest luister bij te zetten. Denk aan feestelijke fietstochten, culinaire verrassingen, en leuke informatiepanelen. Ook gaan kunstenaars en ontwerpers aan de slag met stijlvol vormgegeven rustplaatsen langs de hele route. 2017 is hét jaar om deze unieke verbinding tussen Nederland en België zelf te ontdekken!

Broedplaats De Boshut is een continue veranderend totaalkunstwerk van kunstenaar Anne Pillen. Sinds 2010 geeft Anne Pillen hier vorm aan de doelstellingen van de stichting die door de Boshutbewoonster dichteres Sonja Prins ooit opgericht werd. Ze richtte stichting Boshut op met als doel deze plek voor toekomstige schrijvers en kunstenaars te behouden en verder te ontwikkelen. Het lukte haar niet deze doelstelling tijdens haar eigen leven te realiseren. Anne Pillen heeft als erfpachter van het huisje en een groot deel van de omliggende grond

het huis en het terrein opgeknapt en blies daarmee niet alleen de plek maar ook de stichting nieuw leven in. Boshut AIR Anne Pillen nodigt regelmatig andere kunstenaars, ontwerpers, schrijvers en performers uit om hier hun werk te ontwikkelen en/of te laten zien aan publiek. BOSHUT AIR (Artist in residence) is een initiatief, waarbij kunstenaars een periode in de Boshut verblijven en werken, ten behoeve van de ontwikkeling van hun kunstenaarschap. In 2016 verbleven Steven van der Gaarden en Puck Sluijs er

Volg de ontwikkelingen: facebook.com/belslijntjeleeft Voor informatie over de route, check www.belslijntje.com Tip! Download de routes alvast thuis, zodat je onderweg geen internet meer nodig hebt. Download de route-app via www.brabantvertelt.nl.

enige tijd. Dit voorjaar komt Jorieke Rottier naar de Boshut. Verder zijn er verschillende alumni van AKV St. Joost en Willem de Kooning academie die zich hebben aangemeld voor een werkperiode. Ontmoetingen De ambitie van Anne Pillen is om deze plek niet alleen te gebruiken voor de ontwikkeling van haar eigen werk, maar ook te blijven delen met andere cultuurmakers en een divers publiek. Ondersteunen en ontwikkelen van jong creatief talent heeft daarbij bijzondere aandacht.

De Boshut is het voormalige huis van dichteres Sonja Prins. Prins kwam er in de jaren 70 van de vorige eeuw wonen. En ze woonde er tot ze er op 96-jarige leeftijd stierf. Sonja Prins richtte stichting Boshut op met als doel deze plek voor toekomstige schrijvers en kunstenaars te behouden en verder te ontwikkelen. Het lukte haar niet deze doelstelling in haar eigen leven te realiseren. De Boshut leek na haar dood eerst gedoemd te sneuvelen onder bulldozers of binnendringende natuur. Sinds 2010 geeft kunstenares Anne Pillen op haar eigen manier vorm aan de doelstellingen van de stichting. Meer informatie www.boshutannepillen.wordpress.com

welkom in het land van schaapherders en imkers

nieu

kccm | bijen bouwen letters

andelen in de Maashorst, het grootste natuurgebied van Noord-Brabant, wordt vanaf deze zomer nóg leuker. Want je kunt niet alleen genieten van een prachtig afwisselend landschap met bos, stuifduinen, heide en vennen, maar je wordt ook verrast door bijzondere wegwijzers, hekken en boomkransen, en een unieke speelplek. Ontwerpers Krijn Christiaansen en Cathelijne Montens (KCCM) laten met hun project PadenBanen de eeuwenoude verbindingen zien tussen mens, dier en natuur in de Maashorst. In vroeger jaren vormden de dreven (rechte paden) en driften (kronkelige zandpaden) een herkenbaar lijnenpatroon in het natuurgebied. Herders dreven over deze paden hun schapen van de omliggende dorpen naar de heide. Om dit unieke stukje cultuurgeschiedenis weer zichtbaar te maken, ontwikkelde

PadenBanen KCCM een reeks objecten onder de noemer PadenBanen. Wat dacht je van een kunstzinnige schaapscheerdersplek waar herders één keer per jaar naar toe kunnen komen om hun schapen te scheren, en die de rest van het jaar dienst doet als creatieve speelplaats voor kinderen? Voor de wegwijzers werkten de ontwerpers samen met een aantal imkers uit het

gebied. Bijen krijgen raten aangeboden met uitgespaarde letters. Vervolgens worden die afgegoten in aluminium en met een honing-gele kleur geanodiseerd. De wegwijzers markeren de dreven, die ooit kilometers lang waren en dorpen met elkaar verbonden, maar inmiddels doorsneden zijn door (snel-)wegen. Ook wijzen ze op bijzondere archeologische vindplaatsen die er in de Maashorst meerdere zijn, zoals Paalgraven en de bronsschat van Nistelrode. Trek je wandelschoenen aan en dwaal in de voetsporen van de herders en imkers door dit prachtige natuurgebied! Op zaterdag 17 juni vindt bij schapenhouderij ‘t Nabbegat (bij Zeeland) het schaapscheerdersevenement plaats. Een mooie gelegenheid om het kunstwerk in gebruik te zien! Meer info: www.demaashorst.nl

kccm | schaapscheerplek | maquette

FoodLabPeel de brug tussen boer en burger Waarom FoodLabPeel? Boeren en kunstenaars zijn een gouden combinatie: door middel van kunst kunnen boeren laten zien wat er allemaal speelt achter de staldeuren. Zo kan de afstand tussen boer en burger, tussen veehouder en consument, worden overbrugd. In het project FoodLabPeel hebben ZLTO, bkkc en het Peelnetwerk de handen ineen geslagen om een creatieve bijdrage te leveren aan het maatschappelijk debat over thema’s rond de intensieve veehouderij, zoals duurzaamheid, dierenwelzijn en innovatie. De projecten van FoodLabPeel Eetontwerper Marije Vogelzang en pluimveehouder Twan Engelen ontwikkelden het filosofisch en economisch model The Eggchange, waarin een bevrucht ei de valuta is. In het mobiele platform ‘Patécafé’ van Foodcurators Lucas Mullié en Digna Kosse en varkenshouders Marcel en Miriam Berkvens is de geserveerde paté een conversation piece: een uitnodiging om door te praten over de uitdagingen in de varkensindustrie.

the eggchange | foto maartje strijbis Drie projecten organiseren in de zomer en het najaar activiteiten. We lichten ze even uit: Het Spekrijt Alles van het productieproces laten zien, van zaadje tot karbonaadje. Dat was de wens van Henk Kuijpers en Horry Gouvernante van varkenshouderij Het Spekrijt in Deurne. Fotograaf en filmmaker Tineke Schuurmans legde in beeld en geluid het werk op de boerderij vast, portretteerde de varkens en maakte van de boer en zijn biggen een levend kunstwerk. Kijk maar eens op www.hetspekrijt.nl.

Slaapwagen PIET 3.0 Ontwerper Ester van de Wiel boog zich met de Vlierdense melkveehouders Peter en Hanneke Verberne over de toekomst van hun bedrijf, de Schooteindhoeve. Alle ideeën, van een zichtkoe tot een mantelzorgbedrijf, verwerkte Ester op een heel bijzondere manier: ze maakte een slaapwagen. Bezoekers zijn welkom om er te overnachten. Er is geen verwarming, electriciteit of wifi, en dat geeft rust en ruimte. Met loeiende koeien op de achtergrond en op blote voeten in het gras kijken naar de sterrenhemel. Dat klinkt heerlijk, toch?

patecafe | foto maartje strijbis

Meer weten? Kijk op www.marijevogelzang.nl en www.foodcurators.nl

het spekrijt | foto horry gouvernante

lucy boar | foto stoffel hias

LUCY Boar Biodiversiteit is van levensbelang. Vanuit die gedachte kruiste conceptueel kunstenaar Koen Vanmechelen een Amerikaans industrieel varkensras met een wild Hongaars zwijn. Het resultaat, de zeug LUCY, staat in een inkijkstal bij de varkensboeren van Heyde Hoeve in Nuenen. LUCY is het wroetend bewijs dat kruisen en diversiteit een noodzaak vormen voor duurzaamheid. Maar LUCY wil ook de wereld zien. Daarom reist ze rond in een foodtruck, een hotdogkraam-op-wielen. De LUCY DOG, een culinaire hotdog ontwikkeld door The Foodmonkeys, vertelt haar verhaal.

slaapwagen piet 3.0 | foto dory verberne

Beleef FoodLabPeel! • 4 & 5 juni: Pop Up restaurant Het Spekrijt • 2 juli Toer de Boer op diverse locaties • 10 september Boerenontbijt bij verschillende boerderijen. • De foodtruck van Koen Vanmechelen doet diverse evenementen aan. Kijk op lucyboar.com voor de laatste updates. • Wil je overnachten in de Slaapwagen? Dat kan! Neem contact op via schooteind@planet.nl of bel 0493-312922 Volg FoodLabPeel op facebook: @foodlabpeel

3 t/m 13 augustus 2017

theaterfestival boulevard ’s-hertogenbosch

e lange zomerdagen in augustus zijn ideaal om te genieten van nieuwe en verrassende voorstellingen. Theaterfestival Boulevard beleeft dit jaar zijn 33ste editie in en om de historische binnenstad van ’s-Hertogenbosch. Alle podia doen mee, maar er is ook theater op locatie. Geniet van theater, dans en muziek middenin een natuurgebied, in wijken, winkels, leegstaande panden en andere verrassende plekken die de stad rijk is. Festival Boulevard staat voor warmbloedig theater van podiumkunstenaars uit alle windrichtingen; Nederland, Vlaanderen en van (veel) verder weg. Terugkerende gezelschappen en kunstenaars zijn Dries Verhoeven, Wunderbaum, Warme Winkel, Schweigman&, Lotte van den Berg en jeugdtheater Artemis, geleid door Jetse Batelaan. Op het befaamde festivalplein onder de kastanjebomen, naast de Sint-Jans-

theaterfestival boulevard | foto karin jonkers kathedraal, vind je een sfeervol festivalhart met restaurants, foodtrucks en een feestelijk theateraanbod. Zo is er theater in kleine tentjes, muziektheater in de grote BLVRD Theatertent, internationaal straattheater en gratis livemuziek. Ook voor de kinderen zijn er leuke activiteiten.

Nieuw in 2016 was het Josephkwartier, op een steenworp afstand van het centrale festivalplein. Een plek voor kunstenaars en publiek, voor ontmoeting en dialoog. Een laboratorium en speelplaats tegelijk. Wegens succes komt het dit jaar terug, dus: laat je verrassen en speel mee!

Kijk voor alle voorstellingen en locaties op www.festivalboulevard.nl

fietsen en wandelen wordt nog leuker met de brabant vertelt-app

Heb jij ’m al gedownload? brabant vertelt. Over die mooie oude boerderij in het centrum van het dorp. Over dat ene kunstwerk langs de snelweg. Of over het ontstaan van het landschap.

Elke fietsen wandelroute in deze gratis app heeft zijn eigen verhaal. Met gedichten, geluiden, beelden en animaties nemen we je mee op reis door de vele verhalen die Brabant rijk is. De thema’s van de routes zijn divers. Verhalen over stad en land, over kunst en cultuur en over erfgoed en historie. Leuk voor volwassen, en ook leuk voor kinderen. Samen ontdek je de mooiste

plekken en verhalen van Brabant. Een greep uit het route-aanbod: kunst in de Tilburgse binnenstad, een wandeling over de Meubelboulevard bij Son, kunst in de Helmondse kasteeltuin, wandelingen door de Noordwaard in de Biesbosch of het Verdronken Land bij Bergen op Zoom.

geen internet nodig hebt. Bovendien laat de app je zien waar je kunt parkeren, waar de bezienswaardigheden op de route zijn en waar je even lekker kunt pauzeren met een kopje koffie. Ideaal voor een leuk dagje uit. Download de app en ga samen op pad! www.brabantvertelt.nl

Goed om te weten: je kunt de routes thuis downloaden, zodat je verder

dynamisch landschap de maashorst

Kunst Verbindt

in ontwikkeling

arno coenen | artist impression

n vroeger tijden kon je ongestoord van de ene naar de andere kant van natuurgebied De Maashorst lopen. De steden en dorpen die het gebied omringen (Nistelrode, Oss, Heesch, Herpen, Schaijk, Zeeland, Uden) waren met elkaar verbonden door lange paden. Nu wordt het gebied doorsneden door de A50 en de A59. Gevolg: de overgangen tussen de dorpskernen en het natuurgebied zijn verrommeld, en de dorpen hebben als het ware de natuur de rug toegekeerd.

Dat moet anders. De dorpen moeten weer onderdeel worden van De Maashorst. Onder de noemer Dynamisch Landschap werken de betreffende gemeentes samen om het overgangslandschap tussen dorp en natuur weer te versterken. Dat gebeurt met de typische elementen van de Maashorst: doorzichten, coulissen, houtwallen, hagen, fruitboomgaarden, mozaïek van akkers en graslanden en bloemrijke bermen.

Ook Landkunst maakt deel uit van de plannen. Zo wordt bij Viaduct Menzel, de tunnel onder de A50 bij Nistelrode een kunstwerk gerealiseerd dat een uitnodigende verbinding tot stand moet brengen tussen de dorpskern aan de ene kant en de natuur aan de andere kant. In het kunstwerk zullen ook de rijke cultuurhistorie en het archeologisch erfgoed van het gebied, zoals het prehistorisch grafveld Paalgraven bij Oss en de Bronsschat bij Nistelrode, verwerkt worden.

Het ontwerpduo Krijn Christiaansen en Cathelijne Montes (KCCM) en kunstenaar Arno Coenen hebben al ontwerpen gemaakt, waaronder een poort met wachters en dieren als beeldelementen. Ook voor viaduct ’t Loo zal dit voorjaar een landkunstvoorstel worden gepresenteerd. Daarna zal een keuze gemaakt worden. Bewoners en gebruikers worden betrokken bij de plannen.

pionieren naar een toekomstvisie voor brabant

oe ziet het Brabant van jouw dromen eruit? En welke gedurfde ambities horen daarbij? Aan die belangrijke vragen werken twintig Pioniers: innovatieve en ondernemende Brabanders met een frisse blik op de toekomst. Samen met strategen en inhoudelijke experts van de provincie werken zij de komende maanden aan de Brabantse Omgevingsvisie. Dat is een visie die iedereen in Brabant uitdaagt om een steentje bij te dragen aan een mooiere, veiligere, gezondere en duurzamere omgeving. Welke ambities zie jij voor de toekomst van Brabant? Pionier online mee en deel je ideeën. Schrijf bijvoorbeeld een blog over een inspirerend project of een gedurfd idee voor het online platform www.omgevingsvisienb.nl. Wie weet vind je jouw bijdrage in 2018 terug in de Omgevingsvisie! Meedenken? Meer weten? Mail naar: omgevingsvisie@brabant.nl

www.landkunst.nl

agenda Veel van de kunstwerken en projecten kun je op ieder gewenst moment bezoeken. Meer informatie en concrete data vind je op www.landkunst.nl en op de websites van de partners.

mei 18 mei, bkkc connects, 14:00-16:30 uur, Buitenlokaal Haanwijk, Sint-Michelsgestel 18 mei t/m 16 juli, Landkunst aan de Zuidwaterlinie, landgoed Haanwijk, Sint-Michelsgestel

juni 3 juni t/m 24 september, Kunst aan de Maas, Maren-Kessel tot Keent juni t/m september, Filminstallatie De pauw en de pelikaan, Vlaamse schuur, Chaam 4 juni t/m 24 september, Kunst op Stapel, Kasteel Stapelen, Boxtel 4 en 5 juni, FoodLabPeel, Pop Up Restaurant Het Spekrijt, Deurne 17 juni, Schaapscheerdersevenement, Schapenhouderij ‘t Nabbegat, Zeeland 24 juni t/m 24 september, Disruption – Remapping Nature, park Oude Warande, Tilburg

juli 2 juli, FoodLabPeel, Toer de Boer, diverse locaties

augustus 3 t/m 13 augustus, Theaterfestival Boulevard, ’s-Hertogenbosch

september 1 t/m 10 september, LandArt Diessen, Molenstraat Diessen Vanaf 2 september, Brief Encounters ’17, park Oude Warande, Tilburg 9 en 10 september, Kunst in de Monumenten en PopMonument, Bergen op Zoom e.o. 10 september FoodLabPeel, Boerenontbijt, diverse locaties 16 september t/m 22 oktober Biënnale Kunst in de Heilige Driehoek, Oosterhout

oktober 1 oktober, 150ste verjaardag Bels Lijntje

couzijn van leeuwen | bananenboom