På bytur

Han Sigve og eg ska ein tur te byen. Me tar 11-en som vanligt. Det e det lettaste. Me går av med biblioteket, for eg ska levera någen bøger så eg har lånt.

Ittepå trave me nerøve mod Breiavatnet, han Sigve fyst og eg itte. Fontenå ude i vatnet sprude vatten høgt te vers. Det e flott å se på. I parken står det någen gamle damer og made duene med erter. Endene ska ikkje ha erter, så de får brødbidar. Ude på vatnet e det flerne svanepar så symme veldigt majestetisk rondt omkring. Det e et flott ord så nesten e reint kongeligt. Men du må passa deg hvis svanene har ongar, då kan de ver skikkeligt sinte. Då kan de bida, og det kan ver skikkeligt vondt. Det seie jaffal ’an farfar. Sko nesten tro at ’an har fått kjenna nebbet ein gang, ja, kanskje flerne ganger. Men det vil ’an aldri svara på.

Av og te står det någen i musikkpaviljongen, så det hette, og spele. Det e visst helst om lørdagane. Då pleie det å ver møje folk i byen. I dag e det ingen så spele. Men det e någen så går å sprade rondt i parken alligavel.

Mens me rusle bortøve mod Posthuset, tar me ein titt opp mod Domkjerkå så ruve høgt øve oss. Det e ei flotte kjerka så blei bygd på 1100-talet. Me har hadd om det i historietimane på skolen. Den gamlaste kjerkå i landet, så ser ud akkurat så då hu blei bygd.

Posthuset e ikkje liga gammalt. Det blei tatt i brug i 1911 og e så vidt fylt 50 år. For ein ungdom å regna i forhold te Domkjerkå. I Posthuset ligge Telegrafen òg. Der kan du gå inn for å ringa någe så hette rikstelefon. Det e hvis du ska ringa te någen så bor langt vekke.

Det e flerne statuer i parken. De to eg lige best, e «Gutten og bukken», så e lagd av ein så hette Stinius Fredriksen, og «Andemor», så e lagd av Erik Haugland. De e kjempefine begge to! Ein gang eg va med mor i byen, møtte me ’an Erik Haugland. «Se på han litle maen», seie eg og pege på

’an. Det likt’an Erik Haugland ikkje någe særligt, for ’an blei skikkeligt sinte på meg. Han hadde visst sånn kompleks, så det hette. Men eg va jo bare fem år og visste ikkje bedre.

«Gutten og bukken» ligne litt på «Nils og Blåmann». «Andemor» e liksom te å visa kossen det e når endene går fra Breiavatnet te Vågen med ongane sine. Då hende det at politiet må stoppa trafikken, sånn at andemor kan få ongane sine trygt ner te sjøen. Dagen ittepå har aviså bilde av andemor og ongane, med ein politimann så vinke de øve veien. Det e liksom blidd heilt vanligt, men det e sikkert fint å se på når det skjer.

Rett før me går gjønå den nya ondergangen ner te Torjå, sei’an Sigve:

«Huske du den gamle brannstasjonen så låg der oppe?» Han pege oppøve gadå, litt på siå av Domkjerkå.

Eg må tenka litt, nesten så ein gammale mann så ikkje kan huska någe.

«Ja», seie eg itte ei lidå stond.

Eg va bare seks år då den nye brannstasjonen på Lagårdsveien va ferdige.

«Eg huske at det va fira portar, og at den gamle brannbilen kjørte fyst i 17.mai-tåget.»

«Flott», sei’an Sigve. «Då e me to så huske. Så det e rett! Brannstasjonen låg der oppe!»

Det bler ikkje sagt merr om den sagen.

Den nye ondergangen e skikkeligt spennandes. Me går inn fra parken liga med siå av posthuset og komme ud igjen på Torjå. Så går det ein tunnel bortøve mod Romsøe-gården. Der e det trappar opp te gadå. Det e jo heilt genialt! Nå sleppe folk å kryssa gadå for å komma fra parken te Torjå og kaien.

Inne i ondergangen e det någen små butikkar òg. Ud mod Torjå e det ei flotte bu der de selle pylser og møje aent godt. De selle aviser òg.

Når me komme ud av ondergangen, går me rett inn imydlå adle kjerrene med poteter, kålerabi og andre grønnsager. Någen selle bare blomster. Det e møje folk på Torjå. Bøndene robe ka de selle og ka det koste. Gamle damer med handlenett snofle øve kverandre for å ver fyst te å få tag i det de vil ha.

Den nya trappå opp mod Domkjerkå e forresten blidd kjempefine. Der

Stavangerfjord på besøg i Stavanger 20. november 1963. (Egil Eriksson)

går det an te å sidda og se på livet på Torjå. Det e det mange gamle menner så gjør mens de vente på kånene sine, så handle.

Me går nerøve mod kaien. Heilt nere med kaikanten ligge Fiskatorjå. Der selle de bare fisk. Torsk og hysa, sei og flyndra.

«Der e det jammen ei svere kveida», seie eg te ’an Sigve og pege.

«Òg sild!»

Det e mange så kjøbe sild.

«Det e billige middag», pleie hu farmor å sei.

Men det så e flott, det e at nesten adle fiskane e levandes. De symme rondt i sånne svere kar med vatten.

Ei fine dama komme forbi oss og går bort te ein av fiskahandlarane. Hu pege på ein fisk nere i kommen.

«Den skal je ha», seie hu på fine Stavanger-dialekt.

Ein kjappe neve dokke ner i kommen, og opp komme fisken så damå pekte på.

«Ja, takk», seie damå. «Je rense den selv. Hvor mye?»

Maen med fisken tar fram ei håndvekt så ’an henge fisken på. Fisken veie fira kilo.

«Det bler åtta kroner», seie maen.

Damå betale og legge fisken, som e innpakte i avispapir, i veskå si.

«Adjø», seie hu og går.

«Takk i lige måde», svar’an og lyfte på huå. «Værsågo, neste!»

Høflige må ein ver, når ’an e fiskahandlar!

I ein aen komme ligge det flerne krabbar og någen svere hommarar på botten. Klørne e bonne fast med ståltråd så de ikkje kan klyba. Me står og ser på de ei stond før me strene videre bortøve kaien. Me ska se om Sauda ligge te kai. Då kan me kanskje få komma om bord og besøga faren te ’an Sigve så e maskinist ombord?

Ein gang eg va i byen samen med mor og far, låg Amerika-båden med Strandkaien. Den hette DS Stavangerfjord og va oppkalde itte byen. Stavangerfjord hadde plass te 1236 passasjerar fordelt på 1., 2. og 3. klasse. Båden va kjempesvere. Merr enn 160 meter lange. Langs rekkå sto det mange og vinkte te adle folkå så sto på kaien og såg på. Det va siste gang Stavangerfjord va i byen. Året ittepå blei skibet brugt te hotell under OL i Tokyo i Japan før det seilte te Hong Kong, der det blei hogd opp.

Han Sigve og eg går udøve Skagenkaien. Sauda pleie å ligga på den andra siå, borte med slakthuset, men me går langs kaien i tefelle hu ligge på ein aen plass.

«Vett du kor gammalt Valbergstårnet e?» spør eg ’an Sigve.

«Ikkje heilt, men kanskje 100 år.»

«Det e nesten rett. De starta å bygga det i 1850, så det e øve 100 år.»

«Du vett, det blei bygd te å ver udkikkstårn for de så passa på byen før i tiå. De sto der oppe og såg om det brant någen steder. Då ringte de med klokker for å varsla om brann.»

«Men det sto et ennå gamlare tårn der før. Det måtte de riva for å bygga nytt.»

«Vett du kor høgt det e»?

Valbergstårnet ser grævligt høgt ud fra der me står, nere på kaien.

«50 meter.» Svaret komme kjapt fra ’an Sigve.

«Nei, bare litt øve halvparten. Det e litt øve 26 meter.»

«Kossen vett du det?» Han Sigve e imponerte.

Eg må innrømma at eg har alt samen fra ’an farfar.

Då me komme te Tollbukaien, e det på ’an igjen.

«Vett du ka tid Tollbuå blei bygd?» Han Sigve ser på meg. Han lure nok på kor eg vil hen nå.

«Nei, det vett eg ikkje, men hu e ikkje liga gammale så Valbergstårnet.»

«Det e rett», seie eg. «De tog Tollbuå i brug i 1906.»

Når me komme bort te sjølva bygget, ser me at det står 1905 med stor røde tal av smijern på fasaden. «Så vett me det!»

Turen går heilt te Slakthuskaien uden å se snurten av Sauda.

Istedenfor får me aue på Nøkk. Nøkk e brannbåden så kommunen kjypte samen med någen andre før krigen. Med så mange bådar på havnå, og så mange meter kai, måtte byen ha ein brannbåd, meinte brannsjefen for lenge siå, og sånn blei det!

Mens ’an Sigve og eg står der og ser på, legge Nøkk fra kai og tøffe udøve. Plutseligt bjynn’an å sprøyda vatn. Det ser ud så ei svere fontena. Møje større enn den i Breiavatnet. De hålle på ganske lenge, og me forstår at det e ein øvelse i å sprøyda mest muligt vatn på kortast mulige tid.

Itte ei stond komme Nøkk tebage og legge te kai igjen. Øvelsen e ferdige!

Buøy-ferjå ligge liga i nerheden av Nøkk. Majoren e navnet på ferjå så går fra byen og ud te Buøy. Ferjå har plass te 200 passasjerar og fem bilar. Det tar bare 20 minutter øve te den andra siå.

Han Sigve og eg ser på kverandre. Det koste bare ti øre å kjøra fram og tebage.

«Ska me?»

Eg ser på klokkå, så eg har fådd av ’an farfar.

«Kanskje me ska gjør det ein aen gang?»

«Det e greit», sei’an Sigve.

«Me tar na neste gang!»

Mens me står der å akkedere, komme det ein båd så ska levera dyr te slakthuset. Den komme fra någen av øyane der folk må bruga båd for å komma seg te byen. Det bler et svare leven når flerne oksar ska av båden og inn gjønå porten. Det e satt opp et gjere så ska hålla dyrå på rette vei, men plutseligt komme ein av oksane rett imod oss. Det e så eg skvette høgt. Det ser veldigt skommelt ud, så me legge på sprang begge to. Eg tror oksen skjønte at ’an ikkje konne komma gjønå gjere, men både ’an Sigve og eg e fornødde med alt me har sedd.

Me får det travelt for å rekka bussen oppe med domkjerkå. Me rekk’an så vidt det e. Ellers hadde eg komt for seint hjem te middag.