Przedmowa

Obowiązujące od czasów Gutenberga zasady projektowania i produkcji książek w poprzednich stuleciach ewoluowały, były modyfikowane i udoskonalane. Pojawienie się w niedawnej przeszłości całego przemysłu związanego ze sztukami graficznymi osłabiło znaczenie odwiecznych reguł stosowanych w rzemiośle książkowym. W tymże czasie w projektowaniu wydawnictw zaczęły uczestniczyć niektóre gałęzie nauki, zajmujące się np. projektowaniem informacji naukowej i badaniem czytelności. W wyniku tych prac zostały potwierdzone zasadnicze koncepcje klasyków sztuki książkowej: Aldusa Manutiusa, Garamonda, Baskerville’a, Didota, Bodoniego i Poeachela. W naszym stuleciu rozwijaniem podstawo-wych zasad projektowania książek z dużym powodzeniem zajmowali się Stanley Morison i Jan Tschichold.

Jest rzeczą oczywistą, że znaczenie zasad i reguł w obszarze sztuki bywa problematyczne. Postępujący stały rozwój znacząco wpływa na istniejące reguły, a doświadczony projektant nie tylko na samych zasadach opiera swoją pracę. Z drugiej strony działania w dziedzinie projektowania książek są zbyt rozległe, aby można je było zawrzeć tylko w regułach. Zwłaszcza produkcja tomów ilustrowanych przynosi coraz to nowe wyzwania, a niektóre gatunki książek, takie jak leksykony, atlasy, słowniki i książki dla dzieci zbyt różnią się od książki przeznaczonej do czytania ciągłego, aby można je było uznać za konstrukcje podobne i porównywalne. Z tego samego powodu nie zajmowano się dotąd w jakiś szczególny sposób problematyką projektowania broszur i książek w oprawie miękkiej. Niemniej jednak podstawowe zasady projektowania książek mają swój sens, jeśli są rozsądne i możliwe do zastosowania.

Dlatego dotyczą one tylko tego obszaru produkcji książki, która nie ingeruje w jej wyraz artystyczny. Ich zadaniem jest gromadzenie i stosowanie rozwiązań nabytych w wyniku doświadczenia. Znajomość i obserwacja takich podstawowych zasad pozwala uniknąć niedbałości i zbędnych eksperymentów w aspektach, które są oczywiste i które sprawdzają się od wieków. Nie powinny być one łańcuchami krępującymi postęp, ale autentycznym wkładem w poszukiwanie nowych, skuteczniejszych form, zasługujących na wsparcie bez zastrzeżeń, nawet jeśli ma to oznaczać pominięcie niektórych zasad wymienionych poniżej. W przypadku większości książek w praktyce nie ma czasu na eksperymenty, a znajomość ogólnie przy-jętych zasad projektowania usprawnia współpracę między wydawcami a drukarniami. Zasady te sta-nowią również konkretną podstawę do przygotowania zautomatyzowanej produkcji poligraficznej, ponieważ konieczne jest, aby oprzyrządowanie komputerowe było programowane zgodnie z odpowiednimi kryteriami estetycznymi.

Istnieją dwa punkty wyjścia, które mogą mieć zastosowanie w projektowaniu książki. Można zacząć od środka, od tekstu książki. Można też zacząć od zewnątrz, czyli od okładki i obwoluty. W celu oddania przede wszystkim funkcji książki, zarówno tej związanej z lekturą, jak i jej użytecznością, zasady te dotyczą tekstu jako takiego. Książka jest przede wszystkim środkiem wyrazu, efektem działań twórczych, sposobem upowszechniania idei i wiedzy. Zaczyna to działać tylko wtedy, gdy dzięki atrakcyjnemu wyglądowi zewnętrznemu, czyli ciekawej okładce lub obwolucie, książka dobrze się prezentuje. Aby można z niej było skorzystać, najpierw musi ona trafić do rąk czytelnika, ponieważ tylko wtedy ujawnią się jej najważniejsze cechy, czyli – oprócz estetyki wyglądu – także łatwość czytania i praktyczność użytkowania.

Przez projektowanie książki nie należy tutaj, oczywiście, rozumieć dzieła literackiego lub pracy pisarza, ale kompozycję, druk i oprawę, a także etapy poprzedzające projekt graficzny, czyli wszystkie te prace, dzięki którym książka, począwszy od etapu rękopisu, powstaje. Chciałbym uniknąć dalszych nieporozumień: w sztuce nie ma reguł, są tylko zasady rzemiosła, które powinny być obserwowane, zbierane i stosowane.

Chciałbym wyrazić moje specjalne podziękowania profesorom Erichowi Wolterowi i Walterowi Schillerowi, którzy dzięki swoim cennym, krytycznym komentarzom pomogli mi w ponownym zredagowaniu tych zasad. Po ciepłym przyjęciu pierwszej edycji i z okazji „Międzynarodowej wystawy sztuki wydawniczej 1977” wydawnictwo VEB Fachbuchverlag Leipzig dokonało drugiego wydania, w którym uwzględ-niłem kilka sugestii Maxa Caflischa (z Zurychu) i dodałem kilka uwag na temat zróżnicowania różnych gatunków literackich.

Lipsk, maj 1976 ALBERT KAPR