O różnicach w projektowaniu odmiennych

O RÓŻNICACH W PROJEKTOWANIU ODMIENNYCH GATUNKÓW LITERACKICH

Od wielu dekad ma miejsce proces różnicowania się projektów wydawnictw – forma książki zmienia się wraz z gatunkami książek lub rodzajami literatury. Aż do pierwszej połowy wieku XX projektant wydawnictw (artysta książki) dążył do zaprojektowania pięknej książki lub książki idealnej. Dziś rodzaje książek są tak różne, że można mówić tylko o pięknym wydaniu dzieł klasyki, dobrze wydrukowanej i dobrze zaprojektowanej edycji luksusowej, racjonalnie pomyślanej książce technicznej, etc. Przyczyny, które wpływają na różnicowanie się form książek, mają charakter praktyczny – często projektant chce stworzyć książkę w zgodzie z konkretnym celem, dla którego jest przeznaczona. Powyższych sto jeden zasad dotyczy celów najbardziej ogólnych. Natomiast w poniższych obserwacjach położymy nacisk na wyjątkowość różnych rodzajów literatury. W sposób nieunikniony wiążą się z tym pewne ograniczenia. Jest też oczywiste, że można tworzyć dobre książki bez respektowania zaleceń, które zostały tu przed-stawione w odniesieniu do projektowania artystycznego. Jak już powiedziano we wstępie – w sztuce nie ma reguł. W tym epilogu również nie robimy niczego innego, jak tylko proponujemy rozwiązania empiryczne.

Literatura naukowa

Projekt powinien wspierać cel naukowy i potencjalnemu czytelnikowi w sposób skuteczny i praktyczny przekazywać wiedzę o naturze i otoczeniu. W tekście książki naukowej jest stosunkowo mało miejsca na indywidualną ekspresję artystyczną, a innowacje są zawsze nie na miejscu, jeśli nie służą poprawie możliwości przekazu. Książki naukowe wymagają odpowiednio dobranego papieru bezdrzewnego, którego wolumen, charakterystyka powierzchni i odcień powinny odpowiadać ich treści. Typografia książki naukowej musi być rzeczowa, odpowiednio czytelna i stosunkowo neutralna. Typografia może podkreślać specyficzną tematykę każdej książki w wydaniach naukowo-technicznych i socjologicznych. Spełnia swoją funkcję, gdy służy wyjaśnieniu wewnętrznego porządku i struktury książki. Tytuły z ich hierarchią ważności, tytuł strony, spis treści, rejestr, spis literatury i wszystkie inne szczegóły muszą być ułożone w sposób umożliwiający łatwe znalezienie określonego fragmentu tek-stu. W dobrej pracy naukowej należy używać wersalików do zapisu nazwisk, zwłaszcza nazwisk auto-rów w bibliografii. Na szczególną uwagę zasługują te wszystkie nowe formy, które pozwalają na natychmiastową lokalizację określonej partii tekstu, jak np. skrótowe oznaczenia poszczególnych rozdziałów, odpowiednia klasyfikacja dziesiętna, etc. Ilustracje naukowe powinny zawsze występować z tą samą grubością kreski i z tym samym rodzajem i rozmiarem typografii. Okładka powinna zawierać w czytelnej, bibliograficznie formie wszystkie dane niezbędne dla książki naukowej i harmonizować typograficznie z tekstem książki. W edycjach seryjnych konieczne jest, aby zarówno czytelnik, jak i bibliotekarz mogli szybko rozpoznać tytuł serii i tytuł tomu oraz wydawcę i autora. Również w przypadku książek

naukowych może być właściwe użycie obwoluty jako nośnika informacji reklamowej, ale musi ona odpowiadać charakterowi pracy i jej zawartości.

Książki techniczne

Książki techniczne są środkami rozpowszechniania wiedzy naukowej i doświadczalnej i muszą być zaprojektowane w sposób wyraźnie zgodny z poziomem kulturowym potencjalnych czytelników i z ich potrzebami. Książki techniczne przeznaczone dla inżynierów otrzymują zazwyczaj formę przynależną do literatury naukowej, natomiast podręczniki techniczne dla mistrzów, pracowników i praktykantów są wprowadzane do rozpowszechniania w kategorii literatury popularnonaukowej. Rzadko czyta się je w sposób ciągły, od początku do końca, gdyż są raczej zbiorami prac i dlatego należy je zorganizować tak, aby czytelnik mógł szybko znaleźć określony temat. Zgodnie z przewidywaną tematyką i przeznaczeniem książki można użyć papierów bezdrzewnych, półcelulozowych lub papierów z masy drzewnej. Papiery powlekane (kredowe) są zazwyczaj zarezerwowane tylko dla pojedynczych kart z reprodukcjami ilustracji, jednak w niektórych książkach, w których jasność reprodukcji ma decydujące znaczenie dla jakości pracy, konieczne jest użycie papieru powlekanego dla całości. Typografia tekstu musi być rzeczowa i podobnie, jak w książce naukowej, dobrze czytelna. Wybór typografii często zależy od obecności znaków naukowych i uzupełniających krojów pisma. Typografia książki technicznej musi przede wszystkim dążyć do przejrzystości i porządku i może wykorzystywać doświadczenie dydaktyczne. Wszystkie elementy, które służą nadaniu porządku, takie jak spis treści, odpowiednio złożony tytuł, numeracja dziesiętna, tytułowe oznaczenia kolumn i cały system bibliograficzny, wymagają bardzo przemyślanej orientacji. Gdy obecność dużych ilości danych, tabel i formularzy wymaga więk-

szego formatu, na ogół odpowiednia jest kompozycja z dwiema lub więcej kolumnami. W takich przypadkach można wykorzystać empiryczne wartości typografii, która nadaje większą wyrazistość periodykom. W wąskich kolumnach możliwa jest również kompozycja w chorągiewkę do prawej strony. W wielu książkach niezbędna jest instruktażowa prezentacja sytuacji lub przykładów za pomocą ry-sunków technicznych i zdjęć. W większości przypadków nie wystarczy, aby autor tekstu sam wykonał tabele i rysunki lub zlecił ich wykonanie. Wydawca musi współpracować z prawdziwymi specjalistami w dziedzinie fotografii i rysunku. Aby zagwarantować jednolitość kreski i rozmiar użytych znaków, na-leży z wyprzedzeniem konsultować wielkości rysunków, które będą drukowane. Bardzo ważny jest układ formularzy i tabel. W wielu przypadkach, gdy bardzo szerokie tabele muszą być umieszczone poprzecznie i książka musi być obracana, można umieścić nagłówek tabeli na lewym marginesie. Oprawa tych książek technicznych, które są okazyjnie umieszczane na stołach roboczych lub są używane na stanowiskach pracy, musi być odporna i, jeśli to możliwe, zmywalna. Nie należy w książce technicznej lekceważyć okładki ani obwoluty, ponieważ istnieje szerokie grono czytelników, złożone z mistrzów, pracowników i praktykantów, którzy jeszcze nie są zaznajomieni z książkami, a które dzięki atrakcyjności dobrej obwoluty mogą ich skłonić do zakupu i lektury.

Literatura popularnonaukowa

Szczególna funkcja literatury popularnonaukowej, polegająca na udostępnianiu wiedzy naukowej najszerszym możliwym kręgom czytelników i rozbudzaniu miłości do świata badań i nauki, wymaga żywego i pomysłowego projektu, który zdobędzie zainteresowanie potencjalnego czytelnika. Charakter tego typu książek w wielu

przypadkach wymaga interesującego połączenia tekstu i danych i często pozwala na układ typografii różniący się zasadniczo od układu klasycznego tekstu, a umożliwia uzy-skanie większej ilości wariantów rozmieszczenia danych. Stosunkowo wysokie nakłady druku, potrzeba zamieszczenia ilustracji w kolorze i uzyskania niskich cen zazwyczaj prowadzą do wyboru druku offsetowego i odpowiednich papierów satynowanych, wymaganych przez tę technikę. Papiery powlekane są używane wyjątkowo lub tylko w pojedynczych arkuszach, jednak użycie papierów o różnych kolorach w napisach lub w tych częściach książki, które powinny być wyróżnione w specjalny sposób, nada-je jej atrakcyjny wygląd. Do składu tekstu, oprócz bezszeryfowych grotesków, używa się akcentowanych antykw rzymskich. Dopuszczalne są kompozycje złożone z różnych krojów. Rysunek naukowy jest, podobnie jak fotografia, często bardziej skuteczny i ma więcej możliwości informacyjnych, niż sam tekst, więc oba zasługują na specjalną uwagę. Zręczny i interesujący układ może wspierać dobrą kompozycję stron i wzajemny potencjał danych i tekstu. Studiowanie ilustracji może również sprawiać przyjemność, szczególnie w książce popularnonaukowej, dlatego należy wymagać precyzyjnego druku bez widocznych różnic kolorów. Książka popularnonaukowa oferuje wiele możliwości zaprojektowania nowoczesnego tytułu i oprawy. Użycie przedniej i tylnej wyklejki do zamieszczenia informacji i rysunków zawsze znajdzie aprobatę czytelnika. Interesująca konstrukcja obwoluty powinna obudzić ciekawość osoby, która ją obejrzy i będzie miała chęć przeczytania książki.

Książki dla dzieci i młodzieży

Książki dla dzieci i młodzieży mają zasadnicze znaczenie dla duchowego i estetycznego formowania młodych ludzi. Wraz z przekazywaniem wiedzy na plan pierwszy muszą wysuwać się edukacja emocjonalna i rozwój wyobraźni. Najgorszym błędem książki dla dzieci jest nuda. Dlatego projekt graficzny powinien być atrakcyjny, oryginalny, gustowny i odpowiedni do wieku czytelników. Książki dla dzieci wymagają zazwyczaj lekkiego papieru w kolorze zamszu. Podobnie, jak w przypadku podręcznika szkolnego, przy ustalaniu odpowiedniego rozmiaru pisma powinny być brane pod uwagę doświadczenia uzyskane w wyniku badań czytelności. Krój pisma musi być czytelny i odpowiednio duży dla danego poziomu wiekowego. Forma książek dla dzieci i młodzieży zależy w dużej mierze od ilustracji, w książkach dla dzieci w wieku przedszkolnym i w wieku pierwszych lektur ilustracje lub postacie są ważniejsze, niż tekst. Często książka dla dzieci oznacza pierwszy kontakt z malarstwem i sztukami pla-stycznymi, jest także środkiem stymulującym kreatywność. Zatem jakość kolorowych ilustracji ma ogromne znaczenie i w wielu przypadkach prowadzi do bezpośredniej współpracy między ilustratorem a warsztatem lub drukarnią w celu osiągnięcia najlepszych wyników pracy reprodukcyjnej. W opinii psychologów książki dla dzieci czytane i oglądane przed okresem dojrzewania powinny dawać pierw-szeństwo kolorowym, dekoracyjnym ilustracjom, które pobudzają fantazję dziecka, natomiast w książkach dla nastolatków, czytanych w okresie dojrzewania i po nim, pierwszeństwo powinny mieć ilustracje realistyczne. Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że dzieci nie wykazują większego zainteresowania pustymi stronami, dlatego należy zaopatrzyć wyklejki przednie i tylne, strony tytułowe, stronę czwartą i strony końcowe w dekoracyjne ilustracje. I, co oczywiste, w sposób dekoracyjny musi być zaprojektowana lub zilustrowana oprawa.

Książki szkolne i podręczniki

Projekt graficzny podręcznika szkolnego powinien wspierać intencje pedagogiczne, ułatwiać naukę i wizualnie podkreślać w interesujący sposób ważne elementy książki. W zależności od wieku ucznia projektowanie podręcznika powinno być podobne do projektowania książki dla dzieci, książki technicznej lub popularnonaukowej. Podręczniki szkolne przeznaczone do wieloletniego użytku powinny być wykonane z możliwie grubego i bezdrzewnego (trwalszego) papieru. Ważne jest, aby wybrany krój pisma był dobrze czytelny i aby nie był używany w zbyt małych rozmiarach. W tym przypadku konieczne jest odniesienie się do reguły 15. Nawet u starszych uczniów pod-stawowy krój pisma musi mieć 10 punktów i nie mniej, niż 8 punktów w notatkach. Typografia musi charakter dydaktyczny, być przejrzysta i interesująca. Szerokość wersów musi być zgodna z rozmiarem pisma i umożliwiać łatwe czytanie. Do podkreślania, zaznaczania i ubarwiania treści pedagogicznych mogą być używane znaki i symbole mnemotechniczne (pamięciowe). Ilustracje w podręczniku szkolnym powinny nie tylko przekazywać informacje, ale także poprzez swoją jakość artystyczną przyczyniać się do kształtowania gustu dziecka. Wskazane jest używanie wyklejek przednich i tylnych do reprodukcji rysunków i tabel. Ogólnie rzecz biorąc, podręczniki szkolne nie wymagają obwolut. Z drugiej strony wskazane jest, aby oprawa książki do szkoły podstawowej była jak najbardziej możliwa do zmycia. Pożądane byłoby również, aby uczniowie mogli bez trudu umieścić swoje nazwiska na oprawie, w miejscu przewidzianym do tego celu (jak naklejka lub coś podobnego), bez nakładania dodatkowej osłony na książkę.

Na szczególną uwagę zasługują podręczniki programowane, i chociaż ten rodzaj książki jest dopiero w trakcie tworzenia, to prawdopodobnie będzie odgrywać coraz większą rolę. Jego celem jest przeka-zanie uczniowi w odpowiednim momencie rozwiązań lub odpowiedzi w sposób kontrolowany, bez zaburzania toku własnego myślenia poprzez przedwczesne odkrywanie rozwiązań lub odpowiedzi. Jeśli odpowiedzi będą ukryte za przewracanymi stronami, na początku następnej strony lub w dowolnym innym miejscu książki, to jest efekt, który wymaga samodzielnego rozstrzygnięcia. Jest tu zawsze miejsce na eksperymenty, które w każdym przypadku muszą służyć założeniom książki.

Literatura piękna

Książki z kategorii literatury pięknej powinny być łatwe w lekturze, poręczne, ale przede wszystkim powinny być zaprojektowane w sposób odpowiedni dla ducha ich treści i wywoływać w czytelniku odpowiednie emocje. Małe i wąskie formaty są zazwyczaj piękniejsze, niż duże, grube i szerokie, lecz w niektórych przypadkach wyjątki mogą być jak najbardziej akceptowalne. W zależności od rodzaju literatury i długości tekstu, odpowiednie może być użycie papieru lekkiego lub grubego, cienkiego papieru gazetowego lub papieru biblijnego, naturalnych papierów drukarskich o lekkiej strukturze powierzchni lub papierów lekko satynowanych. Tekst ciągły lepiej się czyta na lekko matowym niż na lśniąco białym papierze. W przypadku książek z gatunku literatury pięknej lub literatury artystycznej musi istnieć możliwość wyboru spośród całej różnorodności oferty typograficznej. Typografia musi współgrać z treścią i być dobrze czytelna. Klasyczne proporcje marginesów sprzyjają czytaniu

i dopuszczalne jest odejście od nich tylko w uzasadnionych przypadkach, a czyniąc to, lepiej postępować w sposób zdecydowany. Mało kiedy rezygnacja z wcięć akapitowych się sprawdza. Może to wystąpić co najwyżej w tych przypadkach, w których następuje długa seria akapitów pytań i odpowiedzi. Odpowiednim miejscem dla numerów stron jest dolny margines. Na zewnętrznym marginesie zakłócają one odczyt sąsiednich wersów, a na wewnętrznym są trudne do odnalezienia. Ilustracje niekoniecznie muszą interpretować określoną część tekstu lub tekst w pierwszej kolejności. Pewne napięcie między postacią a tekstem zwiększa wartość artystyczną książki. Ilustracja może być dość niezależną ekspresją graficzną treści książki opartej na pewnej duchowej zgodności. Należy szukać harmonii formalnej lub świadomego kontrastu między wartościami graficznymi rysunku z jednej strony, a pismem i łamem typograficznym z drugiej. Kreska typografii lub stylu pisma musi odpowiadać kresce rysunków. Oprawy elastyczne są znacznie przyjemniejsze w literaturze artystycznej, niż oprawy z grubymi, ciężkimi okładkami. Waga książki może również stanowić czynnik estetyczny w tego rodzaju literaturze. Dla tomików poezji zaleca się drobne broszury lub zeszyty w wielu ich rodzajach. Obwoluty mają szczególne znaczenie: muszą odwoływać się do nabywcy lub potencjalnego czytelnika, ale utrzymując duchową relację z literaturą bez dążenia do bycia „modnymi”.

Książki artystyczne i tomy ilustrowane

Najważniejszym celem książki o sztuce jest oferowanie reprodukcji dzieł sztuki możliwie jak najwierniejszych oryginałom za pomocą procesów drukarskich odpowiednich dla tych ostatnich. W tym sensie tanie edycje w dużych nakładach są równie ważne, jak wysokiej jakości wydania na lepszych papierach i przy nakładach stosunkowo niewielkich. Jakość papieru, format książki, obszar zajmowany przez obrazy i jakość materiałów oprawy muszą być zgodne z założeniem wydawniczym. Jeśli konieczne jest użycie różnych papierów do tekstu i ilustracji (papier powlekany i papier normalny), kolor i struktura tych papierów powinny harmonizować ze sobą lub tworzyć oczywisty kontrast. Typografia książek artystycznych i tomów ilustrowanych musi być piękna i wymagająca oraz być w zgodzie z artystyczną linią książki. Różne sposoby justowania ilustracji, gdy chodzi o uzyskanie możliwie dużych ich rozmiarów, jak i justowania tekstu, który dąży do szerokości wersów sprzyjającej czytaniu, muszą być doprowadzone do harmonijnej i interesującej zgodności. Paginacja, strony tytułowe, indeks i system bibliografii powinny ułatwiać korzystanie z książki. Książki ilustrowane są oceniane według jakości artystycznej i ekspresji fotografii. Jakość druku musi odpowiadać różnym założeniom książki. W przypadku książek reportażowych w dużych nakładach wystarczy tani papier zawierający drewno, natomiast w niektórych książkach o architekturze i fotografii krajobrazowej papier powinien być odpowiednio lepszy. Książki o sztuce i tomy ilustrowane wymagają w dużej mierze harmonii duchowej i świadomego obiektywnego dystansu do prezentowanych dzieł sztuki, a także nienagannej jakości reprodukcji. Nie jest konieczne w tego typu książkach podkreślanie znaczenia pięknych opraw i efektownych okładek.

Książki kieszonkowe i książki w miękkiej oprawie

Założeniem tych dwóch rodzajów książek jest nic więcej niż tylko danie do rąk czytelnika dzieła literackiego w dobrej cenie i w bardzo dużych nakładach. Z tego wynika, że należy zrezygnować z reprodukcji, drogich papierów, solidnych materiałów oprawy, szerokich marginesów, etc. Książki kieszonkowe i książki w miękkiej oprawie (te ostatnie różnią się od tych pierwszych ich większym rozmia-rem) muszą być poręczne i o dobrej czytelności, a także, w miarę możliwości, muszą być dobrze zakomponowane i wydrukowane. W celu optymalnego wykorzystania pola zadruku obszar tekstowy jest często wysuwany na zewnątrz (margines zawsze powinien mieć szerokość co najmniej 2 cm), aby margines wewnętrzny pozostał większy i uniemożliwiał wpadanie części tekstu w rynnę (zgięcie) grzbietu.

Kolekcje typizowane

Przejście do przemysłowej produkcji książek wpływa również na ich formę, ale przesadą byłoby przepowiadanie z tego powodu końca sztuki książki. To prawda, że obecnie niektóre technologie fotoskładu, komputerowo sterowany skład tekstów i skomputeryzowana impozycja przynoszą ze sobą znaczące obniżenie jakości. Ale te choroby wieku dziecięcego komputerów są uleczalne, jeśli sprzęt jest do-brze zaprogramowany. Podstawowa forma książki będzie kontynuowana tak, jak to sobie założyliśmy, ponieważ opiera się na fizjologicznych i psychologicznych warunkach budowy naszego oka i procesu czytania. Z pewnością zaistnieją pewne transformacje uwarunkowane techniką. Na przykład układ

łamu można zaprogramować w taki sposób, aby ostatnie wiersze akapitu nie spadały na dół strony, dla której konieczne byłoby wtedy ustawienie kolumn o różnych ilościach wierszy. Typografia i projektowanie książek rozwinęły się w przeszłości w sposób w wielu aspektach porównywalny do architektury. Konstrukcja przemysłowa oparta na dużych modułach wymaga masowej produkcji. Zamiast indywidualnego projektu oferowane są domy o różnych rozmiarach, różne rodzaje szkół, przedszkoli i budynków socjalnych. Koszty ich produkcji są niższe, a czas budowy krótszy. Po-dobne zalety oferują serie książek o identycznych lub podobnych kryteriach graficznych. Ponadto seria książek jest również dla czytelnika bardziej praktyczna w lekturze oraz wykazuje korzyści wynikające ze sposobu ich dystrybucji w księgarniach. W produkcji seryjnej książki decydujące znaczenie mają iden-tyczne parametry, a w przyszłości zostaną też opracowane prototypy książek z różnych gatunków lite-ratury, dla których zaprogramowane będą najlepsze rozwiązania projektowe do ich półautomatycznej produkcji. Oczywiście będzie to pokrywało tylko część popytu takiej zracjonalizowanej produkcji książek, dla reszty pozostanie projekt indywidualny. Dla każdego gatunku literackiego opracowywanych jest kilka modeli, spośród których może wybierać producent wydawnictwa, a być może także autor książki. Chodzi o zaprojektowanie tych prototy-pów z technicznym doświadczeniem i fantazją artystyczną, aby, zgodnie z nowoczesnymi możliwościami technologicznymi, dawały optymalne rezultaty. Różnicowanie się rodzajów i gatunków literackich jest procesem rozwoju, który nadal trwa. Interesujące dziedziny literatury naukowej, popularnonaukowej czy technicznej, etc., mogą dalej przekształcać się w inne kategorie (podręczniki, monografie naukowe, poradniki, książki techniczne, encyklopedie, leksykony, książki hobbystyczne, książki podróżnicze, itp.). Podobnie w literaturze pięknej należałoby