Schoolfacilities mei 2021

School

facilities

jaargang 37 nummer 4 mei 2021

www.schoolfacilities.nl

Platform voor huisvesting en facilitaire processen in het onderwijs

Francine Houben over publieke plekken Les tijdens corona

Adviezen voor het nieuwe kabinet

Een schonere basisschool?

En kinderen bewust maken van vervuiling en hygiëne?

Met ‘Samen voor een schone school’ lanceert schoonmaakbedrijf Gom een interactief lesprogramma voor basisscholen. Het doel van het programma is om jonge kinderen meer bewust te maken van hun rol in de vervuiling op school en persoonlijke hygiëne. Leerkrachten die ermee aan de slag gaan, kunnen gebruikmaken van een kant-enklaar lesprogramma. De opdrachten en vlogs sluiten nauw aan bij de belevingswereld van jonge kinderen.

Het gedrag van leerlingen is medebepalend voor een schone school.

Jonge kinderen zijn zich nog niet bewust van hun eigen rol daarin.

Bijvoorbeeld doordat ze nog weinig ervaring hebben met het goed gebruiken van het sanitair op school, of na het spelen in de zandbak de voeten niet vegen. Dan hebben schoonmakers veel tijd nodig om een lokaal of gangen op te ruimen voordat zij aan het eigenlijke werk kunnen beginnen.

Drie modules dragen bij aan een schone school ‘Samen voor een schone school’ is opgezet als een driedelig lesprogramma. De modules zijn gericht op een schoon lokaal, een goed gebruik van het toilet en het op de juiste manier wassen van de handen. Hygiëne in het basisonderwijs staat door de corona-uitbraak meer dan ooit in de belangstelling. De opdrachten en instructies zijn niet alleen leerzaam, maar vooral leuk. Het programma leunt op twee karakters, Claire en Klaas en hun vlogs zijn een vast onderdeel van de lessen. Leerkrachten die met het programma een start willen maken krijgen de beschikking over een kant en klaar online lesprogrammaboek en een leskist.

Wil je meer weten over ‘Samen voor een schone school’?

Kijk dan op gom.nl/samenvooreenschoneschool. Of neem contact op met David van Boheemen van Gom Onderwijs. Hij is bereikbaar via 06-10 65 97 05 of via mail op dvboheemen@gom.nl. Hij gaat graag met je in gesprek over hoe het anders kan: efficiënter en effectiever.

Scan de QR-code om direct naar de website te gaan.

Kijk op gom.nl/samenvooreenschoneschool en ga ook samen voor een schone school!

Van de redactie

3

Inhoud

27 Adviezen voor het nieuwe kabinet Vier punten voor vier regeringsjaren 27

Stilte voor de storm?

Het lijkt wel of er een wervelwind aan veranderingen op komst is, ook in het onderwijs. Voor mij een mooi moment om ook mezelf te introduceren als nieuw gezicht bij Bouwstenen en Schoolfacilities. Veranderingen zijn zeker nodig: veel schoolgebouwen zijn verouderd, er is een tekort aan ruimte en aan personeel, les op afstand lijkt steeds meer ingeburgerd te raken. Maar van een stilte voor de storm is volgens mij geen sprake. Het stormt al een hele poos. Misschien is het tijd dat de wind een keer gaat liggen.

Dat betekent niet dat er niets hoeft te veranderen. Diverse onderzoeken geven daar aanleiding toe, zoals u kunt lezen in het artikel over het Integraal Beleidsonderzoek over onderwijshuisvesting. Maar we zijn ook al onderweg, blijkt uit de artikelen over ventilatie, riothermie, het gebruik van schooldaken en de nieuwe verordening voor onderwijshuisvesting van de gemeente Utrecht.

U treft in deze editie ook een artikel over een gesprek met Francine Houben van Mecanoo, een van Nederlands bekendste architecten. Ze ziet, ook voor scholen, allerlei mogelijkheden om elkaar op gezonde wijze te ontmoeten.

Het hele gesprek is op YouTube te vinden, net als diverse andere verhalen.

De verhalen laten zien hoe veerkrachtig de sector is en hoe druk iedereen aan veranderingen werkt. We gaan dat goed volgen. Neem contact met me op als u zelf een pareltje om te delen heeft.

Voor nu veel leesplezier en alvast een fijne zomer.

Emma Heinhuis

20 Van rioolwater naar verwarming Duurzaam het schoolgebouw verwarmen met afvalwater 14

30

10

Les in een virtueel Colosseum

Nieuwe publieke plekken maken

Een nieuwe manier van lesgeven

Dicht op elkaar, maar met afstand - het kan volgens architect Francine Houben

18

19

Rubrieken: Gezien & Gelezen (14), Nieuw op de markt (28), Beroep & Branche (32), Kennispartners (34). Columns: Nico Rosenbaum (5), BTW Instituut (23), TK-Advocaten (26). En verder: Huisvestingsstelsel te ingewikkeld (4), Monitoren van luchtkwaliteit: 4 praktijk-tips (6), Nieuwe ontwikkelingen vragen om nieuwe verordening (8), Slimme meters voor beter binnenklimaat (12), Schoonmaken sinds corona (17) De ruimte optimaal benutten (18), Vijf juridische adviezen voor online onderwijs (24).

Colofon Schoolfacilities is een onafhankelijk magazine voor huisvesting en facilitaire processen in het onderwijs.

Oplage en bereik: Verschijnt 4 keer per jaar in een oplage van 3.800 exemplaren, bij het VO, BVE, HBO, Universiteiten, gemeenten en het bovenschools management van het PO. Eindredactie: Ingrid de Moel Hooglandseweg Zuid 34 3813 TC Amersfoort Te­le­foon: 033 - 258 7160 E: redactie@schoolfacilities.nl Vormgeving: Charlot Luiting Ontwerp

Schoolfacilities, mei 2021

Uit­g a­ve van: Bouwstenen voor Sociaal ISSN: 1383-6331

Aansprakelijkheid: Uitgever en auteurs verklaren dat deze uitgave op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld.

Zij aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die zijn gebaseerd op bedoelde informatie.

4

IBO

Huisvestingsstelsel is te ingewikkeld Door: Emma Heinhuis Het huidige huisvestingsstelsel is te ingewikkeld door tegenstrijdige wet- en regelgeving, blijkt uit nieuw interdepartementaal beleidsonderzoek (IBO). Zo zijn maar liefst zeven verschillende ministeries betrokken bij de wettelijke kaders voor onderwijshuisvesting; niet alleen het Ministerie van van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, maar ook die van bijvoorbeeld Sociale Zaken en Infrastructuur en Waterstaat.

Dat terwijl een ander huisvestingsbeleid noodzakelijk is: de kwaliteit van de huidige gebouwenvoorraad is onvoldoende. Schoolgebouwen zijn verouderd en voldoen vaak niet aan wettelijke eisen voor bijvoorbeeld een goed binnenklimaat.

2. Integrale eisen voor onderwijshuisvesting ontbreken. De eisen zijn versnipperd over diverse kanalen, wetgeving en akkoorden. In plaats van bij zeven ministeries, moet onderwijshuisvesting bij één partij liggen.

3.

De beleidscyclus is niet gesloten.

Het Integraal Huisvestingsplan (IHP) regelt de planvorming en geeft zicht op nieuwbouw. Maar met name de monitoring van de uitvoering en het bijstellen van de planvorming zijn niet geborgd.

4. Ontwikkelingen zorgen

voor discussie over de hoogte en beschikbaarheid van budgetten. Er is geen duidelijke lijn die past bij de behoeften van nu.

5. Scholen moeten bij een Er is geen one-sizefits-all schoolgebouw Het past niet meer Het rapport laat zien dat het huidige stelsel voor onderwijshuisvesting teveel berekend is op toevalligheden en niet flexibel voor (nieuwe) scholen.

Daardoor past onderwijshuisvesting niet meer bij het hedendaagse onderwijslandschap. Bijsturing van het stelsel is nodig op maar liefst vijf punten:

1.

Nu zijn kostenposten en budgetten ondergebracht bij verschillende partijen. Zo zijn gemeenten verantwoordelijk voor uitbreiding van een gebouw, maar schoolbesturen voor het onderhoud.

Dat staat een ‘total-cost-ofownership-benadering’ in de weg.

verbouwing, renovatie of nieuwbouw vaak het wiel zelf uitvinden door een gebrek aan expertise.

Vier verbeteringen Het onderzoeksrapport gaat ook in op de vraag hoe het beter kan. Het rapport schetst een noodzakelijk beleidspakket dat ingevoerd móét worden en drie pakketten om knelpunten in de toekomst te voorkomen.

Ten eerste moet de huidige voorraad op orde komen door beter inzicht, het versterken van kennis en door budgetten mee te laten bewegen met nieuwe eisen. Bij de landelijke visies op onderwijs en (wettelijke) beleidsaanpassingen moet rekening gehouden worden met de consequenties voor onderwijshuisvesting.

Schoolfacilities, mei 2021

Een volgend punt: pak de verouderde voorraad aan. Nu het in kaart is gebracht, moet er ook wat mee gebeuren. Het ministerie heeft een stappenplan gemaakt voor de aanpak van verouderde schoolgebouwen.

Verder moeten budgetten en verantwoordelijkheden gestroomlijnd worden. Taken en middelen worden gebundeld en geoormerkt, en worden vervolgens aan gemeenten overgedragen. Daarnaast krijgt het IHP een wettelijke status, waarmee plichten van gemeenten beter verankerd zijn.

Tot slot willen de ministeries een centrale bouwcatalogus voor schoolgebouwen maken. Er is weliswaar geen ‘one-size-fits-allschoolgebouw’ maar toch pleiten ze voor standaardisatie. Daarmee willen de ministeries de kwaliteitsborging verstevigen en de bouw versnellen.

Veel scholen en gemeenten hebben positief gereageerd. Het belangrijkste is dat het onderzoek bedoeld is voor de departementen die ervoor moeten zorgen dat het systeem goed werkt. Dat geeft scholen en gemeenten perspectief op verbetering. Nu maar hopen dat het onderzoek goed landt, het extra geld snel komt en het werkveld mag meedenken bij de uitwerking.

Reageer op het onderzoek Over het algemeen is het IBO positief ontvangen. Kijk voor het onderzoek en de reacties vanuit het werkveld op de website van Bouwstenen voor Sociaal.

5

Column

Wie vertrouwen zaait zal opbouw oogsten.

Op vertrouwen kan je bouwen Als kleine jongen probeerde ik mij, als ik niet in slaap kon komen, voor te stellen hoeveel een miljoen was. Hoeveel keer in je leven ga je naar de wc? Minder dan een miljoen. Hoeveel keer eet je in je leven? Vast minder dan een miljoen. Johan Cruyff werd aan Barcelona verkocht voor 6 miljoen gulden. Messi verdient dat nu per week. Maar 8,5 miljard euro…Hoeveel is dat? Oneindig veel, heel veel, een beetje veel of ach gewoon?

Voor mijn school betekent het ongeveer € 200.000,- voor 2,5 jaar.

Leuk! Mooi! Ik kan er heel veel fraaie dingen bij bedenken. En wat prachtig dat we worden vertrouwd. Er komt een lichte toets en scholen kunnen, in overleg met ouders en leerlingen (en natuurlijk de MR), plannen maken.

Of nee: helaas en jammer. We worden toch niet helemaal vertrouwd, of helemaal niet. Er moet een scan komen, een foto. En er komt een menukaart waaruit je mag kiezen.

Waarom nou toch, beste overheid.

Waarom? Is er dan niets geleerd van de commissie Dijsselbloem die in 2008 al concludeerde dat de overheid afstand moet bewaren en het onderwijs moet overlaten aan het veld? Is er dan niets geleerd van al die mislukte overheidsbemoeienis van de afgelopen jaren?

Natuurlijk zijn we blij met het ‘gratis bier’. Maar de vraag is of we dat wel moeten zijn als we daarna weer in de bekende fuiken zwemmen. Dus toch maar een paar kritische kanttekeningen. Er komt een bak met incidenteel geld waarover redelijke zwaar verantwoording moet worden afgelegd (in weerwil van wat de marketingafdeling zegt). Waarom niet onmiddellijk kiezen voor meer structurele voorzieningen? We mogen extra personeel aantrekken.

Waar blijven die over 2,5 jaar als we de mensen al kunnen vinden? We kunnen kleinere klassen maken? Hoe dan als je geen lokalen ter beschikking hebt?

Het rottige is dat we in positie van verdediging worden gedwongen. We zijn de azijnpissers van deze tijd.

Krijgen we een keer 8,5 miljard zijn we weer niet blij. Ik baal ervan dat ik in deze positie word gedwongen.

Schoolfacilities, mei 2021

Ik wil bouwen en goede dingen doen voor mijn leerlingen en mijn personeel. Volgens mij ben ik prima in staat om dat samen met mijn team en mijn leerlingen en hun ouders te doen.

Dus: wie wantrouwen zaait zal pervers gedrag oogsten (zie alle bureautjes die overal opduiken) en wie vertrouwen zaait zal opbouw oogsten.

Deze bijdrage is geschreven door Nico Rosenbaum, directeur VSO Berg en Bosch College te Bilthoven.

‘Bijschrift van de foto’

6

Luchtkwaliteit

Monitoren van luchtkwaliteit: 4 praktijk-tips

Door: Bas Ummels

1

4

Frisse lucht voor betere prestaties

Over tot actie!

Het zal niemand ontgaan zijn dat luchtkwaliteit het afgelopen jaar meer dan ooit tevoren onder een vergrootglas heeft gelegen. De Coronapandemie heeft genadeloos blootgelegd dat een gebrek aan verse lucht bijdraagt aan de verspreiding van infectieziekten (zoals ook verkoudheid en de griep). De invloed van luchtkwaliteit gaat echter nog veel verder, want het heeft ook een enorme invloed op onze cognitieve vaardigheden. Bij 1200 ppm CO2 bijvoorbeeld (de grens voor Frisse Scholen C) is er al een afname van 38% aan cognitieve vaardigheden. Deze afname van cognitieve vaardigheden vertaalt zich direct naar een afname van leercapaciteit. Het verbeteren van . de luchtkwaliteit leidt dus direct tot een . verbetering van de leerprestaties van de leerlingen.

Een investering in lucht-kwaliteit is dus ook een investering in onderwijs.

De COVID-crisis leidt tot noodoplossingen waarbij de docent verantwoordelijk wordt gemaakt voor de luchtkwaliteit door het openen van een raam. Dit is zeker beter dan niks doen, maar geen duurzame oplossing. De docent moet verantwoordelijk zijn voor lesgeven, niet voor luchtkwaliteit. Er zijn structurele oplossingen nodig en daarbij helpt een monitoringssysteem. Met systematische analyses kunnen bijvoorbeeld roosters geoptimaliseerd worden door grotere klassen in de lokalen te zetten met de beste luchtverversing. Van een eventueel beluchtingssysteem kan gecheckt worden of het goed werkt. Als dat niet zo is, kunnen monteurs of conciërges automatisch een bericht krijgen, waarmee ze snel weten of een filter vervangen moet worden, of een uitlaat is dichtgedraaid. Bovendien kan met de beschikbare data zelfs de aansturing van de luchtbehandeling via het GBS geoptimaliseerd worden. Zo helpt een monitoringsysteem van begin tot eind om luchtkwaliteit te verbeteren.

2

3 Registratie is essentieel

CO2 als ultieme voorspeller Een goed binnen-klimaat kan alleen gegarandeerd worden als het ook gemeten wordt. Dit kan het beste gedaan worden door CO2 te meten want dit is een uitstekende maatstaf voor . de versheid van de lucht. In een klaslokaal is er maar één bron van CO2: de mensen. Hier een klein voorbeeld om de relatie tussen CO2 en versheid tastbaar te maken. Perfect verse lucht (de buitenlucht) bevat 400 ppm CO2. Bij 1200 ppm CO2 is 2% van de lucht die je inademt door iemand uitgeademd en bij 3000 ppm is dit zelfs 7%.

Data moet op de juiste manier opgeslagen en inzichtelijke gemaakt worden voordat we echt weten wat er aan de hand is en kunnen handelen. De enige manier om dit in de praktijk te doen is door de gemeten data naar een centraal punt te sturen en automatisch te analyseren. Hierbij schieten CO2 stoplichten of standalone CO2 loggers tekort.

Het centrale punt kan een gebouw beheer systeem (GBS) zijn waar sensoren met kabel mee verbonden zijn. Een interessante nieuwe ontwikkeling is die van draadloze sensoren op batterij die via LoRaWAN communiceren.

Dit maakt het mogelijk om in een handomdraai een monitoringsysteem neer te zetten en operationeel te hebben. Als de data eenmaal consequent geregistreerd wordt, kan de luchtkwaliteit vervolgens op verschillende manieren daadwerkelijk verbeterd worden.

Wilt u meer weten over het monitoren van luchtkwaliteit op scholen in de praktijk? Schrijf u in voor het Webinar Monitoring Luchtkwaliteit in Scholen in de praktijk op nl.ambitek.eu/for-schools of scan de QR code hiernaast!

Schoolfacilities, mei 2021

7

Luchtkwaliteit Frisse lucht in harde cijfers Concentratie CO2 buiten nu

400 ppm (parts per million)

Concentratie CO2 buiten 60 jaar geleden

300 ppm

Concentratie CO2 buiten over ~30 jaar

500 ppm

Slaperigheid, verlies van concentratie

1,000 – 2,000 ppm

Merkbaar effect van slechte luchtkwaliteit

2,000 – 5,000 ppm

Begin van zuurstoftekort

5,000 – 10,000 ppm

CO2

Hoeveelheid onzuivere lucht1

Afname cognitieve vaardigheden2

Frisse scholen klasse A

800 ppm

1%

21%

Frisse scholen klasse B

950 ppm

1.5%

30%

Frisse scholen klasse C

1,200 ppm

2%

38%

1) Percentage lucht in de ruimte dat door iemand uitgeademd is.

2) Geïnterpoleerd van experiment door wetenschappers van Berkeley: https://ehp.niehs.nih.gov/doi/pdf/10.1289/ ehp.1104789 Dit artikel wordt u aangeboden door AmbiTek. Voor vragen en reacties kunt u contact opnemen met Bas Ummels: bas.ummels@ambitek.eu

Verduurzaming maatschappelijk vastgoed in 7 stappen Wilt u: • Snel in- en bijgepraat worden over de aanpak van de verduurzaming van het maatschappelijk vastgoed?

• In gesprek gaan met mensen die al wat stappen hebben gezet?

Per stap een online bijeenkomst: 7 april 12 mei 2 juni 7 juli 1 september 6 oktober Datum volgt

Stap 1: Stap 2: Stap 3: Stap 4: Stap 5: Stap 6: Stap 7:

De colleges zijn gratis voor partners van Bouwstenen, maar ook los te volgen voor andere geïnteresseerden.

Aanmelden kan via www.bouwstenen.nl

• Horen over hun ervaring met tools en tips voor de eigen praktijk?

4.

5.

6.

Meld u dan aan voor de Bouwstenen serie ‘Verduurzaming maatschappelijk Vastgoed in 7 stappen’.

Twee stappen zijn inmiddels geweest.

De volgende stap is op 2 juni.

Breng opgave in beeld Inventariseer ontwikkelingen Maak aanpak op hoofdlijnen Reken door Stel uitvoeringsstrategie op Regel randvoorwaarden Monitor

3.

pasjes sensoren

7.

1.

Schoolfacilities, mei 2021

energiesystemen

klimaatsystemen

2.

8

Nieuwe ontwikkelingen vragen om nieuwe verordening Door: Emma Heinhuis Er komt voor scholen veel nieuw beleid aan. Daar bereidt de gemeente Utrecht zich alvast op voor met een nieuwe ‘Verordening huisvesting scholen’.

Onderwijswethouder Anke Klein en Onno James, adviseur onderwijshuisvesting, delen hun scoop over de nieuwe verordening: “Met deze aanpak kunnen we bouwen aan de toekomst: moderne en toekomstbestendige schoolgebouwen voor alle kinderen in Utrecht.” In de nieuwe verordening wordt het renoveren van schoolgebouwen de standaard.

Daarom krijgen scholen hetzelfde budget voor renovatie als voor nieuwbouw.

Tijd voor een nieuw plan De verordening van de gemeente Utrecht was toe aan een update vanwege de vele nieuwe ontwikkelingen. Zo vormen basisscholen steeds vaker kindcentra samen met kinderopvang en voorschool, en worden schoolpleinen multifunctioneel ingezet. Ook tienercolleges, met onderwijs van 10 tot 14 jaar, zijn in ontwikkeling.

“Door deze ontwikkelingen zijn steeds meer bouwprojecten de afgelopen jaren uitzonderingen geworden op de regel. Dus we besloten om de verordening voor onderwijshuisvesting aan te passen naar actuele ontwikkelingen. Het was tijd voor een nieuwe aanpak,” zegt Onno.

Vaste klaslokalen zijn niet meer van deze tijd Uniek proces De nieuwe verordening is niet zomaar de oude versie in een nieuw jasje gestoken. Anke: “We hebben alle schoolbesturen, ouders en kinderen gevraagd om alle wensen en ideeën op te schrijven. Het succes van deze compleet vernieuwde verordening is te danken aan het gesprek dat we met al deze partijen, en alle gemeentelijke afdelingen, zijn aangegaan.”

Het was vrij snel duidelijk dat veel regels voor scholen niet langer verplicht zouden moeten zijn.

Schoolfacilities, mei 2021

Beleid huisvesting “Je wilt geen regels stellen waar scholen niets mee kunnen. Het eerste wat we geschrapt hebben, waren de regels voor verplichting tot verharding van een schoolplein en het realiseren van vaste klaslokalen.

Dat is niet meer van deze tijd”, vertelt Onno.

We verkiezen renovatie boven sloop Samen staan we sterker De nieuwe verordening legt daarnaast meer nadruk op samenwerking. In Utrecht zijn bijna 25 schoolbesturen actief.

Met ieder een eigen visie, ambitie en achtergrond. Anke: “Een mooie bijvangst van dit proces is dat we geoefend hebben met het versterken van de samenwerking. Het komende jaar gaan we verdere stappen zetten om de samenwerking tussen schoolbesturen en gemeenten nog beter te maken.”

“We zagen dat we op het gebied van samenwerking nog het een en ander konden winnen”, vult Onno aan. “Als schoolbestuur en gemeente werk je beide vanuit verschillende taken en

verantwoordelijkheden. We hadden regelmatig overleg en bijeenkomsten, die veel tijd in beslag namen...

Dat wilden we graag veranderen.

Niet langer onderhandelen, maar samenwerken!”

Bepaal het zelf De gemeente investeert veel in kwaliteit en verduurzaming van onderwijshuisvesting. Duurzaamheid is dan ook een belangrijk onderdeel binnen de nieuwe verordening.

Zo wordt de renovatie van schoolgebouwen verkozen boven het slopen ervan. Ook bij nieuwbouw ligt de nadruk op duurzaamheid, alle nieuwe scholen worden (bijna) energieneutraal.

Belangrijk voor de gemeente was om een verordening op te stellen die past bij de wensen van deze tijd. Een verordening voor moderne schoolgebouwen vraagt om flexibiliteit, vindt Anke. “Bij een nieuw schoolgebouw denken we bijvoorbeeld niet meer in de hoeveelheid klaslokalen, maar gewoon in de ruimte die nodig is.

Omdat de wensen per school kunnen verschillen, bepalen scholen nu zelf hoe ze het gebouw willen indelen.

Deze flexibiliteit zorgt er ook voor dat scholen zich makkelijker kunnen aanpassen aan veranderingen in het onderwijs. Wel zo prettig!”

9 Vereisten en veranderingen De nieuwe verordening stelt een aantal voorwaarden aan schoolgebouwen. Het gebouw: • bestaat uit zoveel mogelijk duurzame en circulaire materialen; • is (bijna) energieneutraal; • is aardgasvrij; • heeft een flexibele indeling, de school bepaalt zelf de indeling; • krijgt meer groen in de buitenruimte.

Er verandert nog het een en ander voor scholen in Utrecht: • Ruimte wordt beter benut: scholen die ruimte over hebben worden gekoppeld aan scholen die ruimtegebrek hebben; • Niet-onderwijsfuncties in het schoolgebouw krijgen ook een nieuwe regeling (bijvoorbeeld kindcentra, voorschool, zorg en andere voorzieningen voor kinderen); • Scholen in speciaal onderwijs krijgen standaard meer ruimte; • Er komt meer ruimte voor overleg en maatwerk en een wijkgerichte aanpak.

Begrijpelijk en helder voor iedereen

Anke Klein foto: Robert Oosterbroek

In de verordening staan de afspraken die gemeente Utrecht heeft gemaakt met schoolbesturen, gemeenteraad, ouders en leerlingen. De verordening is geschreven in begrijpelijke taal. Zo zijn de afspraken open en helder voor alle inwoners van de stad.

De verordening is te vinden op de website van de gemeente Utrecht.

Onno James

Schoolfacilities, mei 2021

10

Dicht op elkaar mét afstand Door: Emma Heinhuis

Op gezonde afstand toch dicht bij elkaar kunnen komen is goed mogelijk, volgens internationaal bekend architect Francine Houben. Ze vertelt hoe scholen, bibliotheken en andere publieke gebouwen als gezonde ontmoetingsplekken kunnen dienen. Dat vraagt nog wel wat aanpassingen.

Een architect die geen introductie nodig heeft, maar er zeker een verdient. Haar naam staat op grootschalige projecten als The New York Public Library (VS), Trinity College in Toronto (Canada), Library of Birmingham (VK) en the National Kaohsiung Centre for the Arts in Kaohsiung (Taiwan). Francine heeft bij al haar ontwerpen oog voor hygiëne en gezondheid. En dat is het afgelopen jaar nóg belangrijker gebleken.

Niet alleen voor kinderen Gezonde publieke ruimtes zijn dé manier om elkaar te blijven ontmoeten, ook op afstand. We hebben als samenleving altijd behoefte aan nieuwe ontmoetingsplekken. Waar het vroeger pleinen en kerken waren, worden tegenwoordig steeds meer publieke plekken ontworpen als ontmoetingsplek.

Gezondheid staat voorop bij het ontwerp Scholen en IKC’s worden bijvoorbeeld steeds vaker ingezet als multifunctionele gebouwen waar kinderen les krijgen, buurtbewoners samenkomen, activiteiten worden georganiseerd en ruimten worden gedeeld. De school is er allang niet meer alleen voor de leerlingen of studenten. Dat laat Francine ook zien

Schoolfacilities, mei 2021

met haar nieuwe, duurzame ontwerp voor Trinity College, waarbij ze oog heeft voor de hele gemeenschap en niet alleen voor de belangen van de studenten. Zo heeft ze een daktuin in het ontwerp meegenomen waarin zelf voedsel verbouwd wordt.

Het grotere plaatje Bij het maken van deze nieuwe ontmoetingsplekken moeten we niet alleen kijken naar het gebouw, volgens Francine. “Laten we het veel breder bekijken”, pleit ze. Als scholen en IKC’s een ontmoetingsplek worden, dan moeten ze ook zo ontworpen worden.

Ze zijn onderdeel van een groter geheel, ze worden een publieke plek.

“We moeten breder kijken als we publieke plekken gaan ontwerpen, om de grotere schaal niet uit het oog te verliezen”, gaat Francine verder. Juist daar liggen volgens haar veel kansen.

“Er ligt een grote ontwerpopgave rondom de energietransitie en de verduurzaming. Dat kan je niet in één gebouw oplossen. Dat vraagt echt om een visie op een grotere schaal.”

Publieke plekken Honderd mensen over de vloer

Eerste keer als opdrachtgever

Het ontwerpen van een publiekelijk gebouw als bibliotheek, school of wijkcentrum vraagt om nog meer, vindt Francine: “Bij deze gebouwen moet je als architect namelijk rekening houden met de hoeveelheid gebruikers. Als dagelijks honderden mensen een pand betreden, dan vraagt dat extra aandacht voor zaken als de hygiëne, gezondheid en routing in het gebouw.”

Een architect ontwerpt natuurlijk niet alleen voor de gebruikers van het gebouw. De opdrachtgever moet ook tevreden zijn met de keuzes die gemaakt worden. In het geval van scholen, ontbreekt er vaak ervaring als opdrachtgever. Aan de architect de taak om hierbij in te springen, vindt Francine.

Dat Francine hier rekening mee houdt in haar ontwerpen, laat haar recente project the New York Public Library goed zien. “Het gaat erom dat je als architect bewust bent dat een stoel op één dag misschien wel door vijf verschillende mensen wordt gebruikt. En dat elke gebruiker graag een schone plek wil. Bij dit ontwerp van de bibliotheek in New York hebben we bijvoorbeeld naast elke studieplek een doosje met doekjes geplaatst, zodat iedereen zijn of haar plek zelf kan schoonmaken. Dat was al vijf jaar geleden bedacht, maar nu relevanter dan ooit.”

“Als architect heb je ook de functie om je opdrachtgever door het proces te helpen. Vooral omdat jij de kennis hebt, terwijl het voor de opdrachtgever vaak maar om één school in hun carrière gaat. Dan moet een architect ook helpen in die professionaliteit.

Je bent in dat geval in het team vaak namelijk een van de meest ervaren personen. De opdrachtgever meenemen in deze expertise is leuk!”

11

Lees en kijk verder!

In het kader van de Maatschappelijk Vastgoeddag 2020 sprak Bouwstenen voor Sociaal met Francine Houben.

Het gehele interview (ca. 20 minuten) kun je terugkijken op de website van Bouwstenen.

Help de opdrachtgever bij het maken van gezondere keuzes Performing Arts Center in Taiwan- Beeld: Mecanoo ©

Meedoen? Dat kan.

Er is veel nieuw beleid voor scholen. Denk aan beleid op het gebied van meer individueel en inclusief onderwijs, veilige en gezonde gebouwen qua ventilatie, gezondheid, vitale buurten en wijken, energiegebruik en duurzaam, circulair bouwen. Al dit beleid vraagt ook om een fysieke vertaling. Komende jaren zal dus veel in onderwijshuisvesting geïnvesteerd worden.

Om hierin de juiste keuzes te maken werkt Bouwstenen voor Sociaal samen met haar netwerk aan een ontwikkeltraject ‘Van beleid naar vastgoed’.

Scholen kunnen ook meedoen.

Kijk op de website van Bouwstenen voor meer informatie!

Schoolfacilities, mei 2021

12

Slimme meters voor beter binnenklimaat Door: Philips en AurAir

Uit onderzoek is gebleken dat de kwaliteit van het binnenmilieu op scholen vaak onder de maat is. Dit is niet alleen slecht voor de gezondheid, maar ook voor de leerprestaties van de leerlingen. Philips en AurAir hebben slimme meters ontwikkeld om de kwaliteit te verbeteren.

Slimme CO2-meters zijn gekoppeld aan krachtige luchtreinigers en kunnen luchtkwaliteit binnenshuis bewaken en verbeteren.

CO2 is een belangrijke indicator voor de luchtkwaliteit en effectiviteit van ventilatie. De sensoren van

AurAir monitoren de CO2 -waardes in het klaslokaal. Zodra deze boven de norm komen wordt via Wifi automatisch de Philips luchtreiniger geactiveerd. Deze zuivert dankzij het ingebouwde HEPA filter 99,97% van deeltjes tot zo klein als 0,3 μm, zoals veelvoorkomende allergenen, stof, vuil, bacteriën en virussen.

Zodoende vullen de CO2-meters van AurAir en de luchtreinigers van Philips elkaar goed aan. Het grote voordeel is dat de combinatie niet hoeft te worden ingebouwd en is daarom zeer geschikt als extra maatregel, naast mechanische en natuurlijke ventilatie, voor het

Schoolfacilities, mei 2021

gezonder maken van de lucht in bestaande gebouwen.

Getest in Nederlandse scholen De combinatie Philips en AurAir wordt op dit moment op verschillende scholen in de praktijk getest. Op een tweetal basisscholen en een tweetal scholen in het voortgezet onderwijs is de combinatie al maanden actief.

Omdat de basisscholen volledig open zijn, konden hier de meest uitgebreide tests worden uitgevoerd.

Met bijna 300 medewerkers, verdeeld over 12 scholen, verzorgt Katholieke Scholenstichting Fectio het basisonderwijs aan 2900 leerlingen

13

Gezondere lucht in de gemeenten Houten (8 scholen) en Bunnik (4 scholen). Stichting Fectio heeft de gezondheid van haar leerlingen en personeel hoog in het vaandel staan en wilde daarom graag deelnemen aan de proeftrajecten. De praktijktests werden uitgevoerd op twee locaties, De Delteyk basisschool in Werkhoven (gemeente Bunnik) en basisschool De Stek in Houten.

Groen, geel of rood?

Op beide locaties werden de meters in het zicht van de docent geplaatst en via Wifi gekoppeld met de meest krachtige luchtreiniger (AC4236/10) uit het assortiment van Philips.

Docenten stelden de CO2-meter op prijs omdat ze op basis van de grote goed leesbare cijfers op het display en de duidelijke kleurcodering (groene cijfers is goed, geel is minder, rood is slecht) de natuurlijke ventilatie optimaal konden doseren.

Voorheen ging dit op gevoel, waardoor soms te vroeg of te laat, of te veel of te weinig, extra werd geventileerd door middel van het met de hand openen van ramen en deuren.

Eerste ervaringen

De optimale aanpak

De praktijkervaringen tot zover van de docenten zijn erg positief. De sensoren geven de docenten goede indicaties om actie ten aanzien van ventilatie te ondernemen. Daarnaast merken de docenten dat de luchtreinigers snel reageren op activiteiten van de kinderen in de klas. Met name het feit dat de luchtreinigers uitgerust zijn met HEPA-filters geeft het vertrouwen dat de kleinste deeltjes uit de lucht gefilterd worden. Verder werd in de praktijk het geluid niet als storend ervaren en vinden de docenten de luchtreinigers ook nog eens een mooi design hebben.

Het verbeteren van de luchtkwaliteit bestaat volgens Philips en AurAir uit drie lagen:

Naast deze subjectieve ervaringen wordt op dit moment de effectiviteit van de combinatie in de praktijk getest om te zien of er meetbare voordelen te registreren zijn. Klaslokalen met en zonder de combinatie worden met elkaar vergeleken. De eerste indicaties zijn positief maar meer onderzoek is nog nodig…

De eerste laag wordt gevormd door de ingebouwde mechanische ventilatiesystemen.

De tweede laag wordt gevormd door natuurlijke ventilatie waarbij de docent, op basis van de meetwaarden op de CO2-meters van AurAir ramen en deuren juist gedoseerd kan openen.

De derde laag wordt gevormd door de Philips luchtreinigers, die niet alleen de vervuilde binnenlucht maar ook de buitenlucht die binnenkomt door de geopende ramen zuiveren van allergenen (pollen), (fijn)stof, vuil, bacteriën en virussen. Deze laag is snel te plaatsen en is zeer kosteneffectief.

De drielagenstructuur maakt het mogelijk om op een pragmatische wijze in bestaande schoolgebouwen merkbaar de luchtkwaliteit te verbeteren, waarbij optimaal gebruik wordt gemaakt van de aanwezige mechanische en natuurlijke ventilatiemogelijkheden, aangevuld met een snel te plaatsen en zeer kosteneffectieve extra laag van bescherming voor de leerlingen en het onderwijzend personeel.

Dit artikel wordt u aangeboden door Philips en AurAir. Kijk voor meer informatie over de Philips luchtreinigers op www.philips.nl en voor meer informatie over de AurAir CO2-meters op www.aurair.nl.

Schoolfacilities, mei 2021

14

Gezien &gelezen Populaire naam In Nederland vind je veel verschillende soorten basisscholen. Openbaar, katholiek, protestants, islamitisch, joods, montessori, dalton… Noem maar op! Dat levert soms bijzondere namen op. In 2001 zocht dagblad Trouw uit wat de meest voorkomende namen voor basisscholen waren.

Nu, twintig jaar later, publiceert de Nationale Onderwijsgids welke tien namen dat vandaag de dag zijn: • • • • • • • • • •

De Regenboog (95) De Wegwijzer (68) Jozefschool (58) Juliana (koningin/prinses of Van Stolberg) (46) Het Kompas (43) (koningin/prinses) Beatrix (38) Eben Haezer (38) Mariaschool (38) (prins/koning) Willem Alexander (35) De Bron (34)

In 2001 werd de top tien in 2001 ook aangevoerd door De Regenboog (132), De Wegwijzer (92) en de Jozefschool (87). Die top drie is dus in twintig jaar tijd onveranderd gebleven, maar wat wel opvalt is dat het aantal scholen over de hele linie van de

top tien flink is afgenomen concludeert de Nationale Onderwijsgids.

Zo zijn er bijvoorbeeld nu nog 95 Regenboogscholen, wat betekent dat er in twintig jaar tijd 37 scholen die deze naam dragen zijn verdwenen. www.nationaleonderwijsgids.nl

het beste is om de ambities te realiseren én tegelijkertijd past bij de verscheidenheid aan schoolgebouwen. www.aardgasvrijescholen.nl

Beter aanbesteden Vaker aanbesteden in percelen, meer onderlinge samenwerking en een flexibeler inkoopfunctie zorgen ervoor dat scholen meer invloed hebben op leermiddelen, wat de onderwijskwaliteit ten goede komt.

Dat laat het onderzoek van het adviesbureau Thaesis zien.

Kom van dat gas af Gemeente Utrecht wil alle basisscholen in de stad aardgasvrij maken.

Begin dit jaar werden de resultaten uit het onderzoek ‘Alle basisscholen in Utrecht aardgasvrij’ gepresenteerd.

Voor het onderzoek was een steekproef gedaan bij twintig scholen in Utrecht. De scholen hadden verschillende bouwperiodes, verschillende oppervlakken en een diversiteit aan gebouwtypen, om een representatief beeld van alle scholen in Utrecht te maken.

Uit het onderzoek volgde een blauwdruk met mogelijke scenario’s waarmee alle 120 basisscholen in Utrecht volledig aardgasvrij kunnen worden. De gemeente heeft grote duurzaamheidsplannen en moet welk scenario ‘Bijschrift vannu debepalen foto’

Schoolfacilities, mei 2021

Grote distributeurs en uitgevers domineren de markt van fysieke leermiddelen. Scholen kopen primair fysieke leermiddelen in via aanbestedingen waarop distributeurs van leermiddelen inschrijven. Maar de mogelijkheden om samen aan onderwijsvernieuwing te werken via die leermiddelen zijn beperkt.

De publicatie van het adviesbureau geeft inzicht in de afname van de kwaliteit in het VO, het verlies van de mondiale koppositie, digitalisering als tool, de oorzaken van het onbenutte potentieel van leermiddelen en het bewust aanbesteden van leermiddelen www.aanbestedingscafe.nl

‘Bijschrift van de foto’

Gezien&gelezen rondom de thema’s wetenschap en techniek. Hiervoor moesten ze bijvoorbeeld een legopoppetje naar de overkant van een meer laten varen.

Het is handenarbeid, techniek en kennis van de natuur ineen. De school ziet nu al positieve effecten: leerlingen bewegen meer, zetten meer door en leren flexibel te zijn.

Fossielvrij pensioen Studenten, docenten en onderzoekers van de Hogeschool Utrecht (HU), Hogeschool voor de Kunsten Utrecht (HKU) en de Universiteit Utrecht (UU) hebben een petitie gestart voor een fossielvrij pensioen. Onder andere alle docenten, ambtenaren en politieagenten in Nederland zijn aangesloten bij pensioenfonds ABP. Het is het grootste pensioenfonds van Europa, met maar liefst 3 miljoen deelnemers en een totaal beschikbaar vermogen van € 466 miljard.

ABP investeert jaarlijks € 17,4 miljard in olie, kolen en gas. Het geld gaat naar oliereuzen als Shell en Exxon, bedrijven met kolenmijnen, bedrijven die boren op de Noordpool, en organisaties die schaliegas produceren.

In plaats van te investeren in deze bedrijven, willen de demonstranten dat ABP bijdraagt aan een snelle, rechtvaardige en duurzame energietransitie. Ook als je niet werkt bij een van de aangesloten scholen, kun je de petitie ondertekenen. www.gofossilfree.org

Elke dag buiten les Op de Katholieke Basisschool Effen in Noord-Brabant krijgen alle leerlingen iedere dag buiten les. Het is de eerste school in Nederland die aan de slag gaat met deze manier van lesgeven. Les volgen in de buitenlucht is goed voor de gezondheid, de sfeer, de concentratie, de taalontwikkeling, de sociale vaardigheden van de leerlingen.

De afgelopen weken hebben de leerlingen buiten gewerkt aan opdrachten

www.bseffen.nl

Schoolscan Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) heeft een stappenplan gemaakt om scholen te helpen met het maken van een schoolscan. De scan is de eerste stap in het Nationaal Programma Onderwijs. Het programma ter grootte van 8,5 miljard is gericht op herstel en ontwikkeling van het onderwijs post-corona.

De schoolscan past in het kwaliteitszorgbeleid van de school en het bestuur. Scholen moeten bewust nadenken over de brede impact van corona, de veerkracht en mogelijkheden van de school en partners. Het is aan scholen zelf om te bepalen hoe zij hun huidige situatie analyseren en daarmee de schoolscan vorm geven. Op basis van hun analyse kiezen scholen vervolgens een interventie van de ‘menukaart’. www.rijksoverheid.nl

15 Gezond Binnen Gezond Binnen is een platform vol met tips en adviezen over een gezond binnenklimaat. Op het platform vind je informatie over hoe je thuis, op school of op kantoor een gezond binnenklimaat kunt creëren. Een van de doelen van het platform is om mensen bewust te maken van de positieve impact van een gezond binnenklimaat. Het platform wil bijdragen aan de kennisontwikkeling van gebouweigenaren en van gebruikers of bewoners.

Scholen kunnen met behulp van tools en instrumenten bekijken wat zij kunnen verbeteren aan het binnenklimaat. Daarnaast doet Gezond Binnen onderzoek naar de effecten van een gezond binnenklimaat, die zij op hun website publiceren zodat iedereen er gebruik van kan maken. www.gezondbinnen.nl

Infopunt voor IKC’s De IKC-ontwikkeling is niet meer te stuiten. Er is een enorme behoefte aan informatie vanwege de ingewikkelde wet- en regelgeving rond de samenwerking tussen kinderopvang en scholen. Genoeg aanleiding voor adviseur Job van Velsen (Etuconsult) en Marike Vroom (Kinderopvangtotaal) om de koppen bij elkaar te steken en de krachten te bundelen. Het resultaat is het online platform Zosja.

Het platform kan gebruikt worden om informatie, ontwikkelingen en achtergronden rondom IKC’s en brede scholen te bundelen en verspreiden.

Dat is handig voor bestuurders, directeuren en middenmanagement van (brede) scholen, maar ook voor IKC’S, kindcentra, kinderdagopvang, adviesbureaus, organisaties en professionals binnen IKC’s of mensen die een IKC willen gaan vormgeven. www.zosja.nl

16 Groene Schoolkaart Uit onderzoek is gebleken dat kinderen die naar school gaan in een groene omgeving beter presteren, minder ziek zijn, minder overgewicht hebben en zelfs slimmer worden.

Daarom hebben Boomfeestdag en Cobra groeninzicht voor alle basisscholen in Nederland berekend hoe groen hun school is en de uitkomsten gepubliceerd op de Groene Schoolkaart.

Op de Groene Schoolkaart kunnen scholen bekijken hoeveel groen er in de omgeving van de school te vinden is. De basisscholen zijn beoordeeld op basis van vier variabelen: de hoeveelheid groen in de wijk, de hoeveelheid groen in straal van 100 meter, de afstand tot het eerste postzegelbosje en de groenheid van de speeltuinen nabij de school. Hoe meer groen, hoe hoger de score. www.boomfeestdag.nl

Gezien&gelezen het bedrijf. Gom gaat het neerzetten van de 3D-printers kostenneutraal aanbieden. Opdrachtgevers die het apparaat gaan gebruiken betalen dus niets voor het gebruik. www.facilicom.nl

Reserves inzetten Schoolbesturen moeten aan de slag om de grote financiële reserves in te zetten. Dat is de oproep van inspecteur-generaal Alida Oppers in de publicatie ‘Financiële Staat’.

Het merendeel van de onderwijsinstellingen in het primair en voortgezet onderwijs heeft teveel geld in kas en zit boven de nieuwe norm die de Inspectie van het Onderwijs vorig jaar heeft opgesteld.

De besturen van deze scholen hebben een brief ontvangen die ze moet aansporen om een deel van het geld van de plank te halen.

Doekjes van koffie Duizenden kilo’s koffieprut en miljoenen gebruikte koffie- en theebekers krijgen een tweede leven.

Schoonmaakbedrijf Gom, onderdeel van Facilicom, gaat ze gebruiken om nieuwe microvezeldoeken van te maken. Op de grotere locaties waar Gom schoonmaakt komt een speciaal ontwikkelde 3D-printer te staan.

De inspectie heeft een rekentool gepubliceerd zodat scholen kunnen inzien wat een redelijk eigen vermogen is. De tool helpt te becijferen of een onderwijsinstelling mogelijk te veel geld achter de hand houdt. Daarmee ontstaat voor elke onderwijsinstelling een eigen ‘signaleringswaarde voor mogelijk bovenmatig eigen vermogen’. www.onderwijsinspectie.nl

Gemiddeld zijn er 30 tot 40 koffiebekertjes nodig om één nieuw schoonmaakdoekje te produceren. De printer doet er ongeveer 12 minuten over om één doekje te printen.

De doekjes worden vervolgens weer gebruikt door de schoonmakers van

Schoolfacilities, mei 2021

Schoonmaak

17

Schoonmaken sinds corona Door: Emma Heinhuis Hygiëne en gezondheid staan bij veel onderwijsinstellingen sinds corona hoog op de agenda. Zo ook bij de Universiteit Twente. Moesten zij veel veranderen in hun werkwijze? Martine Elferink-Drewes, projectmedewerker facilitair management en contracten, vertelt hoe ze bij de universiteit te werk gaan.

Binnen boord “We blijven continu in gesprek met onze partner Asito om de nodige maatregelen te treffen”, zegt ze. “Hoewel we eigenlijk niet al te veel hebben hoeven aan te passen.” Martine is tevreden over de gemaakte afspraken en het schoonmaakcontract. “De basis van het contract werkt gewoon goed, ook in tijden van corona.

Maar we gaan natuurlijk wel telkens bij aankondiging van nieuwe maatregelen in gesprek met elkaar om de pijnpunten eruit te halen.

Welke kaders en speelruimte hebben we, en hoe komen we hier allebei tevreden uit?”

“Je moet natuurlijk niet vergeten dat er ook veel onzekerheid zit bij een schoonmaakbedrijf, zeker bij de eerste lockdown. Wij zijn een grote opdrachtgever met meer dan 100 werknemers van hen in dienst. Je bent als partner ook mede verantwoordelijk of mensen hun baan kunnen houden. Gelukkig konden wij iedereen binnen boord houden.”

extra reinigingsmiddelen en meer schoonmaakmomenten. “Daarin verschillen we misschien niet veel van andere onderwijsinstellingen, maar waar wij extra aandacht aan besteden zijn de looproutes. We kijken goed naar waar veel gebruikers op hetzelfde moment zijn en passen daar ons beleid op aan”, zegt Martine.

“Uiteindelijk ligt de verantwoordelijkheid bij de gebruikers van het gebouw. We gaan ervan uit dat iedereen de richtlijnen volgt. Natuurlijk zorgen we voor een schone en veilige omgeving.

We maken een aantal onderdelen dagelijks meerdere malen schoon.

Dat is eigenlijk niet echt anders dan wat we voorheen deden. Het schoonmaakcontract is het laatste jaar niet gewijzigd. De kwaliteitseisen die we hadden waren altijd al hoog en hygiëne was ook pre-corona belangrijk.”

Voordeel De universiteit heeft nu wel meer tijd en ruimte om grondige schoonmaakacties uit te voeren. “Het voordeel van minder gebruikers in je gebouw hebben, is dat meer ruimte leeg staat. Daardoor kan je meer onderhoud en schoonmaak doen. Waar dat voorheen voornamelijk in vakantieperiodes plaatsvond, kan dat nu gewoon tijdens de reguliere uren”, vertelt Martine.

Pre-corona Zoals bij veel onderwijsinstellingen heeft ook de Universiteit Twente de nodige maatregelen genomen: desinfectiezuilen,

Schoolfacilities, mei 2021

Martine Elferink-Drewes

“Het is fijn dat we nu al de grondige zaken kunnen doen, ter voorbereiding op volgend studiejaar.

Tegelijkertijd zijn we aan het bekijken hoe we dan aan de slag moeten met de schoonmaak als de bezetting mogelijk weer een stuk hoger komt te liggen. Maar ik denk dat we ook dan niet veel hoeven te veranderen.”

18

De ruimte optimaal benutten Kippenhok op het dak van Daltonschool Neptunus Amsterdam

Door: Emma Heinhuis

Scholen hebben beperkt ruimte; zowel binnen als buiten. De zeven voorbeelden in dit artikel laten zien hoe je op creatieve wijze de bestaande ruimte zo goed mogelijk kunt gebruiken.

Het dak van een schoolgebouw was ooit een onaantrekkelijke plek, vooral nuttig voor installaties. Maar het dak wordt steeds vaker verrassend nuttig gebruikt. Zo kiezen steeds meer scholen ervoor om bijvoorbeeld zonnepanelen te plaatsen op het dak.

Dat is een slimme keuze, maar er is nog meer mogelijk.

Schone lucht Het gloednieuwe schoolgebouw Wolfert Lansing in Lansingerland is een van de meest duurzame schoolgebouwen van Nederland. Het dak speelt misschien wel de hoofdrol. Het is namelijk volledig bedekt met witte dakrollen van bitumen. De witte

dakrollen reflecteren het zonlicht, wat de de school 5 tot 7% meer energie oplevert. Het materiaal heeft ook een luchtzuiverende werking: het zorgt voor minder stikstof in de lucht en is volledig recyclebaar.

Fietsen op het dak De basisschool Oog in Al in Utrecht heeft zo’n bijzonder dak dat het bij oplevering zelfs landelijk nieuws was. Er ligt namelijk een fietspad op de dak van het schoolgebouw.

Het dak is onderdeel van de Dafne Schippersbrug en verbindt zo de wijk Leidsche Rijn met de rest van de stad. Dagelijks fietsen er zo’n 3500 mensen over het dak. Door op deze manier functies te integreren vormt de school een belangrijke plek voor ontmoeting tussen verkeersgebruikers, buurtbewoners en leerlingen.

Hardlooprecord breken Er zijn nog meer bijzondere daken in Utrecht te vinden, althans binnenkort wel. In het toekomstige gebouw

Schoolfacilities, mei 2021

van Academie TIEN komt namelijk een hardloopbaan op het dak. De 100 meter lange track is onderdeel van het openbare dakplein, dat ook gevuld wordt met een tuinkas, energiezuinige installaties en zonnepanelen. Het is onderdeel van het sportcomplex dat naast de school wordt geplaatst. Volgend jaar staat de oplevering van het school- en sportgebouw gepland.

Scharrelen De Neptunusschool in Amsterdam koos ook voor een tuin op het dak.

De school gebruikt het dak om groenten te kweken, bollen planten en bloemen te groeien. Het is allemaal onderdeel van het uitgebreide lespakket van de school.

Leerlingen leren om voedingsmiddelen te verbouwen en eigen voedsel te kweken. Ze hebben niet alleen planten, maar ook dieren op het dak staan: er is hier plaats gemaakt voor een kippenhok. Elke dag mogen twee leerlingen de kippen verzorgen.

19 Daklab De Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam zet het 1000 vierkante meter grote dak in voor onderzoek. Het dak is gevuld met lokale grassen en kruiden, vijvers voor vogels en een huis voor wilde bijen.

Wetenschappers van het Amsterdam Sustainability Institute (ASI) en studenten van de VU gebruiken het polderdak om meer kennis te vergaren over thema’s als luchttemperatuur, luchtvochtigheid, waterbalans en isolatie.

dak VU - Beeld: Ton van Velzen

En de VU is niet de enige: ook de Hogeschool van Amsterdam (HvA) heeft vorig jaar een daktuin geopend van maar liefst 10.000 m2. Het dak zorgt voor meer biodiversiteit in de stad, beschermt tegen hitte en vangt overtollig water op na fikse regenbuien. Studenten en onderzoekers aan de HvA gebruiken het dak om onderzoek te kunnen doen naar wateroverlast in de stad.

HvA - Beeld: Rooftop Revolution

Spelen op het dak Als je voorbij deze school loopt, moet je wel twee keer kijken om te ontdekken waar de geluiden van spelende kinderen vandaan komen...

Het speelplein van de Jan Prins en Willibrordusschool in Rotterdam bevindt zich namelijk op het dak.

Het schoolplein is afgeschermd door hoge stalen hekken, waarop de namen van de scholen zichtbaar zijn. Het is stevig hekwerk dat, voor het gevoel van veiligheid, flink hoger is gemaakt dan wettelijk verplicht is. Het grote plein ligt op 14 meter hoogte en biedt plaats aan een voetbalkooi, planten en aan glij- en klim-installaties.

Wolfert Lansing school

Wilibrordschool en Janprins - Beeld: scholen op de kaart

Vertel over jezelf!

Ken je nog meer creatieve voorbeelden om schoolruimtes, zoals daken, goed te benutten?

Geef het door aan onze redactie via redactie@schoolfacilities.nl.

Oog in Al Beeld: Marcel IJzerman Architecten: Rudy Uytenhaak + partners - architecten Next

Schoolfacilities, mei 2021

20

Van rioolwater naar verwarming Door: Emma Heinhuis

De gemeente Velsen gaat als een van de eerste gemeenten in Nederland aan de slag met een innovatieve manier van het verwarmen van de schoolgebouwen: riothermie. Maar hoe werkt het precies?

het. Vervolgens leiden we het de school in en zetten we het in voor de vloerverwarming. Zo verwarmen we het gehele gebouw en gebruiken we het restwater van de riolering circulair.”

In Velsen wordt het Vellesan College als eerste school op deze innovatieve manier verwarmd en gekoeld. Het scheelt de school jaarlijks 13.000 kubieke meter gasverbruik en het project verdient zich in circa 7 jaar terug. Andere scholen gaan de komende jaren volgen. René van Veen, beleidsadviseur onderwijshuisvesting bij de gemeente Velsen, vertelt over deze bijzondere techniek.

Rioolwater is relatief warm doordat een groot deel van ons afvalwater door bijvoorbeeld douchen en wassen is verwarmd, legt hij verder uit. “Gemiddeld gebruiken we per persoon 120 liter drinkwater per dag, dat op een temperatuur van ongeveer 25 ºC in het rioolstelsel wordt geloosd.” Die warmte kun je goed gebruiken om weer andere plekken te verwarmen.

Afvalwater in de vloer Laten we bij het begin beginnen: wat is riothermie? “Het is een systeem waarbij je je rioolwater inzet voor het verwarmen van gebouwen”, zegt René. “In ons geval zijn dat nieuwe schoolgebouwen. Bedrijven lozen bijvoorbeeld warm water op het riool. Daardoor krijgt het water een bepaalde temperatuur en dat gebruiken we met deze techniek.

We vangen dit water op en filteren

Gemeenten met veel zware industrie kunnen het ook!

Schoolfacilities, mei 2021

Extra verwarmen Dat gebeurt met speciale riothermiebuizen die warmtewisselaars in de wand bevatten. “Het afvalwater geeft warmte of koude af aan de warmtewisselaars. Hier stroomt transportvloeistof doorheen die de energie opneemt en het via leidingen naar het schoolgebouw overbrengt.

De temperaturen zijn dan nog relatief laag, afhankelijk van het seizoen tussen ongeveer 8 en 23 ºC en meestal nog niet direct bruikbaar.

Een warmtepomp brengt de temperatuur op het gebruiksniveau van 45 ºC en voedt het bestaande vloerverwarmings- en klimaatsysteem.”

Het water moet dus nog extra verwarmd worden voordat je het kunt gebruiken. Maar daarnaast moet er meer gebeuren voordat je rioolwater kunt hergebruiken. “Ook het schoolgebouw moet erop ingericht zijn: de schil van het gebouw moet ervoor zorgen dat warmte blijft hangen. Daar moet je in je ontwerpfase al rekening mee houden. Mede daardoor is riothermie aantrekkelijker voor nieuwbouwprojecten dan voor renovatieprojecten”, legt René uit.

Innovatief verwarmen

21

Eenmalig investeren Dat is niet de enige investering.

“Het vraagt ook een investering van de gemeente. De rioolbuizen die ervoor nodig zijn kosten meer dan de gebruikelijke rioolbuizen. Ze gaan zestig jaar mee, maar vragen wel om een eenmalige grote investering. Het verschil moet je dan gaan versleutelen in het contract dat de afnemer gaat betalen over zoveel jaar.”

Er is behoorlijk wat expertise nodig om de aanpassingen te doen. Zo heeft René nauw contact met de afdeling riolering binnen de gemeente, en worden er regelmatig experts ingeschakeld. “Dat is ook wel nodig, want de riolering moet volledig aangepast worden. Dat vraagt gewoon een bepaalde kennis en kunde. Je moet goed afstemmen met elkaar wanneer de huidige rioleringsbuizen vervangen of aangelegd worden, dat is een goed moment om deze andere types er in te leggen.”

de temperatuur van het water precies

Bespaar geld door het zelf te doen “Het vraagt zeker wat uitzoekwerk en expertise. Maar het is wel een mooie manier om gebouwen te verduurzamen. Vooral voor gemeenten waarin veel industrie te vinden is, is deze techniek interessant. Daar zal

goed zijn. Dat was voor ons in ieder geval de doorslag om deze techniek in te zetten. En als gemeente zijn we erg blij met de resultaten tot zover!”

Zelf doen De gemeente Velsen heeft nu één school die al gebruik maakt van riothermie. René: “Daar werkt het volledig en goed. Maar er is natuurlijk wel ruimte voor verbetering bij zo’n pilot. Alle partijen moeten tevreden zijn, dus daar zijn we nu mee bezig.

We zoeken bijvoorbeeld nu hoe je dit zo goed mogelijk kan regelen met een school. Je moet namelijk per project afspraken maken over afname, onderhoud, aanleg. En natuurlijk over wie wat doet.”

“We hebben als gemeente ervoor gekozen om het zelf te doen. Je kan het aan een externe partij overlaten, maar dan krijg je wel weer met andere zaken te maken als btw. Die 20% die je dan moet betalen, kan je als gemeente besparen door het zelf te doen.” >

Resultaten van de eerste school verwarmd door riothermie Geleverde energie: 72.567 kWh SPF: 3,2 (69% van de geleverde energie is afkomstig uit riool) Vermeden CO2 uitstoot: 14.734 – 5.149 kg (grijs versus groen stroomverbruik)

Schoolfacilities, mei 2021

22

innovatief verwarmen

Van afval naar waarde Riothermie bespaart niet alleen energie, ook ruimte. “Een voordeel is dat je geen CV-ruimte in de school nodig hebt. Die vervang je voor systeemkasten die je kunt inbouwen voordat het dak erop gaat. Dat scheelt in het aanvoeren van materiaal en die ruimte kan weer ergens anders voor gebruikt worden”, zegt René.

“Het is mooi dat je iets negatiefs als afvallozing om naar iets positiefs omzet en een schoolgebouw kan verduurzamen”, vertelt René trots.

“Maar je kunt in de toekomst ook hele wijken en buurten verwarmen met dit systeem. Wij verwarmen bij de volgende school straks ook meteen een naastgelegen schoolgebouw ermee. Het is gewoon een kwestie van aansluiting en de juiste isolatie, meer niet."

kettinghuls vellesan college ijmuiden

Meer informatie

Op de website van Bouwstenen voor Sociaal is meer informatie te vinden over praktijkervaringen met energiemaatregelen.

School

&TK

facilities

Nieuw: Kennisnetwerk bedrijfsvoering Schoolfacilities en TK Advocaten bundelen hun

3 juni: contractrecht

krachten en starten in 2021 met een interactief

16 september: Aanbesteden

kennisnetwerk ‘Bedrijfsvoering in het onderwijs’.

4 november: Thema volgt

Tijdens de online netwerkbijeenkomsten bespreken we met elkaar de actualiteiten rond inkoop en

De bijeenkomsten starten steeds om 10.00 uur.

aanbesteding, contractmanagement, fiscaliteiten,

Onderwijspartners van Bouwstenen kunnen gratis

gegevensbescherming of een ander thema. De bijeenkomsten zijn bedoeld voor bestuurders en schoolleiders in het PO, VO, MBO, HBO en WO.

deelnemen. Anderen betalen € 125,- per keer.

Aanmelden kan via:

www.schoolfacilities.nl

Schoolfacilities, mei 2021

Rubriek Column

23 23

Samen beter: ook voor de btw?

Door: BTW INSTITUUT

Een fusie is in onderwijsland geen onbekend fenomeen. Het bundelen van krachten kan zorgen voor een hogere kwaliteit van het onderwijs.

Door leerlingendaling is het soms zelfs noodzakelijk dat twee scholen samen verdergaan. Fuseren heeft op allerlei gebieden gevolgen en kan ook consequenties hebben voor de btw-heffing.

Als een fusie plaatsvindt, hoe zit het dan met de afspraken die een onderwijsinstelling met de Belastingdienst gemaakt heeft, bijvoorbeeld over de btw-aftrek?

Een nieuwe ondernemer Het hangt van de wijze van fuseren af of deze afspraken in stand blijven.

Als school A opgaat in school B, blijft stichting B doorgaans bestaan en blijven de afspraken met deze stichting in stand. Dit kan positief uitpakken voor A, die als onderdeel van de nieuwe stichting van de afspraken kan profiteren. De afspraken die school A destijds zelf gemaakt heeft, gaan echter verloren.

Als de twee scholen opgaan in een nieuwe stichting, ontstaat er een nieuwe ondernemer voor de btw en gaan de afspraken met beide ‘oude’ stichtingen teniet. De aftrek van btw op algemene kosten kan in stand blijven: de aftrek die genoten kan worden, zal zelfs iets hoger worden.

Uiteraard kan er na de fusie direct afstemming worden gezocht met de inspecteur van de Belastingdienst om de afspraken opnieuw vorm te geven.

Kosten en grensbedragen Naast de mogelijke aanpassing van de gemaakte afspraken wijzigen er ook andere zaken: zo komt eventuele onderlinge detachering van personeel te vervallen en hoeven partijen niet langer kosten – met of zonder btw – te verrekenen.

Ook van belang zijn de btw-regels en -goedkeuringen waaraan een bepaald grensbedrag verbonden is. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan de fondswervingsvrijstelling: met toepassing van deze vrijstelling kan een onderwijsinstelling btw-vrij fondsen werven door bijvoorbeeld actiemarkten te organiseren en andere acties op touw te zetten. De regel is dat dit per jaar tot een bedrag van € 68.067 voor leveringen en € 22.689 voor diensten btw-vrij is toegestaan. Als twee onderwijsinstellingen fuseren en samen één organisatie vormen, is het van belang om extra te letten op de overschrijding van de grensbedragen.

Er zijn na de fusie immers meer of grotere vestigingen die fondswervende activiteiten kunnen verrichten.

Door: Joanne Ligthart en Machiel van Driel, BTW-Instituut

Schoolfacilities, mei 2021

24

Marjoleine Leerdam en Marie Elle Bakker

Vijf juridische adviezen voor online onderwijs Door: Emma Heinhuis

Online lesgeven en corona vragen om een andere organisatie van het onderwijs. Dat brengt nieuwe uitdagingen met zich mee. Wat als een werknemer niet fysiek voor de klas durft te staan? Hoe ga je om met externe locaties, en mag je besmettingen op school registreren?

Marie Elle Bakker, bestuurder van PCBO Amersfoort, Marjoleine Leerdam en Iris Hoen - beiden advocaat onderwijsrecht bij TK advocaten geven advies. Want ook als corona voorbijgaat, zullen veel scholen deels online lessen blijven geven. Daar horen andere afspraken en regels bij.

Voer een gesprek Scholen creëren een gezonde en veilige omgeving voor leerlingen en werknemers. Toch ervaart niet iedereen het zo. Daar heeft Marie Elle ervaring mee: “Je hebt ook te maken met werknemers die niet voor de klas durven te staan. Of die zich juist niks aantrekken van het virus.

Dat kan juridisch lastig zijn. Je gaat natuurlijk eerst in gesprek met je werknemer en kijkt hoe je samen tot een oplossing komt die voor iedereen werkbaar is.”

Zo’n gesprek is volgens Marjoleine ook vanuit juridisch oogpunt een goed idee. “Van de werkgever wordt verwacht dat hij of zij eerst een poging onderneemt om het probleem

Schoolfacilities, mei 2021

op te lossen. Die kapstok heb je nodig zodat je arbeidsrechtelijk verder komt als je een conflict hebt. Pas na dit gesprek kunnen maatregelen aan de orde komen zoals onbetaald verlof of - als de werknemer niet bereid is hieraan mee te werken - loonstaking of mogelijk zelfs ontslag.”

Wees strikt Discussies vinden niet alleen plaats tussen werkgever en werknemer.

Ook komen er situaties voor waar bijvoorbeeld ouders weigeren de maatregelen van de school te volgen en hun kind niet naar school laten gaan. Juridisch gezien is dit vrij simpel volgens Marjoleine: “Scholen moeten een melding maken van verzuim

Juridische tips wanneer een leerling niet naar de lessen komt. Ook in tijden van corona blijft dit gelden.

De leerplichtambtenaar beslist vervolgens wat er met de melding wordt gedaan.”

Sommige kinderen mogen niet naar school

Marie Elle geeft daar een mooi voorbeeld van. De PCBO Amersfoort heeft onderzoek gedaan naar online lesgeven, en onderling bundelen scholen hun krachten om de online lessen naar een hoger niveau te tillen. “De manier van lesgeven werd heel anders voor onze werknemers.

Daarom hebben we geïnvesteerd in extra materialen voor docenten.

Maar hoe je echt online lesgeeft, dat hebben docenten zelf met elkaar bedacht.”

25 Waar veel scholen tegenaan lopen is de vraag of zij besmettingen wel of niet mogen registreren. “Voorheen was dat verboden”, legt Iris uit, “maar nu mogen scholen besmettingen registreren als er expliciet individuele toestemming is gegeven door de medewerker, de leerling of zijn of haar ouders als de leerling jonger is dan 16 jaar. Ook moet de school kunnen aantonen dat die toestemming gegeven is en voldoet aan de voorwaarden: in vrijheid, expliciet en specifiek.”

Zet het op papier Marie Elle ziet het ook gebeuren bij het PCBO Amersfoort. “We merken ook bij ons dat corona uitersten vergroot. Enerzijds zijn er ouders die niet geloven in het virus, anderzijds zijn er ouders die hun kinderen thuis willen houden omdat ze bang zijn voor verspreiding van het virus. In beide gevallen lijdt het kind eronder dat het niet naar school mag.”

Marjoleine adviseert scholen daarom het volgende: “Als ouders angstig zijn of dwarsliggen, moet je daar als school natuurlijk mee in gesprek.

Maar wees ook duidelijk en strikt.

Als iedereen aan dezelfde regel moet voldoen, zijn er geen uitzonderingen.

Het is goed om te weten dat je als school best wel sterk mag zijn in wat je zegt. Mocht een gesprek niets oplossen, dan hoeft het gesprek niet te worden voortgezet. De school is bevoegd, en vanuit de zorgplicht gezien zelfs verplicht, om schoolregels op te stellen om de werk- en leeromgeving veilig te houden. De school is ook bevoegd om deze te handhaven.”

Kom werknemers tegemoet De verwachting is dat scholen ook de komende periode blijven werken met thuisonderwijs of hybride vormen van onderwijs. Iris: “Het is uiteindelijk aan de school hoe en waar werknemers lesgeven. Er bestaat geen absoluut recht om thuis te werken, ook niet als je behoort tot een kwetsbare groep. Maar als school kan je natuurlijk wel je werknemers tegemoetkomen.”

Lesgeven op gepaste afstand vraagt ook meer ruimte. Daar beschikt een school niet altijd over. Scholen maken daarom steeds meer gebruik van theaters en sporthallen als extra lesruimte. “De regels van je school gelden ook op een andere locatie, of het nu een theater of een buurthuis is”, zegt Marjoleine.

“Zorg ervoor dat je dat van tevoren ook communiceert naar de organisatie waarvan je de ruimte huurt, en ook naar je personeel en leerlingen.

Zet de regels zwart op wit: maak een contract waarin je het gebruik, de maatregelen, huur- en schoonmaakkosten vastlegt. En maak ook afspraken over tussentijdse opzegging. Als ‘normaal’ onderwijs weer mogelijk is, moet je het contract kunnen beëindigen”, adviseert ze.

Zet alle afspraken zwart op wit Registreer wat mag en kan Het online onderwijs plaatst scholen ook voor nieuwe digitale uitdagingen zoals het beschermen van persoonsgegevens. Daar moet je als school de juiste keuzes in maken, zegt Marie Elle. “Wij gebruiken bijvoorbeeld geen Zoom vanwege de privacy-issues.

Bovendien gebruikten we voor corona al een ander platform, overstappen was dus makkelijk.”

Schoolfacilities, mei 2021

Het PCBO Amersfoort laat zien dat het registreren belangrijk is voor de school. “Wij hebben te maken gehad met schoolsluiting. Je ziet dat het aantal besmettingen vrij snel oploopt zodra er een besmetting is. Je moet snel de keuze kunnen maken of je de school sluit of niet. Daarvoor heb je wel gegevens nodig van het aantal besmettingen, aanwezige leerlingen enzovoort. De GGD had in ons geval geen actuele data. We moesten dus zelf de keuze maken voor sluiting.

Dat hebben we gedaan en de GGD bevestigde later dat dit het juiste besluit was.”

Meer weten?

Dit artikel is gebaseerd een gesprek tijdens de bijeenkomst Bedrijfsvoering van Schoolfacilities en TK advocaten op 11 maart. Een impressie van de bijeenkomst en meer tips, adviezen zijn te vinden op onze website.

De volgende bijeenkomst over Bedrijfsvoering in het onderwijs vindt plaats op 3 juni 2021.

Ditmaal over contractenrecht voor scholen.

Aanmelden kan nog!

26

Column

Instructierecht werkgever en COVID-vaccinatie Inmiddels zijn er twee vaccins ontwikkeld en goedgekeurd door het Europese geneesmiddelenbeoordelingscomité van het EMA (European Medicines Agency) dat besmetting van COVID-19 voorkomt. Voor onderwijswerkgevers is het van groot belang dat personeel zich laat vaccineren. Mag de onderwijswerkgever personeel dat zich weigert te vaccineren opdragen zich te vaccineren?

Geen wettelijke plicht Er is in Nederland geen wettelijke vaccinatieplicht.

Iedereen in Nederland heeft het grondwettelijk recht op onaantastbaarheid van zijn of haar lichaam. Dit betekent onder meer dat de overheid niet dwingend mag opleggen welke medicijnen een persoon toegediend moet krijgen.

Hierop bestaan enkele uitzonderingen die bij wet zijn geregeld. Wat betreft het COVID-vaccin is er (nog) geen wettelijke plicht tot het laten inenten.

De instructiebevoegdheid van werkgevers (al dan niet op basis van een protocol) wordt beperkt door de rechtmatigheid en redelijkheid van de instructie. De rechtmatigheid en redelijkheid van de instructie wordt beoordeeld aan de hand van de invulling van de belangenafweging tussen enerzijds de grondrechten van de werknemer die in het geding kunnen komen en anderzijds de noodzakelijkheid en proportionaliteit van de instructie.

Gerechtvaardigd belang

Beoordeling instructie

Hoewel geen wettelijke vaccinatieplicht voor het COVID-vaccin geldt, heeft een werkgever wel een gerechtvaardigd belang bij vaccinatiebeleid. Dat geldt zeker in het onderwijs. Met vaccinatie wordt immers voorkomen dat collega’s ziek worden en uitvallen. Ook wordt besmetting van (kwetsbare) leerlingen voorkomen. Indien werknemers gevaccineerd zijn, kan het onderwijs weer doorgaan als voorheen.

Ter beoordeling of een instructie tot vaccinatieplicht in de vorm van een vaccinatieprotocol passend en noodzakelijk is, kan het onderwijs aansluiting zoeken bij het afwegingskader dat de Gezondheidsraad heeft opgesteld in haar rapport “Werknemers en infectieziekten – Criteria voor vaccinatie” uit 2014 in samenhang bezien met de criteria kwetsbare personen zoals gedefinieerd en opgesomd door het RIVM. Dit afwegingskader weegt de ziektelast bij derden af tegen de aanwezigheid van de beschikbare andere maatregelen om besmetting te voorkomen en eventuele nadelige gezondheidseffecten van de vaccinatie (bijwerkingen) bij de werknemer en de last die de werknemer door de vaccinatie ondervindt en/ of deze in een redelijke verhouding staat tot de gezondheidswinst van derden. Naarmate de gezondheidswinst bij derden (collega’s en leerlingen) groter zal zijn en de voorziene last van de werknemer kleiner, zal de belangenafweging eerder in het voordeel van de werkgever uitvallen.

Vaccinatiebeleid Het ligt daarom in de rede dat onderwijswerkgevers vaccinatie onder werknemers stimuleren. Dat kan door vaccinatiebeleid op te stellen waarin eenduidige informatie wordt verstrekt. De vraag die opkomt is of de werkgever in het vaccinatiebeleid aan het weigeren van een vaccinatie consequenties mag verbinden (bijvoorbeeld door in het beleid op te nemen dat nieuwe werknemers dienen aan te tonen dat zij gevaccineerd zijn of werknemers bij weigering van een vaccinatie worden herplaatst of in het uiterste geval dat hun arbeidsovereenkomst wordt beëindigd).

Reikwijdte instructierecht Werkgevers hebben op basis van de wet een instructiebevoegdheid. Dit houdt in dat de werknemer verplicht is om zich te houden aan de redelijke voorschriften van de werkgever over ‘het verrichten van arbeid alsmede aan die welke strekken ter bevordering van de goede orde in de onderneming van de werkgever.’

‘Bijschrift van de foto’

Deze bijdrage is geschreven door Iris Hoen, advocaat bij TeekensKarstens advocaten notarissen te Leiden. Wilt u meer over dit onderwerp weten dan kunt u van TK advocaten kosteloos een uitgebreide handleiding ontvangen over digitaal afstandsonderwijs. Indien u dat wenst stuurt u een mail naar Iris Hoen (hoen@tk.nl).

‘Bijschrift van de foto’

27

Aandachtspunten voor het nieuwe kabinet Door: Bouwstenen voor Sociaal Afgelopen mei waren de Tweede Kamerverkiezingen. Vrijwel alle partijen hadden in het partijprogramma standpunten over ontmoeten, onderwijs en verduurzaming. Maar de ruimtelijke vertaling leek in veel programma’s te ontbreken.

De komende periode gaat er veel veranderen in het beleid rondom onderwijs en huisvesting. Het wordt een behoorlijke kluif voor het nieuwe kabinet. Daarom heeft Bouwstenen de partijprogramma’s voorgelegd aan haar netwerk en de reacties gebundeld tot handzame adviezen voor een nieuw kabinet de komende vier jaar.

1.

Kijk verder dan het beleid: beter onderwijs bieden vraagt ook om ruimtelijke componenten.

Schoolgebouwen spelen een belangrijke rol in het verbeteren van het onderwijs. Maar niet alleen met het gebouw moet rekening gehouden worden. Ook zaken als de afstand tot huis, de behoefte aan kleinere klassen, de noodzaak voor

meer beweegruimte en een gezond binnenklimaat zijn belangrijk.

2. Richt het stelsel rond

voorzieningen en vastgoed logischer in: maak een plan om belemmeringen weg te nemen en zoek naar een betere verdeling van verantwoordelijkheden, wetten en financiering. Zo kunnen schoolgebouwen efficiënter gebruikt worden. Nu leggen sectorale regels vaak een beperking op, bijvoorbeeld wanneer je een gebouw multifunctioneel wilt inzetten.

3.

Schrap en voorkom belemmerende regels: denk bijvoorbeeld aan de labelplicht en de verplichte maatregelen in het kader van de Wet Milieubeheer. Maar ook aan losse (subsidie)maatregelen rond ventilatie en zonnepanelen op alle scholen. Vaak ontbreekt een integrale en structurele aanpak, terwijl scholen daar behoefte aan hebben. Stuur dus op doelen en concrete prestaties. En geef de ruimte aan het werkveld om te bedenken hoe we dat samen het slimst kunnen aanvliegen.

Schoolfacilities, mei 2021

4.

Stel een investeringsagenda op. Het is wellicht een open deur, maar zorg voor voldoende structurele middelen om de doelen te halen. Veel gebouwen zijn functioneel verouderd.

Daarbij ligt er een forse opgave op het gebied van ventilatie, de verduurzaming en klimaatadaptatie.

Door de tekorten in het sociaal domein en de economische gevolgen van de pandemie, dreigt het voorzieningenniveau verder te verschralen.

Het Nationaal Programma Onderwijs biedt bijvoorbeeld € 8,5 miljard aan het onderwijs om post-corona weer op te kunnen krabbelen en achterstanden in te halen. Dit soort incidentele subsidies zijn zeker fijn en gewenst, maar er is meer nodig om de kwaliteit van schoolgebouwen te kunnen waarborgen. Er is behoefte aan structurele steun. Die investering is nodig om lokale voorzieningen als scholen - maar ook bibliotheken en sportaccommodaties - op peil te houden.

Meer informatie: www.bouwstenen.nl

28

Nieuw op de markt Samen voor schoon

Dashboard vol lessen Focus door folie

Interactief, leuk om te doen en leerzaam, een win-win-win voor leerkrachten, kinderen en schoonmakers. Dat is in vogelvlucht ‘Samen voor een schone school’ het nieuwe interactieve lesprogramma voor basisscholen van schoonmaakbedrijf Gom. Het doel van het programma is om jonge kinderen meer bewust te maken van hun rol in de vervuiling op school en persoonlijke hygiëne.

Nu de scholen weer open zijn, is het de kunst de draad weer op te pakken, te meten waar leerlingen staan wat betreft rekenen, wiskunde en taalvaardigheden en hen van daaruit vooruit te helpen. Maar hoe pak je dat aan? Muiswerk Educatief heeft een handig dashboard ontwikkeld dat docenten hiervoor gemakkelijk kunnen inzetten: Numo.

Leerkrachten die ermee aan de slag gaan, kunnen gebruikmaken van een kant-en-klaar lesprogramma dat bestaat uit drie modules: schoon lokaal, toiletgebruik en handen wassen. De modules zijn voorzien van materialen, opdrachten, werkbladen en vlogs van schoonmakers ‘Claire en Klaas’.

De opdrachten en vlogs sluiten nauw aan bij de belevingswereld van jonge kinderen. www.gom.nl

Numo is een online leermiddel voor rekenen/wiskunde en talen (Nederlands, Engels, Duits), van niveau ‘op weg naar 1F’ tot en met 4F. In Numo oefenen leerlingen op hun eigen niveau aan een leerplan dat de docent van te voren klaarzet.

Leerlingen kunnen zelfstandig aan de slag met Numo. Dat kan thuis, maar ook op school. Op het gepersonaliseerde dashboard oefenen ze en krijgen ze inzicht in hun leerproces. Doordat ze zien hoe ze vooruit gaan krijgen ze zelfvertrouwen. En leerlingen verdienen speciale punten waarmee ze leuke gadgets kunnen kopen en ze hun eigen Numo kunnen pimpen. Dit motiveert, en zo houden ze het oefenen vol! www.numo.nl

Schoolfacilities, Schoolfacilities, september mei 2021 2018

Eén op de vier scholen in Nederland zit in een verouderd pand met enkel glas. Dat zorgt vaak voor koude en onaangename temperaturen in het klaslokaal. Een aangename temperatuur in een schoolgebouw verhoogt het leer- en werkcomfort van docenten en leerlingen. Onderzoek wijst uit dat de optimale temperatuur om te leren 20 graden Celsius is. De concentratie neemt boven de 23º Celsius af met maar liefst 5% per graad.

Een schoolgebouw volledig voorzien van nieuw dubbel glas is een enorme kostenpost. Het vraagt om een investering die scholen niet altijd kunnen maken. De raamfolie van Building Wrap biedt hiervoor een alternatief. De folie zorgt voor besparing van de energiekosten, verhoging van het energielabel en vergt weinig onderhoud. www.buildingwrap.nl

2929

Nieuw op de markt

‘Bijschrift op de foto’

Interactieve muur

Mos aan de muur

Karton in de klas

Rekenen en sportles in één? Met de X-Wall kan je een compleet verzorgde gymles geven. Op de muur kan je beweegoefeningen tonen die leerlingen moeten nadoen. Docenten kunnen ook educatieve spellen aanzetten, waarbij de leerlingen het sporten combineren met een ander vak zoals bijvoorbeeld rekenen.

Het thuiswerken kan inmiddels wel een beetje vervelen. Voor je het weet zit je dag in, dag uit naar dezelfde saaie muren te kijken. Daar heeft het bedrijf Mymossdeco een oplossing voor bedacht: mosschilderijen.

Iedereen kan het schilderij geheel naar wens kan samenstellen. Zo krijgt elke thuiswerkplek een makeover!

Haal de lente de klas is met een boerderij van karton. Het platform Meester Sander en webshop KarTent hebben de handen ineen geslagen om duurzaam lesmateriaal aan te bieden. Het eerste product is een boerderij met boerderijdieren.

De X-Wall is een touchscherm van 4 x 2 meter. Met infraroodsensoren worden de sportattributen op de muur gedetecteerd. Elke balsport is mogelijk zoals voetbal, handbal en tennis. Inmiddels kunnen leerlingen uit meer dan 20 games kiezen tijdens de gymles. De makers van het product willen op deze manier het sporten leuker maken. www.interactivexwall.nl

Het geeft niet alleen wat extra groen in huis, maar het mos aan de muur schijnen ook effect te hebben op de productiviteit. De mosschilderijen verbeteren namelijk de akoestiek, bevorderen creativiteit en zijn goed voor de persoonlijke gezondheid. Uit onderzoek is gebleken dat natuurlijke producten in de werkruimte de productiviteit en gezondheid van mensen met 13% verhoogt. www.mymossdeco.nl

Schoolfacilities, mei 2021

De boerderij van KarTent bestaat uit verschillende elementen die gebruikt kunnen worden tijdens de les. Zo zijn er verschillende dieren verkrijgbaar en worden meerdere onderdelen van de boerderij belicht, zoals de wei, de stal en de appelboom. De producten zijn gemaakt van kartonsoort met gerecyclede vezels, en kan na afloop gewoon bij het oud papier. www.meestersander.nl

30

Virtuele excursie vanuit huis

Door: Emma Heinhuis

Bril op en gaan

Geschiedenisles volgen in het Colosseum, een berglandschap bestuderen tijdens aardrijkskunde en witte bloedcellen vastpakken met biologie. Dat klinkt als een bijzonder lespakket. Maar voor leerlingen van scholen die gebruik maken van ‘VR in school’, is dat dagelijkse kost.

‘VR in school’ biedt scholen de mogelijkheid om lessen te visualiseren. Leerlingen doen thuis of in de les een VR-bril op, of schakelen vanaf de laptop in, en stappen met een gepersonaliseerde avatar de les in. Tom Aerts, mede-oprichter: “Je kan het zien als een virtuele vertaling van de school. Ook al zit iedereen alleen thuis, kunnen ze wel interactie

Schoolfacilities, mei 2021

hebben met elkaar, iets wat je mist in programma’s als bijvoorbeeld Zoom of Teams. Met deze manier van lesgeven kunnen leerlingen bewegen in de les en samen opdrachten uitvoeren. Kinderen kunnen elkaar en de docent aankijken en ook rondlopen in de ruimte. Het helpt scholen om hybride les te geven, dat is zeker in corona tijd voor veel scholen handig gebleken.”

Virtuele excursie Docenten maken nog steeds zelf hun les. Ze krijgen van tevoren een uitleg in het systeem waar ‘VR in school’ mee werkt. “Leraren en docenten kunnen zelf hun lesmaterialen klaarzetten in de virtuele les”, vertelt Tom. “Er is eigenlijk zoveel mogelijk. Ze kunnen bijvoorbeeld een PowerPoint presentatie geven over de Romeinen, en daarna met de groep naar het Colosseum gaan zodat leerlingen ook echt een visuele ervaring krijgen. Je bent met een klik ergens anders in de wereld, gewoon thuis vanaf de bank of vanuit het klaslokaal!”

Leerlingen kunnen in het 3D-model springen” Van een plaatje naar 3D-model Docenten kunnen ook 3D-modellen gebruiken die ‘VR in school’ aanbiedt.

Dat geeft een extra dimensie aan het lesgeven, vindt Tom. “Als je een boek gebruikt is het soms lastig voor leerlingen om zich voor te stellen hoe iets werkt. Neem bijvoorbeeld de uitleg van onze hersenen. Dat wordt in de biologieles vaak in 2D uitgelegd, gewoon vanaf het plaatje of het schoolbord. De verrijking zit hem dan in dat je in de virtuele school ook 3D-modellen kunt bekijken en erin kan duiken. Zo maken ze kennis met het orgaan van binnenuit. Dat maakt het voor veel leerlingen behapbaarder.”

‘VR in school’ kan ook praktisch zijn: een virtuele les scheelt in sommige gevallen geregel en bespaart ruimte, maar geeft wel hetzelfde resultaat.

“Stel, je biedt een technische opleiding voor automonteur aan als school”, zegt Tom. “In plaats van dat je als school meerdere auto’s in je gebouw moet plaatsen om een praktijkles te geven, doen leerlingen nu de bril op en kunnen ze aan de slag met het 3D-model van een automotor.

31

En we kunnen er zoveel plaatsen in de virtuele lesruimte als we willen!”

Aan de slag met een virtuele automotor Bloedcellen oppakken Tom vertelt dat ‘VR in school’ ook bezig is opdrachten te maken in de virtuele lessen. “We hebben bijvoorbeeld in samenwerking met Malmberg een les gemaakt waarin leerlingen de bloedvaten kunnen bestuderen. Leerlingen kunnen als het ware in het model springen. Ze moeten vervolgens witte of rode bloedcellen onderscheiden van andere onderdelen van het bloedvat en het juiste begrip erbij plakken. Met de controls pakken ze de juiste bloedcel op en stoppen ze dit in de goede bak. Ze moeten een fysieke handeling verrichten en dat geeft leerlingen een gevoel van betrokkenheid.”

De komende periode gaat ‘VR in school’ nog meer opdrachten uit lesboeken beschikbaar stellen voor de gebruikers. Zo kunnen docenten gemakkelijk bestaande opdrachten downloaden in hun eigen les.

In een klik ergens op de wereld Investering Volgens Tom zijn de VR-lessen goed voor de leercurve, en draagt het bij aan het terugdringen van absentie.

Leerlingen die bijvoorbeeld in het ziekenhuis liggen, krijgen de lesstof ook mee. Je hoeft dus niet meer fysiek op een locatie aanwezig te zijn om je lessen te volgen. Dat is voor scholen nu heel handig vanwege de coronamaatregelen.

Schoolfacilities, mei 2021

Maar het is ook los van corona een mooi middel om lessen te visualiseren en om leerlingen meer te betrekken bij de les.”

Het systeem is eenvoudig en betaalbaar gemaakt voor scholen, maar heeft ook nog een aantal uitdagingen. De scholen moeten bijvoorbeeld investeren in VR-brillen voor de leerlingen. “De brillen zijn tegenwoordig heel betaalbaar, dus dat is al vaak geen probleem meer”, zegt Tom. “We maken het systeem voor iedereen zo toegankelijk en begrijpelijk mogelijk. Gelukkig merken we dat na onze uitleg docenten gelijk zien hoe gemakkelijk en leuk deze manier van lesgeven eigenlijk is!”

32

Beroep &branche aandacht voor de kwaliteit van de werkomgeving – zowel op kantoor als thuis – is nieuw.

Facilitaire trends

www.fmn.nl

Bemiddeling Er is geen twijfel over mogelijk: na corona werkt Nederland anders dan voor corona. Uit het Facility & Workplace Marktonderzoek dat in maart 2021 werd gepresenteerd, blijkt dat de top 3 facilitaire ontwikkelingen daardoor gericht zijn op duurzaamheid, gezondheid en op de werkplekomgeving.

Vorig jaar kromp de markt voor facilitaire diensten voor het eerst na acht jaar groei. Toch is de markt nog steeds goed voor € 79,8 miljard per jaar. Iets meer dan de helft van dit bedrag wordt aan vastgoed besteed. Het resterende bedrag wordt gespendeerd aan een verscheidenheid aan diensten zoals technisch beheer en onderhoud, beveiliging, contractcatering, schoonmaak, afvalmanagement en documentservices.

Facilitair managers kiezen volgens het onderzoek een andere koers en houden bij de inkoop van facilitaire diensten rekening met een nieuwe werkelijkheid. Kantoren zien er na de coronacrisis anders uit, en thuiswerken is there to stay.

Duurzaamheid blijft maatgevend voor facilitair managers, maar de

Nieuwe standaard Begin dit jaar lanceerde het Schoolleidersregister VO (SRVO) de vernieuwde beroepsstandaard voor schoolleiders in het voortgezet onderwijs. Dit boekje beschrijft 5 leiderschapspraktijken en 4 persoonlijke kwaliteiten. Als vervolg hierop is er nu ook een Engelse versie van deze beroepsstandaard.

Deze is er in een digitale versie en te downloaden op de website van SRVO. Wil jij met jouw team aan de slag met de nieuwe beroepsstandaard?

SRVO biedt vrijblijvend presentaties en workshops aan. Dit kan een aanvulling of zelfs een invulling zijn op een teamoverleg of studiemiddag.

Korte presentaties zijn er al vanaf 20 minuten, maar het is ook mogelijk om een uitgebreide workshop aan te vragen van 60-75 minuten. www.schoolleidersregistervo.nl

“Onderschrift bij de foto”

Schoolfacilities, Schoolfacilities, september mei 2021 2018

Een probleem tussen jouw school en een ouder? Dat kan voor behoorlijk wat spanningen zorgen.

Verus ondersteunt leden hierbij door middel van bemiddeling.

Onafhankelijke bemiddelaars Thérèse Penders, Anja Bogaard en Jolien Janse ondersteunen scholen als onafhankelijke gespreksleiders in kwesties waar ouders, de MR of een organisatie als een samenwerkingsverband bij betrokken is.

De drie bemiddelaars zetten zich in als onpartijdige gespreksleiders tussen de school en de andere deelnemer. Hierbij hopen zij vooral ingezet te worden in situaties waarbij er nog geen klachten of procedures zijn ingezet, en waar aan de voorkant voorkomen kan worden dat een situatie tussen school en de andere betrokkene(n) zal verharden.

Kwesties die de bemiddelaars behandelen variëren van ouders die moeite hebben met het schooladvies van hun kind of het niet eens zijn met het onderwijs

33

Lancering SRVO

dat wordt gegeven. Ook kan het een probleem zijn dat een groepsleerkracht en ouders niet meer door één deur kunnen, waarbij alle communicatie door een koker van negatieve ervaringen verkeerd wordt geïnterpreteerd. Daarom proberen de bemiddelaars met het voeren van ‘het goede gesprek’ de belemmeringen tussen beide deelnemers weg te halen en de communicatie weer vlot te laten stromen.

hierbij ondersteunen. Ze zijn te vinden in de nieuwe toolkit ‘Waarden waarmaken bij digitalisering’. De kit bestaat uit drie tools: een online workshop, gespreksdocument en een stappenplan. Elke tool kan voor een ander doeleinde worden ingezet.

Ook staan er handige websites en tips in voor scholen.

www.samenslimmerpo.nl

mbo-school moet maken om de positie van de school te bepalen.

De focus in deze code ligt op vijf waarden: verantwoordelijkheid, samenwerking, integriteit, openheid en lef. De nieuwe code is de volgende stap om de governance in het mbo op een nog hoger niveau te krijgen. Daar hoort ook verantwoording afleggen bij. Naast de gebruikelijk verantwoording in het jaarverslag zal de MBO Raad daarom een driejaarlijkse reflectie op de code faciliteren.

www.verus.nl Alle colleges van bestuur van mboscholen en alle raden van toezicht ondersteunen de afspraken die gemaakt zijn in deze code. www.mboraad.nl

Code goed bestuur Digitaal werken Scholen hebben het afgelopen jaar een grote slag moeten maken met het digitaliseren van de organisatie. Het biedt veel kansen, zoals de mogelijkheden voor gepersonaliseerd leren en het verlagen van de werkdruk. Maar digitalisering is ook complex en levert nieuwe vraagstukken op, bijvoorbeeld rond privacy.

De PO-Raad en Kennisnet ontwikkelden daarom tools die

De MBO Raad heeft in maart de Code Goed Bestuur gepubliceerd.

De kerntaak van de mbo-scholen is om jongeren in onze maatschappij te voorzien van goed onderwijs in een persoonsgerichte en veilige omgeving. Het uitgangspunt van het onderwijs is en blijft de drievoudige kwalificatie: de school leidt de student op voor de arbeidsmarkt, de maatschappij en het vervolgonderwijs.

De code geeft scholen richting en houvast aan de belangenafwegingen die een college van bestuur van een

Lumia van Rentokil “Onderschrift bij de foto”

Schoolfacilities, september 2018 Schoolfacilities, mei 2021

Kennispartners

34

Geen zorgen

Kijk naar buiten

Veel voorzieningen waren het afgelopen jaar grotendeels gesloten door de uitbraak van het Covid-19-virus. Toen gebouwen weer toegankelijk werden voor publiek moesten exploitanten en beheerders aanpassingen doen, in bijvoorbeeld schoonmaak en hygiëne.

Scholen, culturele instellingen en andere maatschappelijke voorzieningen hebben drastische maatregelen moeten nemen om de veiligheid te garanderen.

Het onderwijsveld heeft het afgelopen jaar laten zien hoe snel het kan anticiperen op de crisis, onder meer door alle kinderen in no time digitaal te bereiken. Toch kan een scherm, een boek of een leerkracht op afstand de school niet volledig vervangen. Kinderen willen samen zijn, contact maken en nieuwe indrukken opdoen.

Beheer en onderhoud gaan ook over maatregelen die ervoor zorgen dat het gebouw weer jaren mee kan, of het nou installaties voor water, verlichting, ventilatie en verwarming zijn of over schilder- en reparatiewerk gaat. Voor beheerders is het van belang dat onderhoud duurzaam én binnen budget wordt geregeld.

Maar dat kan lastig zijn als je niet over de benodigde expertise beschikt.

Uitbesteden is ook een optie. De SRO biedt totale ontzorging waar het gaat om beheer, onderhoud en exploitatie van (gemeentelijk) vastgoed. De specialisatie van SRO ligt bij sportvelden en gymzalen. SRO investeert in de verduurzaming van vastgoed om zo bij te kunnen dragen aan de energieneutrale doelstellingen van gemeenten.

De anderhalve meter afstand is uit veiligheidsoptiek onomstreden. Schoolgebouwen zijn daar echter niet altijd op gebouwd en toegerust, maar als je net even verder durft te kijken dan het schoolgebouw alleen, zie je opeens een zee van ruimte. De speelplaats, de buurtkerk, de kinderboerderij, het gemeenschapshuis, de sportkantine, de bibliotheek, hotels, kantoren: leeg! En niet alleen nu.

Dan zijn er ook nog tal van bedrijven die nu nog steeds noodgedwongen op hun handen zitten.

Evenementenbureaus, standbouwers, culturele instellingen, de horeca. Welke creativiteit kunnen we losmaken als we hen vragen kinderen in die lege ruimtes een uitdagende en veilige leeromgeving te bieden? Gelukkig gebeurt dat al steeds meer. De droom van een coöperatieve, uitdagende wijkschool die in contact staat met haar omgeving kan nu meer dan ooit verwezenlijkt worden. Dus durf naar buiten te kijken.

www.sro.nl www.rogroep.nl

Lumia van Rentokil

Lumia van Rentokil

Schoolfacilities, Schoolfacilities, september mei 2021 2018

Kennispartners

KENNISBRON VOOR DUURZAAM DOEN

Slim onderhoud

Waar begin je?

Brink heeft bij het onderhoud gebruik gemaakt van machine learning en kunstmatige intelligentie. Geodata, beeldherkenning en andere vormen van data-science vertalen foto’s van gebouwen naar nauwkeurige en relevante vastgoeddata. De quick-win? Data sneller op orde krijgen. Dat betekent beter inzicht in het noodzakelijke onderhoud, wat weer bijdraagt aan lagere onderhoudskosten.

Een duurzaam onderwijsgebouw heeft een gezond binnenklimaat, een laag energieverbruik en is betaalbaar. Het lijkt een enorme opgave om op deze drie aspecten goed te scoren. Maar het mooie is dat met de juiste kennis en expertise, deze onderdelen elkaar juist versterken.

Alleen: waar begin je bij het verduurzamen van het onderwijsgebouw?

Het toepassen van beeldherkenning om gevelonderdelen in kaart te brengen, betekent een innovatie in de vastgoedsector. Artificial, ofwel kunstmatige, intelligentie kan onder meer kozijnen en schoorstenen herkennen en is hierdoor heel nuttig toe te passen. Die data kunnen dan gemakkelijk worden omgezet in 3D-modellen.

Met behulp van de app Digitale Vastgoedogen heeft Brink het eerste project op deze wijze afgerond. Zo’n 5000 woningen zijn geïnventariseerd voor de nieuwe meerjarenbegroting van woningcorporatie Pré wonen. Voor elke gebouwbeheerder speelt de vraag: wat moet ik onderhouden en wat kost me dat? Daarom focust Brink niet alleen op woningen, ze zijn ook de mogelijkheden voor scholen aan het uitzoeken.

Het begint met het zoveel mogelijk terugbrengen van de energievraag van het gebouw, zonder het comfortniveau te verlagen. De basis is een slim maar simpel ontwerp van de installaties in het gebouw. Daarna volgt de vraag hoe we op een duurzame manier het gebouw kunnen gebruiken. Bodemenergiesystemen zijn vaak goede opties. Ze verbruiken weinig energie en leveren warmte en koelte op. Maar het vergt wel enige expertise van een school.

Installect heeft de afgelopen jaren bijgedragen aan tientallen duurzame onderwijsgebouwen. De werkzaamheden varieerden van het ontwerpen van een energieconcept tot het aanvragen van de benodigde vergunningen voor de waterwet. www.installect.nl

www.brink.nl

Lumia van Rentokil

Lumia van Rentokil

Schoolfacilities, mei 2021

35

Kennispartners

36

Doe mee!

Titel kolom

Titel kolom

quis con rem cor maio occum litiumque moditibus eum et velitist fuga. Ectibus et et voloris resendio qui omnihicilit, cum conectibust, esequi suntus, num as autatius explit verest, tem esequatet ratem nienist emporep erovitam dem rerchicabo. Ape verum corat alitenecus debis ut quid molenda prepudiatia quaspe restia cone plaut esequo eiusapel inienet usandi dellatu reruntur?

is simento ellatis et ature nullatur alis reptatum, sa cusdam aut atures eatem aut moluptus as expe vent omniet oditas quas et mi, sollupicieni ditam remporpore vidiori squatio velecus sim que esectur apicia doluptat hillorrum que cusapissit et enduntio blaborem am ullorepel ma volorecupti corrovitio. Ita is eostibus sus

Derumquatios core sit re, voloriosant eum ante omnienis net autem fugiat hilluptam que veliqui sciundantios prem atas maximaximint verionseque saerem alitatet vollupt atibusam dolupta quis maximolum quidelictus mos et a nis nitatianda inis qui rehenim ut licatem poremol upiduciam sum volores velest officiendis et evero volum quiatur? Ucienim usdant.

Is voluptas dolupta dolo voloriati dolore eat lia dolores et faccabo. Nam, tem et hillest estio doluptas dolorum laborem quia voluptatist, veniendelit event mincte ius cum quatur sinihic tionsequiste sin rehenest utat.

Am fuga. Lorepudit etur sum ut qui doluptatis que nim istrumquo moloreium nitatiam, untis evenist ibusam vit fugitas sust providicid quam, voluptaector magnam exerem. Amus exceaquo molore dolupta tentem. Sed que et odignati omniend ipsantus nulpa sinvelenis repti inveribusam, cum quiae maio. Harum re velles nullupt aectem il is es et quia nobissi

Meer informatie: www.bouwstenen.nl

Lumia van Rentokil

Kennisuitwisseling en -ontwikkeling Ecto dolupta tisquam, voluptur, suntion ne voluptat.

Upta cus, sedicatur millabo rporiatur auda pore, id et et quuntianis maximuscit is excepe exceri corenditis doluptas qui aut unda nobis audant re sit ea dolorum quodit et dolupid maiorempor aliquos re mint eum nam fugit doluptur?

Bita sit quid qui dolorit harumqui officipsa nusamus, utatium harios eni ditatium que essequi dem is que id quam, nulpa volupe Door: Raerorem qui denis bedrijfsnaam etc.

Door: Raerorem qui denis bedrijfsnaam etc.

Home Over Bouwstenen Publicaties In de Pers Doelen 2020 Netwerken Ontwikkelwerk Bijeenkomsten Nieuwsbrief Begrippen Managementsystemen Spelregels Informatie Scripties Organisaties Vacatures

reped molo eosam ipsunt fugitat urerspe rorios vid que pliquis natur as et illectotam nossus estiand uciataturis undesti bearum ipiduci enemquam ratur sin cus ipsaepe volupturio. Xerum ium eost, omniminimus is ipictur rerumet im fugitiis as ute venimod iasintiist, consequ ibusam volescipsam nimus non con eaqui quo tem re plitaturem harum etur, sam, ut quasi sed molor reic tes aborunt quia sam hicipit optatemperis earum nectaqu aeptatem quatem debisim esequi is aut occuptatur?

Over Bouwstenen

Veel dicht en ander gebruik

Verduurzamen kost € 42 miljard

Lumia van Rentokil

Schoolfacilities, Schoolfacilities, september mei 2021 2018