NAW#21 zomer 2006

inhoud actueel

ontwerp

proces

programma

Maatpak gesneden op de Franse consument

SMART START

Stedelijke gebiedsontwikkeling in optima forma

Ontwikkelingen in een complexe omgeving

Vanaf de opening is woonmall Domus een succes. Fransen komen van heinde en ver om een bezoek te brengen aan het eerste woonwinkelcentrum in het land.

Het unieke winkelconcept slaat ook hier aan.

Hoe kunnen steden jonge stedelingen aan zich binden? Deze vraag stond centraal bij de ontwerpwedstrijd SMART START. Voor een Haagse wijk maakten jonge architecten in competitie een ontwerp. Met ĂŠĂŠn winnaar.

Investeren in het winkelaanbod in stedelijke vernieuwingsgebieden vormt een aanjager voor de omliggende wijken. Het betekent complexe processen doorlopen, met veel partijen en evenveel belangen.

De druk op de Haarlemmermeer/ Bollenstreek is groot, evenals de rijksbemoeienis voor deze regio.

Er zijn veel restricties, maar ook veel woningen nodig. Een gebiedsuitwerking inventariseert de mogelijkheden.

pagina 4

pagina 14

pagina 24

pagina 34

Comfort De zomerperiode is aangebroken, en daar hoort traditiegetrouw ook een NAW bij. Op het oog is het wellicht vreemd dat we in dit nummer enerzijds uitgebreid stilstaan bij de jonge stedeling (in het kader van onze Smart Start prijsvraag), maar dat anderzijds het dossier over ouderen en zorg gaat.

Toch liggen beide onderwerpen dichter bij elkaar dan het op het eerste gezicht lijkt. In alle twee de gevallen gaat het er namelijk om dat de doelgroep conceptmatig wordt benaderd. De jonge stedeling moet een omgeving worden geboden waarin hij zich kan ontplooien. Bij een omgeving voor ouderen ligt de nadruk erop, dat zij er zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen.

Daarbij zijn het bieden van zorg en comfort vaak de uitgangspunten. Niet in aparte ouderenwoningen of in steden speciaal gericht op senioren, maar in ruime eengezinswoningen of appartementen met een uitgebreide range aan comfortdiensten.

In beide gevallen vraagt het om meer dan alleen aandacht voor het fysieke product. Het vereist een integrale benadering. Geen verkokerde visie, maar juist breed en maatschappelijk bewust. In een tijd waarin de overheid steeds meer taken decentraliseert, is het niet meer dan logisch dat wij ons daarvan als professionele gebiedsontwikkelaar terdege bewust zijn. Het betekent namelijk, dat wij als Bouwfonds MAB binnen gestelde randvoorwaarden een omgeving kunnen realiseren waarin ouderen onbezorgd oud kunnen worden en jongeren ongestoord zichzelf kunnen zijn.

Bij NAW horen de woorden Naam, Adres, Woonplaats. Dit zijn de begrippen die centraal staan in dit magazine. Aandacht voor de eindgebruiker (naam), de woning, het kantoor of de winkelruimte (adres) en de locatie (woonplaats) is voor Bouwfonds MAB Ontwikkeling essentieel bij de realisatie van aantrekkelijke gebieden.

NAW wordt gratis verzonden aan de zakelijke relaties van Bouwfonds MAB Ontwikkeling.

Bij het NAW magazine hoort het NAW Dossier. Zorg ervoor dat u ook deze aanvulling in handen krijgt.

Verder wens ik u met deze nieuwe NAW weer veel leesplezier.

groen

beleid

retail

Balanceren op het slappe koord

Het geneuzel voorbij

Weidewinkels en de kunst van het loslaten pagina 22

De Utrechtse Heuvelrug is volop in ontwikkeling. De komende jaren staan een veelheid aan projecten op het programma. Het is een complexe uitdaging en de daadwerkelijke realisatie ervan is niet gemakkelijk.

Welstand is in Nederland al meer dan 75 jaar onderwerp van gesprek.

Het is een aaibaar onderwerp en welstand is voortdurend in ontwikkeling. Een verhaal over het verleden, heden maar vooral de toekomst van welstand.

pagina 42

pagina 52

Henk van Zandvoort Voorzitter van de directie

architectuur Appartementencomplex Buytenhoff in Amstelveen: constant in beweging pagina 41

wonen Doorzettingsvermogen en geduld pagina 49

En verder in dit nummer ➔ lezersaanbieding kunstaankoop ➔ vastgoed bekend ➔ kunst in de openbare ruimte ➔ verhuizen ➔ 100 jaar wonen werken winkelen ➔ excursie ➔ de verandering ➔ interieur

10 12 30 32 33 50 51 56

actueel

Woonmall Domus overtreft stoutste verwachtingen

4

actueel

Maatpak gesneden op de Franse consument auteur Anja Manuel beeld Don Wijns

En toen was het plotseling zover. Dit voorjaar werd Domus geopend: de eerste woonmall van Frankrijk op nog geen tien minuten rijafstand van Parijs. Vanaf dag ĂŠĂŠn direct een publiekstrekker van jewelste.

Van heinde en verre stromen de mensen toe en Domus lijkt een doorslaand succes te worden. Ondertussen zijn de plannen voor een woonmall in Duitsland al in een gevorderd stadium. Kortom, hoe Bouwfonds MAB met een uniek winkelconcept Europa verovert.

actueel

5

Domus heeft de vorm van een stoomschip. Op een van de 2.400 parkeerplaatsen kunnen bezoekers hun auto kwijt en via diverse ingangen de woonmall betreden.

Het begon allemaal in Rotterdam. Hier ontwikkelde het toenmalige MAB medio jaren negentig woonmall Alexandrium. Alles op woongebied te koop onder één dak: het

Marne

Seine

Rosny-sous-Bois

Domus

Parijs

concept was nieuw voor Nederland, en Alexandrium kreeg zowel in binnen- als buitenland veel aandacht. Busladingen vol belangstellenden kwamen een kijkje nemen en ook de vakpers was vol lof. Nu, tien jaar later, hebben ook de Fransen hun eerste woonmall en dat mag gerust een mijlpaal worden genoemd. Frankrijk staat op woongebied namelijk bekend om z’n grote bouwmarkten en vele kleine speciaalzaken. Lange tijd werd er dan ook vanuit gegaan dat de Fransen geen behoefte hebben aan woonmalls. Bouwfonds MAB besloot na het succes van Alexandrium toch een haalbaarheidsonderzoek te doen.

Niet alleen de Franse vakpers, maar ook grote

Franse ondermeningen hadden immers enthousiast gereageerd op de Nederlandse noviteit. De uitkomst van het onderzoek was dan ook positief. Een woonmall in Frankrijk was haalbaar, zolang er maar rekening werd gehouden met de culturele verschillen. Het concept van Alexandrium kon, met andere woorden, niet klakkeloos worden overgenomen. Domus is dan ook geen exacte kopie van Alexandrium, maar een maatpak dat op het lijf is gesneden van de Franse consument.

Transparant gebouw op perfecte locatie De Franse vestiging van Bouwfonds MAB vond een perfecte locatie voor Domus aan de

Lange tijd werd er vanuit gegaan dat de Fransen geen behoefte hebben aan woonmalls

6

actueel

De Franse consument is kritisch en vooral praktisch. Fransen willen kijken en vergelijken en hebben behoefte aan overzicht.

Périphérique, op tien minuten rijden van Parijs. Daarmee werd aan de drie belangrijkste randvoorwaarden voldaan. De locatie is goed bereikbaar, goed zichtbaar en ligt binnen het bereik van 7,5 miljoen potentiële klanten, wat voor een dergelijke voorziening ruim voldoende is. Bijkomend voordeel is dat aan de overkant van de rondweg het regionale winkelcentrum Rosny is gevestigd. Dit winkelcentrum trekt per jaar zestien miljoen bezoekers, waardoor het gebied al is verankerd in de mental map van het winkelend publiek.

Domus is ontworpen door Myard Raoult Architects en Virgile en Stone (interieur).

Het gebouw heeft de vorm van een stoomschip met drie verdiepingen. Dankzij de open binnenruimte en de galerijen is het een zeer transparant gebouw waarin het daglicht door het glazen dak naar binnen valt. Mede door zijn loopbruggen in het midden van het

Het is een zeer transparant gebouw waarin het daglicht door het glazen dak naar binnen valt centrum, heeft Domus ondanks de grootschaligheid toch een zekere intimiteit. In totaal zijn er 2.400 parkeerplaatsen, waarvan 580 op het dak en de rest verdeeld over drie lagen onder het gebouw. Hierdoor stroomt het publiek zowel van boven naar beneden als van beneden naar boven het gebouw binnen, wat een gelijkmatige verdeling ten goede komt.

Kijken en vergelijken Op aanraden van het Franse team van Bouwfonds MAB heeft elke etage van Domus een eigen thema en sfeer gekregen: ‘klassiek en exotisch’ op de begane grond, ‘hedendaagse stijl en design’ op de eerste etage en ‘badkamers en keukens’ op de tweede etage.

Deze overzichtelijke indeling past goed bij de Franse consument, die praktisch is, wil kijken en vergelijken en precies wil weten waar alles te vinden is. De Nederlandse consument is wat dat betreft iets avontuurlijker. Zo heeft Alexandrium geen thema’s, wat misschien minder praktisch is maar wél uitnodigt om verder te kijken dan wat op het lijstje staat. Een ander verschil is dat de Fransen zeer nationaal georiënteerd zijn en bijvoorbeeld een sterke bad- en keukensector hebben. Daarnaast besteden zij veel aandacht aan ‘l’art de la table’ en zijn er veel speciaalzaken die serviezen, bestek, tafellakens en dergelijke verkopen.

Dit is terug te vinden in het winkelaanbod van Domus.

actueel

7

De woonmall bestaat uit drie verdiepingen, met elk een eigen karakter. De architect tekende een zeer transparant en licht ontwerp.

De grote trekker is Alinea, een succesvolle Franse interieurzaak die tienduizend vierkante meter bestrijkt. Het overige aanbod bestaat vooral uit kleinere en middelgrote speciaalzaken, waarvan het merendeel ook Frans is.

Ter vergelijking: Domus telt meer dan honderd winkels en Alexandrium 55, waarvan het merendeel uit grote internationale ketens bestaat.

Zoals te verwachten is, zijn er in Domus veel meer horecagelegenheden dan in Alexandrium.

Aan die locaties wordt in Frankrijk nu eenmaal veel meer waarde gehecht dan in Nederland.

Files op de Périphérique Ook de officiële opening van Domus liet de culturele verschillen tussen Frankrijk en Nederland mooi zien. Maar liefst drieduizend directbetrokkenen waren uitgenodigd en bijna

8

actueel

Mensen die in de omgeving werken, wisten Domus meteen te vinden als lunchplek iedereen had daaraan gehoor gegeven. In Nederland zou dat direct als megalomaan worden bestempeld, in Frankrijk is het de normaalste zaak van de wereld. Ook de dag daarna, tijdens de publieksopening, stroomden de mensen in groten getale toe.

Wat zij uitgaven, overtrof de stoutste verwachtingen. Zo draaide BO-concept, een trendy en stijlvol Deens bedrijf met vestigingen over de hele wereld, een omzet die hoger was dan tijdens de opening van hun vestiging in New York op Fifth Avenue. Truffaut, met alles voor tuin, terras en balkon, draait tot op heden veertig procent boven de omzetverwachting.

De hoogste kassabon kwam met een bedrag van 33.000 euro toe aan de keukenspeciaalzaak

Vogica. De eerste zaterdag na de opening was het zelfs zo druk dat de afslag van de Périphérique moest worden afgesloten, omdat er files ontstonden. De bezoekers blijken, anders dan verwacht, uit de hele Parijse agglomeratie te komen en zijn blijkbaar bereid om hiervoor meer dan anderhalf uur te rijden.

Een andere meevaller is dat de mensen die in de omgeving werken, Domus meteen wisten te vinden als lunchplek. Dit vergroot de levendigheid op doordeweekse dagen aanzienlijk.

Duitsland krijgt woonmall Het concept heeft zich met Alexandrium en Domus inmiddels meer dan bewezen. Het zal

Domus telt meer dan honderd winkels, merendeels Franse. De bad-en keukensector is sterk vertegenwoordigd.

dan ook niemand verbazen dat de plannen voor een derde woonmall in de maak zijn.

Gekozen is voor Frankfurt, een grote internationaal georiënteerde stad, waardoor internationale ketens makkelijker voet aan de grond zullen krijgen. De architect is al gekozen en momenteel worden contacten met de detailhandel gelegd. Wanneer alles volgens planning verloopt heeft Duitland in 2010 zijn eerste echte woonmall. Die zal lijken op Alexandrium en Domus, maar op bepaalde punten ook weer afwijken. Geen land is gelijk en zelfs binnen één land kunnen de verschillen groot zijn. Het blijft de kunst om maatwerk af te leveren.

Woonmall Domus, Parijs Opgeleverd:

maart 2006

Locatie:

Op tien minuten afstand van Parijs, langs de Périphérique (A86), tegenover het regionaal winkelcentrum Rosny 2 en vlakbij de uitvalsweg (A3) naar Oost-Frankrijk

Architecten:

Myard Raoult Architects en Virgile en Stone (interieur)

Oppervlakte:

62.000 m2 (3 grote, 26 middelgrote en 88 kleine units)

Parkeerplaatsen:

2.400 (580 op het dak, de rest verdeeld over drie lagen ondergronds)

Soort winkels:

Midden- en topsegment

Aantal winkels:

100

✏ naw@bouwfonds.nl

actueel

9

aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbie ng lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez rsaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanb eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersa aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbi g lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding leze aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbie ezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersa g lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding leze aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbie ng lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez rsaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanb eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersa aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbi g lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding leze aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbie ezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersa g lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding leze aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbie ng lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez rsaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanb eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding ezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersa aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbi g lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding leze aanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbie ezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersa g lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding leze bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi

lezersaanbieding kunstaankoop

Feiten over het kunstwerk Affiche Titel: Jaar: Formaat: Techniek:

Boek Titel: Jaar: Auteurs: Foto’s: Strip: Ontwerp: Uitgever:

Spiegelborsten 1993 56 x 84 cm Afbeelding van het werk ‘Spiegelborsten’ (foto Liedeke Kruk)

Maria Roosen Maria’s 2005 Hans den Hartog Jager, Jennifer Allen Liedeke Kruk Wiebo van Mulligen Wigger Bierma Valiz

Oplage: 25, boek en affiche genummerd, gestempeld en gesigneerd. Prijs: € 99,50 (inclusief BTW en exclusief € 11,50 verzendkosten)

10

lezersaanbieding

g lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaa anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding ng lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers ersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez g lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding g lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding g lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaa anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding ng lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers ersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez g lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding g lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding g lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaa anbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding ng lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezers ersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbiedi eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez g lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding g lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding zersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaan eding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lez nbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding lezersaanbieding l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l bi di l

lezersaanbieding kunstaankoop

Maria Roosen in uw collectie!

Affiche

Over de Bouwfondscollectie

‘Eén van mijn allerbelangrijkste en meest uitgesproken werken is ‘Spiegelborsten aan een boom’. De spiegelborsten zijn veelomvattend: vruchtbaarheid, groei, volheid, verlangen en confrontatie, al mijn thema’s zijn er eigenlijk in terug te vinden’, zegt Roosen over haar keuze voor de lezersaanbieding. ‘En daarnaast is het gewoon een heel mooie foto geworden. Hij vangt precies het moment dat ik zo prachtig vond. Twee grote borsten tussen de rijpe pruimen. Door de ronde vormen van de spiegels, word je als toeschouwer niet slechts weerkaatst, maar opgenomen in het hele landschap.’

Bouwfonds MAB vindt het belangrijk om het hedendaagse kunst- en cultuurklimaat te ondersteunen. Dit uit zich niet alleen in het opbouwen van een belangrijke kunstcollectie, maar ook door ondersteuning van culturele projecten door het Bouwfonds Cultuurfonds. Dertig jaar geleden besloot de toenmalige Raad van Bestuur van Bouwfonds om naar aanleiding van de uitbreiding van het hoofdkantoor in Hoevelaken kunst te gaan verzamelen.

Boek Het tweede deel van de lezersaanbieding bestaat uit het prachtige en kleurrijke boek Maria’s over Roosens oeuvre. ‘Ik ben een kunstenaar met groene vingers’, zegt Roosen in dit boek over haar manier van werken. ‘Ik zaai het zaad en roep vervolgens de hulp van anderen in om het gewas op te kweken.’ In het contact met ambachtslieden als glasblazers, timmermannen of breisters die haar glazen objecten, sokkelbeelden van MDF of gigantische wollen zonnebloemen uitvoeren, groeit het idee en komt het tot wasdom.

Dit wasdom is in het boek én op de tentoonstelling ‘Maria’s Maria’s’ in volle glorie te aanschouwen.

Kunst werd gezien als een manier om een gebouw aan te kleden en de werkomgeving van de medewerkers te veraangenamen. In eerste instantie was de kunstcollectie geconcentreerd op het hoofdkantoor, maar inmiddels hangen in alle vestigingen in zowel Nederland als Duitsland kunstwerken uit de Bouwfonds kunstcollectie.

De Bouwfonds kunstcollectie behoort inmiddels tot de top 10 van Nederlandse bedrijfscollecties, en telt op dit moment 1.800 schilderijen, beelden, foto’s, video, grafiek en toegepaste kunst. Om de collectie te verstevigen en uit te bouwen, bezoekt de Bouwfonds Kunststichting kunstenaars, galeries, kunstacademies en beurzen in binnen- en buitenland.

Dit kunstwerk in uw collectie? NAW biedt de lezers unieke kans op een speciaal affiche met daarbij het prachtige en kleurrijke boek Maria’s over Roosens oeuvre. Tegen een gereduceerd tarief van € 99,50 wordt u eigenaar van dit bijzondere kunstwerk dat in een beperkte oplage is gemaakt. Voor dit bedrag ontvangt u tevens het boek. Deze aanbieding voor lezers van NAW is een initiatief van Bouwfonds MAB in samenwerking met de Bouwfonds Kunststichting.

Informatie over Maria Roosen Maria Roosen (1957, Oisterwijk) heeft een gevarieerd oeuvre. Het prikkelen van de verbeelding staat centraal in haar werk. Hiervoor gebruikt ze een verscheidenheid aan materialen. Maria Roosen is het meest bekend geworden met haar voorwerpen van glas – van kannen tot borsten – maar ze werkt ook met materialen als hout of wol.

Het werk van Maria Roosen is vertegenwoordigd in diverse museale en bedrijfscollecties. In 1995 verwierf ze internationale bekendheid op de belangrijke tweejaarlijkse Biënnale in Venetië, waarvoor ze samen met Marlene Dumas en Marijke van Warmerdam was uitverkoren. Inmiddels zijn er diverse solotentoonstellingen in musea over haar werk georganiseerd. Tot eind juni is er van Maria Roosen de overzichtstentoonstelling ‘Maria’s Maria’s’ te zien in het Stedelijk Museum Schiedam.

lezersaanbieding

11

vastgo kend v astgoe bekend vastgo kend v astgoe bekend vastgo kend v astgoe bekend vastgo kend v astgoe bekend vastgo kend v astgoe bekend vastgo kend v astgoe bekend vastgo kend v astgoe bekend vastgo k d

12

vastgoed bekend

vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed kend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vast astgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed b bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend v vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed bekend vastgoed k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t db k d t

vastgoed bekend

auteur Saskia van der Kam beeld Reinier Gerritsen

Pernille La Lau

(34) is bekend van Actienieuws, SBS6 nieuws en Hart van Nederland.

Vorig jaar heeft ze een overstap gemaakt naar TELEAC waar ze nu het televisieprogramma ‘Bij ons thuis’ presenteert. Dit is een journalistiek programma over de relatie tussen kinderen en hun ouders. Daarnaast heeft La Lau haar eigen bedrijf. Ze coacht mensen in het houden van presentaties en geeft mediabegeleiding.

Sinds kort is ze ook personal coach. ‘Elk mens heeft zijn eigen sterke punten, en ik help die kwaliteiten te vinden en beter te benutten. Dit is bij iedereen weer anders en dat maakt mijn vak erg boeiend.’

> Waar woont u?

‘Wij wonen in een oud pand in Amsterdam. Het is echt een plek met historie. Het is ooit een pakhuis geweest voor moutopslag. Daarna heeft het gefunctioneerd als kunstenaarsatelier en vervolgens heeft een meubelmaker het gekocht. Hij had er zijn werkplaats en heeft er een tweede verdieping met een kap opgezet. En nu wonen wij er. Vijf jaar geleden hebben we alles gestript en helemaal opnieuw ingedeeld. Dan stond ik ’s ochtends vroeg te verven om daarna door te racen naar de redactie. Pas als je echt ergens woont, zie je wat er anders moet en ook hoe de dingen praktischer ingedeeld kunnen worden. We zijn nog best een tijd bezig geweest om het helemaal perfect te krijgen. Inmiddels is het helemaal naar onze zin, dus wordt het weer tijd om verder te zoeken…’ (lacht). ‘Nee hoor, we wonen hier nog heerlijk, al zouden we wel graag een tuin voor de kinderen willen.’ > Met wie woont u?

‘Ik woon er met mijn man en twee kinderen van 2,5 en 3,5 jaar.’ > Waarom woont u waar u woont?

‘Wij zijn echt gevallen voor het pand. Het heeft een heel mooie stadse uitstraling. En doordat het twee huisnummers heeft, heeft het heel onverwachte hoekjes en sluip-door-kruip-door-gangetjes waar we direct verliefd op werden. Het is helemaal zo geworden zoals we ons voorgesteld hadden. Beneden hebben we een enorme woonkeuken, en de zit- en slaapkamers zijn boven.’ > Hoe zou u de buurt omschrijven?

‘Als een oud volkswijkje. De buren kennen elkaar en het is er heel gemoedelijk. We zeggen elkaar gedag, maken een praatje op straat, maar lopen niet gelijk de deur bij elkaar plat.’ > Waar doet u de dagelijkse boodschappen?

‘Wij zitten heel dicht bij de winkels en de markt. Vroeger vond ik winkels in de buurt niet zo belangrijk, maar ik ben er nu wel achter dat het toch wel heel gemakkelijk is.’ > Hoe vaak bent u verhuisd?

‘In Nederland niet zo heel vaak, een keer of vier, maar ik heb wel veel in het buitenland gewoond en gereisd. Na mijn studie heb ik een jaar in

Japan gewoond. Ik ben er gewoon op de bonnefooi naar toe gegaan en heb er een eigen bedrijf in import van keramiek opgezet. Van het geld dat ik daarmee verdiend heb, kon ik verder reizen naar India, Thailand en de Filippijnen.’ > Wat is de beste plek om te wonen?

‘Die heb ik nog niet gevonden. Ik kan me gemakkelijk aanpassen aan verschillende culturen en mensen, ik voel me vrij snel ergens thuis. Ik heb nog wel de wens om ooit een keer aan zee te wonen, in welk land maakt me dan niet zoveel uit. Ik krijg zoveel energie van de zee. Het is er altijd prachtig, als het mooi weer is, maar ook als het onweert.’ > Welke provincie is uw favoriet?

‘Elke provincie in Nederland heeft haar eigen schoonheid waar ik van kan genieten. Zo woont mijn schoonfamilie in Friesland en door hen heb ik die provincie echt leren waarderen. Ik dacht altijd dat de mensen daar heel stug en gesloten waren, maar als je ze eenmaal leert kennen, zijn het zulke hartelijke mensen. Maar ik ben bijvoorbeeld ook gek op Limburg, het is daar net of je in een ander land bent. Het gevoel voor leven, stijl en eten daar is echt genieten.’ > Waar zou u nooit willen wonen?

‘Ik heb altijd erg veel bewondering voor mensen die dichtbij Schiphol wonen, of aan een treinrails. Het lijkt mij heel moeilijk om met dat constante lawaai om te gaan.’ > Hoe ziet uw favoriete huis eruit?

‘Ook daarin ben ik weer heel divers. Dat kan mooie moderne nieuwbouw zijn, met veel glas en split levels. Maar ook een oude boerderij met een rieten dak en een grote tuin. Ik zoek vooral ruimte.

Grote kamers en hoge plafonds. En ik zou heel graag een eigen werkplek willen en een aparte speelkamer voor de kinderen, waarin ze lekker hun gang kunnen gaan. En die tuin, hè…’ > Lijkt u op uw buren?

‘Wat is dat nu voor een vraag? Iedereen is toch uniek? Maar ja, mijn buren zijn ongeveer even oud en hebben ook twee kinderen, dus als je dat bedoelt, dan wel ja.’ www.pernillelalau.tv

vastgoed bekend

13

ontwerp

De organisatie van de SMART START prijsvraag was in handen van Lonneke Bakkeren (Nirov) en Jasper de Boom (Bouwfonds MAB)

SMART START

Een slim ontwerp voor de jonge stedeling auteur Saskia van der Kam beeld Dinand van der Wal

‘Meedoen is belangrijker dan winnen.’ Dit gold 23 maart niet voor de drie genomineerden van de ontwerpwedstrijd SMART START. Bloedfanatiek waren ze én bloednerveus. Er stond namelijk nogal wat op het spel die middag. Eindelijk zouden ze het verlossende woord horen. Waren de maandenlange arbeid, de vele nachten doorwerken op koffie, sigaretten en afhaalmaaltijden, de stress, de uitputting en het opofferen van elk uurtje vrije tijd voor niets geweest? Of zou alle ijver worden beloond met de felbegeerde hoofdprijs van vijftienduizend euro en de prachtige kans dat het ontwerp ook daadwerkelijk wordt ontwikkeld?

14

ontwerp

Het winnende ontwerp van IN/OP

‘Wonen voor de jonge stedeling’ was het thema van de vierde editie van de Bouwfonds MAB Ontwerpprijsvraag. ‘Met deze tweejaarlijkse prijsvraag wil Bouwfonds MAB Ontwikkeling een impuls geven aan jong ontwerptalent.’ Maar we willen ook de problematiek van de starters op de stedelijke woningmarkt onder de aandacht brengen’, vertelt Jasper de Boom, hoofd van de afdeling communicatie van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. ‘Door de vergrijzing in Nederland is er veel aandacht voor ouderenhuisvesting. De jonge stedeling is een beetje in de vergetelheid geraakt. En dat terwijl er een nijpend tekort is aan goede en betaalbare woningen voor starters. Dat is niet alleen slecht voor de starters, maar ook voor de steden. Jonge stedelingen zijn aanjagers van activiteiten, cultuur en ondernemerschap en dragen bij aan een bloeiende leefomgeving.’

Den Haag is een voorbeeld van een stad die moeite heeft jongeren tussen de 25 en de 35 jaar aan zich te binden. In beleidsplannen vermeldt de gemeente zich meer te willen richten op die jonge stedeling. ‘Om die reden hebben wij Den Haag benaderd voor een mogelijke wedstrijdlocatie. De gemeente was

‘De jonge stedeling leek een beetje in de vergetelheid geraakt’ enthousiast en stelde een studielocatie aan de Leyweg in de wijk Morgenstond in Den Haag Zuidwest ter beschikking.’

Breder inzetten Om het thema ‘de jonge stedeling’ optimaal onder de aandacht te brengen, heeft Bouwfonds MAB Ontwikkeling verschillende activiteiten rondom de ontwerpwedstrijd gepland. ‘De belangrijkste kapstok was natuurlijk de prijsvraag, maar we hebben het thema veel breder neergezet’, licht De Boom toe. Zo stond het dossier van NAW #19 helemaal in het kader van starters op de woningmarkt. Verder heeft Bouwfonds MAB een onderzoek onder de doelgroep gehouden en werd er een middagsymposium over het onderwerp georganiseerd. De ontwerpwedstrijd is op de voet gevolgd door een televisieploeg van de AVRO, wat de vijfdelige serie Ontwerpwedstrijd, jonge ontwerpers strijden om een bouwopdracht heeft opgeleverd. En natuurlijk

ontwerp

15

Het winnende team IN/OP Michel Heesen, ontwerper van het winnende team: ‘We wisten wel dat we met elkaar iets moois hadden neergezet, maar je blijft twijfelen.

Vooral vandaag, zo’n dag wachten is zo spannend.’ Heesen en zijn medeontwerpers Thomas Gilet en Kobbe Nouwens zijn goede vrienden en kennen elkaar van de TU in Delft, Micha de Haas was hun afstudeermentor en voor dit project hun ‘leermeester’. De ontwerpwedstrijd heeft ze nog dichter bij elkaar gebracht. ‘In de tweede fase hebben we alle drie een maand verlof genomen en zaten we dus dag en nacht op elkaars lip. En dat ging heel goed. We waren zelfs een week eerder klaar, zodat we nog op wintersport konden.’ De ontwerpers werken nu alle drie bij bekende architectenbureaus, maar daar zou deze prijs best eens verandering in kunnen brengen. ‘Als alles goed gaat, en IN/OP wordt echt gebouwd in Morgenstond, dan beginnen we met zijn drieën een bedrijf.’

‘Hoe kunnen steden jonge stedelingen verleiden en aan zich binden?’ was het congres op 23 maart in het Haagse Museum voor Communicatie geheel aan het thema gewijd. Aan de hand van de genomineerde ontwerpen lieten ontwikkelaars, makelaars, stedenbouwkundigen, bestuurders, corporatiedirecteuren en wetenschappers hun licht schijnen over vragen als: Hoe kan de stad de jonge stedeling aan zich binden? Wil de jonge stedeling zich onderscheiden met zijn woning? Moeten de woningen voor deze doelgroep hip en modern zijn, of juist traditioneel en truttig? En hoe belangrijk is de locatie voor de jonge stedeling? De middag werd afgesloten met de prijsuitreiking.

Organisatie Voor de organisatie van de prijsvraag en het congres werkte Jasper de Boom zeer nauw samen met Lonneke Bakkeren van het Nirov.

De Boom: ‘Het Nirov is een autoriteit op het gebied van ruimtelijke ordening en

volkhuisvesting. Het is een onafhankelijke partij in de vakwereld en ze hebben de kennis in huis om dit omvangrijke project tot een succes te maken. Onafhankelijkheid is voor ons een belangrijk punt. Volgens ons haal je alleen dan het meeste uit de wedstrijd. Om die reden zat er bijvoorbeeld ook niemand van Bouwfonds MAB in de jury.’

Wedstrijd ‘Hoe zou je zelf willen wonen? Dat was als het ware de vraag die we de jonge ontwerpers stelden met deze prijsvraag’, vertelt Lonneke Bakkeren, projectleider bij het Nirov. De ontwerpers waren bijna allemaal zelf jonge stedelingen. De teamleden mochten namelijk niet ouder zijn dan 35 jaar. Als ondersteuning had elk team een ‘leermeester’ met de nodige ontwerpervaring. De prijsvraag heeft 59 inzendingen opgeleverd. ‘Bij de eerste ronde ging het echt om het idee’, vertelt Bakkeren.

‘De inzenders moesten op basis van de situatie in Den Haag Zuidwest een concept indienen over hoe een jonge stedeling wil wonen. Hoe ziet de ideale woning en woonomgeving eruit?

Welke voorzieningen zijn belangrijk? En welke factoren maken voor de jonge stedeling het verschil bij hun keuze voor een woning?’

Voor de tweede ronde nomineerde de jury drie teams die hun ontwerp verder mochten uitwerken. De keuze viel op de ontwerpen YUM, IN/OP en SmartLab©. De drie genomineerde ontwerpteams kregen in de tweede ronde de opdracht om een gebouw voor starters op de woningmarkt te ontwerpen. De gemeente Den Haag schoof hiervoor de voormalige bioscoop Eurocinema op de hoek van de Leyweg en de Hengelolaan als studielocatie naar voren. De teams hadden ruim drie maanden de tijd om een passend en innovatief gebouw te ontwerpen.

En de winnaar is…

Met een meerderheid van stemmen – ‘dus niet unaniem’, benadrukte vervangend juryvoorzitter Karin Laglas bij de prijsuitreiking – koos de jury voor IN/OP als winnend ontwerp. Een opvallend woongebouw waar de openbare

Op het SMART START congres op 23 maart stonden de genomineerden centraal. De jury maakte de winnaar van de prijsvraag bekend.

16

ontwerp

Wedstrijdcriteria De locatie waarvoor de deelnemers een ontwerp moesten maken, ligt in Den Haag. Voor de eerste ronde was alleen nog maar het gebied bekend: de naoorlogse wijk Morgenstond, naar stedenbouwkundig ontwerp van W.M. Dudok. Voor de tweede ronde stelde de gemeente de zogeheten Eurocinema-kavel ter beschikking als studielocatie; een kavel van ongeveer 555 vierkante meter op de hoek van de Leyweg en de Hengelolaan. De opgave was een woningbouwontwerp waarbij aandacht besteed moest worden aan de uitstraling van zowel de woning als de omgeving.

Bovendien moesten de teams komen tot een marktgericht ontwerp dat gewild, doelmatig, efficiënt en betaalbaar is.

De drie genomineerde teams werden beoordeeld op basis van zes criteria: 1 de mate van vernieuwing; 2 de stedenbouwkundige en architectonische meerwaarde voor het gebied;

3 het inspelen op de kwaliteiten van de studielocatie; 4 de uitvoerbaarheid van het ontwerp: technisch, financieel en marktconform; 5 de rol die de eindgebruikers in het ontwerp spelen; 6 de presentatie van het ontwerp.

Tijdens het slotcongres over de jonge stedeling werd de winnaar bekendgemaakt. De spanning was groot, want er hing voor de teams veel vanaf. Het winnende ontwerp werd namelijk beloond met een bedrag van vijftienduizend euro, en – belangrijker – het uitgangspunt is dat Bouwfonds MAB Ontwikkeling de intentie heeft om het winnende plan ook daadwerkelijk te realiseren.

‘Is het realistisch, betaalbaar en haalbaar, dat is waar het nu om gaat’ ruimte diep naar binnen wordt getrokken.

Het ontwerp is volgens de jury geslaagd vanwege de ‘koppigheid van het gebouw’, de ruimten die het biedt en de onverwachtse kwaliteiten. Het juryrapport spreekt van een ‘idealistisch plan’ en een ‘gebouw dat leeft’.

Het biedt ruimte voor beweging en is een platform voor interactie. ‘Het kenmerkt zich door transparantie en profileert zich als een icoon waar de jonge stedeling zich thuis kan voelen en dat anders en spannend is. En dat is nu precies wat de wijk nodig heeft’, vindt de jury. IN/OP is in de plek gedoken en gaat een directe relatie aan met de omgeving. Dit heeft een veelbelovend, professioneel en aantrekkelijk ontwerp opgeleverd, waarin de jury alle vertrouwen heeft.

Hoe verder?

Het eerste wat Bouwfonds MAB Ontwikkeling nu gaat doen is conform de prijsvraagvoor-

waarden het winnende plan toetsen. ‘Is het realistisch, betaalbaar en haalbaar, dat is waar het nu om gaat’, legt Jasper de Boom uit. ‘We kijken naar de bouwtechnische en financiële haalbaarheid en onderzoeken natuurlijk of er markt is voor het ontwerp. Dit duurt een aantal maanden. Vanzelfsprekend zullen we de resultaten moeten bekijken met het winnende team.’

Tegelijkertijd spant de gemeente Den Haag zich in om de locatie te verwerven. ‘We zullen dus ook met de gemeente om tafel gaan zitten om het ontwikkelingstraject te bespreken.’

Bouwfonds MAB heeft voor dit bijzondere project met de gemeente afgesproken dat het kostenneutraal wordt gerealiseerd. ‘We hoeven er dus niet op te verdienen, maar we willen er ook niet aan verliezen. Het is ook voor Bouwfonds MAB belangrijk dat de essentie van het gebouw overeind blijft. We zullen het winnende ontwerp zoveel mogelijk respecteren.’

De Jury Jeltje van Nieuwenhoven was de voorzitter van de negenkoppige, onafhankelijke jury.

Negen koppen met kennis en ervaring in zeer diverse gebieden. We stellen ze aan u voor: 1 Jeltje van Nieuwenhoven (voorzitter), lid Gedeputeerde Staten provincie Zuid-Holland 2 Karin Laglas (vervangend voorzitter), algemeen directeur Rodamco Europe; 3 Ruud Gietema, stedenbouwkundige en partner bij KCAP 4 Rien de Ruiter, architect en partner bij Klunder Architecten 5 Maarten Schmitt, stadsstedenbouwer gemeente Den Haag 6 Fred Schoorl, directeur Nirov 7 Peik Stuyling, directeur Stichting Youth Designers & Industry, docent Rietveld Academie 8 Cilian Terwindt, adviesbureau 4Dstad, lector meervoudig intensief ruimtegebruik Hogeschool van Amsterdam 9 Wouter Vanstiphout, architectuur- en stedenbouwhistoricus Crimson

ontwerp

17

Genomineerd: IN/OP – winnaar hoofdprijs Het winnende ontwerpteam van IN/OP bestaat uit drie vrienden van 28 en 29 jaar oud: Thomas Gillet, Michel Heesen en Kobbe Nouwens.

Hun ‘leermeester’ is Micha de Haas. Volgens dit ontwerpteam zoekt de jonge stedeling een woning die grenst aan het straatleven.

De Haagse wederopbouwwijk Morgenstond waarin IN/OP straks komt te staan, heeft op papier veel voordelen. De woningen zijn goedkoper dan in de oude binnenstad en de pleinen en parken zijn er ruimer opgezet dan wijken uit latere decennia. Maar door zijn ligging en opzet beantwoordt de wijk nauwelijks aan de behoefte van de jonge stedeling. ‘Hoe creëer je de juiste stedelijke activiteit? Dat was voor ons dan ook de belangrijkste vraag’, vertelt Michel Heesen. Dit doet IN/OP door de openbare ruimte diep het gebouw in te trekken. Er ontstaat een ‘pleinkamer’ die de basis is voor het ontwerp. Deze ruimte is openbaar. Daarnaast heeft het gebouw een aantal heel specifieke ruimten, speciaal voor zijn bewoners. Zo heeft IN/OP halverwege het gebouw een groot terras waar ’s ochtends de zon schijnt met uitzicht op het Zuiderpark. En bovenop het complex bevindt zich nog een bijzondere plek: een overdekte palmentuin met dakterras. Hier kunnen bewoners het hele jaar door de zon in de Noordzee zien zakken. Of in een hangmat, gespannen tussen twee palmen, genieten van een tropische cocktail in december. Alle collectieve plekken en woningen

zijn met elkaar verbonden door een route van trappen. De trappen verschillen van formaat en kunnen niet alleen worden gebruikt om van A naar B te komen, maar ook om gezellig op te zitten. Zo kan een grotere trap bijvoorbeeld gebruikt worden als tafel om een spelletje aan te doen.

Het ontwerp heeft 53 woningen van bijna allemaal rond de zeventig vierkante meter, en een paar van vijftig vierkante meter. ‘Kenmerkend aan de woningen is dat ze aan de ene kant privacy bieden en aan de andere kant iets heel exhibitionistisch hebben’, vertelt Heesen. Zo hebben de entrees die aan de trappenroute grenzen allemaal een open plek die de bewoners zelf mogen inrichten. De ene kan er plantjes neerzetten en de ander zal er zijn fietsband plakken. Deze ruimten voegen allemaal iets individueels toe aan het openbare gedeelte. Aan de straatzijde heeft de bewoner een anoniem venster op de stad, maar de stad heeft ook een bijzonder zicht op de jonge stedeling. Vanaf de straat is het niet mogelijk om naar binnen te kijken, maar toch laat het gebouw ook hier meer van zichzelf zien dan we gewend zijn. Het is namelijk net of het met een reusachtig scherp mes is doorgesneden.

Hierdoor lijkt het of we niet tegen de gevel, maar tegen een dwarsdoorsnede aankijken, alsof we diep in het gebouw zijn doorgedrongen.

‘Vanaf de overdekte palmentuin op het dakterras zie je het hele jaar door de zon in de Noordzee zakken’ De ontwerpers van IN/OP

18

ontwerp

De jury in beraad

Genomineerd: YUM – winnaar publieksprijs YUM staat voor Young Urban Module. YUM is meer dan wonen alleen. Het is een beeldmerk waarmee de jonge stedeling zich kan identificeren. Ook is YUM een modulair woonsysteem. De bedenkers van YUM zijn Joost Baks, Annemieke van Doorn en ‘leermeester’ Rüdiger Meissner. ‘We wilden niet alleen een mooi gebouw ontwerpen, maar ook een bijdrage leveren aan de hele wijk’, vertelt Joost Baks. ‘We hebben dus gezocht naar een relatie tussen het gebouw en de omgeving.’ Om de bewoners van de YUM-Morgenstond aan deze dynamiek te kunnen laten bijdragen, heeft het team een deel van de gebruiksruimten buiten het gebouw in de wijk geplaatst. Alle bewoners krijgen namelijk de beschikking over een YUM-tuin of een YUM-box. Met de YUM-box heeft de jonge stedeling bijvoorbeeld een eigen atelier vlakbij huis en met de enorme tuin met een oppervlakte van driehonderd vierkante meter een eigen stukje stadspark. Baks: ‘Hierdoor ontstaat er een intense relatie met de buurt en bijzondere stedelijke milieus die weer hun aantrekkingskracht hebben op anderen.’

De drie ontwerpen zijn ook tentoongesteld in het atrium van het Haags gemeentehuis. Het publiek kon hier zijn stem uitbrengen op zijn favoriete ontwerp. Met meer dan de helft van alle stemmen was

YUM de winnaar van de publieksprijs. Baks: ‘Natuurlijk gingen we voor de hoofdprijs, maar op de publieksprijs zijn we wel heel trots. De jury had namelijk haar twijfels of de bewoner wel zit te wachten op een gedwongen plek buiten de deur. Met de prijs geeft het publiek aan, dat best te zien zitten.’ De ontwerpers gaan verder met de uitwerking van het YUM-concept en gebruiken de publieksprijs om daar eens flink ruchtbaarheid aan te geven. ‘Door de prijsvraag hebben we al heel veel leuke reacties op het YUM-concept gekregen en we willen kijken of we nu nog meer mensen kunnen enthousiasmeren.’

Jury over YUM Yum is volgens de jury een goede tweede. ‘YUM had het thema van de prijsvraag goed onder controle en levert een goed gepositioneerd gebouw.’ Maar niet alle juryleden geloven in de koppeling tussen woning en YUM-tuin of YUM-box. Zij vinden dit dwingend en vragen zich af of deze drukke doelgroep wel geïnteresseerd is in een box of een tuin verderop in de wijk. Anderen vinden deze brede interventie op wijkniveau juist interessant en spreken over een ‘rijkdom in aanpak’.

YUM als beeldmerk kan volgens de hele jury positieve effecten hebben voor de buurt. En het YUM-gebouw zelf vindt het panel ‘best spectaculair, maar toch niet sterk en herkenbaar genoeg.’

‘Alle bewoners krijgen de beschikking over een YUM-tuin of een YUM-box elders in de wijk’ De ontwerpers van YUM, winnaar publieksprijs

ontwerp

19

Genomineerd: SmartLab© SmartLab© is een strategie die verdergaat dan een toren. De strategie is ontwikkeld door een team van ex-collega’s van een stedenbouwkundig bureau: Bas van Bolderen, Marco Broekman, Alexandra Kern, Patrick Miemietz, Greetje van den Nouweland, Ralph Smit, Bart Verwaard en ‘leermeester’ Stef van der Gaag. ‘Naast het volgen van de opdracht hebben wij ook het probleem van de wijk aan de kaak gesteld. Sterker nog; wij beweren dat als je voor de jonge stedeling niets op wijkniveau doet, dat je de toren daar dan ook beter niet kunt bouwen. Volgens ons is de opgave niet los te koppelen van de wijk’, zegt Ralph Smit. Volgens SmartLab© is de jonge stedeling een ‘hyperstedeling’, een ‘stedeling in het kwadraat’. De locatie van de woning is voor hem van groot belang. Hij heeft veel prikkels nodig en behoeften moeten snel worden bevredigd. Hij wil het gevoel hebben continu ondergedompeld te zijn in het stedelijke leven. Veel van de condities die de jonge stedeling moet aantrekken zijn volgens SmartLab© niet aanwezig in Morgenstond. De ontwerpers willen de overmaat aan (openbare) ruimte in de naoorlogse wijk en de herstructurering van de woningvoorraad benutten om nieuwe

vormen van geconcentreerde stedelijkheid te creëren. Hiervoor hebben zij een analyse gemaakt van potentiële hotspots, waar nieuwe initiatieven zouden kunnen starten. Smit: ‘Bij ons zit het dus echt in de omgeving. Slechts een derde van ons concept gaat over het gebouw. De winnaars hebben alles in het gebouw gestoken en wij hebben de hele omgeving erbij gepakt. Wij wilden de discussie aangaan en dat maakt ons ontwerp misschien ook kwetsbaar.’

Jury over SmartLab© SmartLab© wedt volgens de jury op te veel paarden tegelijk. ‘Het omzetten van de strategie in een concreet gebouw is niet helemaal gelukt’, vindt ze. ‘Hierdoor komt het gebouw er bekaaid vanaf en overtuigt het niet. Het team is met plezier en anarchisme aan de slag gegaan en de bedachte strategie blijft intrigerend. Maar de ontwerpers hebben niet durven kiezen voor de schaal waar ze nu voor stonden.’ Het gebouw heeft potentie, maar de uiteindelijke uitwerking levert naar het oordeel van de jury te weinig op. ✏ naw@bouwfonds.nl

‘Als je voor de jonge stedeling niets op wijkniveau doet, kun je de toren daar beter niet bouwen’

De ontwerpers van Smartlab©

20

ontwerp

En de prijs wordt gewonnen door...

IN/OP

Karin Laglas over de jurering ‘Professioneel snoepen’, zo noemt Karin Laglas de jurering van de ontwerpwedstrijd. Laglas is directeur van Rodamco Europe in Nederland en was vervangend juryvoorzitter. ‘Het is een forse klus om 59 plannen terug te brengen tot drie nominaties en daar uiteindelijk één winnaar uit te kiezen. Maar het was vooral heel leuk.

Het is leuk om al die verschillende invalshoeken te bekijken. En het is een voorrecht om je te kunnen laven aan de ruimtelijke en functionele intelligentie van de jonge ontwerpers en daarover vervolgens in debat te gaan met vakgenoten.’

Bij de eerste ronde vroeg voorzitter Jeltje van Nieuwenhoven alle juryleden een top 8 samen te stellen. Na deze eerste selectie bleven nog ongeveer dertig plannen over. Deze plannen heeft de jury één voor één de revue laten passeren. ‘Over de laatste zes plannen hebben we echt stevige debatten gevoerd. De jury was goed en breed samengesteld, waardoor alle aspecten van de plannen grondig werden doorgenomen. De één keek meer naar de vormgeving, de ander naar marktwerking en haalbaarheid en een derde had weer vooral een ruimtelijke benadering.’ Maar alle juryleden beoordeelden de plannen natuurlijk op de mate waarin ze aansloten bij het profiel van de jonge stedeling. ‘Je kunnen verdiepen in de

groep waar je het voor maakt, is uiteraard een basisvoorwaarde. Welke eisen stelt de jonge stedeling aan zijn woning en woonomgeving?

Hoe hebben de ontwerpers dit uitgewerkt en welke keuzes hebben ze hiervoor gemaakt?

Dat zijn belangrijke zaken waar we allemaal naar keken.’

Met een meerderheid van stemmen is er voor IN/OP gekozen. ‘Ook hieruit blijkt dat we flinke discussies hebben gevoerd. We zijn dus niet tot een unanieme uitslag gekomen.’ Voor Laglas lagen de kwaliteiten in het winnende ontwerp op drie punten. ‘Ik vond in de eerste plaats dat het team van IN/OP heel goed had nagedacht over de fase waarin de jonge

stedeling verkeert. Ze komen vaak uit een collectief huishouden: hun ouderlijk huis of een studentenhuis. En dit is de eerste stap naar een eigen huishouden. Vervolgens heeft IN/OP voor deze overgang een goede ruimtelijke vertaling gemaakt, in de vorm van de collectieve ruimten en ontmoetingsplekken.

En op de derde plaats benadrukken deze collectieve ruimten heel slim de kwaliteit van de plek. Zo kijkt het ochtendterras uit op het park en kun je op het avondterras de zon in de zee zien zakken.’ Over de uitwerking van het plan is Laglas duidelijk. ‘Er zullen ongetwijfeld dingen aan het plan veranderen, want dat is altijd zo. Maar ik wil de jongens wel stimuleren om te vechten voor die collectieve ruimten.’

ontwerp

21

> Over perifere detailhandellocaties, ofwel winkels in de wei, wordt in Nederland een flink debat gevoerd

Weidewinkels en de kunst van het loslaten auteur Anja Manuel beeld Sabine Plamper en anderen

In maart vond in Cannes de MIPIM plaats. Bouwfonds MAB Ontwikkeling en Building Business organiseerden tijdens deze internationale vastgoedbeurs een debat over de retailstructuur in Nederland. Centrale vraag was of nieuwe perifere detailhandellocaties moeten worden toegestaan. Het rijk en de retailsector zijn voor, de provincies zijn tegen.

Kortom: ‘Er zitten nog heel wat Pronkjes op provinciaal niveau.’

22

retail

retail

Dagvoorzitter Jaap Modder zette de toon met dit citaat van Wim Derksen, directeur van het Ruimtelijk Planbureau (RPb). Het RPb constateerde onlangs dat weidewinkels niet zijn tegen te houden.

De consument wil ze, en daarom zullen ze er ook komen. Nederland heeft tot voor kort een restrictief beleid gevoerd ten aanzien van de ontwikkeling van nieuwe perifere detailhandellocaties. Deze zogeheten ‘weidewinkels’ zouden immers een bedreiging vormen voor de detailhandel in de binnensteden en mochten daarom maar in beperkte mate worden ontwikkeld. Minister Dekker besloot echter dat er meer dynamiek moet komen in de detailhandelsector en decentraliseerde haar beleid naar de lagere overheden. Tevergeefs. De provincies lieten begin maart via het Interprovinciaal Overleg (IPO) weten dat zij het restrictieve beleid vooralsnog niet willen opgeven. De minister heeft de IPO-richtlijnen aanvaard, maar niet van harte. Net als veel aanwezigen op het symposium is zij van mening dat hiermee ook veel gewenste retailinnovaties aan Nederland voorbijgaan.

Golden links beter benutten Enige flexibiliteit kent het IPO-standpunt overigens wel. Perifere thematische ontwikkelingen voor niet-frequente doelaankopen zoals auto’s en tuinartikelen mogen, mits ze grenzen aan stedelijk gebied.

Volgens Cees van Boven, directeur van Bouwfonds MAB Ontwikkeling en tot voor kort plaatsvervangend directeur-generaal Ruimte op het Ministerie van VROM, is de dynamiek niet tegen te houden. ‘Er liggen tot 2010 plannen op de plank voor drie miljoen vierkante meter winkelruimte. Het gaat om 624 plannen, waarvan 567 een mix zijn van run-, fun- en doelaankopen. Deze plannen laten zien, dat de binnensteden ‘run-terrein’ winnen ten koste van buurtcentra in de wijken, dat fun groeit in buitenwijken met goede verbindingen naar snelwegen en dat er veel plannen zijn voor verbetering van historische centra.

De golden links langs de snelwegen zijn tot nu toe onbenut gebleven.

Ontwikkeling van dergelijke locaties sluit aan op de schaalvergroting, branchevervaging, behoefte aan innovatie, efficiency en fialisering binnen de detailhandel. Het draait voor de consument steeds meer om gemak en beleving en er is dan ook vraag naar thematische detailhandelcentra. Dat hoeft ook geen probleem te zijn, zolang deze geconcentreerd worden ontwikkeld en complementair zijn aan de detailhandel in de steden.’

Vergrijzing leidt tot ander winkelgedrag Paul Rüpp, gedeputeerde van de provincie Noord-Brabant en voormalig directeur van Beter Bed, is een stuk voorzichtiger: ‘Er is hoogstens in twee regio’s plaats voor een thematisch centrum. Ik denk dan aan de Randstad en het gebied rond Eindhoven. Zomaar overal weidewinkels

ontwikkelen, is geen goed idee. Er zijn in de periferie bijvoorbeeld maar zes of zeven meubelboulevards die goed lopen. Een tiental kan het hoofd nauwelijks boven water houden en een veel groter aantal staat op knappen. De tijd van monoculturen is voorbij, en we moeten onze aandacht dan ook richten op de binnensteden. De huidige landelijke winkelleegstand van zeven à negen procent ligt ruim boven de normale frictieleegstand van anderhalf à twee procent. Vijfenzestig procent van

‘Het draait voor de consument steeds meer om gemak en beleving’ die leegstand betreft het centrum van de steden. Er wordt bovendien veel te weinig rekening gehouden met de bevolkingsomslag waar Nederland de komende twintig à dertig jaar mee te maken krijgt.

Limburg is de eerste provincie waar de bevolkingsomvang al daalt en die daardoor kampt met de hoogste leegstand. Dat is geen toeval.

Bovendien wordt er geen rekening mee gehouden dat de vergrijzing van de bevolking tot ander winkelgedrag zal leiden. Oudere consumenten nemen meer tijd en willen winkels in hun directe nabijheid. Aangezien nieuwe ontwikkelingen in de periferie of in een weiland doorlooptijden kennen van twintig tot dertig jaar, moeten we ons afvragen voor wie we dat doen. Het nu toestaan van branches op bepaalde plekken heeft geen zin meer, want er zal in de toekomst geen vraag meer naar zijn.’

Overheid en markt moeten meer samenwerken Paul Tankink, directeur van winkelbelegger Corio, maakt zich zorgen over de verstarring binnen het retaildenken: ‘De omslag naar vraaggestuurd ontwikkelen heeft nog niet echt plaatsgevonden.

Op zich is het prima om ons te richten op de binnensteden, maar dan moeten lagere overheden wel bereid zijn om fors in hun binnensteden te investeren.’ Ook Jan Fokkema van Neprom is van mening dat de consument tekort wordt gedaan: ‘Provincies en de grote steden praten nog veel te weinig met de markt, terwijl juist daar veel kennis zit.’

Paul Trip van IPMMC is het roerend met hem eens: ‘De markt kan geen beweging veroorzaken zonder dat de publieke partijen daar een handje bij helpen. Minder protectionisme van de binnensteden kan leiden tot meer investeringen van de markt en dat zal de steden ten goede komen.’

Dagvoorzitter Jaap Modder concludeert dat met het symposium een eerste stap in die richting is gezet: ‘Alle begin is moeilijk en de kunst van het loslaten zou nog iets beter kunnen worden beheerd.’

van de discussies op de vastgoedbeurs MIPIM in Cannes ging over het wel of niet toestaan > Eén van perifere detailhandel

retail

23

proces

Friso de Zeeuw, Directeur Nieuwe Markten Bouwfonds MAB Ontwikkeling

Winkelcentra als aanjager van stedelijke vernieuwing

Stedelijke gebiedsontwikkeling in optima forma auteur Anne Luijten beeld Peter van Breukelen

Winkelcentra spelen in de vernieuwing van herstructureringswijken een cruciale rol.

Als verloedering op de loer ligt, is er vaak een breed gevoelde sense of urgency die het mogelijk maakt om partijen bij elkaar te krijgen en te investeren in een hoogwaardig hart van de wijk. Het winkelcentrum kan dan gaan fungeren als een vliegwiel en zorgen voor vitale economische en sociale kwaliteitsimpulsen voor de rest van de wijk. Programmaverbreding en integrale ontwikkeling zijn daarbij essentieel, aldus Friso de Zeeuw en Isaäc Kalisvaart van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. ‘Door naast commerciële functies ook publieke functies zoals een bibliotheek of een uitschenkpunt voor zorgdiensten toe te voegen, ontstaan kritische massa en herkenbaarheid van de plek.’

24

proces

Isaäc Kalisvaart, lid van de directie Bouwfonds MAB Ontwikkeling

Veel wijkwinkelcentra in met name de naoorlogse wijken zijn toe aan een stevige vernieuwingsslag. Het aanbod moet worden verbreed, waarbij weliswaar het runshoppen nog steeds centraal staat en de bekende formules vertegenwoordigd zijn. Kritische massa is voorwaarde voor overleven. Het toevoegen van publieke voorzieningen, dienstverlening, woningen en parkeren kan sterk bijdragen aan de aantrekkelijkheid voor het winkelend publiek en aan de economische haalbaarheid voor ontwikkelaar en eigenaars. Economische teruggang en zelfs verpaupering zijn in een groot aantal gevallen al realiteit. Voor een deel komt dit door een versnippering van het aanbod in de wijk:

‘De groenteman heeft plaats gemaakt voor de zoveelste telefoonwinkel’ de fijnmazige voorzieningenstructuur uit de jaren zestig heeft haar draagvlak grotendeels verloren. Het bekendste voorbeeld zijn de ‘winkelstripjes’, waar de groenteman allang plaats heeft gemaakt voor de zoveelste telefoonwinkel of waar leegstand heerst. De Verelendung slaat toe en zorgt voor een neerwaartse spiraal. ‘Het enige wat erop zit, is om die stripjes te saneren. Ze zijn representanten van een romantisch idee uit een ander tijdperk; een mooi ideaal, maar helaas niet meer levensvatbaar’, aldus De Zeeuw.

Concentratie en bundeling van functies zijn dus cruciaal. Er zullen keuzes moeten worden gemaakt, waarbij niet alle buurt- en wijkwinkelcentra overeind worden gehouden, maar de kwaliteitsslag wordt gemaakt waar de beste kansen voor overleving liggen.’ De commerciële functies vormen het economische draagvlak van een centrum, maar ook functies als een openbare bibliotheek, sportvoorzieningen, een theater,

horeca, een postkantoor, zorgvoorzieningen en wonen zijn van vitaal belang voor de levensvatbaarheid en levendigheid van een winkelcentrum – een term die de lading dan eigenlijk niet meer dekt. ‘In feite gaat het hier over integrale, stedelijke gebiedsontwikkeling’, aldus Isaäc Kalisvaart, ‘waarbij het winkelcentrum op een zorgvuldige manier wordt ingepast in de bestaande omgeving.’

Veiligheid centraal Integrale gebiedsontwikkeling is een term die recent opgang doet, maar het idee erachter is niet nieuw. Zo nam Bouwfonds samen met onder meer bedrijven als Albert Heijn, Rabobank, Blokker, PTT-Post, belegger Corio en corporatie Woonzorg Nederland, al in 1998 het initiatief tot het oprichten van het Ondernemersplatform Stedelijke Vernieuwing (OPS). Doelstelling was om vanuit een brede marktsector aanjager te zijn voor vernieuwing van herstructureringswijken. Daarbij ging het niet alleen om visieontwikkeling, maar nadrukkelijk ook om met de vernieuwing aan de slag te gaan en daadwerkelijk te investeren in de wijkwinkelcentra. Een aantal projecten, zoals Ambachtsgaarde in Den Haag en het August Allebéplein in Amsterdam-West, zijn in samenwerking met gemeenten, lokale partijen en de afzonderlijke eigenaren en huurders tot uitvoering gekomen. Ook het Wagnerplein in Tilburg is begonnen als OPS-project. Het OPS was daarmee een uniek initiatief, zeker voor die tijd, waarin interdisciplinaire samenwerking en integraliteit nog niet bepaald alledaagse realiteit waren.

Een grote projectenflow met het OPS is niet van de grond gekomen.

De Zeeuw wijdt dit aan het feit dat de ambities van de deelnemers te veel uiteen gingen lopen. ‘Albert Heijn bijvoorbeeld ging weer terug naar haar corebusiness. Ook PTT-Post veranderde van strategie, die ging naar het grotere schaalniveau toe met haar filialen en dus juist de wijk uit. Bovendien vonden de gemeenten en corporaties ons vaak een vreemde eend in de bijt; ze vonden zo’n groot conglomeraat een beetje

proces

25

een bedreiging.’ Toch is het OPS zeker voor een deel een succes geweest, meent De Zeeuw. ‘Onze ideeën zijn in een vruchtbare bodem terechtgekomen. We hebben een praktische visie ontwikkeld op vernieuwing van winkelcentra in de context van hun omgeving. Hoe maak je een prettig verblijf mogelijk, hoe ga je om met veiligheid in zowel (her)ontwerp als beheer en organisatie? We hebben onder andere een veiligheidshandboek ontwikkeld met daarin praktische tips en oplossingen over omgaan met veiligheid in de wijk, dat veel aftrek vond.’

Complex proces Integrale gebiedsontwikkeling, en zeker gebiedsontwikkeling in bestaand stedelijk gebied, leidt tot zeer gecompliceerde processen.

Door de verschillende functies is er niet alleen meestal sprake van een groot aantal betrokken partijen, waaronder bijvoorbeeld een veelheid van particuliere eigenaars in een winkelcentrum, maar ook hebben al die partijen hun eigen belangen, termijnen en omloopsnelheden. Het is volgens De Zeeuw dan ook een ‘arbeidsintensief karweitje’ om de verschillende partners bij elkaar te brengen en gedurende het proces bij de les te houden. ‘Het is de kunst om al die verschillende belangen aan elkaar te knopen. Om alleen al een plan in samenhang erdoor te krijgen vergt heel wat discussie. Zo’n complex proces goed kunnen organiseren, is een schaars artikel.’

Vaak zijn marktpartijen beter geëquipeerd om de procesarchitectuur van zo’n gecompliceerd project te ontwerpen dan de gemeente, merken De Zeeuw en Kalisvaart op. ‘Het vraagt een multidisciplinair team; belangenmanagement is echt een bijzondere tak van sport. Natuurlijk is niet iedere gemeente hiervoor toegerust. Het is dan een goede zet om op een slimme manier anderen voor je te laten werken.’

Standaardoplossingen of standaardsuccesfactoren zijn er niet. Voor ieder project is maatwerk vereist. Kalisvaart: ‘Ieder project heeft zijn

‘Het is de kunst om alle verschillende belangen aan elkaar te knopen’ eigen opgave en zijn eigen specifieke context. Ieder project heeft zijn eigen verhaal.’ Het gebeurt dan ook steeds meer dat de projectontwikkelaar door de gemeente wordt gevraagd om de gehele regie van een project op zich te nemen, van planvorming en inspraak tot realisatie en exploitatie. Voor het eerst is zo’n vergaande ‘concessieverlening’ in praktijk gebracht bij de herontwikkeling van het Wagnerplein in Tilburg, waar de gemeente Bouwfonds MAB Ontwikkeling heeft gevraagd om de totale regie van het project in handen te nemen.

Friso de Zeeuw: ‘Dat werkt alleen als de ontwikkelaar binnen de verleende concessie de vrijheid heeft om het proces naar eigen inzicht in te richten. De gemeente stelt de randvoorwaarden, zoals het

26

proces

programma van eisen en de gewenste beeldkwaliteit. Ook de bewoners hebben hierin een belangrijke stem. Over zaken als bouwhoogte, infrastructuur en de inrichting van het openbaar gebied moet het je het goed eens zijn met z’n allen. Met name zaken als bereikbaarheid en parkeervoorzieningen moeten goed geregeld zijn, anders krijg je overlast in een buurt, en het zijn belangrijke variabelen die bepalen of een winkelcentrum wel of niet succesvol is.’

Urgentie Dat een goed functionerend winkelcentrum als aanjager kan fungeren voor het leefklimaat in de gehele wijk, daarvan zijn De Zeeuw en Kalisvaart overtuigd. Er is altijd een wisselwerking tussen vernieuwing van een winkelcentrum en de omliggende wijk. Het herontwikkelde Plein ’40-’45 in Amsterdam-Slotermeer toont goed aan hoe herontwikkeling een enorme impuls kan geven aan de wijk. Een winkel-

‘Er is altijd een wisselwerking tussen een winkelcentrum en de omliggende wijk’ centrum wordt vaak eerder aangepakt dan de woningen, omdat juist daar de verpaupering eerder toeslaat. Als klanten wegblijven is er al gauw sprake van een onveilige sfeer en algehele achteruitgang.

De urgentie is er hoger. Kalisvaart: ‘De relatie met de eindgebruiker, oftewel de consument, is veel directer. Veranderende consumentenpreferenties hebben bij het winkelcentrum veel sneller een gevolg dan bij het wonen. Zowel bij beleggers als bij gemeente, ontwikkelaar, winkeliers en bewoners ontstaat er veel eerder een gevoel van urgentie om in te grijpen. Daarmee heb je de randvoorwaarde voor herstructurering te pakken.’

Corporaties zijn tot nog toe nauwelijks betrokken bij de vernieuwing van winkelcentra. Zij zijn vooral bezig met de woningbouwopgave in de wijken. De Zeeuw: ‘De laatste tijd zie je dat men met de uitvoering van ingrijpende vernieuwingsplannen met sloop en nieuwbouw veel terughoudender is geworden. Men zit meer op de lijn van beter beheer dan op de lijn van de rigoureuze ingrepen. De vernieuwing van een wijk en het hart van de wijk, het winkelcentrum, lopen dan ook vaak niet parallel. De marktomstandigheden en belanghebbende partijen zijn domweg te verschillend. Dan moet je niet op elkaar gaan zitten wachten, maar aanpakken waar het kan. De positieve werking van een goed functionerend winkelcentrum, waar een breed pakket aan voorzieningen te vinden is, heeft een stimulerende invloed op de rest van de wijk.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

Utrecht, Hart van Hoograven

Eén voor allen, allen voor één In 1995 hebben de Gemeente Utrecht, de Utrechtse woningbouwcorporaties en twee marktpartijen – waaronder Bouwfonds – een intentieovereenkomst getekend om te komen tot een gezamenlijke visie over de herstructureringsmogelijkheden in de wijk Hoograven-Tolsteeg te Utrecht. Dit heeft geresulteerd in een gezamenlijk opgesteld Wijkontwikkelingsplan in 1996, waarin betrokken partijen de gemeenschappelijke visie hebben geformuleerd die is aangeboden aan de Utrechtse gemeenteraad.

Na de uitvoering van een aantal succesvolle projecten is nu de vernieuwing van het winkelcentrum aan de orde, het project Hart van Hoograven. Voor dit project sloopt Woningcorporatie Mitros circa driehonderd sociale huurwoningen en appartementen, om plaats te maken voor een nieuw winkelcentrum met ruim 3.500 vierkante meter winkeloppervlak met daarboven 66 huur- en 54 koopappartementen. Bovenop de winkels wordt een laag met 120 parkeerplaatsen gerealiseerd. Achter het winkelcentrum worden nog 118 middeldure eengezinswoningen gerealiseerd. Te zijner tijd realiseert Mitros op de plaats van het huidige winkelcentrum circa 2.100 vierkante meter voorzieningen, waaronder een gezondheidscentrum en een buurtcentrum. Tevens worden circa 90 sociale huurwoningen gebouwd. Het nieuwe winkelcentrum, de 120 appartementen en de 118 eengezinswoningen worden ontwikkeld door de combinatie Bouwfonds MAB Ontwikkeling en AM Wonen, in nauwe samenwerking met de Gemeente Utrecht en Mitros. De samenwerking met betrokken partijen verloopt voorspoedig in een plezierige omgeving. Het winkelcentrum, ontworpen door De Zwarte Hond uit Groningen, brengt door een integrale aanpak vernieuwing en inspiratie in de naoorlogse wijk. De huidige groen- en waterstructuur blijven behouden en worden op een enkele plaats nog verbreed, omdat deze bijdragen aan de leefkwaliteit van Hoograven.

Neuzen dezelfde kant op De termijn waarop het Hart van Hoograven wordt opgeleverd, is afhankelijk van de ruimtelijkeordeningsprocedures en het

herhuisvesten van de huidige bewoners van de flats die gesloopt gaan worden. Mitros en de gemeente hebben hierover afspraken gemaakt. ‘De belangenafweging tussen verschillende partijen is altijd lastig, maar de ambitie is wel alle neuzen dezelfde kant op te laten wijzen,’ legt Frank Wigbers, projectmanager van Bouwfonds MAB Ontwikkeling uit. ‘Ik kan niet anders zeggen dan dat de samenwerking tot dusver heel prettig verloopt en er respect is voor elkaars standpunten’, aldus Wigbers. ‘Al tijdens de planvorming was er een breed gedragen consensus over de stedenbouwkundige invulling.’

Draagvlak Gedurende het gehele proces is er veel aandacht voor de buurtbewoners geweest en zijn zij in verschillende stadia bij de planvorming betrokken. Zo zijn er klankbordbijeenkomsten geweest om de opinie uit de buurt te inventariseren. En verder wordt er een inspraaktraject op touw gezet over de inrichting van de openbare ruimte. Dit leidt tot een aantal keuzes die door de buurtbewoners zelf in een later stadium kunnen worden ingevuld.

Hoewel er evenveel meningen als mensen zijn, hebben zich tijdens dit traject geen noemenswaardige problemen voorgedaan. ‘In de toekomst willen we ook de mening van de schoolgaande kinderen laten meewegen in de keuze voor speeltoestellen,’ illustreert Wigbers. ‘Zo ontstaat het nodige draagvlak onder de omwonenden en gaan de plannen ook bij hen leven.’

De vernieuwing van het winkelcentrum Hart van Hoograven in de Utrechtse wijk Hoograven-Tolsteeg is van start gegaan.

proces

27

Amsterdam, Plein ’40-’45

Met horten en stoten De omgeving van Plein ’40-’45 in Amsterdam-West was hard toe aan een kwaliteitsimpuls. Door een versnipperd voorzieningennetwerk en winkelaanbod voldeed het niet meer aan de eisen van vandaag de dag, waarin juist behoefte bestaat aan concentratie en onderlinge samenhang. Stadsdeel Geuzenveld-Slotermeer nam het initiatief tot de realisatie van een centrum dat functioneert als hét hart van de wijk. Het aanbod in het winkelcentrum is echt op de gebruiker afgestemd.

Het winkelgebied strekte zich – vóór de stedelijke vernieuwingsaanpak – uit over Plein ’40-’45, Burgemeester De Vlugtlaan en Slotermeerlaan. Dit leidde tot een gebrek aan samenhang en onderlinge verbinding in het openbare gebied. Bouwfonds MAB Ontwikkeling ontwikkelde in samenwerking met het stadsdeel en Dura Vermeer Bouw een aantrekkelijk stadsdeelcentrum, met 12.000 vierkante meter winkeloppervlak en een parkeervoorziening met 512 plaatsen. Boven het winkelcentrum zijn 73 koopappartementen gerealiseerd. In de herontwikkeling van Plein ’40-’45 is ook een gracht geïntegreerd: de Van Tienhovengracht. ‘Er is horeca op en langs het water gesitueerd en er is een fietspad langs de gracht aangelegd,’ vertelt Jack de Vreede, senior marketingmanager van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. ‘Het gehele gebied heeft hiermee een kwaliteitsimpuls gekregen.’ Kwaliteit stond bij deze integrale gebiedsontwikkeling altijd voorop. De inrichting van het gebied en de architectuur – van de hand van OIII Architects uit Amsterdam – zijn daarop aangepast.

Op één lijn De samenwerking tussen de verschillende partijen verliep soepel. ‘De gemeente had hierin een belangrijk aandeel’, legt Klaas Goossensen, senior ontwikkelingsmanager van Bouwfonds MAB Ontwikkeling uit. ‘Er was al heel veel voorwerk gedaan, waardoor alle betrokkenen vrijwel op dezelfde lijn zaten.’

Gedurende de planvorming liep men tegen een aantal eigendomswijzigingen aan, waardoor het oorspronkelijke plan geen doorgang kon vinden. Dit heeft tot enig oponthoud geleid, waardoor het

proces volgens beiden met horten en stoten verliep. ‘We hebben toen een alternatief plan moeten ontwikkelen om het probleem van de eigendomswijzigingen te omzeilen,’ aldus Goossensen. ‘In het nieuwe plan werd de Van Tienhovengracht betrokken.’ Uiteindelijk is het eigendom van de panden in kwestie in handen gekomen van ING Real Estate. Daarmee werd ingestemd met het oorspronkelijke plan, mits de ontwikkeling van de gracht uit het nieuwe plan daarin werd meegenomen. ‘Je zou dus kunnen zeggen dat het winkelcentrum er door voortschrijdend inzicht alleen maar op vooruit is gegaan,’ stelt De Vreede tevreden vast. De realisatie heeft ongeveer acht jaar geduurd en het hernieuwde winkelcentrum opende in 2001 deuren.

Sterk gericht op bewonersprofiel Bijzonder aan Plein ’40-’45 is dat het aansluit op de wensen van de belangrijkste doelgroep, de buurtbewoners. ‘Dat bleken voornamelijk ouderen en mensen van allochtone afkomst te zijn, met een lagere mobiliteit en een lager bestedingsniveau,’ zegt Goossensen. Bouwfonds MAB Ontwikkeling heeft vervolgens een onderzoek laten uitvoeren naar het consumptie- en bestedingspatroon, om vast te stellen waaraan op die plek behoefte bestond.

Een brancheselectiecommissie – waarin het stadsdeel, de Kamer van Koophandel, Bouwfonds MAB Ontwikkeling en enkele ondernemers zitting hadden – stelde uiteindelijk de branchering en segmentatie van de winkels samen. ‘Het aanbod is op die manier echt op zijn gebruikers afgestemd,’ legt Goossensen uit. ‘Met als gevolg dat er een plek is ontstaan waar men elkaar in een sociaal veilige omgeving kan ontmoeten.’

Het winkelcentrum Plein ’40-’45 kan sinds de opening in 2001 met recht het hart van de wijk worden genoemd.

28

proces

Amsterdam, August Allebéplein

Noodzaak van tijdelijke investeringen Het winkelcentrum aan het August Allebéplein in de Amsterdamse Westelijke Tuinsteden lag er een aantal jaren geleden troosteloos bij. Inbraken en overlast waren er aan de orde van de dag. Voor het stadsdeel Slotervaart-Overtoomse Veld betekende dit aanleiding om het Ondernemersplatform Stedelijke Vernieuwing (OPS) te benaderen met het verzoek om mee te denken over het verbeteren en versterken van de winkelstructuur. Als deelnemers van het OPS hebben Bouwfonds MAB en Ahold Vastgoed vervolgens in 2002 samen het initiatief genomen tot een tijdelijke investeringsimpuls op het plein.

In samenwerking met het stadsdeel werden onder andere een tweede supermarkt in een tijdelijk gebouw en een extra parkeervoorziening op het plein gerealiseerd. Inmiddels is ook een nieuw politiekantoor op het plein gebouwd. Het stadsdeel heeft het plein opnieuw ingericht en zorgt voor intensief beheer. De realisatie van een tijdelijk gebouw voor een tweede supermarkt was bedoeld als een impuls vooruitlopend op de definitieve herontwikkeling van het plein. ‘De noodzaak hiertoe was groot’, vertelt Renée Schoonbeek, ontwikkelingsmanager van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. ‘Als er toen niet was ingegrepen, was het plein verder afgegleden, met als gevolg dat ondernemers zich uit het gebied zouden terugtrekken. De verschraling van het winkelaanbod gaat uiteindelijk ten koste van de leefbaarheid van de wijk.’

‘Met deze tijdelijke investeringsimpuls zijn we er zeker nog niet’, aldus Schoonbeek. ‘We moeten proberen het gevoel van urgentie vast te houden.’ De tussenoplossing moet niet alleen voorkomen dat ondernemers hun biezen pakken en de buurteconomie langzaam doodbloedt, maar vormt tevens aanjager voor de sociale, fysieke én economische verbetering van de omgeving. ‘Ondernemen doet ondernemen’, legt Schoonbeek uit. `Er worden zo ook kansen gecreëerd voor startende ondernemers.’ Na deze eerste stap moet de tweede slag nog geslagen worden. En daar wordt hard aan gewerkt. Stadsdeel Slotervaart-Overtoomse Veld heeft in samenwerking met de marktpartijen en woningcorporatie Far West een stedenbouwkundig plan opgesteld voor het August Allebéplein.

Hierin wordt de winkelfunctie flink versterkt en gekoppeld aan een voorzieningenplein, met onder andere een bibliotheek en zorg/ welzijnscluster. Daarnaast is er plaats voor koop- en huurappartementen voor ouderen. De Architekten Cie. heeft de basis gelegd voor het uitwerkingsplan voor de definitieve invulling van het winkelplein. De realisatie van het gehele plan zal naar verwachting in 2010 gereed zijn.

Moeite waard In 2000 is er vanuit de overheid beleid ingezet op stedelijke vernieuwing, waarbij drie belangrijke pijlers werden onderscheiden: een sociale, fysieke en economische. Vooral met de economische pijler was weinig ervaring. Daarom richtte het bedrijfsleven, met onder andere Bouwfonds MAB, het Overleg Platform Stedelijke vernieuwing (OPS) op. Vanuit verschillende disciplines leverden de deelnemers van OPS hun bijdrage aan visieontwikkeling op het vlak van integrale stedelijke vernieuwing. In dat kader vormde het August Allebéplein als een voorbeeldproject. ‘Deze kennisontwikkeling is zeker waardevol geweest’, blikt Schoonbeek terug. Hoewel het OPS niet meer als zodanig bestaat, staan de doelstellingen van het platform nog steeds overeind. ‘Op zoveel plekken in Nederland zijn vergelijkbare wijken te vinden met een vergelijkbare opgave.’ De gedachte achter het OPS is gelukkig niet verloren gegaan: het kenniscentrum voor stedelijke vernieuwing KEI heeft het initiatief overgenomen en zal ervoor blijven pleiten om ook in de economie van wijken te blijven investeren.

Tijdelijke investeringen kenmerken de aanpak bij het August Allebéplein. De nijpende situatie vroeg om tijdelijke investeringen.

proces

29

mte ku enbare re ruimt openb e kunst bare ru unst in mte ku enbare re ruimt openb e kunst bare ru unst in mte ku enbare re ruimt openb e kunst bare ru unst in mte ku enbare re ruimt openb e kunst bare ru unst in mte ku b

> Kunstenaar: Henk Visch Kunstwerk: Secret lives in a public body, 2001 Materiaal: brons Afmeting: hoogte 150 cm Aangekocht in: 2002 Geplaatst in: 2003 Locatie: Parkeergarage onder winkelcentrum Westerhaven in Groningen stad

30

kunst in de openbare ruimte

mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar enbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in d re ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de op openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst e kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare bare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de unst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruim mte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbare ruimte kunst in de openbar b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d b i t k ti d

kunst in de openbare ruimte

‘Net als je denkt dat je het begrijpt, zie je weer wat nieuws’ auteur Saskia van der Kam beeld Rogier Alleblas

Naast de glimmende auto’s in parkeergarage Westerhaven in Groningen staat het meer dan levensgrote beeld van Henk Visch. ‘Het past precies in één parkeervak’, zegt Ankie Boomstra, coördinator kunstopdrachten en beeldbeheer van de stad Groningen. ‘Henk Visch was dan ook direct enthousiast over de plek die we hadden uitgezocht.’

Meestal geeft Groningen kunstenaars een opdracht om een werk te maken voor een bepaalde plek in de stad. ‘Maar dit beeld van Visch vonden we zo mooi dat we besloten het te kopen. In de zes jaar dat ik hier werk is dat de enige keer geweest’, vertelt Boomstra. ‘Ik zag het beeld voor het eerst op een tentoonstelling in Arnhem. Het stond daar bovenop het dak van een parkeergarage, op een parkeerplaats, precies zoals nu. Ik vond dat zo’n rare ervaring. Ik was gelijk verkocht. Toen we in Groningen een tentoonstelling organiseerden over figuratieve kunst, besloten we Visch hierheen te halen. Weer werd ik geraakt door het beeld. Gelukkig was ik niet de enige en we besloten het aan te kopen voor de stad.’

Verkeerde been Secret lives in a public body is de titel van het werk. Het verbeeldt een man die lijkt te kruipen. Het oeuvre van Visch kenmerkt zich vooral door raadselachtigheid. Dit wordt vaak nog eens versterkt door de titels.

Ook deze titel is weer bijzonder. Bedoelt Visch met het openbare lichaam zijn beeld of de plek waar het staat? En wat zijn die geheimen?

Boomstra: ‘En wat ik ook zo mysterieus aan het beeld vind, is dat het aan de ene kant iets heel algemeens heeft: een figuur van een man zonder specifieke aanduidingen van leeftijd of beroep. En aan de andere kant iets heel uitgesprokens en individueels: de figuur heeft een behoorlijk vreemd hoofd met priemende ogen en hij kruipt heel merkwaardig.’ De werken van Visch hebben altijd verschillende lagen.

‘Net als je denkt dat je het begrijpt, zie je weer wat nieuws. Zo heeft het beeld iets terloops, alsof het er toevallig staat. Maar wie er langer naar

kijkt zou zich kunnen afvragen waarom er naast zijn snelle auto eigenlijk een beeld staat van een man die zich op de allerlangzaamste manier voortbeweegt. En dat vind ik nou zo intrigerend.’

Verborgen Het beeld is zo neergezet dat het ook van buiten de parkeergarage is te zien. Tijdens de openingstijden van de garage kunnen voorbijgangers er ook even naartoe lopen. ‘Maar het staat zo wel een beetje verdekt opgesteld. Mensen moeten extra moeite doen om het te vinden.

Daarom hebben we het opgenomen in onze kunstroute en expres dit beeld op de cover van het boekje gezet. Om mensen uit te nodigen op zoek te gaan naar dit geheim.’ Met de parkeergarage heeft de gemeente afgesproken dat het beeld er in elk geval drie jaar mag staan. ‘We gaan binnenkort op zoek naar een nieuwe locatie. Boven de grond, maar natuurlijk wel weer op een parkeerplaats.’

Henk Visch in de Bouwfonds kunstcollectie In 1981 opende de eerste solotentoonstelling van Henk Visch (1950, Eindhoven). Al snel werd hij erkend door de kunstwereld. Zeven jaar later werd zijn werk op de belangrijke tweejaarlijkse Biënnale in Venetië getoond. Bouwfonds verwierf een jaar later een sculptuur van Visch.

De kunstenaar werd samen met een aantal van zijn generatiegenoten gerekend tot de stroming Nieuwe Beeldhouwkunst. Dit was een brede Europese stroming die zich kenmerkte door een afkeer van de heersende abstracte beeldhouwkunst. Bouwfonds kocht in 1992 en in 1995 opnieuw beelden aan van Visch. De laatste aankoop is zeer verwant met het beeld in de parkeergarage in Groningen. Deze gestileerde mensfiguren zijn een terugkerend element in het oeuvre van Visch.

Henk Visch is niet alleen beeldhouwer, maar ook tekenaar en drukker.

Over de Bouwfonds kunstcollectie De Bouwfonds kunstcollectie behoort tot de top 10 van Nederlandse bedrijfscollecties en kan terugblikken op dertig jaar verzamelgeschiedenis. De verzameling telt op dit moment circa 1.800 schilderijen, beelden, foto’s, video’s, grafiek en toegepaste kunst.

Gegevens beeld Henk Visch uit de Bouwfonds kunstcollectie Kunstenaar: Henk Visch Kunstwerk: zonder titel, 1995 Materiaal: brons Afmeting: 126,5 x 30 x 19 cm In de Bouwfonds kunstcollectie sinds: 1995 Locatie: Hoofdkantoor Bouwfonds te Hoevelaken

kunst in de openbare ruimte

31

verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh uizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen erhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhui zen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen v huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize n verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen ver huizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuize verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verhuizen verh i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i h i

verhuizen Amsterdam ➔ Amsterdam

Wonen in herinneringen auteur Saskia van der Kam beeld Don Wijns

Voor één keer zou deze rubriek een andere naam moeten dragen. In plaats van ‘verhuizen’ past ‘nog nooit verhuisd’ eigenlijk beter bij David en Thomas Wijns. David is negentien jaar en studeert Vormgeving, Design en Architectuur in Utrecht en Thomas (18) zit sinds twee jaar op de hotelschool in Amsterdam. David en Thomas zijn broers en wonen samen in een heel bijzonder studentenhuis: hun ouderlijk huis.

De luxe keuken verraadt direct dat dit geen doorsnee-studentenhuis is.

‘Ja, dat was wel mazzel, die keuken konden mijn ouders niet meenemen. Nu hebben wij een mooie oven, een vaatwasser, twee koelkasten en een vriezer. Welke arme student heeft dat nou?’, grijnst Thomas niet geheel zonder trots. Begin dit jaar zijn de ouders van David en Thomas verhuisd. Ze wonen nu om de hoek in een nieuwbouwwoning. ‘Omdat ze zo dichtbij wonen, is het heel geleidelijk gegaan. Geen grote verhuiswagens, maar ze namen steeds wat mee. Ze hebben veel voor ons laten staan, maar alle mooie meubels hebben ze meegenomen’, lacht David.

School Vier jaar voordat David geboren werd, vond zijn vader een ruim atelier in een schoolgebouw uit het begin van de twintigste eeuw. Het was een ruimte met een klaslokaal, een opslag en een stuk gang met wc. Dit beviel het jonge stel zo goed dat ze besloten om er ook te gaan wonen.

Met wat aanpassingen creëerden zij 150 vierkante meter woon- en werkoppervlak; genoeg voor een heel gezin. David en Thomas wonen hier dus al hun hele leven. ‘Hier liggen al onze herinneringen. Van het enorme schoolplein hebben we onze tuin gemaakt. Daar speelden we vroeger altijd op de oude speeltoestellen’, vertelt Thomas. ‘En die paasboom’, David wijst naar een acht meter hoge boom in de tuin, ‘die hebben wij geplant toen we klein waren, dat was toen gewoon een tak.’

32

verhuizen

Het oude gebouw heeft allemaal bijzondere hoekjes en kamers. De hoge ruimtes zijn in de loop der tijd opgedeeld met extra verdiepingen.

Kleine trappetjes leiden naar de verschillende kamers, waardoor de plattegrond op het eerste gezicht lastig te vatten is. ‘Voor ons is dit juist heel gewoon’, zegt David. ‘Vriendjes vonden het vroeger ook heel speciaal om bij ons te logeren en spelen. Verstoppertje gaat goed met al die spannende hoekjes en toen we ouder werden, gaven we vaker grote feesten in het atelier of in de tuin.’

Eten Het grootste verschil is dat de jongens nu echt het rijk alleen hebben.

De ouderlijke slaapkamer is nu Davids domein. Samen met een vriend heeft hij de lila muur voorzien van een levensgrote graffititekening.

‘We kunnen nu doen en laten wat we willen, en vooral ook hoe láát we dat willen. Al heb ik nu minder behoefte om door de week uit te gaan’, merkt Thomas op. David: ‘Al is het wel even wennen dat de ijskast niet standaard gevuld is. En dat je alle troep die je maakt ook zelf weer op moet ruimen. Gelukkig wonen onze ouders om de hoek dus als onze ijskast leeg is, kunnen we daar lekker eten.’ Thomas: ‘We hebben ze eigenlijk nog steeds niet uitgenodigd om een keer bij ons te komen eten; moeten we binnenkort misschien toch maar eens doen.’

100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 10 nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wone winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken wi jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 10 nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wone winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken wi jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 10 nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wone winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken wi jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 10 nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wone winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken wi jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 10 nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wone winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken wi jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 10 nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wone winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken wi jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 10 nen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wone winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken wi jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaa 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 100 jaar wonen werken winkelen 10 k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j k i k l 100 j

100 jaar wonen werken winkelen

De ultieme scheiding van wonen en werk De auto heeft het in menige Vinex-wijk gewonnen van het openbaar vervoer – dergelijke berichten keren regelmatig terug in de media. Vooral tweeverdieners zijn geneigd twee auto’s te nemen, omdat ze hun woning juist hebben uitgekozen als middelpunt tussen twee werkplaatsen.

Alleen het kind blijft achter in de crèche; vader en moeder vertrekken van daaruit ’s morgens twee verschillende kanten uit. Het is een realiteit die aan Japan doet denken, waar de centrale kinderopvang de enige ‘werkplaats’ in de wijk is; de werkende mens wordt voor het opgroeiende kind een abstractie. Dat is iemand die ergens anders en vooral ver weg iets onzichtbaars verricht.

De scheiding van werk en wonen is de afgelopen decennia alleen maar toegenomen, omdat de overheid bedrijven heeft aangemoedigd zich op parken langs de snelwegen te concentreren. De snelweg is zo in een kleine tien jaar tijd opgeklommen tot de nieuwste werkstad, een plek zonder eigenschappen, waar een restaurant of café aan een gezellig plein hoegenaamd ontbreken. Hoewel, ook dat is aan het veranderen.

Je kunt tegenwoordig een filmpje pakken in een geluidswal (Ede), een auto kopen in een glazen cockpit (A2, Leidsche Rijn) of je een pak laten aanmeten (bij Suit Supply boven de A4). Dat brugrestaurant bij Schiphol is een fenomeen op zich. Wie hier op een doordeweekse dag binnenstapt, weet waar de werkende mens luncht en vergadert. Restaurants zijn voorhanden op alle niveaus: voor truckers, vertegenwoordigers en voor kleine ondernemers die er hun laptop openklappen. Volkomen begrijpelijk dat men hier afspreekt, want je zult als werkende mens maar verstrikt raken in de nauwe autovijandige straatjes van de binnensteden.

Vinex en snelweg hebben in een rap tempo Nederland uit elkaar getrokken, terwijl je het tegendeel – verbinding, schakeling – zou

verwachten. Hoewel ze dichtbij de oude kernen liggen, scheidt in veel gevallen de snelweg de Vinex-wijk van de historische binnenstad.

Leidsche Rijn, Vathorst en IJburg, om de drie grootste Vinex-wijken te noemen, zijn kernen op zichzelf: wie niet in de binnenstad hoeft te zijn, scheurt meteen met zijn wagen de snelweg op. Ik durf te wedden dat een bewoner van Leidsche Rijn zich geen Utrechter noemt, laat staan voelt.

Utrecht is alleen de plaats waar je werkt of uitgaat. In de Vinex-wijk slaap je en laat je de kinderen opgroeien, langs de snelweg werk je en de historische stad is bedoeld om je te vermaken: dat is het schisma van de eenentwintigste eeuw.

Had het openbaar vervoer een trait d’union kunnen zijn tussen deze functies? Vermoedelijk wel – dat zoiets niet is gebeurd, is een gemiste kans. Waarom is er geen people mover (een onbemand voertuig) aangelegd tussen de woonwijk en het dichtstbijzijnde station, voorzien van internet, krant en vouwfiets-depot? Dan had de werkende mens een gezicht gekregen, was er een soort gemeenschapsgevoel in een rijdende communitycenter ontstaan van allemaal forensen op weg naar hun werk. Vroeger werden zo busjes met bouwvakkers naar de bouwplaats geregeld.

Dat er behoefte is aan een ontmoetingspunt in deze gesegregeerde samenleving, is zonneklaar. Ergens, al is het maar in het brugrestaurant, moeten forensen elkaar kunnen treffen. Op Utrecht Centraal is zo’n centrale voorziening bezig een succes te worden. Daar kan de nieuwe nomade in een etablissement vergaderen, koffiedrinken, internet raadplegen en op zijn laptop werken. Tijd om te drinken, te werken en vul maar in, zo heet het initiatief. Want aan tijd en plaats heeft de forens misschien wel het meeste gebrek. ✏ naw@bouwfonds.nl

auteur Jaap Huisman

100 jaar wonen werken winkelen

33

Ton Hooijmaijers, Gedeputeerde Ruimtelijke Ordening van de Provincie Noord-Holland

34

programma

programma

Bouwen in de Haarlemmermeer/Bollenstreek

Ontwikkelingen in een complexe omgeving auteur Suzanne Witteman beeld Ineke Oostveen, Peter van Breukelen

De kaarten lijken geschud. Volgens de gebiedsuitwerking Haarlemmermeer/ Bollenstreek is er in de regio tot 2030 ruimte voor 12.900 nieuwe woningen in het buitengebied en nog eens 11.700 woningen binnenstedelijk. De provincies Noorden Zuid-Holland, maar ook de gemeenten, marktpartijen en maatschappelijke organisaties, hebben zich over de gebiedsuitwerking gebogen. Het woord is nu aan minister Dekker en de Tweede Kamer, maar zoals de Noord-Hollandse gedeputeerde Hooijmaijers zegt: ‘Deze uitwerking is voor dit moment het hoogst haalbare.’

In de Nota Ruimte gaat bijzondere aandacht uit naar Schiphol en omgeving. Waar veelal het ruimtelijkeordeningsbeleid flink is gedereguleerd, heeft het rijk bij dit gebied nog een sterke bemoeienis. Ruimte vinden voor wonen en werken, maar ook voor natuur, water en recreatie en infrastructuur in deze toch al zo dichtbevolkte regio, is een ware puzzel. Om een indruk te geven van de woningbouwopgave: in de noordvleugel van de Randstad moeten de komende decennia 150.000 nieuwe woningen worden gebouwd. Haarlemmermeer is op korte termijn dé aangewezen regio om aan een gedeelte van dit immense aantal woningen plaats te bieden. Ton Hooijmaijers is gedeputeerde Ruimtelijke Ordening van de provincie Noord-Holland en kent deze aantallen: ‘In de omgeving van Schiphol zijn de meeste arbeidsplaatsen te vinden. De economische positie van die regio wordt almaar

versterkt én dus is er een grote vraag naar woningen. Terwijl de ruimtelijke beperkingen juist hier, in verband met de aanwezigheid van de luchthaven, groot zijn.’

Terug naar realiteit Het manifeste rijksbeleid komt met name tot uitdrukking in de visie op de toekomst van Schiphol. Het rijk heeft de mogelijke groei van de luchthaven hoog op de agenda staan.

Om het aantal inwoners dat last heeft van het vliegverkeer te beperken, is afgesproken dat binnen zogenoemde 20 Ke-geluidscontouren (grens ten aanzien van geluidsoverlast van vliegverkeer) woningbouw geen optie is.

Daarbovenop is in de Nota Ruimte een drietal gebieden aangewezen waar een bouwrestrictie geldt. Hoofddorp-West was een van deze ‘cirkels’ op de kaart. Het vinden van een plek voor tien- tot twintigduizend woningen in de

‘De economische positie van de regio Schiphol wordt alsmaar verstekt’

Haarlemmermeer/Bollenstreek was ‘onbegonnen werk zolang deze restrictie nog zou gelden’, aldus Friso de Zeeuw, directeur nieuwe markten van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. ‘Het is dan ook een terugkeer naar de realiteit, dat de cirkel nu van de kaart is waardoor woningbouw in Hoofddorp-West mogelijk is.’ Hooijmaijer sluit zich aan bij De Zeeuw en benadrukt dat ‘het aantal van 150.000 woningen bij lange na niet wordt gehaald als de minister niet ook de bouwrestricties bij de Amstelveense Legmeerpolder en Noordwijkerhout laat vallen.’

Meer dan wonen alleen De opdracht van minister Dekker voor het opstellen van de gebiedsuitwerking heeft gedeputeerde Hooijmaijers met open armen aanvaard. ‘Al is het maar omdat het niet goed zou zijn als er over de toekomst van ons gebied wordt beslist zónder ons. Mijn collegagedeputeerde Asje van Dijk heeft het in Zuid-Holland wat moeilijker gehad om het college van het nut te overtuigen, maar uiteindelijk hebben zij de opdracht ook aangenomen.

programma

35

Wij waren er beiden voorstander van om gezamenlijk alle mogelijkheden in kaart te brengen. En als buren hebben wij natuurlijk ook veel met elkaar te maken. Zo heeft de Haarlemmermeer bijvoorbeeld veel overloop van woningzoekenden uit de Bollenstreek.’

De gebiedsuitwerking ging overigens verder dan alleen het in kaart brengen van ruimte

gezamenlijk advies over de mogelijke integrale ruimtelijke indeling voor het gebied. Niet alleen namen de twee provincies, de gemeenten Haarlemmermeer en Bennebroek, de regio Holland Rijnland als vertegenwoordiger van de bollengemeenten en het Hoogheemraadschap van Rijnland deel aan de gebiedsuitwerking, maar hebben ook maatschappelijke

‘Gezamelijk een visie op de regio ontwikkelen biedt meer kansen’ voor wonen. Ook het versterken van de ruimtelijke kwaliteit van het landschap, het zeker stellen van de benodigde ruimte voor waterberging, het behoud van het bollencomplex maar ook het vergroten van mogelijkheden voor recreatie maakten onderdeel uit van het totaal. Uitgangspunt was dat de uitkomsten van de gebiedsuitwerking moeten passen binnen het huidige beleid voor Schiphol, het Groene Hart, strategisch groenproject Haarlemmermeer, de richtlijnen luchtkwaliteit en het Pact van Teijlingen. Met recht een complexe opgave.

Compensatie bollengrond De burgemeester van Katwijk, Jos Wienen, is als vertegenwoordiger vanuit de regio Holland-Rijnland bij het proces betrokken.

‘De regio Holland-Rijnland was in eerste instantie helemaal niet blij met de opdracht van de minister’, blikt Wienen terug. ‘Het behouden van de ruimte voor bollenteelt staat bij ons centraal. Wij waren verheugd toen in de Nota Ruimte de toekomst van greenport Bollenstreek veilig werd gesteld. De verbazing was dan ook groot toen vervolgens met de gebiedsuitwerking de regio toch weer voor grootschalige verstedelijking in aanmerking leek te komen. Wij hebben dan ook een randvoorwaarde gesteld voor onze deelname: alle bollengrond waar woningbouw in de uitwerking gepland staat, moet elders in onze regio worden gecompenseerd. Omdat hierdoor het totale oppervlakte voor de bollenteelt gelijk blijft, krijgt de bollenteelt duidelijk de prioriteit boven verstedelijking. Dat dit door de andere deelnemers is geaccepteerd, maakte dat bij ons de scepsis verdween. Gezamenlijk een integrale visie op de regio ontwikkelen, biedt natuurlijk ook voor ons de nodige kansen.’

Mogelijkheden De uitkomst van de gebiedsuitwerking Haarlemmermeer/Bollenstreek is nu een

36

programma

organisaties en marktpartijen meegedacht.

De uitkomsten zijn bekend. Tot 2030 is er ruimte gevonden voor 12.900 woningen buitenstedelijk, waarvan het merendeel (10.000) in de westflank van de Haarlemmermeer moet komen. De overige woningen (2.900) zijn gepland in de Bollenstreek, waarbij de moduleaanpak van het offensief van Teylingen uitgangspunt is. Binnenstedelijk is het mogelijk om 11.700 woningen te ontwikkelen; in de Haarlemmermeer 5.000 extra woningen en in de Bollenstreek 6.700, waarvan overigens 4.000 al in de huidige plannen zijn opgenomen.

en er geen reserveruimte is.’ De Zeeuw twijfelt met name over het aantal van 2.900 woningen in de Bollenstreek. ‘Dit aantal is zeer krampachtig te noemen. De Bollenstreek is als het gaat om vernieuwing zeer behoudend, en de uitkomst is dan ook niet meer dan een verdienstelijke poging. Maar’, voegt De Zeeuw er in één adem aan toe, ‘er staan zeker ook wel positieve onderdelen in. Zo zijn de ideeën om een aantal transportbedrijven in Hillegom te verplaatsen naar de A4 om ruimte te maken voor woningbouw, positief te noemen. Maar het is nog niet gelukt om echt een antwoord te vinden op de verrommeling van het landschap.

Er is in de bollenstreek echt landschappelijke winst te behalen, maar dan moet de lobby vanuit de bollen minder de hoofdrol spelen.

Het gebied zet zichzelf feitelijk voor een paar hyacinten op slot.’

Creatieve oplossingen ‘De hyacintenteelt is de meest rendabele van de bollenteelt,’ reageert Wienen op De Zeeuw.

‘Over de grote economische betekenis van de bollenteelt gaan we de discussie niet meer aan.

Wij willen het centrum van de handel blijven en daarmee onze positie in de totale bollenteelt behouden. En bovendien is de bollenteelt in onze regio recreatief voor Nederland erg belangrijk. De Keukenhof blijft in het voorjaar

‘De Bollenstreek zet het behouden van de ruimte voor bollen centraal’ Op het gebied van waterberging beschrijft de gebiedsuitwerking dat een miljoen kubieke meter piekberging en twee miljoen kubieke meter seizoensberging mogelijk is in het zuidwesten van de Haarlemmermeerpolder, het laagste deel van de polder. Verder worden in de gebiedsontwikkeling voorstellen gedaan voor een landschappelijke kwaliteitsverbetering en het verbeteren van recreatiemogelijkheden.

Op slot Zoals vaak met dit soort plannen, zijn de meningen over de uitkomst ook bij deze gebiedsuitwerking verdeeld. Vooral over de aantallen woningen bestaat verschil in visie.

De Zeeuw vindt de uitkomst van 12.900 woningen ‘zeker aan de lage kant. Dit aantal impliceert dat ze er niet helemaal zijn uitgekomen en er een duidelijke spanning blijft.

Zeker omdat we nu al weten dat niet alle aangewezen projecten worden uitgevoerd

één van de grootste toeristische trekkers.

Ik zeg niet dat het gemakkelijk zal zijn om daadwerkelijk ruimte te vinden voor die 2.900 woningen.

Een aantal grote locaties is aangewezen (Noordwijk, Noordwijkerhout en Hillegom op langere termijn) en verder zoeken we plaatselijk naar ruimte voor kleine aantallen.

In de zoektocht naar locaties stond een station in Noordwijkerhout in het programma.

‘Nee’, hebben wij gezegd, ‘dit sluit niet aan bij onze visie’. Wij willen geen ‘bollenstad’ worden! Een nieuw station zorgt voor een te grote verstedelijking. Maar dat betekent niet dat we het gebied op slot zetten voor een paar hyacinten. Wij dagen ontwikkelaars uit om met creatieve oplossingen te komen om te bouwen in en aan een uniek landschap. Het gaat om het benutten van creativiteit en op zoek te gaan naar wat wel kan binnen de gestelde uitgangspunten.’

Jos Wienen, Burgemeester van Katwijk

programma

37

Friso de Zeeuw, Directeur Nieuwe Markten Bouwfonds MAB Ontwikkeling

38

programma

‘Goede bereikbaarheid van de regio is essentieel voor een aantrekkelijk vestigingsklimaat’ Infrastructuur In Noord-Holland vormden de aantallen woningen niet het hete hangijzer, maar ook Hooijmaijers heeft in de gebiedsuitwerking een onderdeel waarbij hij, zoals hij zelf zegt, zijn poot stijf zal houden. ‘Goede bereikbaarheid van de regio is essentieel voor een aantrekkelijk vestigingsklimaat voor wonen, werken en recreëren. Alle voorgestelde ontwikkelingen zijn alleen mogelijk als het rijk financieel bijspringt om ook de infrastructuur te verbeteren. Een investering van een miljard euro is nodig om de druk op ons wegennet, die toch al groot is, te verlichten. Het hoofdwegennet moet geoptimaliseerd en beter ontsloten worden en ook moeten de provin-

ciale wegen verbeteren. Dit is echt een harde voorwaarde: zo niet, dan niet.’

Hoe nu verder?

De kaarten liggen op tafel en de vraag of en waar woningbouw in de Haarlemmermeer/ Bollenstreek kan plaatsvinden is nu in de gebiedsuitwerking beantwoord. Provinciale Staten en Gedeputeerde Staten van de provincies Noord- en Zuid-Holland hebben inmiddels met de voorstellen ingestemd.

Nu is de minster aan zet. Hooijmaijers: ‘Deze uitkomst van de gebiedsuitwerking is op dit moment het hoogst haalbare. De minister en vervolgens de Tweede Kamer moeten beseffen dat de regio een maximale inspanning heeft

verricht en dat de tijd rijp is voor een volgende stap.’ Het huidige beleid moet op bepaalde punten worden aangepast. Om een indicatie te geven: zonder aanpassingen van het huidige beleid kunnen er maar 2.300 woningen bijkomen. Voor de overige 11.000 woningen in het buitengebied moeten streek- en bestemmingsplannen worden aangepast. De realisatie van de duizenden woningen is alleen mogelijk wanneer alle betrokken partijen zich hiervoor inzetten.

Op www.gebiedsuitwerking.nl leest u alles over de Gebiedsuitwerking Haarlemmermeer/ Bollenstreek en de laatste stand van zaken. ✏ naw@bouwfonds.nl

De weg vrij voor ontwikkeling Hoofddorp-West is een van de locaties die in de gebiedsuitwerking Haarlemmermeer/ Bollenstreek is aangewezen als nieuwbouwlocatie. Omdat het de Schipholregio betreft, omschrijft de Nota Ruimte een aantal beperkende maatregelen. Binnen de 20Ke-geluidscontour mag er geen grootschalige woningbouw meer plaatsvinden. Dat geldt ook voor een aantal gebieden die direct gelegen zijn aan die 20Ke-geluidscontour.

Hoofddorp-West was een van deze gebieden en leek op deze manier uitgesloten als uitleggebied. Als gevolg van de evaluatie van de Schipholwet, is deze bouwbeperkende restrictie komen te vervallen. Dat deze cirkel van de kaart is, maakt de weg vrij om de locatie Hoofddorp-West de komende jaren te ontwikkelen.

Bouwfonds MAB Ontwikkeling is samen met Bouwmaatschappij Verwelius de grootste grondeigenaar in Hoofddorp-West en daarmee trekker van de ontwikkeling. Rein Willems, regiodirecteur Noord-West, is tevreden met het verdwijnen van de cirkel van de kaart bij HoofddorpWest. ‘Niet alleen omdat wij daar nu mogelijkheden krijgen om te ontwikkelen, maar ook omdat het gewoon noodzakelijk is voor het gebied. Zonder Hoofddorp-West kan nooit tegemoet worden gekomen aan de woningbehoefte.’

Bouwfonds MAB was vanaf het begin fel tegenstander van de restrictieve maatregelen in de Nota Ruimte, waarin de geluidshindercontour rondom Schiphol aanzienlijk werd uitgebreid. Om dit te bewijzen, heeft Bouwfonds op eigen initiatief in 2004 in samenwerking met Ymere een studie uitgevoerd naar de mogelijkheden in de Haarlemmermeer. Deze studie met de naam ‘Wat kan er nog in de Haarlemmermeer’ heeft een aanzet gegeven voor een discussie en was tevens aanleiding om Bouwfonds MAB uit te nodigen mee te denken bij het opstellen van de gebiedsuitwerking.

Rein Willems kijkt terug op een geslaagd proces. ‘De provincie NoordHolland heeft als trekker van het proces de rol voortvarend opgepakt.

In zeer korte tijd is met een breed scala aan partijen toegewerkt naar een gedragen plan.’

Het opstellen van de gebiedsuitwerking was in de ogen van Willems zeker nodig: ‘De woningbehoefte in de noordvleugel van de Randstad is groot. Almere is op korte termijn nog niet klaar voor een schaalsprong. De infrastructuur is daar nog niet op orde. In en rondom de Haarlemmermeerpolder ligt die infrastructuur er wel en dit maakt dit gebied op korte termijn geschikt voor woningbouw. Daarvoor is de locatie Hoofddorp-West essentieel. Dit is het hoogste punt in de polder en ook daarom geschikt als woongebied. Het zal niemand verbazen dat het verdwijnen van de cirkel van de kaart bij ons als goed nieuws is ontvangen.’

De plannen voor de locatie Hoofddorp-West bevinden zich nog in de eerste fase. Willems: ‘Er zijn veel grondeigenaren en met hen voeren we nu overleg. Verder speelt natuurlijk ook de gemeente Haarlemmermeer een belangrijke rol. De eerste formele gesprekken worden opgetuigd en mijn indruk is dat de gemeente de ontwikkeling van Hoofddorp-West positief tegemoet ziet. Ze hebben een open houding en lijken op zoek naar nieuwe vormen van samenwerking. Hoe het proces en bijvoorbeeld ook de grondbank worden ingericht, hangt af van de manier waarop de gemeente haar regierol wil invullen. In nauw overleg wordt ook het aantal woningen bepaald. Daarom werken we verder uit hoe het gebied er daadwerkelijk uit komt te zien.’ programma

39

"BMTNFFS &EF -PDIFN 4JNQFMWFME "BMUFO &FNOFT -PFOFO (PFT 4JOU " OUIPOJT "MCSBOETXBBSE &JOEIPWFO -PQ QFSTVN 4JOU 0FEFOSPEF "MLFNBEF &MCVSH -PTTFS 4MJFESFDIU "MNFMP &NNFO .BBTEPOL 4MPDIUFSFO "MNFSF &OLIVJ [FO .FEFNCMJL 4MVJT "MQIFO BBO EFO 3JKO &OTDIFEF .FFSMP 8BOTTVN 4UFFOCFSHFO "NFSTGPPSU (BBTUFSMiO 4MFBU .JEEFMCVSH 4USJKFO "OOB 1BVMPXOB (FFSUSVJEFOCFSH .JMM FO 4JOU )VCFSU 5FSOFV[FO "QFMEPPSO (FNFSU #BLFM /BBSEFO 5FSTDIFMMJOH "SOIFN (JM[F FO 3JKFO #FSLFMMBOE 5JFM "TTFO /JKNFHFO 5JMCVSH #BBSO (PJSMF /PPSE #FWFMBOE 5ZOBBSMP #BSFOESFDIU (PSJODIFN /PPSEFS ,PHHFOMBOE 6JUHFFTU #BSOFWFME (PVEB 0CEBN 6SL #FFNTUFS (SBWF 0JSTDIPU 6USFDIU #FSHFO (SPOJOHFO 0JTUFSXJKL 7FFSF #FSHFO PQ ;PPN 1VUUFO )BBSMFN 0MTU 8JKIF 7FHIFM #FSHI )BBSMFNNFSNFFS 0NNFO 7FOMP #FSOIF[F )BSEFOCFSH 0PTUTUFMMJOHXFSG 7JBOFO #FSOJTTF )BSFO 0PTU[BBO 7MBBSEJOHFO #FTU )BSMJOHFO 0TT 7PPSTU #FWFSXJKL )BUUFN 0VEFXBUFS 8BBMXJKL #JOOFONBBT )FFNTUFEF 0WFS CFUVXF 8BHFOJOHFO #PSHFS 0EPPSO )FFSMFO 1BQFOESFDIU 8BTTFOBBS #PYNFFS )FMNPOE 1FLFMB 8FFTQ #PYUFM )FV NFO 1VSNFSFOE #VOTDIPUFO -FMZTUBE )JMMFHPN 3BBMUF #VSFO 8FTUFS ,PHHFOMBOE 4DIPVXFO %VJWFMBOE )PG WBO WBO 5XFOUF 3FJEFSMBOE 8FTUMBOE -BOETNFFS #VTTVN )PPHFWFFO 3FJNFSTXBBM 8JKDIFO $BTUSJDVN )PPHF[BOE 4BQQF NFFS 3FOLVN 8JOTDIPUFO $PFWPSEFO )PPSO 3IFEFO 8JOTVN %BOUVNBEFFM )PVUFO 3IFOFO 8PSNFSMBOE %FMGU 3JKTTFO )PMUFO 8PVESJDIFN %FWFOUFS +BDPCTXPVEF 3JKTXJKL ;BBOTUBE %F .BSOF ,BUXJKL 3PPTFOEBBM ;FJTU %F 8PMEFO ,PMMVNFSMBOE 3PUUFSEBN ;FWFOIVJ[FO .PFSLBQFMMF %JFNFO ,SJNQFO BBO EFO *+TTFM #SPODLIPSTU 3P [FOCVSH ;PFUFSXPVEF %JOLFMMBOE -FFSTVN ªT (SBWFOIBHF ;VUQIFO %PFUJODIFN -FFVXBSEFO ªT 7BMLFOCVSH )FSUP HFOCPTDI ;XJKOESFDIU %PSESFDIU -FJEFO "MLNBBS 4BTTFOIFJN ;XPMMF %SJFCFSHFO 3JKTFOCVSH -FJETDIFOEBN 7PPS CVSH 4DIJFEBN %VJWFO -JFNFFS 4DIPPOIPWFO -JUUFOTFSBEJFM 3JKOTCVSH %F 3POEF 7FOFO "NTUFSEBN TUBETEFFM 0VE 8FTU

-FHF TVCTJEJFQPUUFO ,JFT WPPS SFWPMWFSFOEF GPOETFO EJF [JKO FJOEFMPPT

,PPQTUBSUFSTQSPCMFNBUJFL ,JFT WPPS EF 47O 4UBSUFSTSFHFMJOH

"GOFNFOEF LXBMJUFJU XPOJOHWPPSSBBE ,JFT WPPS MPLBBM NBBUXFSL NFU FFO TUJNVMFSJOHTMFOJOH WPPS POEFSIPVE WFSCFUFSJOH PG PQQMVTTFO

"DUJFG FO EFTLVOEJH GPOETCFIFFS ,JFT WPPS 47O BM KBBS m OBODJFFM QBSUOFS WBO HFNFFOUFO WPPS EF LXBMJUFJUTWFSCFUFSJOH WBO IFU XPOFO

*OGP XXX TWO OM PG CFM 47O QPTUCVT %" )PFWFMBLFO

architectuur

Appartementencomplex Buytenhoff in Stadshart Amstelveen

Constant in beweging auteur Kim van Eerde beeld Sabine Plamper

Midden in Stadshart Amstelveen staat op de kop van het stadspark en in de nabijheid van het winkelcentrum een bijzonder woonblok: Buytenhoff. Dit appartementencomplex biedt plaats aan 57 koopappartementen, waarvan 4 penthouses. Buytenhoff past wat betreft architectuur binnen de gehele uitstraling van het stadshart, maar heeft ook zeker een eigen karakter. Door de bijzondere zonweringpanelen die individueel te verstellen zijn, lijkt het complex – ontworpen door Herman de Kovel en Wico Valk van DKV architecten uit Rotterdam – constant in beweging.

Het appartementencomplex is gebouwd in een U-vorm en doet door het materiaalgebruik – donkere steen, glazenwasbalkons aan de buitenzijde en aluminium zonweringpanelen – luxe aan. Ondanks het feit dat het hier om 57 woningen gaat, oogt het gebouw niet massaal. Het interieur van het complex heeft een luxe en ingetogen uitstraling. Door het gebruik van houten elementen en licht stucwerk vormen de woningen een oase van rust voor de bewoners. De verdiepingshoge ramen zorgen voor de nodige lichtinval in de appartementen en contact met buiten.

Met de nabijheid van het stadspark en de stedelijke voorzieningen is de ligging van de woningen optimaal.

Geïntegreerd in het ontwerp De architecten Herman de Kovel en Wico Valk hebben de parkeergelegenheid volledig geïntegreerd in het ontwerp. Het parkeren is ondergronds opgelost, maar is wel veilig en aangenaam.

In de daktuin van het gebouw – gelegen op de begane grond – is een uitsparing gemaakt waardoor zicht ontstaat op de garage. Op het parkeerniveau zijn nog eens vier bomen geplant die deel uitmaken van de hogergelegen daktuin, die is aangelegd door SON, buro voor tuin- en landschapsontwerpen. De daktuin is voor algemeen gebruik en alle appartementen beschikken daarnaast over een balkon met uitzicht op de tuin.

Doorstroming Buytenhoff is vorig jaar opgeleverd en trok al voor de bouw veel belangstellenden. De bewoners zijn bijna allemaal afkomstig uit Amstelveen en lieten vrijwel allen een koopwoning achter. Dit komt de doorstroming op de woningmarkt in Amstelveen ten goede. Dit laat ook zien dat dergelijke woningen populair zijn onder de groep vijftigplussers.

Gegevens • 57 appartementen, waarvan 4 penthouses • Oplevering van het appartementencomplex in 2005 • Alle woningen zijn verkocht

architectuur

41

42

groen

groen

Hart van de Heuvelrug

‘Balanceren op het slappe koord’ auteur Hans Ouwerkerk beeld Maarten van de Velde

De komende jaren moet er op de Utrechtse Heuvelrug onder de noemer ‘Hart van de Heuvelrug’ iets moois ontstaan. Een aaneengesloten natuurgebied waar dieren zonder barrières enorme afstanden kunnen overbruggen. Maar ook een uitgestrekt gebied waar plaats is om te wonen, te werken en te recreëren. Het is een project waar zeventien partijen bij betrokken zijn, en dat maakt de uiteindelijke realisatie er niet eenvoudiger op. ‘Het is voor iedereen balanceren op het slappe koord maar als we het eindbeeld in oog blijven houden gaat het vast lukken’, zegt Jan Ekkers, Utrecht-gedeputeerde ruimtelijke ontwikkeling.

groen

43

Hectare Het project omvat in totaal 7.500 hectare.

Inwonersaantal Er wonen 300.000 mensen binnen het gebied.

Geschiedenis van de Heuvelrug

Gemeenten

Toeristen

Het project bestaat uit de gemeenten Zeist, Leusden, Amersfoort en De Bilt.

Toeristen geven op de Heuvelrug jaarlijks â‚Ź 3.569,per hectare uit.

44

groen

De Heuvelrug is 150.000 jaar geleden ontstaan door oprukkend landijs. Dit duwde enorme hoeveelheden zand en grind voor zich uit.

Als het ijs zich terugtrekt, blijft een stuwwal achter. Zo ontstaat de Utrechtse Heuvelrug. Door veranderende klimatologische omstandigheden, vormt zich een aaneengesloten bos, omgeven door water, moeras en veen. Op de Heuvelrug vertoeven dan edelherten en wilde zwijnen. Van 1000 tot 1800 verdwijnen de bomen door kap en overbegrazing, resulterend in een open landschap met heidevelden en stuifzand. Vanaf 1800 wordt de heide gedeeltelijk ontgonnen en vindt op grote schaal herbebossing plaats.

Marco Glastra, directeur van de Stichting Het Utrechts Landschap

Locatie: spottershill aan de rand van de vliegbasis Soesterberg. Deze plek geeft niet alleen een fantastisch uitzicht op de drie kilometer lange start- en landingsbaan van de militaire basis, maar ook op een uitgestrekt groengebied en de contouren van de stad Utrecht. ‘Hier is ook de enorme omvang van het militaire terrein goed te zien’, zegt Marco Glastra, directeur van de Stichting Het Utrechts Landschap. De vliegbasis verdwijnt volgend jaar. Hoewel een klein deel van het forse complex nog door defensie in gebruik blijft, verliest het voor het grootste deel zijn militaire functie. ‘De sluiting van de vliegbasis biedt een geweldige kans om de natuur van de Heuvelrug te versterken’, benadrukt Glastra, ‘en geeft daarmee het programma Hart van de Heuvelrug een flinke impuls.’ Het enthousiasme van Glastra is niet verwonderlijk. Het project

‘Ecoducten moeten verder de infrastructurele barrières slechten.’

‘Hart van de Heuvelrug’ komt immers ook uit de koker van de Stichting Het Utrechts Landschap. In 2001 introduceerde deze het plan om de natuur op de Heuvelrug flink te versterken.

Dat is noodzakelijk, omdat – ondanks het feit dat de Utrechtse Heuvelrug na de Veluwe het grootste aaneengesloten bosgebied in ons land is – de natuur hier behoorlijk versnipperd is.

Glastra: ‘Het gebied valt feitelijk in diverse stukken uiteen. Enerzijds door bijvoorbeeld de snelwegen A27 en A28 en de defensieterreinen, maar ook door de aanwezigheid van zorginstellingen.’

Voorbeeldstatus ontwikkelingsplanologie of gebiedsvisie Het plan van de Stichting Het Utrechts Landschap, die ongeveer drieduizend hectare grond op de Heuvelrug in bezit heeft, voorzag in een forse natuurontwikkeling door het uitruilen van rood tegen groen en omgekeerd.

Zo kunnen door de zorgcomplexen en defensieterreinen te saneren tussen de gemeenten groene verbindingszones en aaneengesloten natuurgebieden van het Gooi tot aan de Grebbeberg ontstaan. Ecoducten moeten verder de infrastructurele barrières slechten.

Hart van de Heuvelrug omvat de volgende projecten Projectnaam Ecoduct A28 SALZ Soesterveen Kamp van Zeist Jesurrunkamp Kodakterrein Oostelijke corridor Apollo-Noord Richelleweg Ecoduct Amersfoortsestraat (N237) Vliegbasis Soesterberg Zeist, Huis ter Heide

Locatie Leusden Leusden Soest Soest Soest, Soestduinen Soest, Soestduinen Soest, Soesterberg Soest, Soesterberg Soest, Soesterberg Soest, Soesterberg Soest, Soesterberg, Den Dolder Vliegbasis Soesterberg

Projectnaam Sterrenberg (Abrona) Sanatoriumterrein Harlanterrein Kern Austerlitz Dennendal Willem Arntsz Hoeve Ecoduct Den Dolder Westelijke corridor Ecoduct N237 Ericaterrein Voormalig steunpunt Rijkswaterstaat Wallaardt Sacré

Locatie Zeist Zeist Zeist Zeist, Austerlitz Zeist, Den Dolder Zeist, Den Dolder Zeist, Den Dolder Zeist, Huis ter Heide, Den Dolder Zeist, Huis ter Heide Zeist, Huis ter Heide Zeist, Huis ter Heide Zeist, Huis ter Heide

groen

45

Jan Ekkers, Gedeputeerde Ruimtelijke Ontwikkeling Provincie Utrecht

Tegelijkertijd komt er ruimte voor nieuwe woningbouw en andere rode functies aan de randen van de gemeenten of op open terreinen in bestaand stedelijk gebied. Overigens mag er niet meer worden gebouwd dan dat er natuur bijkomt. Zie hier dus in een notendop ‘Hart van de Heuvelrug’.

‘Door groene en rode projecten aan elkaar te koppelen, kun je kosten en opbrengsten met elkaar verevenen. Dat systeem hebben wij het schaakbordmodel genoemd. Het gebied moet dan ook als één groot schaakbord worden gezien’, aldus Glastra.

Ontwikkelingsplanologie Sinds de planintroductie is er een hoop gebeurd. Zo heeft de provincie Utrecht het initiatief overgenomen en heeft het plan de voorbeeldstatus ontwikkelingsplanologie in

46

groen

de wacht gesleept. Ook ligt er inmiddels een gebiedsvisie waarin een groot aantal rode en groene clusters zijn benoemd. De kern van deze projecten is dat op de ene locatie plaats wordt gemaakt voor natuur en dat de andere locatie vervolgens vrijvalt voor woon- of bedrijvenontwikkelingen. Bij dit scala aan projecten geldt als randvoorwaarde dat het aantoonbaar en herkenbaar bijdraagt aan het realiseren van de gezamenlijke visie op de Utrechtse Heuvelrug.

Ten slotte is vorig jaar een raamovereenkomst tussen alle betrokken partijen ondertekend.

En dat zijn er nogal wat. In totaal gaat het om zeventien partijen die zijn verenigd in een bestuurlijk platform. Het gaat om drie ministeries (VROM, LNV en Defensie), domeinen (Ministerie van Financiën), vijf gemeenten (Zeist, Soest, Amersfoort, Leusden

en De Bilt), de provincie Utrecht, Prorail, de Kamer van Koophandel, de Stichting Utrechts Landschap en de Vereniging van Gehandicaptenzorg. Jan Ekkers, de Utrechtse gedeputeerde van ruimtelijke ontwikkeling, erkent dat veel partijen zitting hebben in het platform. ‘Tegelijkertijd’, voegt hij daar in één adem aan toe, ‘is bestuurlijk draagvlak essentieel voor het slagen van het project.’

Regisseur In het gehele proces ziet Ekkers de rol van de provincie als die van een regisseur.

‘De provincie is de vaandeldrager van het project. Dat is overigens iets anders dan de baas spelen. Wij moeten enthousiasmeren en ervoor zorgen dat alle partijen straks in de uitvoering iets van hun gading vinden.

Dat betekent dus ook: oog hebben voor de

verschillende belangen.’ Daarmee heeft Ekkers geen woord te veel gezegd. Immers, de verschillende belangen zijn groot. Want ook al zijn de partijen aan de bestuurstafel het met elkaar eens over de grote lijnen van ‘Hart van de Heuvelrug’, zij hebben ook nog te maken met hun achterban. Zo stuitte bijvoorbeeld het besluit van de gemeente Soest over de aanleg van een ecoduct over de Amersfoortse Straatweg op fors verzet van de bevolking. Voor de voorziening moet een saunacomplex wijken waar veel geld mee gemoeid is. Te veel geld, aldus een actiegroep die zich verenigde in het comité Gebukt onder het Ecoduct. Het verzet leidde begin dit jaar zelfs tot een referendum, maar er waren net niet genoeg tegenstemmers om het raadbesluit voor het ecoduct van tafel te krijgen.

Er is echter meer verzet. Zo ziet bijvoorbeeld een aantal bewoners in Zeist bebouwing van het sanatoriumterrein niet zitten en laten omwonenden van de vliegbasis Soesterberg weten tegen sluiting te zijn. Saillant detail hierbij is dat dezelfde mensen nog niet zo lang geleden bezwaar maakten tegen de geluidsoverlast van de vliegbasis.

Spanningsveld Ekkers: ‘Het geeft het spanningsveld weer waarbinnen alle betrokken partijen moeten opereren. Het gaat om goede communicatie.

Om het voorbeeld van het ecoduct aan te halen, toen ik dat voor het eerst hoorde, dacht ik ook: “Hoe halen ze het in hun hoofd”.

Maar als dat in een bredere context wordt geplaatst, wordt duidelijk dat die plek feitelijk de enige logische locatie is. Goed uitleggen en communiceren met de bewoners is echt cruciaal.’

‘De weg die nu is ingeslagen, leidt per saldo tot meer groen’ Dat vindt Glastra ook. Als beschermer van het groen wordt door zijn achterban niet altijd begrepen dat Het Utrechts Landschap instemt met rode ontwikkelingen. ‘Uiteindelijk wordt vaak van ons verwacht dat wij voor iedere boom gaan liggen. Het is onze taak uit te leggen dat het restrictieve beleid zoals dat altijd is gevoerd, geleid heeft tot een patstelling tussen rood en groen. En die patstelling is niet goed voor de natuur.

De weg die nu is ingeslagen, leidt per saldo tot meer groen. Maar ik geef toe, dat blijkt geen makkelijke boodschap. Over het totale plan is iedereen wel tevreden, omdat men ook wel ziet dat de kwaliteit van de Heuvelrug er in totaliteit op vooruit gaat. Alleen als de plannen per cluster worden uitgewerkt, kan dit op locatieniveau anders uitpakken en dan komt men daartegen in verzet.’

Uitvoering Inmiddels zijn diverse plannen in clusters in beeld gebracht. Met andere woorden: het schaken, oftewel het uitruilen van gronden, kan straks beginnen. ‘We moeten nu gaan nadenken over de uitvoeringsorganisatie.

De fase van ideevorming komt tot een einde en dan gaat het erom dat we concrete en sluitende plannen kunnen maken.’ Dat is volgens Ekkers dan ook het moment dat er private partijen aan de tafel plaats moeten gaan nemen. In de visie van Walter de Boer, regiodirecteur Bouwfonds MAB Ontwikkeling Midden-Oost, komt dat

moment geen dag te vroeg. ‘Wij als private partij hebben tot nu toe aan de zijlijn gestaan.

Het is belangrijk dat wij zo snel mogelijk expertise kunnen inbrengen ten behoeve van de verdere planvorming. Uiteindelijk gaat het erom dat de financiering van de natuurontwikkeling door rood moet worden opgebracht. En dat is geen eenvoudige klus.’

De Boer kan zich in grote lijnen vinden in de door het platform gekozen strategie. ‘Ik vind het een goede zaak dat voor clustering van plannen gekozen is. Dergelijke clusters, enveloppen, creëren overzicht én stuurbaarheid in financiële zin.’ Er klinkt echter duidelijk enige terughoudendheid in De Boers stem. ‘Het is wel zo’, erkent hij, ‘dat er getoetst moet worden of die enveloppen wel zodanig zijn vormgegeven of geprogrammeerd, dat de verwachte opbrengsten ook daadwerkelijk kunnen worden gerealiseerd.

Uiteraard binnen de daarvoor gestelde looptijden.’ Deze kanttekening wordt trouwens eveneens door Glastra naar voren gebracht. ‘De verdiencapaciteit binnen de clusters’, zegt Glastra, ‘is de achilleshiel van het totale project. Er moet dusdanig verdiend worden om de balans goed te houden.

Deze verdiencapaciteit wordt in belangrijke mate bepaald door de opstelling van de overheden: hoe ga je bijvoorbeeld om met de boekwaarde van de zorginstellingen en de prijzen van de grond.’

groen

47

Walter de Boer, Directeur Regiokantoor Midden-Oost Bouwfonds MAB Ontwikkeling

Realisatievermogen Volgens De Boer is het alleen daarom al zaak heel realistisch te programmeren wat betreft groen en de diversiteit aan rode functies.

‘Planning is een essentiële voorwaarde voor wat betreft renteverloop in de diverse clusterexploitaties en de te verwachten financiële verevening hierbinnen. Bijvoorbeeld: als blijkt dat de saneringskosten van het vliegveld veel hoger zijn dan verwacht, of dat in de bestemmingsplanprocedures planonderdelen ter discussie komen te staan, voor wie is dan dit risico? Hierover moet je van tevoren afspraken maken. Om een ander concreet voorbeeld te geven: in de clusters aan de randen van een bedrijventerrein wordt een rand woonbebouwing getekend. Nog los van de vraag of dat bestemmingsplantechnisch allemaal kan, zal het duidelijk zijn dat je daar geen

48

groen

‘Er ligt nu een bikkelharde koppeling tussen groen en rood’ aantrekkelijk woonmilieu kunt realiseren.

Die woningen moeten wél de ontmanteling van defensiegebouwen, de komst van een militair museum én natuurontwikkeling bekostigen.’ Er moeten volgens De Boer vooral plannen met realisatievermogen worden gemaakt. ‘En daarmee bedoel ik ook plannen waarvan de financiële output voldoende gewaarborgd is.’

Tevreden Ondanks deze kanttekeningen gaat niemand bij de pakken neer zitten. ‘Zeker niet’,

benadrukt Glastra, ‘het is ontzettend makkelijk om het bijltje erbij neer te gooien.

Maar ik ben best tevreden over wat er tot op heden allemaal in gang is gezet. Er ligt nu een bikkelharde koppeling tussen groen en rood en die is stevig verankerd in het streekplan.

En er worden ecoducten gebouwd. We moeten nu doorzetten.’ Ook Ekkers noemt het nog steeds een ‘fantastisch project’. ‘Het is een winst voor de natuur, winst voor zorginstellingen en winst voor gemeenten die woningen kunnen bouwen.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

wonen Veilingpark in Wijk bij Duurstede

Doorzettingsvermogen en geduld auteur Saskia van der Kam Een monumentenaanvraag, een bestuurswisseling, een archeologische hotspot en de ontwikkeling van een compleet nieuw plan.

Zomaar wat oorzaken van vertraging uit de lange rij tegenslagen bij de planvorming van het Veilingpark in Wijk bij Duurstede.

Tegen de binnenstad, aan Utrechtse zijde, stond vroeger het veilinghuis. Op verzoek van de gemeente verwierf Bouwfonds MAB Ontwikkeling in 1999 de grond van dit oude terrein. Het leek een eenvoudige klus te worden. De grond was binnen en de samenwerking met het plaatselijke bestuur liep voorspoedig; niets kon de nieuwbouw van 130 moderne stadsappartementen meer in de weg staan. Zo leek het. Maar dat liep anders. Wie nu een bezoek brengt aan de stad, ziet aan de rand van het centrum nog steeds een braakliggend terrein.

Sluymer & Van Leeuwen Architecten hadden aanvankelijk een confronterend, strak en modern plan voor deze plek getekend.

De sloop van het oude veilingterrein en de nieuwe plannen riepen al snel weerstand op bij omwonenden. Om hun ongenoegen luister bij te zetten, vroeg een actiegroep een rijksmonumentenstatus aan voor het oude gebouw. Dit bleek kansloos, maar door de procedures liep de planvorming gelijk drie jaar achterstand op.

Deze vertraging en de veranderingen in de markt deed het projectteam besluiten om het plan eens grondig te herzien. Appartementen bleken namelijk minder in trek en de hang naar historiserende architectuur werd ook landelijk steeds zichtbaarder. De woonwijk van de toekomst moet weer lijken op het dorp van vroeger.

Architecten Mulleners & Mulleners tekenden een nieuw plan. Dit keer 104 grondgebonden woningen in een retrostijl die aansluiten bij de oude binnenstad. De monumentenaanvraag werd in 2003 afgewezen, en met frisse moed en een nieuw plan op zak kon de bouwaanvraag worden ingediend. Maar inmiddels had er een bestuurswisseling plaatsgevonden en ging er politiek-bestuurlijk een andere wind waaien.

De gemeente wilde de bestemming van de locatie heroverwegen.

Bouwfonds MAB Ontwikkeling kon zich echter beroepen op de afspraken in het verleden en in de zomer van 2005 kreeg het plan dan toch groen licht.

Wijk bij Duurstede is een prachtige oude stad op nog oudere grond.

In de jaren 750 tot 850 beleefde precies op deze plek de Romeinse nederzetting Dorestad haar bloeiperiode. Archeologen in het hele land hebben de ontwikkelingen rond Veilingpark handenwrijvend gevolgd.

De archeologische hotspot kwam eindelijk vrij. Dat betekende een kans om de geschiedenis een klein stukje completer te maken, en daar zag ook Bouwfonds MAB Ontwikkeling het belang van in. Echter, wie gaat de rekening van anderhalf miljoen hedendaagse euro’s betalen? In het verdrag van Malta is namelijk bepaald dat de eigenaar van de grond het bodemonderzoek moet betalen en dat zou de definitieve doodsteek van Veilingpark zijn. Subsidieaanvragen bij het rijk, de gemeente en de provincie moeten een deel van de rekening vergoeden. Winst zal er op het plan niet meer gemaakt worden, maar dat is geen reden om op de kwaliteit af te dingen. Integendeel, Veilingpark wordt een parel waar Bouwfonds MAB Ontwikkeling trots op is.

Feiten en cijfers: 104 woningen, waarvan 23 appartementen, 9 beneden-bovenwoningen en 72 eengezinswoningen (tweekappers, vrijstaand, rij en geschakeld). De woningen hebben een oppervlakte tussen de 128 en 208 vierkante meter en kosten tussen de 250.000 en de 550.000 euro. Deze zomer start onder voorbehoud de verkoop.

wonen

49

IJsselmeer, Lelystad

Zeiltocht Zondag 13 augustus en 27 augustus 2006

Op zondag 13 augustus en zondag 27 augustus organiseert NAW in samenwerking met Cultureel Organisatiebureau Artifex een onderhoudende VOC getinte zeiltocht over het IJsselmeer, gecombineerd met een bezoek aan de Bataviawerf in Lelystad.

Het programma vangt aan in de haven van het pittoreske Zuiderzeestadje Monnickendam.

Deze eeuwenoude havenplaats heeft een rijke traditie van haar bottervloot en de beroemde visrokerijen. U gaat aan boord van een tweemast klipper waar men u ontvangt met koffie/ thee en gebak.

Vervolgens gaan de trossen los en vaart over het IJsselmeer richting Lelystad. Een kunsthistoricus van Artifex vertelt u tijdens de vaart over de bijzondere geschiedenis van de VOC. De Verenigde Oost-Indische Compagnie heeft veel invloed gehad op de welvaart in Nederland. Na de oprichting in 1602 groeide de VOC uit tot de grootste handelsonderneming ter wereld. In twee eeuwen voeren meer dan 4.700 schepen naar Azië om daar op zoek te gaan naar specerijen, kruiden, zijde, katoen, suiker, thee en koffie.

Programma 09.30 - 10.00 uur 10.00 - 12.00 uur 12.00 - 13.00 uur 13.00 - 13.15 uur 13.15 - 14.45 uur 14.45 - 15.00 uur 15.00 - 17.00 uur 17.00 - 18.00 uur Circa 18.00 uur

50

excursie

Tijdens de vaart serveert men aan boord van de boot een eenvoudige broodlunch met wijn en koffie. De zeilboot meert af in de haven van Lelystad. U gaat van boord en wandelt met de kunsthistoricus naar de Bataviawerf. Dit complex is het meest unieke scheepshistorische centrum van de wereld. U ziet hier oude replica’s van 17e-eeuwse schepen, VOC schip de Batavia en het vlaggenschip van Michiel de Ruiter de Zeven Provinciën. Tevens zijn er diverse ambachtelijke werkplaatsen en het Nederlands Instituut voor Scheeps- en onderwater-Archeologie (NISA). Een gids van de Bataviawerf leidt u rond door het complex.

Na het bezoek aan de Bataviawerf wandelt u met de kunsthistoricus van Artifex weer terug naar de zeilboot, die vervolgens koers zet naar de thuishaven Monnickendam. Aan boord serveert men u nog een hapje en een drankje.

Ontvangst met koffie/thee en gebak aan boord in Monnickendam.

Varen richting Lelystad.

Midden op het IJsselmeer een eenvoudige broodlunch.

Afmeren haven Lelystad.

Rondleiding op de Bataviawerf .

Korte wandeling in de haven van Lelystad.

Aan boord vertrek richting Monnickendam.

Tijdens de terugtocht een drankje en enkele hapjes.

Aankomst in Monnickendam.

Aanmelden De prijs voor dit arrangement bedraagt € 112,50 (inclusief boothuur, stormverzekering, ontvangst met koffie en gebak, broodlunch, drankje tijdens terugvaart, entree en begeleiding Bataviawerf en kunsthistorische begeleiding Artifex).

U kunt zich voor dit arrangement aanmelden door te bellen met Cultureel Organisatiebureau Artifex Travel (020) 620 81 12. U kunt zich ook schriftelijk aanmelden door een briefje met uw persoonlijke gegevens, de arrangementsnaam en datum te richten aan Artifex Travel / De Erven 2 / 1151 AS Broek in Waterland. Dat kan ook per e-mail: info@artifex-travel.nl. Het deelnamebedrag maal het aantal deelnemers kunt u overmaken naar bank 68.66.57.926 of giro 61 77 80 t.n.v. Artifex Travel onder vermelding van ‘Zeiltocht + datum’. Na betalingsontvangst, krijgt u altijd schriftelijke bevestiging. Voor meer informatie en de annuleringsregeling zie: www.artifex-travel.nl.

de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de vera andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verand dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de vera andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verand dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de vera andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verand dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de vera andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verand dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de vera andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verand dering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de vera andering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de veranderin ring de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verandering de verand d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i d d i

Ben Koopman

de verandering

Algemeen directeur Lysias Consulting Group

Overheidsman waagt sprong in het diepe auteur Suzanne Witteman beeld Don Wijns

Veel organisaties staan er niet op zijn cv, maar het aantal verschillende functies binnen die organisaties past zeker niet op één A4. De opmerkelijkste stap in de carrière van Ben Koopman is de laatste. Hij verruilde zijn vertrouwde baan als topambtenaar bij de provincie Overijssel voor het ondernemerschap. Spijt heeft Koopman geen seconde gehad. ‘Wel af en toe last van gezonde spanning, natuurlijk. Het was echt een sprong in het diepe.’

De carrière van Ben Koopman begon aan de Universiteit van Groningen.

Na zijn studie werd hij wetenschappelijk onderzoeker, een tijd waar Koopman met plezier op terugkijkt. Erg leerzaam, maar op een gegeven moment dacht ik, ik wil actie!’ Op zoek naar actie werd Koopman gevraagd door de provincie Overijssel, voor een baan in een voor hem nieuw vakgebied: economie en energie. ‘De provincie was nu niet direct een organisatie die ik koppelde aan actie’, blikt Koopman terug. ‘Maar mijn vooroordeel bleek onjuist.’

Nog twee jaar en dan weg Tussen 1986 en 1991 had Koopman binnen de provincie vijf verschillende banen. Wederom een aanbieding markeerde het begin van de carrière als leidinggevende. Koopman werd gevraagd om een reorganisatie te begeleiden en is toen zes jaar manager geweest – ‘en ja, toen was ik echt toe aan nieuwe perspectieven in een andere omgeving.

Vanuit de provincie was ik vervolgens een jaar interim-manager bij de gemeente Kampen en toen volgde wederom een aanbieding die ik niet kon weerstaan. Ja, wel weer bij de provincie. Natuurlijk heb ik getwijfeld maar de doorslag gaf toch weer die uitdaging. Een complexe reorganisatie uitvoeren waar vier afdelingen mee gemoeid waren, komt niet dagelijks op je pad. Wel heeft Koopman toen heel duidelijk afgesproken, met zichzelf en met de provincie, dat het tijdelijk zou zijn. ‘Nog twee jaar, en dan echt weg.’

De tijd was rijp Bij het aanvaarden van deze laatste klus voor de provincie kriebelde het ondernemerschap al. Zijn huidige zakenpartner Henk de Jong peilde of Koopman iets zag in het opzetten van een eigen bedrijf. ‘“Kom over twee jaar maar terug”, vertelde ik hem. En dat deed hij.’ Na die laatste

twee jaar – waarin Koopman na de reorganisatie hoofd was van de afdeling Ruimte, Wonen en Bereikbaarheid – was het klaar, de tijd was rijp voor iets nieuws. Gesteund door zijn gezin waagde Koopman de sprong in het diepe.

Als je goed bent, is er werk Samen met drie anderen stond Koopman aan de wieg van adviesbureau Lysias, consulting group. ‘Het was een spannende tijd. De eerste maanden van Lysias betaalden we onszelf geen salaris uit’, kijkt Koopman terug. ‘Dat was nodig om het hoofd boven water te houden in de opstartfase.’ Het gaat Lysias goed af. Tegen de stroom in groeide het bureau in vijf jaar tijd naar dertig medewerkers. Wat ons geheim is?

Op een eigenwijze manier opdrachtgevers adviseren. Als je goed bent, is er altijd werk. Ook in economisch mindere tijden.’

Verschil in perspectief De rode draad in de carrière van Koopman is het managen, eerst van afdelingen en nu van zijn eigen bedrijf. Na tien jaar managen bij de overheid had ik sterk de behoefte om ook weer inhoudelijk te adviseren.’ Over de vraag wat het grootste verschil is, hoeft Koopman niet lang na te denken. ‘Het verschil in perspectief. Bij een organisatie als de provincie ben je meer naar binnen gericht, terwijl je als adviseur een externe oriëntatie moet hebben. En als ondernemer heb je natuurlijk de continue zorg of je de volgende maand nog leeft. Overeenkomsten zijn er ook. Mijn passie voor het leveren van een bijdrage aan maatschappelijk relevante opgaven, kan ik ook bij Lysias kwijt.

De samenleving staat bij ons centraal, we werken alleen voor overheden. Ik zit nu goed op mijn plek. Mijn droom is om over vijf tot tien jaar mijn carrière af te sluiten als bestuurder. Dan is de cirkel rond.’

de verandering

51

Federatie welstand bestaat 75 jaar

Het geneuzel voorbij auteur Dolf Dukker beeld Don Wijs, Peter van Breukelen en anderen

De Federatie Welstand en Bouwfonds hebben een gezamenlijke geschiedenis. Het was de NV Bouwkas Nederlandse Gemeenten – zoals Bouwfonds toen nog heette – die in 1955 het allereerste verzoek deed om een landelijk welstandsadvies. Het is nu nauwelijks voor te stellen, maar dat initiatief deed veel stof opwaaien. Lokale welstandscommissies lieten zich niet zomaar opzijzetten. Een korte terugblik op roerige tijden, gevolgd door een uiteenzetting van de huidige stand van zaken en een blik op de toekomst.

Voor mensen met een smalle beurs had Bouwfonds 28 standaardwoningtypen laten ontwerpen. Door échte architecten. Buiten de grote steden was het niet eerder gebeurd dat op dergelijke schaal goede én betaalbare burgermanswoningen werden aangeboden.

De landelijke Federatie juichte het initiatief toe, maar lokale welstandscommissies reageerden verdeeld. Een ontwerp dat in de ene gemeente was goedgekeurd, was voor een andere gemeente onacceptabel. De provinciale welstandscommissies vonden de ‘esthetische kwaliteit ver beneden de maat’. Daarom besloot Bouwfonds zich tot de landelijke Federatie te richten. Langs die weg zijn in de jaren vijftig en zestig vele Bouwfondswoningen voorzien van een positief welstandsoordeel.

Om de lokale commissies niet voor het hoofd te stoten, eiste de Federatie van Bouwfonds dat in alle advertenties deze passage werd opgenomen: ‘Een commissie van de Federatie Welstandstoezicht acht dit type toelaatbaar indien het gemeentebestuur na overleg met de welstandsinstantie zijn goedkeuring geeft t.o.v. de situatie en de belending’.

De eerste welstandsbepaling In kringen van architecten is bezorgdheid over de kwaliteit van de gebouwde omgeving gauw gewekt. Dat was eind negentiende eeuw niet anders toen een groep architecten zich

52

beleid

opwond over beunhazen die de omgeving van het Amsterdamse Museumplein dreigden aan te tasten. Om zich hiertegen teweer te stellen, richtte de groep een ‘schoonheidscommissie’ op, de eerste in Nederland. Andere steden volgden het Amsterdamse voorbeeld. De gemeente Laren nam in 1912 als eerste een welstandsbepaling op in de bouwverordening.

Provincies konden niet achterblijven en zo groeide gaandeweg de behoefte aan onderling overleg, gevolgd door de oprichting van de ‘Federatie van organisaties werkzaam in het belang van de schoonheid van stad en land’.

Dat was op 21 mei 1931, 75 jaar geleden.

Weg met de welstand Om de vijf à tien jaar staat geheid de opheffing van het welstandstoezicht op de agenda. ‘Weg met welstand’ is een aaibaar issue. Populair bij partijen die snelle politieke munt willen slaan uit de ergernis over gemeentelijke bemoeizucht. Zeventig procent van de aanvragen gaat over dakkapellen, uitbouw van keukens en carports. Daar wordt te veel over geneuzeld, vindt iedereen nog steeds.

Irritatie is er ook over de stapeling van allerlei vormen van toezicht. IJburg is daar een voorbeeld van. Bovenop alle regelgeving komt helemaal aan het eind van de bouwvergunningprocedure de commissie welstand nog eens met haar bezwaren. Spuit elf, zo ervaren veel

beleid

> Eind negentiende eeuw wond een groep architecten

zich op over beunhazen die de omgeving van het Amsterdamse Museumplein dreigden aan te tasten. Om zich hiertegen teweer te stellen, richtte de groep een ‘schoonheidscommissie’ op, de eerste in Nederland.

opdrachtgevers en ontwerpers de rol van het welstandstoezicht. Toch is het voortbestaan van welstand nooit serieus bedreigd geweest.

Want, waar het eigen bouwplan boven elke kritiek is verheven, ligt dat voor plannen van de buren natuurlijk anders.

Welstand nieuwe stijl De belangrijkste drager van het voortbestaan van het welstandstoezicht is de herziene woningwet. Vanaf 1 januari 2003 zijn gemeenten verplicht een welstandsnota op te stellen, die het welstandstoezicht een nieuwe, eigentijdse invulling geeft. De nota stelt regels voor meer openheid en transparantie. Het moet duidelijk zijn aan welke criteria bouwplannen worden getoetst. Er moet ook meer gemonitord en geëvalueerd worden. En het college moet jaarlijks verantwoording afleggen aan de gemeenteraad.

Het is nog te vroeg voor een oordeel over de nieuwe werkwijze. De wettelijke switch veroorzaakte een cultuuromslag. Zoiets vergt tijd. De komende maanden gaat een team van de Federatie Welstand vijftig commissies langs om te bespreken hoe het loopt. Uit een eerste peiling blijkt dat veel gemeenten de samenstelling van de nota hebben uitbesteed aan stedenbouwkundige adviesbureaus.

De kwaliteit loopt uiteen. De tendens is

conserverend. Ontwerpers trekken zich er nog weinig van aan, maar dat klinkt onverschilliger dan het is omdat de nota vooral is bedoeld als instrument voor de welstandscommissie.

Uit de commerciële hoek komt weinig commentaar op het welstandstoezicht nieuwe stijl.

De stemming is neutraal. Voor veel kopers telt vooral de functionaliteit van de woning. En die heeft meer met het ontwerp dan met welstand te maken.

Klein bouwen Als het aan VROM ligt, verdwijnt de hele categorie ‘licht vergunningplichtig’. Voor het bouwen van erkers, carports, schuren in het zicht van de straat en dakkapellen aan de voorkant (achterkant is al vrij) is dan geen vergunning meer nodig. De zogenoemde omgevingsvergunning gaat uit van slechts twee categorieën: vergunningvrije bouwwerken en bouwwerken waarvoor een gewone bouwvergunning is vereist. Ook de Federatie Welstand maakt zich sterk voor uitbreiding van de categorie vergunningvrij; er moet in ieder geval anders omgegaan worden met de omvangrijke categorie van het kleine bouwen. Daar zou welstand zich niet meer mee moeten bemoeien.

Een mogelijke oplossing is de welstandscriteria hiervoor zo ondubbelzinnig te maken, dat de huizenbezitter zelf op de website van de gemeente – of aan de hand van een gedrukte

‘De opheffing van welstand staat om de vijf à tien jaar op de agenda’

beleid

53

> Zeventig procent van de aanvragen gaat over dakkapellen, uitbouw van keukens en carports. Maak het niet moeilijker dan het is, dat is de tendens. Er zijn veel voorstanders van het versimpelen van de regels voor de welstand.

‘De roep om meer vrijheid zal zeker luider gaan klinken’

versie van de voorschriften – kan zien of zijn plan voldoet. Zo ja, stempel erop, klaar is Kees.

Maak het niet ingewikkelder dan het is. En wie toch wat anders wil – een verbouwing die niet binnen het gestelde kader valt – zal de gebruikelijke procedurele weg moeten bewandelen. Dan komt welstand wel om de hoek kijken of er geen gekke dingen gebeuren. De roep om meer vrijheid zal zeker luider gaan klinken, maar daarvoor is geen nieuwe regelgeving nodig. De welstandsnota biedt voldoende mogelijkheden, bijvoorbeeld door scheidslijnen te trekken waar wel en waar niet vergunningvrij mag worden gebouwd.

Landelijk gebied Waar welstand onvoldoende antwoord op heeft, is de verrommeling van het landelijk gebied. De welstandsnota’s zijn met een stedelijke blik geschreven. Een boer houdt op met boeren en verkoopt zijn boerderij aan een stedeling. Die wil de boerderij slopen en er een notariswoning voor in de plaats bouwen.

Niemand heeft bedacht hoe hiermee om te gaan. Al die particuliere initiatieven, waar geen vooropgezet plan aan ten grondslag ligt, vreten het landschap op. Beheer van landelijk gebied is nooit een opgave van welstand geweest, omdat de boeren daar wel voor

54

beleid

zorgden. Nu de boeren dat niet meer doen, verschuift die taak naar de gemeenten. Omdat het platteland zolang op slot heeft gezeten, hebben sommige gemeenten de neiging er stevig tegenaan te gaan. Provincies voelen zich sterker verantwoordelijk voor het landschap dan gemeenten. Groningen kent al jaren een provinciale bouwmeester. Noord-Holland eist voor het toepassen van een artikel 19procedure een beeldkwaliteitplan.

Voor het eerst moeten gemeenten gaan nadenken over het beheer van landelijk gebied.

Wat de Federatie graag zou zien, is dat de gemeenten hun visie op het landschap – wat willen we ermee? – in een welstandsparagraaf vastleggen en aan de nota toevoegen. Maar biedt dit wel voldoende bescherming tegen de dreigende chaos? In aanmerking genomen dat welstand alleen iets kan zeggen over het ontwerp en niet over de vraag of het bestemmingsplan toestaat dat er veel gebouwd wordt, rijst de vraag of de overheid over voldoende instrumenten beschikt om de identiteit van het landelijk gebied te beheren en tegelijkertijd ook op verantwoorde wijze met nieuwe ontwikkelingen om te gaan.

Waar het vooral om draait, is de politieke wil om de beschikbare middelen daadwerkelijk in

> Onvoldoende antwoord

is er op de verrommeling van het landelijk gebied. De welstandsnota’s zijn met een stedelijke blik geschreven.

te zetten, meent de vaktribune. Architecten signaleren bij gemeenten de neiging om het probleem over de schutting te gooien, richting ontwikkelaar.

Bedrijventerreinen De hardnekkigste planologische pijnpunten zijn de bedrijventerreinen. Helaas, elke gemeente wil haar eigen bedrijventerrein, gedreven door de tomeloze ambitie een totaalpakket te bieden, inclusief werkgelegenheid. Het is allemaal te begrijpen: de suggestie van dynamiek, de binding van bedrijven met het plaatsje, de steun aan het verenigingsleven.

Het enige dat niet te vatten is, is waarom deze mix onveranderlijk tot planologische rampen leidt. Waar zijn de voorbeelden dat het goed is gedaan? We hebben daarin een slechte traditie, waarvoor ook welstand geen kant-en-klare oplossing heeft.

Communicatie Eén ding is zeker: in de rol van spuit elf zal welstand niet overleven. De Federatie grijpt haar 75-jarig bestaan daarom aan om enige afstand te nemen van het traditionele welstandswerk. Welke kant gaan we op? Hoe kan welstand in de toekomst bijdragen aan de kwaliteit van de woon- en leefomgeving?

Waar is welstand destijds eigenlijk om begonnen? Bezinning op herkomst is een goede aanzet voor een verkenning van de toekomst. Het ging ook toen – begin jaren dertig – vooral om ruimtelijke kwaliteit.

In alle discussies voor, tijdens en na de oorlog ging het niet alleen maar om de esthetische kwaliteit van architectuur. Het ging vooral over de inpassing van stedenbouwkundige plannen, over streekeigen bouwen, over het landschap.

Daar ligt ook de toekomstige taak. Om dat goed te doen, zullen welstandscommissies meer kennis moeten hebben op het gebied van het buitengebied en het landschap. Dat kan door uitbreiding van de commissie met landschapsarchitecten, of samenwerking met organisaties als landschapsbeheer. En héél belangrijk: er zal meer aandacht moeten zijn voor communicatie. Burgers moeten zich serieus genomen voelen als zij over de schouder van de deskundigen meekijken naar ontwikkelingen in hun woongebied. Daarom gaat de Federatie communicatiecursussen organiseren en zal tijdens het rondje langs vijftig commissies tevens gelet worden op zaken als openbaarheid en informatievoorziening. Weet de portier in welke zaal er wordt vergaderd? En: staat de koffie klaar?

‘Bezinning op herkomst is een goede aanzet voor een verkenning van de toekomst’

✏ naw@bouwfonds.nl

beleid

55

interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie eur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in terieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu r interieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie ieur interieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie eur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in terieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu r interieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie ieur interieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie eur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in terieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu r interieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie ieur interieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie eur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in terieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu r interieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie ieur interieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie eur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in terieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu r interieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie ieur interieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur int interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie eur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur in terieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieu r interieur interier interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interieur interie i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t i i t

de verandering Erlanga Sumartono

interieur

Shop assistent 60daysofspace, Nijmegen

Naam

Titel auteur Xxx beeld Xxx

‘Xxx inleiding’

‘De tijdelijke verblijfplaats van de 60daysofspace winkel is bijzonder ingericht. Deze ‘guerrilla store’ van Blend magazine verkoopt exclusieve producten en de creatieve uitspattingen in de winkel genereren oprechte verwondering en maximaal shopplezier.‘ 56

interieur

Over Bouwfonds MAB Ontwikkeling Bouwfonds MAB Ontwikkeling is uw betrouwbare en innovatieve partner in Nederland voor de ontwikkeling van woongebieden en multifunctionele projecten. Bouwfonds MAB staat midden in de maatschappij en heeft door haar jarenlange ervaring een open oog voor de wensen van woonconsumenten en andere eindgebruikers. Een van de speerpunten is de realisatie van projecten in bestaand stedelijk gebied.

We werken daarbij nauw samen met publieke en private partijen om te komen tot geïntegreerde oplossingen voor binnenstedelijke projecten waarin wonen, winkelen en werken samenkomen. Hiervoor zetten we vanuit onze vestiging in Den Haag de expertise en creativiteit van de conceptgroep Studio Bouwfonds MAB in.

Integrale woongebieden De vijf regiokantoren van Bouwfonds MAB zijn verantwoordelijk voor de realisatie van woongebieden. Samen met lokale overheden ontwikkelt Bouwfonds samenhangende woonconcepten voor zowel uitleggebieden als binnenstedelijke locaties.

Multifunctionele projecten Multifunctionele projecten en commercieel vastgoed worden vanuit het kantoor in Den Haag ontwikkeld. Het hoofdkantoor is in Amersfoort gevestigd. In Nederland is Bouwfonds MAB een van de grootste ontwikkelaars van koopwoningen en commercieel vastgoed.

Bouwfonds MAB Ontwikkeling

HOOFDKANTOOR

MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN

REGIOKANTOOR NOORD-OOST

REGIOKANTOOR MIDDEN-OOST

REGIOKANTOOR NOORD-WEST

REGIOKANTOOR ZUID-WEST

REGIOKANTOOR ZUID

Amersfoort

Den Haag

Zwolle

Amersfoort

Haarlem

Delft

Eindhoven

Bouwfonds MAB Ontwikkeling maakt onderdeel uit van Bouwfonds Property Development, waarin tevens alle ontwikkelingsactiviteiten in Frankrijk, Duitsland, België, Luxemburg, Tsjechië, Slowakije, Hongarije, Spanje, Denemarken en Zweden zijn ondergebracht. We maken voor de gebiedsontwikkelingen in Nederland optimaal gebruik van de kennis en kunde die elders in Europa wordt ingezet. Door onze gezonde financiële basis is Bouwfonds MAB Ontwikkeling een partner die over een lange adem beschikt.

Onze organisatie staat inmiddels 60 jaar in de markt en is daardoor als geen ander in staat een goede balans te vinden tussen de klantwens en het praktisch haalbare. Zo draagt Bouwfonds MAB Ontwikkeling bij aan het welbevinden van consumenten én aan het succes van steden, investeerders, lokale overheden en commerciële eindgebruikers.

Bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling is de klantwens het uitgangspunt.

Dit is voor klanten voelbaar in alle segmenten van de organisatie.

Bij Bouwfonds MAB Ontwikkeling zijn ruim 500 mensen werkzaam.

De organisatie verkocht in 2005 in Nederland vanuit 12 kantoren ruim 8.000 woningen en nam verder ongeveer 100.000 m2 commercieel vastgoed in aanbouw.

Adressen

Colofon

HOOFDKANTOOR Bouwfonds MAB Ontwikkeling Displayweg 8, 3821 BT Amersfoort Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken T 033 253 97 00 F 033 253 96 85 E ontwikkeling@bouwfonds.nl www.bouwfonds.nl MULTIFUNCTIONELE PROJECTEN Wijnhaven 60 Postbus 19412 2500 CK Den Haag T 070 306 84 00 F 070 354 36 18 E ontwikkeling@bouwfonds.nl REGIO NOORD-OOST Grote Voort 221 Postbus 10054 8000 GB Zwolle T 038 425 44 40 F 038 425 44 41 E ontwikkeling.zwolle@bouwfonds.nl REGIO MIDDEN-OOST De Brand 30 Postbus 1 3800 AA Amersfoort T 033 453 41 11 F 033 453 41 90 E ontwikkeling.amersfoort@bouwfonds.nl

REGIO NOORD-WEST Schipholpoort 64 Postbus 4376 2003 EJ Haarlem T 023 530 66 03 F 023 536 63 94 E ontwikkeling.haarlem@bouwfonds.nl REGIO ZUID-WEST Poortweg 4b Postbus 75 2600 AB Delft T 015 268 08 08 F 015 262 33 63 E ontwikkeling.delft@bouwfonds.nl REGIO ZUID-WEST, vestiging Zeeland Postbus 379 4460 AT Goes T 0113 25 65 00 F 0113 25 65 01 E ontwikkeling.zeeland@bouwfonds.nl REGIO ZUID Vestdijk 61 Postbus 6540 5600 HM Eindhoven T 040 265 98 59 F 040 246 40 40 E ontwikkeling.eindhoven@bouwfonds.nl

UITGAVE Bouwfonds MAB Ontwikkeling, zomer 2006

LITHOGRAFIE Nefli, Haarlem

PRODUCTIE EN COÖRDINATIE Rutten Communicatieadvies, Amsterdam

DRUK PlantijnCasparie Capelle aan den IJssel

ONTWERP EN ART DIRECTION Frissewind visuele_communicatie, Amsterdam

CONTACT Diana Baal, telefoon 033 253 98 89, email d.baal@bouwfonds.nl

REDACTIERAAD Ad Alderliesten, Diana Baal, Jasper de Boom, Thea van Dijk, Nina van Gelderen, Isaäc Kalisvaart, Claire Laarman, Peter Lammertzen, Ronald Lubbers, Anneke Maessen, Jan Rutten, Suzanne Witteman, Henk van Zandvoort, Friso de Zeeuw

Dit is een uitgave van Bouwfonds MAB Ontwikkeling. Dit magazine is met zorg samengesteld. U kunt er echter geen rechten aan ontlenen. Kopiëren of citeren van (delen van) de inhoud is toegestaan in overleg met Bouwfonds MAB Ontwikkeling.

AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE Dolf Dukker, Kim van Eerde, Jaap Huisman, Saskia van der Kam, Anne Luijten, Anja Manuel, Sandra Pandrea, Jan Rutten, Suzanne Witteman, Hans Ouerkerk BEELD Rogier Alleblas, Theo Baart, Peter van Breukelen, Reinier Gerritsen, Ineke Oostveen, Sabine Plamper, Maarten van de Velde, Dinand van der Wal, Martin van Welzen, Don Wijns en anderen

Bij deze NAW hoort een dossier over Senioren en wonen. Dit dossier is ook los verkrijgbaar. Mail voor een extra exemplaar naar ontwikkeling@bouwfonds.nl