Visie op de terreininrichting van zorginstellingen
UW BUITENRUIMTE, ONZE ZORG
2
De zorginstelling en haar buitenruimte
D
e zorg staat voor een grote transformatie. Door effecten zoals vergrijzing, de omvorming van het zorgstelsel, technologische ontwik-
kelingen en de toegenomen mondigheid van zorgconsumenten worden andere eisen gesteld aan zowel het gebouw, als de ruimte eromheen. Hoe kan de buitenruimte zo worden vormgegeven, dat deze een duurzaam antwoord geeft op deze transformatie?
Binnen en buiten 3
Z
ichtbaarheid en identiteit zijn belangrijk om de kritische zorgconsument aan een zorginstelling te binden. Bureau B+B ziet echter dat
veel zorglocaties de buitenruimte benaderen als sluitstuk. Daardoor is vaak een onsamenhangend geheel ontstaan van parkeerplaatsen, opslag, asfalt, containers en hoge hekwerken, die het visitekaartje van de instelling vormt. Een goede fysieke relatie met de omgeving ontbreekt vaak en de locatie is slecht zichtbaar in de wijk. Vanuit onze visie waarin we mensen bij elkaar willen brengen en met elkaar en met de ruimte willen verbinden, willen we de zichtbaarheid en de kwaliteit verbeteren. Buitenruimten bieden grote kansen. De relatie tussen het gebouw en de buitenruimte, tussen binnen en buiten, vormt hierin de essentiĂŤle schakel. Een duurzaam ontworpen buitenruimte met oog voor de behoeften van de verschillende gebruikers levert een hoge verblijfskwaliteit op. Het verhoogt de kwaliteit van het leven van de zorgbehoevenden en nodigt uit tot ontmoetingen met anderen. Op deze manier blijven cliĂŤnten langer in hun eigen buurt of wijk wonen. Door vanuit een onderscheidende identiteit zorg te leveren wordt een stevige relatie aangegaan tussen de instelling en diens gebruikers. Hoe kunnen wij de buitenruimte zo vormgeven dat de verblijfskwaliteit, zichtbaarheid en identiteit verhoogd worden en de levenskwaliteit van cliĂŤnten wordt geoptimaliseerd?
Gebrek aan beweging
H
et belang van beweging voor met name ouderen wordt steeds duidelijker. Zo heeft beweging een gunstige invloed op dementie. Ver-
ontrustend is dan ook het percentage inactieve ouderen in verpleeg- en verzorgingstehuizen: driekwart van de verzorgingshuisbewoners en negen van de tien verpleeghuisbewoners is inactief. We zien dan ook dat er steeds meer behoefte is aan buitenruimten die mensen uitdaagt tot bewegen. Hoe kunnen wij de buitenruimte op zo’n manier vormgeven, dat die voor een brede groep uitdagend en uitnodigend is? Dat is een belangrijk speerpunt van ons bureau.
4
Wat wij doen
B
ureau B+B heeft in de afgelopen jaren verschillende opdrachtgevers in de zorg ondersteund, door mee te denken, te verdiepen en
dwarsverbanden te leggen om zo te komen tot een locatiespecifiek ontwerp voor de buitenruimte dat breed wordt gedragen. Samen met haar opdrachtgevers heeft Bureau B+B een aantal thema’s ontwikkeld die zij graag met u wil delen. In deze brochure bespreken wij deze thema’s en laten wij relevante projecten zien. De thema’s zijn;
5
1 Het imago van de locatie 2 De helende omgeving 3 Zichtbare zorg in de wijk 4 Het bewegen bevorderen 5 Beleving door ervaren 6 Bescherming door beslotenheid
1 Het imago van de locatie
M
eer dan ooit zijn zichtbaarheid en identiteit belangrijk om de zorgconsument aan een zorginstelling en de buurt te binden. De bui-
tenruimte is het visitekaartje voor de zorginstellingen; het imago van de locatie. De buitenruimte is tevens de plek waar mensen een ommetje maken, uitrusten op een bankje en elkaar ontmoeten. Elke locatie is daarbij anders. Soms heeft zij een grote binnentuin met mooie bomen, dan weer ligt de instelling in een bosrijke of landelijke omgeving. Die verschillen worden benut door het versterken van deze groene kenmerken. De identiteit kan onderdeel zijn van het totale imago dat de locatie wil uitstralen. Het groen, de beleving en het bewegen zijn belangrijke onderdelen. Dit kan verwerkt worden in de naamgeving zoals; ‘De landelijke zorgtuin van Landlust, ‘Wandelen in het park van Slotervaart’, of ‘De Zorgbuitenplaats Heerewegen‘.
6
N
aast de ruimtelijke identiteit gaat het ook om de sociale drager van de locatie; wij zoeken in elke opgave naar de combinatie van iden-
titeit en gebruikers. Wij willen een plek maken waar de bewoners zich zowel geborgen als vrij voelen, beschermd maar ook verbonden met de wereld. Een plek waar een representatieve en gastvrije uitstraling wordt gecreĂŤerd. De plek moet uiteindelijk een prettige groene ruimte bieden aan de bewoners en aan de mensen die hen omringen; verzorgers, familie en mantelzorgers.
7
8
De Zorgbuitenplaats Heerewegen
V
oor de zorginstelling Warande in Zeist ontwikkelde Bureau B+B een stedenbouwkundige visie en droeg zij zorg voor de landschappelijke
inrichting van de locatie. De kwaliteiten van de buitenplaats werden nauwelijks aangewend ten bate van de kwaliteit van de zorg. In ons ontwerp dient de voormalige buitenplaats Heerewegen als nieuwe identiteitsdrager voor de Warande. De eenheid van het landgoed wordt hersteld. Nieuwe lanen worden aangeplant, monumentale beuken blijven staan en zichtlijnen worden gerealiseerd. De ontwikkelingen op Zorgbuitenplaats Heerewegen zijn aangegrepen om de historische structuren te renoveren en de identiteit van het groen onderdeel te laten zijn van de instelling. Op deze manier ontstaat er een harmonieus geheel van zorg, beleving en cultuurhistorie binnen een parkachtige setting. Een nieuw hoofdgebouw aan de oude oprijlaan van het landgoed geeft de Warande een nieuw en voornaam gezicht.
9
2 De helende omgeving
W
ij ontwerpen buitenruimten die maximaal uitnodigen tot ontspannen. Belangrijk daarbij is het realiseren van logische en drempelloze
routes met een minimum aan barrières en met overzichtelijke zichtlijnen. Ook harmonie, in die zin dat gebouw en buitenruimte logisch op elkaar aansluiten, streven wij na in onze ontwerpen. Wij willen een rustige plek creëren. Bovendien willen wij activiteiten in de buitenruimte stimuleren. Wij streven naar het creëren van een rijke schakering aan ruimtes die tot doel hebben om het dagritme van de bewoners, de bezoekers en het personeel te faciliteren. Een omgeving die prikkelt en stimuleert en waar de bewoners zich geborgen voelen zonder daarbij hun vrijheid op te geven; een helende omgeving.
10
De integratie van een oud ‘gestichtterrein’ in het dorp
O
p het terrein van het Vincent van Gogh-instituut in Venray worden 370 koopwoningen geïntegreerd met nieuwe zorgwoningen voor psy-
chiatrische patiënten. Bureau B+B heeft dit terrein in samenwerking met Griener van Goor omgevormd van een afgesloten terrein naar een plek die toegankelijk is vanuit het hele dorp. De afwisselende routes en de markante bomen leveren een veelzijdige buitenruimte op. In die ruimte vindt er een uitwisseling plaats tussen cliënten, bezoekers en medegebruikers van het groen. De buitenruimte is ontworpen volgens de oude principes van dit psychiatrische complex. De gedachte is dat de natuur het genezingsproces
11
van de cliënten bevordert en de symmetrische ordening van de gebouwen is afgestemd op rust, orde en overzicht. In het stedenbouwkundige plan hebben wij de onsamenhangende structuur die in de jaren zestig is ontstaan doorbroken en orde en harmonie gecreëerd tussen de verschillende gebouwen. We hebben gekozen voor het maken van een binnenhof en een buitenhof. In het binnenhof zijn acht nieuw te bouwen ziekenhuispaviljoens geclusterd. Elk paviljoen krijgt een eigen thematische tuin, afgestemd op het ziektebeeld van de cliënten en bieden een veilige en overzichtelijke omgeving. De buitenruimte tussen de paviljoens is gericht op ontmoeting en beweging zonder stress. Het buitenhof bestaat uit een lommerrijke parkstrook, die dé ontmoetingsplek van het terrein vormt. Er zijn routes aangelegd die bewoners stimuleren om naar buiten te gaan.
ontwerp
één continu maaiveld
ziekenhuisfuncties
woonfuncties
3 Zichtbare zorg in de wijk
D
e locatie vervult in onze optiek een belangrijke sociale en verbindende factor binnen de wijk en de buurt. Daarom moeten het imago van de
zorginstelling en de geleverde zorg goed zichtbaar zijn. Voor elke locatie inventariseren wij de doelgroep en de activiteiten. Hoe wordt de buitenruimte gebruikt en wat zijn de wensen van de gebruikers en de randvoorwaarden? Vragen die wij daarbij stellen hebben betrekking op de afsluitbaarheid van de buitenruimte, het toezicht en de veiligheid.
12
S
amenwerken en samenbrengen van gebruikers is essentieel op alle locaties. In het gezamenlijk onderhoud van de buitenruimte wordt ruimte
gecreĂŤerd voor verschillende deelnemers, zoals omwonenden, scholen, ondernemers, verenigingsleven en bewoners van de instelling zelf. Jong en oud kunnen elkaar ontmoeten. Te denken valt aan schoolkinderen die een moestuintje onderhouden, een kinderdagverblijf met een buitenruimte, bewoners die meehelpen in de tuin, musici die een concert geven in het prieel. Ook het verkopen van eigen geteelde producten is een mogelijkheid. Dit levert naast een besparing in beheerkosten ook de nodige levendigheid op. De zorglocatie komt midden in de maatschappij te staan.
13
14
De landelijk zorgboerderij van Landlust
L
andlust is een zorgboerderij waar een vaste groep bewoners en cliĂŤnten met allerhande psychische aandoeningen werken en wonen. Deze
bewoners reageren erg op prikkels van buitenaf, een hoge mate van afscherming is voor deze bewoners van groot belang. In samenwerking met de facilitaire dienst van Landlust, medewerkers van Cordaan en externe partijen (Cocoon Risk Management en Publicarea) is hierdoor een tuin op maat ontstaan. Voor de afscherming hebben wij de landelijke setting als kwaliteit benut. Geen hoge hekken maar brede lage hagen die een afscher-
15
mende functie hebben. De noodzakelijke hekken zijn geplaatst in de hagen en vallen weg in het groen. De locatie blijft zichtbaar voor omwonenden en voorbijgangers. De Zorgboerderij ligt namelijk op een knooppunt van recreatieve routes. Zij wil daarmee bezoekers aan zich binden. De hoofdingangen van het terrein bestaan uit houten hekken die qua vormgeving aansluiten op de landelijke setting en staan overdag open. Door het maaiveld van de tuin op een aantal plekken te verlagen ten opzichte van de dijk blijft het zicht vanaf de dijk op de tuin behouden. De beplanting op het terrein is nauwkeurig afgestemd op de cliĂŤnten en de functies van de locatie. Zo staan er fruitbomen waarvan het fruit verwerkt wordt in etenswaren. Het op het terrein aanwezige theehuis verkoopt zelfgemaakte appeltaart.
4 Het bewegen bevorderen
D
at lichaamsbeweging niet alleen ons lijf maar ook ons brein in conditie houdt, blijkt steeds duidelijker uit wetenschappelijk onderzoek. Bewe-
ging verbetert het leervermogen en het geheugen, en blijkt heilzaam bij psychische klachten als stress, verstoring van het slaapritme, angsten en depressiviteit. Tevens vertraagt beweging het proces van dementie. Veel zorginstellingen staan daarom voor de uitdaging om hun bewoners meer te laten bewegen. Aanpassingen in de buitenruimte zijn veelal nodig om beweging te stimuleren en om bewoners uit te dagen naar buiten te gaan. De buitenruimte moet uitnodigend en toegankelijk zijn.
E
r zijn allerlei vormen van bewegen. Zo is er revaliderend bewegen, maar ook recreatief wandelen, of in de tuin werken. In onze projecten hou-
den wij rekening met die verschillen en maken we routes, tuinen, prieeltjes, beschutte hoekjes; plekken die uitnodigend zijn voor een brede groep. Wij creĂŤren een buitenruimte die aansluit bij de verschillende niveaus van bewegen van de bewoners. Elementen zoals beweegtoestellen, maar ook bijvoorbeeld heuveltjes en bruggetjes worden door ons geĂŻntegreerd in het ontwerp van het terrein. Geen aaneenschakeling van losse objecten in de buitenruimte, maar juist het maken van een samenhangend geheel, een tuin waarin groente verbouwd kan worden, maar ook gewandeld op verschillende niveaus, afhankelijk van de fysieke gesteldheid van de bewoner en waarin ruimte is voor bezinningsplekken zoals een kapel of een prieel.
16
17
18
Sophia Revalidatiecentrum in Den Haag
D
e buitenruimte van het Sophia Revalidatiecentrum moet helpen om de cliĂŤnten uit te dagen tot bewegen en het doen van oefeningen: de bui-
tenruimte als oefenruimte. Bureau B+B heeft gekozen voor een ontspannen en rustgevende uitstraling door gebruik te maken van de juiste materialen en beplantingen. Over het terrein lopen fiets- en voetpaden die ook door bewoners van de omliggende wijken gebruikt worden. Op deze manier ontmoeten cliĂŤnten en omwonenden elkaar. De buitenruimte is opgedeeld in verschillende circuits; korte routes waar cliĂŤnten hun eigen revalidatie programma kunnen uitoefenen. Op het terrein bevinden zich verschillende tuinen die aansluiten op de routes over het terrein. Deze moeten uitdagen
19
tot het doen van specifieke revalidatie oefeningen. Zo krijgt elke tuin een eigen uitstraling die ten dienst staat van de revalidatie.
5 Beleven door ervaren
N
aast beweging is ook de prikkeling van zintuigen essentieel voor onze cognitieve functies. Beleving van licht, geluid en geur prikkelen onze
zintuigen. Ze houden ons brein gezond. Een zintuiglijke beleving van de buitenruimte waarbij indrukken en emotionele ervarinÂŹgen worden gestimuleerd vormt de kern van elk ontwerp. De buitenruimte biedt allerlei mogelijkheden om de zintuigen te prikkelen. Geurende bloemen, de tactiele van materialen, het geluid van stromend water, het zonlicht, contact met de reuring op straat, gezoem van insecten, de mogelijkheden zijn legio. Naast beplantingen en de seizoenen kunnen ook kunstuitingen en dieren de zintuigen prikkelen. Aansluiting op de belevingswereld van de gebruiker is cruciaal. Dementerende bewoners zijn gevoelig voor details, voor emoties die zij zich herinneren vanuit hun jeugd.
20
De seizoenen
G
roen in de buitenruimte kent de afwisseling van de seizoenen. Meer dan de gebouwen kan er in de buitenruimte gewerkt worden met het
versterken van deze seizoenen. De bewustwording van een specifiek moment in het jaar wordt nagestreefd. Vaak verblijven mensen voor een korte periode op een locatie. Dan is het prettig dat in deze periode de buitenruimte een onuitwisbare positieve indruk achterlaat in het geheugen van de cliënt. Iedereen kent wel de uitbundige bloei van de Magnoliaboom in maart; en ijkpunt in het voorjaar. Ook voor cliënten die langer dan één seizoen op de locatie verblijven of wonen is de opeenvolging van seizoen belangrijk. Wij maken beplantingsplannen waarin de afwisseling van sei-
21
zoenen geïntegreerd is. Gedacht kan worden aan bloeiende bollen in het voorjaar. De schaduw die opgezocht kan worden in de zomer, de bloeiende borders, kleurtinten in de herfst en de structuren van de kale takken in de winter. Werken met seizoen versterkt het imago van de locatie en draagt bij aan de belevingswereld van haar cliënten en gebruikers.
22
De snelle actie
D
e buitenruimte rond Heerewegen in Ziest is erg gedateerd. De inrichting is door de jaren heen onoverzichtelijk en sleets geworden. Veel
tijd om te wachten op structurele verbetering hebben de meeste bewoners niet. Om die reden hebben we een korte en snelle opschoonactie gedaan, die inspeelt op de versterking van de beleving. De rommel is verwijderd en het groen is ingericht met bloeiende vaste planten. Het beplantingsplan laat door het gehele jaar een diversiteit aan kleuren zien. De aanleg van terrassen maakt het verblijf in deze buitenruimte aantrekkelijk en comfortabel; de aanwezigheid van kussens en kleedjes onderschrijft dit. Met een beperkt budget is hiermee een groot effect is bereikt en heeft bijgedragen
23
aan de kwaliteit van wonen op de zorglocatie.
6 Bescherming door beslotenheid
V
anuit de zorginstellingen is het belangrijk dat er toezicht mogelijk is, zonder dat de bewoner zich bekeken voelt. Een van de manieren om
dat te realiseren is het maken van een helder blikveld op de buitenruimte vanuit het gebouw. Een helder blikveld dient daarbij een dubbel belang. Er is toezicht op kwetsbare bewoners, maar ook op ongenode gasten. Door het maken van ontmoetingsplekken op strategische punten en door de spelen met de hoogte van hagen en beplanting kan het juiste blikveld gerealiseerd worden. Sommige doelgroepen, zoals dementerende ouderen hebben meer bescherming nodig dan andere. Wij willen ook hen een prettige, geborgen omgeving bieden door de buitenruimte zo in te richten dat ontmoetingen plaatsvinden en activiteiten ontwikkeld kunnen worden in een veilige setting. Het is essentieel om ruimtes te creëren die een natuurlijke afbakening hebben en die men zelfstandig kan betreden. De plaatsing van hoge hekken moet worden voorkomen. Hekken worden vaak gezien als een grote barrière voor de gebruiker. Soms zijn natuurlijke afscheidingen lastig te realiseren. Daar streven wij naar een ‘vriendelijk’ ontworpen hekwerk in combinatie met groen of werken wij met water. De vriendelijke en natuurlijke sfeer blijft daarbij behouden en biedt de bescherming die nodig is.
24
De zachte afscheiding van het Sophia Revalidatiecentrum
B
ureau B+B heeft de locatie van Sophia revalidatiecentrum omgevormd van een afgesloten terrein naar een toegankelijke plek voor de
buurt. Daarbij is gezocht naar een manier om verschillende thema’s van zorginstellingen, zoals integratie en veiligheid, op een ruimtelijke manier gestalte te geven. Er is gewerkt met het thema water wat tot uiting komt in de extra watergang die gegraven is, met als doel een veilig eiland te realiseren. De vraag vanuit de gemeente om het versterken van de ecologische verbinding is in dit ontwerp meegenomen. De harde hoge hekken zijn vervangen door water met zachte rietzones. De watergang sluit
25
aan op de waterstructuur van de stad. Het bureau heeft daarmee het water gebruikt als zachte afscheiding en als verbindingselement.
De besloten tuin van Eben H채ezer
D
e buitenruimte van Eben H채ezer wordt gekenmerkt door veel bomen. Er is voor gekozen om deze te behouden. Door beplanting
boven ooghoogte en bloemrijke vaste planten onder ooghoogte ontstaat een veilige ruimte met een helder blikveld. In de collectieve tuin leiden wandelpaden naar zitjes. Zo ontstaan er ontmoetingsplekken die zo zijn gesitueerd dat ze zichtbaar zijn vanaf de entrees en een spil vormen in de sociale controle van de entrees van de gebouwen.
26
B
eweging voor de bewoners en voor de cliĂŤnten van de dagopvang wordt bevorderd door in de collectieve verschillende routes en kleinere
belevingstuinen aan te leggen. Binnen deze tuin krijgt de afdeling dementie (PG) een eigen tuin met een transparante erfafscheiding. Op deze manier is er zicht vanuit de PG- tuin naar de besloten tuin en andersom. In het ontwerp van de tuin is gewerkt met overgangen tussen de verschillende tuinen. Die overgangen zijn op een zachte manier vormgegeven en moedigen aan tot interactie tussen de gebruikers; een gesprekje over de brede haag. Het creĂŤren van een informele sfeer die de leefomgeving van de cliĂŤnten veraangenaamd, vindt Bureau B+B belangrijk.
27
Samenwerken
W
ij geloven in samenwerken en samenbrengen. We zitten daarom vanaf het begin aan tafel met diverse disciplines zoals
artsen,
omgevingpsychologen en fysiotherapeuten, maar ook activiteitenbegeleiders ontwikkelaars en bewoners om te komen tot een optimaal product. Onze open houding zorgt ervoor dat iedereen vrij kan meedenken. Bij ons is niet één brein verantwoordelijk voor het eindresultaat, maar vele individuen. Door de specifieke behoeften van patiënten, bezoekers en personeel zorgvuldig in kaart te brengen kan een omgeving gerealiseerd worden die aansluit bij de behoeften van de diverse gebruikers.
We gaan graag met u in gesprek 29
M
ogelijk kunnen wij met ons team van landschapsarchitecten, stedenbouwkundigen en cultuurtechnici ook iets voor u betekenen.
Wij zouden graag met u in gesprek gaan om te onderzoeken op welke manier de buitenruimtes op uw locatie geoptimaliseerd kunnen worden. Wij sturen u alvast onze brochure toe. Graag nemen wij contact met u op om te horen of wij iets voor u kunnen betekenen. Dan kunnen wij onze werkwijze verder toelichten. Natuurlijk kunt u ook contact opnemen met ons.
M
et vriendelijke groet, medewerkers van Bureau B+B
30
31
Bureau B+B
stedebouw en landschapsarchitectuur
Gedempt Hamerkanaal 96 1021 KR Amsterdam tel +31(0) 20 6239801 e-mail bureau@bplusb.nl
32