Brakona jaarboek 2012 • 1
Graslandpaddenstoelen in West-Brabant Roosmarijn Steeman
Jaarboek
2012
Graslandpaddenstoelen in West-Brabant
2 • Brakona jaarboek 2012
Graslandpaddenstoelen in West-Brabant Roosmarijn Steeman
In Oost-Brabant wordt sinds 2004 systematisch naar graslandpaddenstoelen gezocht in halfnatuurlijke graslanden, bermen en tuinen. Het ‘wasplatenteam’ vond intussen heel wat nieuwe soorten en nieuwe vindplaatsen van soorten die op Europees niveau bedreigd zijn (Steeman et al., 2011). In West-Brabant werd vooralsnog veel minder naar graslandpaddenstoelen gezocht. Met een klein project – tien dagen speuren in schrale graslanden in West-Brabant – werd in 2012 gepoogd om de lacune in de kennis van de verspreiding van graslandpaddenstoelen ook in West-Brabant weg te werken. Oost-Brabant als leerschool
Figuur 1 De Zwammenwerkgroep Zuid-West-Brabant (ZWGZWB) ging mee op zoek naar graslandpaddenstoelen in de regio. Op het pas door Natuurpunt in beheer genomen weiland de Baesberg was het al meteen prijs met Kleverige wasplaat en Gewoon sneeuwzwammetje. Foto Jan Decreton
De ervaring die werd opgedaan in Oost-Brabant zorgde ervoor dat de zoektocht naar graslandpaddenstoelen in West-Brabant op een efficiënte manier kon verlopen. De focus lag vooral op potentieel interessante graslanden, bermen en tuinen. Ook al blijkt uit onderzoek dat de correlatie tussen het voorkomen van graslandpaddenstoelen enerzijds en de vegetatie anderzijds niet zo sterk is (Öster, 2008), toch leek die link er in Oost-Brabant wel te zijn:
graslanden met een bijzondere vegetatie tekenden bijna steeds voor zeldzame graslandpaddenstoelen. Vooral hellingen in het algemeen en steile taluds in het bijzonder bleken interessant (Steeman et al., 2005, 2008). De zoektocht in Oost-Brabant leerde bovendien dat de kans op graslandpaddenstoelen op noordgerichte bermen, taluds en hellinggraslanden veel groter was. Reden: deze stukken worden minder blootgesteld aan uitdroging door de zon, zijn bijgevolg dus vochtiger waardoor ook bij droger weer vruchtlichamen gevormd worden.
Plan van aanpak Aan het veldwerk van 2012 ging een grondige voorbereiding vooraf. Aan alle lokale planten- en paddenstoelenwerkgroepen, regionale landschappen en natuurkenners werd gevraagd om potentiële interessante graslanden op kaart aan te duiden, op de Biologische Waarderingskaart werden de interessante vegetaties geselecteerd en de gemeenten Liederkerke, Herne en Asse speelden info door over hun beheerde bermen.
Graslandpaddenstoelen in West-Brabant
Brakona jaarboek 2012 • 3
In regio’s waar deze voorbereidende zoektocht geen ‘te onderzoeken locaties’ opleverde, werden willekeurig voortuinen en gazons van kerkhoven bekeken. De tien dagen durende zoektocht werd uitgevoerd in Asse, Affligem, Ternat, Beersel, Lennik, Gooik, Liedekerke, Linkebeek, Roosdaal, Pepingen, Herne, Galmaarden, Bever, Sint-Pieters-Leeuw, Halle, Sint-GenesiusRode en Dilbeek. De meer noordelijke gemeenten van West-Brabant konden wegens tijdsgebrek niet meer worden bezocht.
Figuur 2 Enkele leden van de ZWGZWB willen deze mestpaddenstoelen onder de loep bekijken. Ook op uitwerpselen van grazers worden interessante graslandpaddenstoelen gevonden. Foto Jan Decreton
Figuur 3 In deze botanisch interessante berm in Liedekerke (Gewone margriet, Valse salie, Knoopkruid) werden dit jaar enkel soorten van voedselrijkere graslanden gevonden. Als de berm verder goed beheerd wordt, kunnen we de Papegaaizwammetjes uit de aanpalende weide hier binnen enkele jaren ook verwachten. Foto Roosmarijn Steeman
Graslandpaddenstoelen in West-Brabant
4 • Brakona jaarboek 2012
Figuur 4 Van achter het hek zagen we de Zwartwordende wasplaten in de tuin op de Kesterheide al staan. Gelukkig lieten de bewoners ons binnen en konden we nog veel meer graslandpaddenstoelen vinden, waaronder nog twee wasplaten en drie soorten knotszwammen. Foto Roosmarijn Steeman
Tabel 1 Rode Lijst-soorten die werden waargenomen in schrale graslanden in West-Brabant in 2012. De Rode Lijst-categorie is gebaseerd op Arnolds & Veerkamp, 2008. Nederlandse naam
Wetenschappelijke naam
Rode Lijst-categorie
Bundelknotszwam
Clavulinopsis fusiformis
ernstig bedreigd
Bezemkoraaltje
Ramariopsis tenuiramosa
bedreigd
Rafelige parasolzwam
Macrolepiota excoriata
bedreigd
Grauwe barsthoed
Dermoloma cuneifolium
bedreigd
Kleverige wasplaat
Hygrocybe glutinipes
kwetsbaar
Verblekende knotszwam
Clavulinopsis luteoalba
kwetsbaar
Wormvormige knotszwam Clavaria fragilis
kwetsbaar
Sneeuwvloksatijnzwam
Entoloma sericellum
kwetsbaar
Slanke aardtong
Geoglossum umbratile
kwetsbaar
Witte stinkmycena
Hemimycena delectabilis
kwetsbaar
Sikkelkoraalzwam
Clavulinopsis corniculata
kwetsbaar
Kabouterwasplaat
Hygrocybe insipida
kwetsbaar
Gewone weidewasplaat
Hygrocybe pratensis
kwetsbaar
Gele knotszwam
Clavulinopsis helveola
gevoelig
Elfenwasplaat
Hygrocybe ceracea
gevoelig
Papegaaizwammetje
Hygrocybe psittacina
gevoelig
Sneeuwzwammetje
Hygrocybe virginea
gevoelig
Graslandpaddenstoelen in West-Brabant
Fraaie resultaten In totaal werden 17 tuinen, 10 hooilanden, 22 weilanden, 15 bermen en één bos onderzocht, verspreid over 17 gemeenten. Drie grasvelden (twee kerkhoven en één rond de kerk) worden meegenomen in de categorie ‘tuinen’ omdat ze als een klassiek gazon worden beheerd. Het West-Brabantse project leverde 70 graslandpaddenstoelen op, waaronder nieuwe vindplaatsen van 17 Rode Lijstsoorten (Tabel 1). In totaal werden twaalf nieuwe gebieden ontdekt met minstens één Rode Lijst-soort (drie hooilanden, drie weilanden, drie voortuinen en drie bermen). Van de 17 Rode Lijst-soorten behoren er vier tot de Prioritaire soorten van de provincie Vlaams-Brabant. Drie ervan kregen de status van Koesterbuur. Alle vier zijn het indicators voor voedselarme graslanden. De koesterburen werden waargenomen in drie tuinen tuinen met gazonéén tuin met bos, vier hooilanden en zes weilanden en één berm. (Tabel 2).
Brakona jaarboek 2012 • 5 Tabel 2 De Prioritaire soorten die in West-Brabant werden aangetroffen in 2012 en die indicator zijn voor schrale graslanden. Gemeenten die de betreffende koesterbuur hebben geadopteerd, zijn in groen aangeduid. Nederlandse naam
Wetenschappelijke naam
Vindplaats 2012 in West-Brabant
Fijngeschubde aardtong
Geoglossum fallax
Voortuin St.-Martens-Bodegem, Dilbeek
Slanke aardtong
Geoglossum umbratile
Voortuin St.-Martens-Bodegem, Dilbeek
Papegaaizwammetje
Hygrocybe psittacina
Voortuin Terlindenweg, Asse Grasland Pervivo, Kester (Gooik) Schapenweide Gravenbosstraat, Liedekerke Berm en weiland Lenniksesteenweg, Pepingen Graslanden steenweg op Elingen, Pepingen Grasland Ninoofsesteenweg, Gooik Grasland Ninoofsesteenweg, Herne Weiland met Motte, Bever Grasland Malakofftoren, Halle Grasland Wolfsputten, Dilbeek Voortuinen St.-Martens-Bodegem, Dilbeek Weiland Lombergbos, Gooik Tuin, Linkebeek
Grauwe barsthoed
Dermoloma cuneifolium
Kerkhof Kattestraat, Gooik
Figuur 5 Op zoek naar graslandpaddenstoelen in een hooiland met veel Gewone margriet en Papegaaizwammetjes, Gewoon sneeuwzwammetjes en Spitse knotszwam. Foto Roosmarijn Steeman
Graslandpaddenstoelen in West-Brabant
6 • Brakona jaarboek 2012
Figuur 6 Papegaaizwammetje werd op 13 locaties waargenomen in Vlaams-Brabant, in het hooiland in Herne waren de aantallen zeer hoog. Foto Roosmarijn Steeman
Figuur 7 De Zwartwordende wasplaat is de eerste wasplaat die verschijnt bij verschraling. Deze foto werd genomen op de graslanden rond het kasteel van Gaasbeek, waar deze soort weer een nieuwe vindplaats had. Foto Roosmarijn Steeman
Fijngeschubde aardtong (Geoglossum fallax) en Slanke aardtong (Geoglossum umbratile) werden slechts in één voortuin in Sint-Martens-Bodegem aangetroffen. Deze vindplaats was al bekend sinds 2008. Gelukkig is de eigenaar van de voortuin zich bewust van de ecologische waarde van deze soorten. Hij volgt de populatie dan ook nauwgezet op. Papegaaizwammetje (Hygrocybe psittacina) werd op 13 plaatsen gevonden: zeven locaties waren voor de aanvang van het project nog niet bekend (Figuur 8). In Asse, waar het Papegaaizwammetje als koesterbuur werd weerhouden, is de soort pas in 2012 voor het eerst gemeld (in een mosrijke voortuin). Ook Liedekerke mocht dat jaar zijn eerste Papegaaizwammetje toevoegen aan de gemeentelijst. De vondst van Grauwe barsthoed (Dermoloma cuneifolium) op een oud kerkhof
Graslandpaddenstoelen in West-Brabant
Brakona jaarboek 2012 • 7 Tabel 3 Een overzicht van de Provinciaal Prioritaire paddenstoelen. De soorten die als koesterbuur door gemeenten werden opgenomen, zijn aangeduid in het groen.
in Gooik, was pas de tweede waarneming voor West-Brabant en de zevende in Vlaams-Brabant. De soort werd in de provincie voor het eerst vastgesteld in 2008 in het wasplatenweiland in Bever. Deze plek werd opnieuw bezocht in 2012 maar van de Grauwe barsthoed geen spoor.
Nog slechts één wasplatengrasland ... Het project leverde acht soorten wasplaten op, de orchideeën onder de paddenstoelen. Geen enkele soort was nieuw voor West-Brabant, maar voor de meeste soorten werd wel een aantal nieuwe vindplaatsen ontdekt: het Gewoon sneeuwzwammetje (Hygrocybe virginea) werd gevonden op negen nieuwe locaties, Papegaaizwammetje op zeven, Elfenwasplaat (Hygrocybe ceracea) en Kleverige wasplaat (Hygrocybe glutinipes) stonden op vier nog niet bekende plaatsen, Zwartwordende wasplaat (Hygrocybe conica) (Figuur 7) en Weidewasplaat (Hygrocybe pratensis) op twee, terwijl Gewoon vuurzwammetje (Hygrocybe miniata) en Kabouterwasplaat (Hygrocybe insipida) op één nieuwe locatie werden aangetroffen. In West-Brabant bleef het aantal graslanden met minimaal vijf soorten wasplaten (de zogenaamde ‘wasplaatgraslanden’) (Kuyper, 1994) in 2008 beperkt tot drie: Zevenbronnen (in Dworp), Kanaaldijk (in Lembeek) en Burchtgrasland (in Bever) (Figuur 8). De zoektocht van 2012 leverde geen nieuwe wasplaatgraslanden op. Erger nog: van de drie van 2008 bleef in 2012 enkel nog dat van Bever over. Mocht de begrazingsdruk op het private paardenweiland van Zevenbronnen kunnen worden verlaagd en mochten de kanaalbermen van Lembeek een aangepast maairegime krijgen (met twee maaibeurten per jaar), dan zou een aantal van de verdwenen soorten snel weer de kop kunnen opsteken.
Nederlandse naam * Anemonenbekerzwam Blauwzwarte stekelzwam Bleke fluweelmelkzwam Fijngeschubde aardtong Fraaie gordijnzwam Franjeamaniet Geelvoetwasplaat Goudplaatzwam Goudporieboleet Grauwe barsthoed Grauwe wasplaat Grote aderbekerzwam Kaneelboleet Kleibosrussula Lila melkzwam Olijfkleurige gordijnzwam Paarse galgordijnzwam Papegaaizwammetje Pluche russula Rode kelkzwam Ruige aardtong Ruige weerschijnzam Sikkelkoraalzwam Slanke aardtong Slijmwasplaat Vaaggegordelde melkzwam Verkleurende barsthoed Violette gordijnzwam Waslakzwam Zonnerussula
Wetenschappelijke naam Cortinarius alcalinophilus Dumontinia tuberosa Phellodon niger Lactarius azonites Geoglossum fallax Cortinarius calochrous Amanita strobiliformis Hygrocybe flavipes Xerocomus pelletieri Boletus impolitus Dermoloma cuneifolium Hygrocybe irrigata Disciotis venosa Gyroporus castaneus Russula pseudointegra Lactarius lilacinus Cortinarius infractus Cortinarius croceocoeruleus Hygrocybe psittacina Russula melzeri Sarcoscypha coccinea Trichoglossum hirsutum Inonotus hispidus Clavulinopsis corniculata Geoglossum umbratile Hygrocybe laeta Lacatarius evosmus Dermoloma magicum Cortinarius violaceus Ganoderma pfeifferi Russula solaris
Figuur 8 Weiland met Motte in Bever, het enige wasplatengrasland (minstens 5 soorten wasplaten) dat in 2012 in West-Brabant werd gevonden. Foto Roosmarijn Steeman
Graslandpaddenstoelen in West-Brabant
8 • Brakona jaarboek 2012
Gazonsoorten, verschralingsindicatoren, pioniers & co
Figuur 9 Het Groot mosklokje wordt vaak gezien in mosrijke gazons en is de soort die zoektochten naar graslandpaddenstoelen het meest werd waargenomen. Foto Ralph Vandiest
Het Groot mosklokje (Galerina clavata), een typische soort van rijkere, licht bemeste of gemulchte graslanden, werd het vaakst aangetroffen. Deze soort verschijnt snel in gazons waar mos een kans krijgt (Figuur 9). Ze kan er massaal vruchtlichamen vormen, wat soms resulteert in honderden exemplaren op enkele vierkante meters. Op de tweede plaats staat de Grijsbruine grasmycena (Mycena aetites), nog een soort die in menig Vlaams gazon groeit. Brons gaat gedeeld naar de Bleekgele mycena (Mycena flavoalba), de Afgeplatte stuifzwam (Vascellum pratense) en het Grasmosklokje (Galerina laevis): drie soorten die je bijna overal kan verwachten in gazons en iets rijkere graslanden. Een aantal paddenstoelen die indicatief zijn voor verschraling werd slechts één keer waargenomen: Blanke champignonparasol (Leucoagaricus leucothites), Kaal barnsteenmosklokje (Galerina vittiformis), Levertraanzwam (Macrocysticia cucumis), Loodgrijze bovist (Bovista plumbea), Puntig kaalkopje (Psilocybe semilanceata), Okergele korrelhoed (Cystoderma amianthinum), Reuzenbovist (Langermannia gigantea), Satijnsteelfranjehoed (Psathyrella lutensis), Wasplaatmycena (Mycena mairei), Weidebreeksteeltje (Conocybe mesospora), Gewone weidechampignon (Agaricus campestris), Bleekrandtrechterzwam (Clitocybe marginella), Geelbruin mosklokje (Galerina hypnorum) en Wijnkleurige champignon (Agaricus dulcidulus). De pioniersoorten werden vertegenwoordigd door het Piekhaarzwammetje (Crinipellis scabellus) en het Pelargoniumtrechtertje (Omphalina velutipes). Beide groeien op een open bodem en zijn indicatief voor zich ontwikkelende, schrale
Graslandpaddenstoelen in West-Brabant
Brakona jaarboek 2012 • 9
graslanden met potentiële natuurwaarde (Kuyper, 1994). Het Piekhaarzwammetje werd op vijf plaatsen waargenomen, het Pelargnoniumtrechtertje is slechts twee keer gezien. In totaal werden 23 indicatorsoorten voor stabiele, schrale graslanden met aanzienlijke natuurwaarden (Kuyper, 1994) gezien. Concreet gaat het om acht soorten wasplaten, acht soorten knotsen koraalzwammen, twee aardtongsoorten, twee satijnzwammen, aangevuld met Donzig breeksteeltje (Conocybe pubescens), Zwartbruine vlekplaat (Panaeolus ater) en Rafelige parasolzwam (Macrolepiota excoriata). Van deze lijst werden negen soorten (Bruine zwartsneesatijnzwam (Entoloma caeseocinctum), Bezemkoraaltje (Ramariopsis clavuligera), Grijze knotszwam (Clavaria daulnoyae),
Bundelknotszwam (Clavulinopsis fusiformis), Zwartbruine vlekplaat, Sneeuwvloksatijnzwam (Entoloma sericellum), Kabouterwasplaat, Fijngeschubde aardtong en Slanke aardtong) slechts op één locatie gevonden. Tenslotte werden twee indicatoren voor oude, niet of weinig gestoorde, schrale graslanden met hoge natuurwaarden (Kuyper, 1994) gevonden. De Witte stinkmycena (Hemimycena delectabilis) werd niet toevallig in het enige wasplatenweiland in Bever gezien, waar ook Spits havikskruid (Hieracium lactucella) (Steeman, 2013) werd gevonden. Grauwe barsthoed werd aangetroffen in een gazon van enkele vierkante meters groot, op een klein, oud kerkhof in Gooik. Dit was ook de enige locatie in West-Brabant waar Sneeuwvloksatijnzwam werd gezien.
Figuur 10 Zelfs in regelmatig kort gemaaide en licht bemeste gazons zijn paddenstoelen te vinden. De Giftige weidetrechterzwam kan wel wat mest verdragen. Foto Roosmarijn Steeman
Graslandpaddenstoelen in West-Brabant
10 • Brakona jaarboek 2012
Besluit In 63 van de 65 graslanden, bermen en tuinen waar naar graslandpaddenstoelen gezocht werd in West-Brabant, waren deze ook effectief aanwezig. Op 27 locaties werden enkel paddenstoelen voor rijkere graslanden genoteerd, in 36 graslanden kon minstens één indicatorsoort voor schrale graslanden worden gevonden en op zeven locaties werden minstens vijf indicatorsoorten voor schrale graslanden ontdekt. In de voortuinen in de Rozenstraat (Liedekerke) en in het grasland van het Agentschap voor Natuur en Bos in de Felix Wijnsstraat (Pepingen) werden geen graslandpaddenstoelen gezien. Het aantal wasplaatgraslanden daalde van drie in 2008 naar één in 2012. In totaal werden 17 tuinen, tien hooilanden, 22 weilanden, 15 bermen en één bos onderzocht, verspreid over 17 gemeenten. In 80% van de hooilanden, 64% van de weilanden, 47% van de tuinen en 33% van de bermen werden indicatorsoorten voor schrale graslanden gevonden. Van de zeven locaties met minstens vijf indicatorsoorten zijn er drie graslanden met maaibeheer, drie tuinen (waaronder één kerkhofgazon) en één weiland. Uit deze cijfers kunnen we besluiten dat maaibeheer goede resultaten oplevert voor schrale-graslandpaddenstoelen. Van de drie graslanden die worden gemaaid, wordt er één beheerd door de Jeugdbond voor Natuur en Milieu
Graslandpaddenstoelen in West-Brabant
(JNM). Ook in de toekomst zal dit grasland door de JNM worden beheerd waarbij een verdere verschraling zal worden nagestreefd. De overige, betere graslanden worden regelmatiger gemaaid (gazonbeheer met afvoer van het maaisel), maar worden wellicht niet bemest. Het is belangrijk om de beheerders van deze graslanden te informeren dat dit beheer ook in de toekomst moet worden verder gezet. Ook tuinen en gazons van kerkhoven blijken van belang voor graslandpaddenstoelen. Vanuit de gemeente kan een mobilisatiecampagne worden opgezet om gazons niet te bemesten en mos te laten staan. Tuinen met een geschikte bodemgesteldheid voor graslandpaddenstoelen (zandige heuvelruggen, kalrijke leembodem) moeten in de toekomst meer systematisch worden onderzocht. Dit zal ongetwijfeld leiden tot een aantal nieuwe vindplaatsen van graslandpaddenstoelen. Ten slotte zijn historisch begraasde weilanden die op hellingen liggen die te steil zijn voor bemesting en waar kleine niveauverschillen nog intact zijn, ook de moeite waard om te onderzoeken. Deze laatste zijn echter zo zeldzaam dat het de moeite loont om ze op te volgen en gesprekken te voeren met de landbouwer om een overeenkomst te sluiten en op termijn tot een aankoop voor natuur over te gaan.
Brakona jaarboek 2012 • 11
Referenties •
• •
•
•
•
•
Arnolds, E. & Veerkamp, M., (2008). Basisrapport Rode Lijst Paddenstoelen. Nederlandse Mycologische Vereniging, Utrecht. Kuyper, TH. W., (1994). Paddenstoelen en natuurbeheer. WM KNNV 212, Stichting uitgeverij KNNV, Utrecht. Öster, M., 2008. Low congruence between the diversity of waxcap (hygrocybe spp.) fungi and vascular plants in semi-natural grasslands. Basic and Applied ecology 9: 514-522. Steeman, R., Lambrechts, J. & Vervoort, L., (2005). Onverwacht waardevolle mycoflora in Oost-Brabantse graslanden: ontdekking van enkele nieuwe ‘wasplatenweiden’ in 2004. BRAKONA jaarboek 2004: 70-83. Steeman, R., Lambrechts, J., & Guelinckx, R., (2008). Een netwerk van aardtong-houdende, knotszwamrijke ‘wasplatenweiden’ in Vlaams-Brabant. BRAKONA jaarboek 2006-2007: 100121. Steeman, R., Asperges, M., Buelens, G., De Ceuster, R., Declercq, B., Kiszka, A., Leysen, R., Meuwis, T., Monnens, J., Robijns, J., Van den Wijngaert, M., Van Roy, J., Veraghtert, W. & Verstraeten, P., (2011). Paddenstoelen in Vlaams-Brabant en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest: 1980-2009, Verspreiding en ecologie. Natuurpunt Studie, Mechelen. 728 pp., ill. Steeman, R., (2013). Prioritaire Provinciale Plantensoorten: soorten komen, soorten gaan. BRAKONA jaarboek 2012
Auteurs Roosmarijn Steeman Natuurpunt Studie Coxiestraat 11, 2800 Mechelen 015 29 72 22 roosmarijn.steeman@natuurpunt.be
Graslandpaddenstoelen in West-Brabant
12 • Brakona jaarboek 2012
Colofon
Vlaams-Brabantse Koepel voor Natuurstudie De provincie Vlaams-Brabant ging in 2000 over tot de oprichting van de Vlaams-Brabantse Koepel voor Natuurstudie, Brakona. Dit initiatief kadert momenteel binnen het provinciaal milieubeleidsplan 2009 - 2013 onder project 9 "natuurlijke entiteiten kwalitatief bevorderen" (betere natuur) en meer bepaald onder subdoelstelling 3 "uitbouw soortgericht beleid". BRAKONA stelt zich de optimalisatie van het potentieel aan natuurkennis in functie van het natuurbehoud en -beheer in de provincie Vlaams-Brabant als hoofddoel. Meer bepaald de werking rond Prioritaire Provinciale Soorten (PPS) en de concretisering daarvan binnen het provinciaal biodiversiteitsproject "Koesterburen" is één van de taakstellingen. Tevens wil het als contactorgaan het lokale studiewerk een meerwaarde geven door het voeren van een georganiseerd overleg tussen de bestaande milieuverenigingen en natuurstudiewerkgroepen. Info: Griet Nijs, Projectcoördinator Brakona Natuurpunt Studie Coxiestraat 11 2800 Mechelen 015 77 01 61 E-mail: brakona@natuurpunt.be www.brakona.be
Graslandpaddenstoelen in West-Brabant
Met dank aan auteurs en co-auteurs • Pallieter De Smedt en Kevin Lambeets • Roosmarijn Steeman • Wout Willems • Iwan Lewylle • Jens D’Haeseleer Voor het nalezen van de artikelen werd een beroep gedaan op enkele experts ter zake en gelegenheidsreferenten. Hiervoor wensen we uitdrukkelijk Dominique Verbelen, Hendrik Devriese en Robert Jooris te bedanken. Eveneens dank aan de vele fotografen die belangeloos hun foto’s ter beschikking stelden: • Fons Bongers, Chantal Deschepper, Pallieter De Smedt, Jens D’Haeseleer, Jan Decreton, Bernhard Jacobi, Johannes Jansen, Leo Janssen, Kevin Lambeets, Iwan Lewylle, Jonas Mortelmans, Johan Neegers, Bruno Nef, Jean-Pierre Roland, Jules Robijns, Roosmarijn Steeman, Kasper Van Acker, Jan Van der Voort, Ralph Vandiest, Ward Vercruysse, Nicolas Vereecken, Henk Wallays, Wout Willems, Hugo Willocx Coördinatie en eindredactie • Griet Nijs, Brakona projectcoördinator Vormgeving • Luc Nagels, luc@vissenaken.be Coverfoto's • Papegaaizwammetje. Foto Roosmarijn Steeman