Broerstraat 5, oktober 2020 by broerstraat5

Magazine voor alumni en relaties Nummer 3, oktober 2020

Broerstraat 5 In dit nummer: Het Kantiaanse ideaal Duurzaam gedrag 400 jaar Hortusbuurt Suriname zonder angst MondbacteriĂŤn op oorlogspad Slavernijverleden Groningen

Stevinpremie voor Linda Steg, Spinozapremie voor Pauline Kleingeld

Where does

Rome, Campidoglio, 25 March 1957: Belgium, France, Italy, Luxembourg, the Netherlands and the Federal Republic of Germany sign the Treaty of Rome

European leadership grow? Ever more executives are coming to the realisation that to achieve wise leadership, with a commitment to public service, you need more than expertise and the capacity for analysis: you need reflection as well. And the ability to take a step back. And the courage to reserve judgement, to refrain from jumping to conclusions. In the words of Confucius: ‘The truly wise person goes beyond knowledge’. Giving space to others and to different opinions helps to focus one’s outlook, strengthens public support, and creates the best result. Looking at opposing points of view with an open mind and always trying to understand the mutual relationships between things are fundamental to a positive attitude. Equally fundamental is seeing vision, strategy and accomplishment as parts of an evolutionary process: never static or absolute, but fluid and dynamic. Comenius regards personal stability, in which vision, boldness and responsibility are balanced, as prerequisites for wise leadership. Indeed, wise leadership goes beyond intellect and helps to bring about a positive transformation of the world. Comenius is an international knowledge institute and a network geared towards developing leadership skills.

Start The course starts at December 14th 2020. More information Visit comeniusleergang.nl/europe for more information. Or contact one of Comenius’s advisers at tel. +31 (0)33 422 99 29.

It’s Europe, stupid! Europe is under pressure to define itself as never before: how does the ‘Occident’ see its political, economic, social and moral compass? These questions, which relate to power and leadership, to identity and loyalty, affect every European. It becomes unavoidable to reflect on how you see yourself in relation to Europe and the European Union, and how you can contribute to them. ‘It’s Europe, stupid!’ On the one hand, Europe’s contours are becoming increasingly well-defined, but on the other its unity is creaking at the seams. COVID-19 throws into sharp relief the fragility of the mutual solidarity that is at the heart of the European Community. Schengen is being cast aside as frontiers close. But no one can emerge safely from the crisis under their own steam. ‘Only by working together can we bring Corona under control’ we hear from the government. But solidarity that stops at the country’s borders leads to narrowmindedness and insularity. ‘Europe’s moment in the Corona crisis has yet to come’ said an editorial in the NRC Handelsblad national newspaper on 5 May, 2020. How to achieve that trust? The NRC defined a key condition: ‘Europeans must start trusting each other again’. Comenius wants to help build that trust with its new European leadership programme, to which it is inviting applicants from the EU, Switzerland, and Great Britain.

European Leadership Values Course In Berlin, Athens, Rome, Paris and Brussels, participants in the European Leadership Values Course will explore the significance of Europe’s fundamental values – besides solidarity, these are freedom, democracy, equality, the rule of law, and human rights. The aim is to ensure that everyone ultimately reflects on these values, and on the way they influence their own actions in both the personal and professional spheres. Will these fundamental values remain remote abstractions, or will the Comenian embrace them as personal guiding precepts, which can help achieve an active, distinctive ‘European leadership’.

For whom is the course intended? For this new international course, with English as the working language, Comenius invites freethinking, enthusiastic supervisors, administrators and directors from the countries of the European Union, Switzerland and Great Britain. In each edition of this programme, Comenius will make room for two young European leaders.

for those who think they are already well-informed

REDACTIONEEL EN INHOUD

REDACTIONEEL

ee, ideaal is het vaak niet allemaal. Niet voor niets wordt Willem Elsschots strofe ‘want tussen droom en daad staan wetten in de weg en praktische bezwaren’ zo vaak te berde gebracht. Die praktische bezwaren zijn helaas maar al te vaak van financiële aard. Toch blijven we dromen en onze idealen koesteren. En soms komen ze uit. Nee, niet de idealen van Immanuel Kant, hoewel Pauline Kleingeld in dit herfstnummer van Broerstraat 5 hardop hoopt dat ‘we het Kantiaanse ideaal van wereldwijde rechtvaardigheid straks terugzien bij de verdeling van een vaccin.’ Haar eigen droom, een nieuwe weg in te kunnen slaan met haar ethiekonderzoek, werd werkelijkheid door de Spinozapremie van 2,5 miljoen euro die ze kreeg toegekend. Datzelfde geluk viel omgevingspsycholoog Linda Steg te beurt met de Stevinpremie, waarmee zij verder kan met haar onderzoek naar hoe duurzaam gedrag te beïnvloeden is, bij burgers én bedrijven.

COVER HOOGLERAREN PAULINE KLEINGELD EN LINDA STEG IN HET FORUM

Column rector magnificus

De geschiedenis leert dat idealen wel degelijk een vruchtbare bodem voor vooruitgang zijn geweest. Als er in Groningen zo’n 400 jaar geleden geen lieden waren geweest die een Academie oprichtten en anderen die in de eeuwen daarna streden tegen de armoede in de sloppenwijken, voor rechtvaardigheid en tegen de slavernij, dan zag ook onze stad er waarschijnlijk anders uit. Laten we dagdromen, afdwalen en prakkiseren, maar vooral onze idealen blijven koesteren. Wij wensen u een vruchtbare herfst.

COVER REYER BOXEM

Foto Nick Hannes Imagining Science: achter de schermen van financiële bedrijven

Duurzaam gedrag als sleutel tot een beter milieu Linda Steg ontving de Stevinpremie voor haar pionierswerk in de omgevingspsychologie.

Volgens bankdirecteur Steven Coutinho staan ook in Suriname geldzaken – corruptie en schulden – in de weg om het, voorbij de postkoloniale identiteit, het prachtige en welvarende land te laten zijn dat het in potentie is.

INHOUD

Immanuel Kant is jarenlang verkeerd begrepen Pauline Kleingeld wil met de Spinozapremie een moderne moraaltheorie vormgeven.

REDACTIEB5@RUG.NL

Wandelen door de ‘Niewe Stadt’ 'Stadshistoricus’ Beno Hofman deed onderzoek naar 400 jaar Hortusbuurt en Ebbingekwartier.

Alumnus schrijft boek

Alumnus in het buitenland Nieuw-Zeeland

Ain Wondre Stad Nyassa Alberta

‘Suriname kan een prachtig en welvarend land zijn’ De angst voorbij liet Steven Coutinho, directeur van De Surinaamsche Bank, zich onder Bouterse de mond niet snoeren.

Alumni Actief en Agenda

22 18

De mond is een oorlogsgebied vol bacteriën Jan Maarten van Dijl bestudeert mondbacteriën en waant zich in een misdaadserie.

Fietsen langs het slavernijverleden Ook in Groningen en Friesland is het Nederlandse slavernijverleden veel dichterbij dan je denkt..

Dagdromen, afdwalen en prakkiseren Neurowetenschapper en ballerina Marieke van Vugt wil ontrafelen hoe de menselijke geest werkt.

Filosoof werd schoonmaker Bijzonder: een universitair docent die switcht naar een schoonmaakbaan.

UCF Foundation ‘Als je zwart bent en uit Afrika komt, ben je dom of arm.’

Kop der bie en Colofon

Alumni Achteraf godsdienstwetenschappen

Spinozapremie voor Pauline Kleingeld

Immanuel Kant is jarenlang verkeerd begrepen

BROERSTRAAT 5 / OKTOBER 2020

Pauline Kleingeld is een van ’s werelds meest vooraanstaande onderzoekers van de filosofie van Immanuel Kant. Haar speurwerk wierp een nieuw licht op zijn werk. Juist nu ze een belangrijke fase in haar onderzoek afrondt, wordt ze geëerd met de Spinozapremie. Die maakt haar gedroomde vergezichten reëel.

EELCO SALVERDA

REYER BOXEM

ONDERZOEK

p een racefiets komt ze op een druilerige namiddag aanrijden, de kersverse Spinozawinnaar. ‘Normaal kom ik met de trein en heb ik een nogal strak geregisseerde reis naar Groningen,’ zegt ze. ‘Maar in het OV voel ik me nu wat minder prettig.’ Pauline Kleingeld woont parttime in Groningen, waar ze in 2011 hoogleraar ‘Ethiek en haar geschiedenis’ werd op een speciale leerstoel, een Endowed Chair. Ze is er de universiteit nog dankbaar voor, zal ze later zeggen. ‘Eindelijk kon ik meer tijd aan onderzoek besteden.’ Onderzoek waarvoor ze nu de Spinozapremie ontvangt, zodat er wéér nieuwe mogelijkheden zijn.

Waanzinnige rust ‘Fantástisch!’ Haar ogen glimmen als Kleingeld vertelt over het moment dat ze hoorde dat haar de Spinozapremie was toegekend. Dankbaarheid, dat voelt ze nu, voor deze erkenning van haar werk. ‘Na de eerste verbazing kwam er een waanzinnige rust over me heen. Ik zie voor me wat ik wil doen en dat kán nu gewoon ook allemaal, zonder me druk te hoeven maken over subsidieaanvragen. Nu kan ik een tijd vooruit, met een groep mensen die ik zelf kan aanstellen.’ Na collega Lodi Nauta, decaan van de Faculteit Wijsbegeerte aan de RUG, is Kleingeld in korte tijd de tweede onderzoeker van de faculteit die de Spinozapremie ontvangt. Het maakt de erkenning nog specialer. ‘In de medische en bètahoek heb je natuurlijk direct aantoonbare doorbraken. Wat dat betreft hebben alfawetenschappen het wat lastiger. Een ontkrachting van een klassieke tegenwerping tegen Kant wordt niet meteen gezien als nieuws voor een wetenschapsbijlage, en dat is begrijpelijk. Je kunt wel denken dat je een sluitende argumentatie hebt opgezet, maar vóór zoiets ook echt door vakgenoten is geaccepteerd ben je vijf of tien jaar verder. De overtuigingskracht van je argumenten moet eerst in de discussie in het vakgebied getoetst worden.’

Argumentaties ontleden Ze kon aardig uit de voeten met de exacte vakken, maar koos bewust voor een ander pad. ‘Ik was altijd al gefascineerd door ideeën, door argumentatie – zonder dat ik dat eigenlijk door had. Ik woonde in een dorp met twaalf soorten kerken en was nieuwsgierig wat daar speelde. Daarom ben ik theologie gaan studeren.’ Tijdens die studie kwam ze in aanraking met filosofie, wat ze ging studeren nadat ze theologie had afgerond. Toen ze in haar eerste artikel, in het studentenblad, ageerde tegen een seksistische hoogleraar, was dat in zekere zin een openbaring. ‘Ik dacht opeens: Die filosofie is niet alleen heel interessant, maar je kunt er ook nog wat mee! Want dat is wat filosofie voor ons kan betekenen: argumentaties ontleden, verkeerde redenaties doorprikken, standpunten beïnvloeden.’

‘

WWW.RUG.NL/INBEELD-P.KLEINGELD

Kant verkeerd begrepen Kleingeld is inmiddels bekend als toonaangevend kenner van Immanuel Kant, die ze al decennia bestudeert. Kant is de verlichtingsfilosoof die ons ideeën schonk over vrijheid en gelijkheid, over universele menselijke waardigheid. Hij geldt ook als de geestelijk vader van bijvoorbeeld de Volkenbond en de VN. Maar filosofen zeggen ook: zijn ideeën zijn goed, maar zijn argumentatie rammelt. Nadat Kleingeld zich eerst had verdiept in Kants politieke filosofie begon ze zijn ethiek te bestuderen. Dat bracht haar tot een opmerkelijke conclusie: Kant is al die jaren verkeerd begrepen. Het viel Kleingeld op dat Kants ethische filosofie vol staat met termen uit zijn politieke filosofie, die ze al zo goed kende: autonomie, morele wetgeving, vrijheid. ‘Je moet zijn ethiek heel anders lezen, bedacht ik me. Zijn terminologie betekent iets anders dan we altijd gedacht hebben. En als je de teksten dán leest, blijkt zijn argumentatie steekhoudender. Vergeet niet dat Kant in de ochtend politieke filosofie gaf in de collegezaal en dan in de studeerkamer aan het werk ging met zijn ethiek. Dan kan het niet anders of daar zitten verbanden tussen, als hij in allebei dezelfde termen gebruikt.’ Het moet haar eigen eurekaperiode zijn geweest. ‘Niemand had die colleges politieke filosofie nog met zijn ethiek in verband gebracht. Ik voelde me een detective die een nieuw spoor vindt en zodoende een nieuwe richting voor een oplossing kan geven.’

Juist nu Vrijheid, gelijkheid, waardigheid. Hoe staan die termen in deze tijden in verband met corona? Zien we iets van Kants denken terug in de aanpak van de coronacrisis? ‘Zeker. Bijvoorbeeld in de discussie over groepsimmuniteit in Nederland,’ reageert Kleingeld. ‘Helemaal aan het begin werd die even als doel voorgesteld. Daardoor klonk het alsof sommige mensen zouden worden opgeofferd voor het nut van het algemeen. Dat dat niet mag, is een heel Kantiaanse gedachte. Ieder mens telt, we offeren niemand op. Er ontstond protest, en daarna gold de groepsimmuniteit alleen nog als mogelijke uitkomst, niet meer als doel op zich.’ Maar we zijn er nog niet, blikt ze vooruit. ‘Ik hoop ook dat we het Kantiaanse ideaal van wereldwijde rechtvaardigheid straks terugzien bij de verdeling van een vaccin.’ ‘Over een paar weken rond ik mijn laatste paper af van een lange serie, en dat gaat over Kants argumentatie over de vrije wil. En juist nu komt de Spinoza! Het kon niet mooier, net nu voor mij de weg vrij is voor een volgende stap.’ Die stap, dat is onderzoeken of ze de Kantiaanse ethiek verder kan ontwikkelen naar een hedendaagse ethische theorie die een filosofische onderbouwing geeft aan moreel universalisme.

THE MOST EXCITING PHRASE IN SCIENCE IS NOT ‘EUREKA!’ BUT ‘THAT’S FUNNY...

’

STELLING KAREN BISSCHOP FACULTY OF SCIENCE AND ENGINEERING

(ISAAC ASIMOV)

‘Na de eerste verbazing kwam er een waanzinnige rust over me heen’

WIJMENGA’S WERELD

FOTO REYER BOXEM

Een moderne moraaltheorie Een volgende fase. Maakt dit haar werk anders? Betekent dit een overstap van bestuderen naar creëren van een theorie? Ze aarzelt even. ‘Nou ja, onderzoek doen is ook creëren, hoor. Maar inderdaad. Je zou kunnen zeggen dat ik tot nu vooral in discussie ging met oude theorieën. Straks ga ik in discussie met nieuwe theorieën.’ Ze heeft er zin in te kunnen gaan werken met een zelf samengesteld team. ‘Met een groep mensen met andere perspectieven en discussies bereik je zoveel meer. Geweldig.’ Kleingeld stapt over op een andere trein, op weg naar haar eindbestemming: om, met Kant in het achterhoofd, een moderne moraaltheorie vorm te geven. ‘Nu kom ik eindelijk aan op het station waar ik altijd naar toe heb gewild.’

OPGETEKEND DOOR MARJAN BROUWERS

Zorg om eerstejaars

orig jaar mocht ik voor het eerst als rector magnificus van deze universiteit het Academisch Jaar openen. Ik liep, gevolgd door het cortège van hoogleraren en studenten, naar de Martinikerk. Nerveus, want het was mijn debuut als rector, maar ook heel blij dat ik die rol mocht vervullen. Nooit had ik kunnen denken dat ik een jaar later zou openen in de Aula van het Academiegebouw. Niet in een goedgevulde kerk, maar in een klein gezelschap, keurig afstand houdend, terwijl studenten, RUG-medewerkers en alumni de plechtigheid vanachter hun pc, via een liveverbinding, konden volgen. Op zo’n moment sta je weer even stil bij de enorme impact van deze pandemie op ons hele leven. Het thema van de opening van het Academisch Jaar was verbinding. Een thema dat meer dan ooit relevant is nu we afstand moeten houden en tegelijkertijd met elkaar in verbinding willen komen en blijven. Zoals we dat doen met onze partners in het kader van de Universiteit van het Noorden, maar ook als collega’s en met studenten en alumni. De afgelopen maanden hebben we het universitaire leven digitaal kunnen vormgeven. Daardoor konden we doorgaan met ons werk. Maar we leerden ook dat online contacten persoonlijk ontmoetingen niet kunnen vervangen. Hoe zorgen we dat we echt met elkaar in verbinding blijven?

Pauline Kleingeld (1962) begon aan de RUG in 2011 als hoogleraar ‘Ethiek en haar geschiedenis’ op een Endowed Chair aan de Faculteit Wijsbegeerte. Ze studeerde filosofie in Frankfurt am Main en Leiden, waar zij in 1994 promoveerde. Daarna was zij verbonden aan Washington University in St. Louis en, als hoogleraar praktische wijsbegeerte, aan de Universiteit Leiden. Ze is internationaal vermaard kenner van Immanuel Kant en sinds 2015 lid van de KNAW. In 2018 ontving Kleingeld een grote NWO-subsidie voor onderzoek naar universele morele normen en in 2020 de Spinozapremie.

Ondanks de beperkingen die de pandemie ons oplegt, heb ik er vertrouwen in dat we allemaal die verbinding willen maken: in ons dagelijks leven, in het onderwijs en in het onderzoek. Zo merkte onze gastspreker Sigrid Kaag tijdens de openingsplechtigheid op dat zelfs toen de grenzen tussen de landen als gevolg van corona sloten, wetenschappers elkaar bleven opzoeken, over de grenzen heen, in hun drive om samen corona te bestrijden. Ook als we elkaar fysiek niet kunnen vasthouden, proberen we nog steeds samen vooruitgang te boeken. Mijn grootste zorg betreft al die eerstejaars studenten die nu aan hun studie beginnen. Hoe zorgen we ervoor dat zij de verbinding kunnen aangaan met elkaar, de universiteit en de stad? Hoe voorkomen we voortijdig uitvallen als gevolg van corona? Daar ligt een belangrijke taak voor ons allemaal. Ook alumni kunnen daarbij helpen. Bijvoorbeeld door eerstejaars studenten in hun eigen omgeving een hart onder de riem steken. App dat nichtje dat dit jaar biologie gaat studeren eens wat vaker. Spreek een keer digitaal af met die buurjongen die net rechten is gaan studeren. Luister naar hun verhalen en deel je eigen herinneringen aan je studietijd. Samen kunnen we bijdragen aan een netwerk van contacten die hun studietijd zo waardevol maakt. Goede ideeën om nog meer te doen aan de verbinding over de generaties heen zijn van harte welkom via alumni@rug.nl. Cisca Wijmenga, rector magnificus

BROERSTRAAT 5 / OKTOBER 2020

ALUMNI IN NIEUW-ZEELAND

HUTT VALLEY

DORIEN VRIELING

PRIVÉ

BUITENLAND

et was te druk in Nederland, vond developer Roland Oldengarm (38) een jaar of tien geleden. De hectiek op de werkvloer, het dichtbevolkte land; hij zag zichzelf beter aarden in een land als Spanje. De talencursus had hij al gevolgd voordat hij Dagmar Bakker (38) leerde kennen. Ze werden verliefd, maar er was één probleem: Dagmar had geen oren naar Spanje. ‘In het buitenland wonen vond ik tot daaraan toe, maar dan wilde ik wel naar een Engelstalig land.’ Hoewel ze allebei gestudeerd hadden aan de RUG – hij Systems and Software Engineering, zij Engelse Taal en Cultuur en American Studies – en daarna allebei in de IT waren gaan werken, kruisten hun wegen pas op de christelijke datingsite Funky Fish. De twee trouwden en gingen op huwelijksreis naar Australië en Nieuw-Zeeland. Oldengarm: ‘Toen we weer vertrokken vanuit Nieuw-Zeeland zeiden we tegen elkaar: het is hier prachtig, maar veel te ver weg.’ Toch ging Oldengarm naar vacatures kijken en zo ontdekte hij dat er in Nieuw-Zeeland veel vraag was naar IT’ers. Hij vond een baan als software-architect. Dus vertrokken ze, met hun babydochter. ‘Voor twee jaar. Dat kon ik net behappen,’ zegt Bakker. ‘We namen maar zes dozen mee.’ Maar toen de twee jaar voorbij waren, zagen ze geen reden om terug te gaan. Ze woonden prettig, hadden nieuwe vrienden gemaakt via werk en kerk en playgroups waar Bakker met hun inmiddels twee dochters naartoe ging. Dus vroegen ze een permanente verblijfsvergunning aan, wat nog een heel gedoe was. Oldengarm: ‘Dat je getrouwd bent en kinderen hebt is niet genoeg. Je moet met vakantiefoto’s aantonen dat je echt samenleeft.’ Inmiddels woont het gezin zeven jaar in de Hutt Valley, een gebied in de regio Wellington. Oldengarm is intussen enkele banen verder en werkt als zzp’er, Bakker doet af en toe een vertaalklus. Nu ook de jongste naar school gaat wil ze dat intensiever gaan doen. Nieuw-Zeeland is hun thuis geworden. Oldengarm: ‘In Nederland leefde ik van vakantie naar vakantie. Hier ligt het tempo

‘

ROLAND OLDENGARM EN DAGMAR BAKKER

‘We zijn a team of 5 million’ een stuk lager en kan een deadline eventueel verzet worden. Een weekend voelt hier als een kleine vakantie.’ Nieuw-Zeelanders gaan anders met elkaar om, zeggen ze allebei. Bakker: ‘Als je hier naar de dokter

gaat, zeg je: “ik heb een afspraak met Steve”.’ Oldengarm: ‘Tegelijkertijd is er veel respect. Als ik hoor dat in Nederland conducteurs belaagd worden – dat gebeurt hier echt niet. Als het druk is in de trein, staan jongeren op voor volwassenen.’ De manier waarop de regering van premier Jacinda Ardern is omgegaan met de coronacrisis vinden ze typerend voor het NieuwZeelandse respect voor autoriteit. Oldengarm: ‘Toen de regering bekendmaakte dat er een lockdown zou komen, zette iedereen de schouders eronder. Het voelde ook niet alsof het opgelegd werd, want de boodschap was: we zijn a team of 5 million.’ Familiebezoek uit Nederland zit er door de coronapandemie voorlopig waarschijnlijk niet in, dat is verdrietig. En er zijn meer dingen die ze weleens missen van Nederland: weekendjes weggaan met vrienden, het ruimere winkelaanbod (Bakker: ‘Hier komt nu pas een Ikea’), een piekfijn wegennetwerk. Maar het weegt allemaal niet op tegen wat ze aan de andere kant van de wereld gevonden hebben. Oldengarm: ‘Neem alleen al de ongerepte natuur. Voor je het weet ben je in een gebied waar in de verste verte geen huis te zien is.’

SOCIETY IS MADE POORER WHEN ITS CONNECTION TO NATURE IS WEAKENED STELLING REBECCA JAMES FACULTY OF SCIENCE AND ENGINEERING

’

Onlangs ontving hoogleraar Linda Steg de Stevinpremie voor haar pionierswerk in de omgevingspsychologie. Daarin zoekt ze een antwoord op de vraag hoe duurzaam gedrag kan worden beÃ¯nvloed. De coronacrisis biedt nieuwe aanknopingspunten.

BERT PLATZER

REYER BOXEM

WWW.RUG.NL/INBEELD-LSTEG

Duurzaam gedrag als sleutel tot een beter milieu 8

BROERSTRAAT 5 / OKTOBER 2020

et de autobanden opgepompt tot de juiste spanning rij je zuiniger, dus milieuvriendelijker. Maar hoe krijg je autobezitters zo ver dat ze elke twee maanden de bandenspanning controleren? Wijs je ze op het financiële voordeel of de milieuwinst? ‘Verreweg de meeste mensen denken dat de financiële boodschap het beste werkt, terwijl die het minst effectief is’, zegt Linda Steg. ‘Mensen denken: moet ik voor een paar euro al die moeite doen, laat maar. Voor het milieu doen ze het wel, omdat dat een goed gevoel geeft. En als je met je boodschap op die positieve emoties anticipeert, dan motiveert dat mensen om het te doen.’ Wat betreft technische oplossingen weten we al lang hoe we de klimaatcrisis het hoofd kunnen bieden. Toch doen we dat maar met mate. Waarom? Op die vraag probeert Steg, hoogleraar omgevingspsychologie, al bijna 25 jaar een antwoord te vinden. Beter gezegd: Steg onderzoekt hoe we duurzaam gedrag kunnen begrijpen, voorspellen en beïnvloeden, dat laatste bijvoorbeeld via de fysieke omgeving. En passant stond ze daarbij mede aan de basis van een nieuw, interdisciplinair onderzoeksveld, de omgevingspsychologie.

Hedonistisch Duurzaam gedrag wordt door vier typen waarden bepaald, legt Steg uit: hedonistische, egoïstische, altruïstische en milieuwaarden. ‘We willen plezier hebben, hulpbronnen als geld en status in stand houden of uitbreiden, een goed leven voor andere mensen en een goede kwaliteit van natuur en milieu. Iedereen vindt deze doelen in zekere zin belangrijk, alleen het relatieve belang verschilt en dat bepaalt welke keuzes je maakt. Maar als je sterke milieuwaarden hebt, kan het best zijn dat je je huis niet isoleert omdat je geen idee hebt hoe je dat aanpakt of geen zin hebt in een grote verbouwing. Want dat is een bedreiging voor je hedonistische waarden.’ Het is dergelijk menselijk gedrag dat Steg fascineert. ‘Ik vind het gewoon heel interessant wat mensen motiveert om bij te dragen aan een collectief goed, in dit geval het milieu, terwijl ze er op korte termijn niet meteen zelf belang bij hebben en de eigen bijdrage ook nog eens heel klein is. We worden niet alleen gedicteerd door extrinsieke prikkels, zoals subsidie of een straf, om iets te doen. We doen dingen ook omdat we het zelf belangrijk vinden.’ Wie zich afvraagt of Steg zelf de bandenspanning van haar auto wel regelmatig controleert, komt overigens van een koude

‘

Linda Steg (1965) studeerde andragologie aan de RUG, waar ze tevens promoveerde. Als onderzoeker werkte ze onder meer bij het Centrum voor Omgevings- en Verkeerspsychologie van de RUG en het Sociaal en Cultureel Planbureau. Steg is sinds 2009 hoogleraar omgevingspsychologie aan de RUG en geldt als een van de meest innovatieve en invloedrijke pioniers in dit onderzoeksveld. Zomer 2020 ontving ze de prestigieuze NWO Stevinpremie.

kermis thuis. ‘Ik ga nooit in op mijn mening of gedrag, omdat ik bang bent dat dat invloed heeft op hoe mensen op onderzoek reageren, dat ze me bijvoorbeeld naar de mond gaan praten. Dus ik hou me wat dat betreft op de vlakte.’

Oplossingen Toen Steg in 1996 haar proefschrift Gedragsverandering ter vermindering van het autogebruik voltooide, was de aandacht voor duurzaam gedrag geen groot thema. Pas de afgelopen tien jaar beleefde het onderzoeksveld van Steg een doorbraak, aangejaagd door de klimaatcrisis. Waar het onderzoek naar de klimaatverandering aanvankelijk erg natuurwetenschappelijk was ingestoken en er vooral in technische oplossingen werd gedacht, wordt de laatste tien jaar steeds meer onderkend dat ook moet worden gekeken naar het gedrag van mensen die deze oplossingen moeten omarmen.

Gedragskennis Zo werkte Steg in 2014 mee aan een adviesrapport over het gebruikmaken van gedragskennis in beleid voor de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur. ‘Bij het advies hebben we een spel ontworpen waarmee beleidsmakers worden uitgedaagd om na te denken over de gedragsaspecten in hun beleid. Dat is heel goed ontvangen en heel vaak gebruikt. Bij de ministeries zijn inmiddels gedragswetenschappers aangesteld die ervoor zorgen dat de gedragskennis systematischer aan bod komt in de beleidsontwikkeling.’ Ook voor een rapport van het VN-klimaatpanel IPCC uit 2018 inventariseerde Steg wat mensen motiveert om bij te dragen aan de vermindering van de opwarming van de aarde en ook wat het draagvlak bepaalt voor klimaatbeleid en systeemveranderingen in bijvoorbeeld de landbouw en de opwekking van energie.

Massaal thuiswerken Steg ziet in de coronacrisis aanknopingspunten voor het realiseren van dergelijke

systeemveranderingen. ‘In de IPCC-rapporten wordt altijd gevraagd hoe lang zo’n verandering duurt en of het überhaupt realistisch is. Nu is duidelijk geworden dat als je heel duidelijk beleid voert, er op korte termijn grootschalige veranderingen te realiseren zijn. Tijdens de coronacrisis ging iedereen opeens massaal thuiswerken. Uit onderzoek wisten we alleen dat er initieel vaak weerstand is tegen bepaalde veranderingen, zoals thuiswerken. Maar als het dan toch geïmplementeerd wordt en de voordelen worden zichtbaar, zeggen mensen vaak dat het best goed is.’

Gedrag bedrijven De 2,5 miljoen euro die aan de Stevinpremie is verbonden, heeft deels al een bestemming gevonden. Zo wil Steg onderzoeken of bedrijven zich qua duurzaamheid als mensen gedragen of veel rationeler opereren. ‘Mijn hypothese is dat bedrijven zich net als mensen gedragen. Het interessante is dat duurzame bedrijven ook weer duurzaam gedrag bij hun werknemers teweegbrengen, vooral bij mensen die het milieu niet zo belangrijk vinden.’

‘Mijn hypothese is dat bedrijven zich net als mensen gedragen’ Daarnaast wil ze weten hoe individuen, overheden en bedrijven op elkaar inspelen. ‘Hoe we ook met klimaatverandering omgaan, het heeft grote implicaties voor de manier waarop we leven. Als we proberen om de opwarming van de aarde onder de anderhalve graad te houden, kan dat alleen met gedragsaanpassingen, blijkt uit de meeste modelstudies. Maar als we zeggen dat we niets doen om klimaatverandering tegen te gaan en we ons wel aanpassen, heeft dat ook heel veel implicaties en moeten we ook op een heel andere manier leven; want dan zullen we Nederland nog veel meer moeten beschermen tegen water, hitte en droogte. Ik wil onderzoeken welke oplossingsrichtingen mensen willen, waarom en onder welke voorwaarden.’ Behalve met het geld voor haar onderzoek is Steg vooral blij met de waardering voor het werk van haar groep en de omgevingspsychologie in het algemeen. Ik kreeg van allerlei collega’s uit het buitenland reacties dat deze onderscheiding zo goed is voor ons onderzoeksveld. Ik vind het heel fijn dat ze dat zo ervaren, want ook zij hebben eraan bijgedragen. Je hebt altijd andere mensen nodig om je ideeën te scherpen en te ontwikkelen.’

CORRUPTION LEADS TO ECONOMIC INEFFICIENCY BECAUSE SOME ECONOMIC RESOURCES ARE STOLEN FOR PRIVATE GAIN AT THE EXPENSE OF THE POOR STELLING NURENI WIJAYATI FACULTEIT DER LETTEREN

’

ALUMNUS SCHRIJFT BOEK

VOOR NOG MEER BOEKEN VAN ALUMNI: WWW.RUG.NL/ALUMNI/BOEK

Gerrit de Boer (1940) / rechten 1968 Parels in de coronabunker Verhalen van een oud-rechter en oud–Vindicatrector. MANAGEMENTBOEK.NL € 19,90 Jaap Evert Abrahamse (1967) / kunstgeschiedenis 1994 Historische atlas van Amersfoort. Middelpunt van Nederland Van middeleeuwse bisschopshof tot de huidige stad. WWW.VANTILT.NL € 29,00 Harry Bleeker (1950) / rechten 1978 Homo vanus Tegendraadse essays en artikelen van ‘Asega’ : Waarover men spreken kan, daarover moet met niet zwijgen. WWW.PALMSLAG.NL € 17,50 Doede Wiersma (1940) / economie 1974 Wijs van hart Het mensbeeld van Dietrich Bonhoeffer PUBLISH.PINNE.NL

€ 16,00

Siet Bootsman (1934) / psychologie 1985 Kroniek van een wisselvallig bestaan Fragmentarisch verteld WWW.BOEKSCOUT.NL € 14,95

BROERSTRAAT 5 / OKTOBER 2020

Dorien Cramer (1990) / ruimtelijke wetenschappen 2015 Onbevangen Een vrouw alleen op de fiets van Singapore naar Nederland (Lees

Coen van Uhm (1948) / sociale wetenschappen 1978 Het Oosterdok Bewoners- en bouwgeschiedenis van Prins Hendrikkade 124, Amsterdam

ook Broerstraat 5, juli 2020, pag. 32) WWW.KLEINEUIL.NL € 19,95

Marjan Brouwers (1963) / Engels 1988 Leegland Onheilspellende roman over Nederland in een dystopische toekomst. WWW.UITGEVERIJPASSAGE.NL € 21,00

Jacob van Sluis (1953) / godgeleerdheid 1984, promotie wijsbegeerte 1997 The Library of Franeker University in Context, 1585-1843 Over de Universiteit van Franeker, haar bibliotheek en de bewaard gebleven collectie. BRILL.COM € 140,– Jaap Krol (1970) / godsdienstwetenschappen 1994 De hond die overstak Veel mensen in deze verhalenbundel vechten tegen zichzelf, maar vooral tegen anderen. WWW.KLEINEUIL.NL € 16 (E-book € 7,50) Chris Smit (1942) / sociale geografie 1968 Droomsporen Australische zoektochten naar de Aboriginals en de vorming van de huidige maatschappij. WWW.BOEKSCOUT.NL

€ 20,50

Pieter van Strien (1928) / psychologie 1953 Hoog creatieven en hun vaders Psychologische biografie voorbij Freud , door emeritus hoogleraar Van Strien WWW.NOVUMPUBLISHING.NL € 19,90

IN EIGEN BEHEER UITGEGEVEN

€ 12,00

Theo Wobbes (1946) / geneeskunde 1973 / promotie 1981 Het lichaam als centrum en voorwerp WWW.EBURON.NL € 29,50 Auke van der Woud (1947) / kunsten architectuurgeschiedenis 1974, promotie 1987 Het landschap, de mensen – Nederland 1850-1940 Dit rijk geïllustreerde boek vertelt hoe we het landschap in Nederland leerden exploiteren.

FOTO ROY BEUSKER

Margriet Veldhuis 1963 / Nederlands 1989 Dan Niet Jonge moeder op zoek naar oorzaken van de breuk met haar eigen moeder WWW.NOBELMAN.NL € 21,95

WWW.UITGEVERIJPROMETHEUS.NL

€ 29,99 David Vlietstra (1978) / psychologie 2002 Hier komen de baby’s vandaan! Vrolijk geïllustreerd samenleesboek over seksualiteit, zwangerschap en baby's. Vanaf 7 jaar. WWW.CLAVISBOOKS.COM

Nyassa Alberta (38), actrice, zangeres, performer; www.nyassaalberta.com; Nyassa is Tina Turner in de gelijknamige musical die dit najaar coronaproof wordt hernomen in het Beatrix Theater Utrecht; Nyassa studeerde een jaar Engels aan de RUG (2000-2001) voor ze werd toegelaten tot de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten.

WWW.DAVIDVLIETSTRA.NL

€ 16,95

Speciale plek Hereplein

AIN WONDRE STAD Groningen. Universiteit. Maar ook talloze straten, huizen, bruggen, pleinen waar herinneringen liggen. Bekende oud-RUG-studenten vertellen over hun speciale plek. ELLIS ELLENBROEK

ELMER SPAARGAREN

‘Stuuver trapp’n noemden we het’

‘I

k ben geboren en getogen in de stad Groningen. Na het Willem Lodewijk Gymnasium wilde ik naar de jazz- en musicalopleiding in Amsterdam. Ik werd afgewezen en besloot Engels te gaan doen. Toen werd ik dat jaar, bij een tweede auditie, alsnog aangenomen! Engels stond vanaf toen niet meer op mijn prioriteitenlijst, het was enkel belangrijk dat ik 21 punten haalde, om de studiekosten niet te hoeven terugbetalen. Ik ging veel uit. Van maandag tot en met zondag. Dankzij bijbaantjes bij The Palace en parfumerie Douglas had ik best veel geld, vond ik toen. Dat ging weer gauw op aan dansen en feesten. The Palace, De Blauwe Engel, de Draaibar in De Drie Gezusters, op alle plekken die je toen had was ik wel te vinden. Op een avond was ik gaan stappen met een vriendin die in Lewenborg woonde. Ik had een kamer aan de Parkweg, zij zou bij mij blijven slapen. Het

‘

was al licht, we liepen naar huis en vonden een stuiver. We kregen het idee om de stuiver naar huis te kicken. “Stuuver trapp’n” noemden we het. Niet dat ik Gronings sprak. Voor de grap gooide ik er weleens een paar woorden doorheen. “Tou eem Tammo”, of zo. We zijn een heel eind gekomen. Grote Markt, Herestraat, Verlengde Herestraat. Op het Hereplein zijn we de stuiver kwijtgeraakt in het gras. We hebben nog gezocht, maar konden hem niet meer vinden. Het was eenmalig, we vonden natuurlijk niet elke keer een stuiver. Maar ik hield van die gekke dingen. Thuis met mijn moeder zetten we muziek aan en dan probeerden we uit de maat te dansen. Of als Andrea Bocelli op de radio was. Dan ging ik als een operazanger proberen mee te zingen. Ik ben ook weleens midden in Groningen van de fiets gestapt om een vrachtwagen na te doen die achteruitrijdt. Met van die piepjes. Pieppieppiep.’

KRITISCHE FEEDBACK ONTVANGEN IS EEN STUK AANGENAMER VIA VIDEOVERBINDING DAN OP 1,5 METER AFSTAND VAN JE PROMOTOREN STELLING BART NOORT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE

’

Wandelen door de ‘Niewe Stadt’ 400 jaar Hortusbuurt en Ebbingekwartier

Nieuwe Ebbingestraat vanaf de brug

Veertig jaar lang deed ‘stadshistoricus’ Beno Hofman (1954) onderzoek naar de Hortusbuurt en het Ebbingekwartier. In september verscheen zijn boek 400 jaar Niewe Stadt. Al wandelend met alumna Letteren en schrijfpartner Kirsten Otten vertelt hij over zijn fascinatie voor de wijk. KIRSTEN OTTEN

ijn werkkamer heeft uitzicht op het Noorderplantsoen. ‘De wal hier voor mijn deur maakte vroeger deel uit van de vesting,’ vertelt Beno Hofman. ‘Deze werd rond 1615 aangelegd, als onderdeel van de versterking en grootschalige “uitleg” van de vestingstad Groningen, die tot dan voornamelijk binnen de diepenring lag. Daardoor ontstond ruimte voor wat ze toen de Niewe Stadt noemden: de huidige Hortusbuurt en het Ebbingekwartier.’

Touwslagersknecht De deur uit, de Noorderbinnensingel op. ‘Hier onderaan de wal werkte mijn betovergrootvader zich in de negentiende eeuw letterlijk kapot als touwslagersknecht. Mijn familie

BROERSTRAAT 5 / OKTOBER 2020

STAD GRONINGEN

is al zeven generaties lang, ononderbroken, met deze wijk verbonden. Ze woonden hier en werkten er onder andere als koemelkers en touwslagersknechten. Dat maakt deze plek voor mij zo bijzonder.’ Veertig jaar geleden, na zijn studie historische geografie in Utrecht, begon Hofman zich te verdiepen in de geschiedenis van het stadsdeel: ‘Ik wilde in Groningen promoveren op het onderwerp bij professor Pim Kooij, maar door mijn baan in het onderwijs, en later als auteur en documentairemaker, is het er nooit van gekomen.’ Zijn blijvende interesse in het gebied in de afgelopen decennia leverde wel een schat aan historische informatie op, samengebracht in het uitbundig geïllustreerde boek 400 jaar Niewe Stadt.

WWW.BENOHOFMAN.NL

Grote Kruisstraat Bij eetcafé Lambik aan het Noorderplantsoen – ‘het op één na oudste café van de wijk.’ – slaan we rechtsaf de Grote Kruisstraat in, met halverwege het Heymansgebouw van de GMW-faculteit. ‘Alfa-1, heette dat aanvankelijk. Het werd in 1967-’68 gebouwd als eerste onderdeel van het gemeentelijke Plan Zuiderhoek. Volgens dat plan moesten alle woningen tussen de Nieuwe Kijk in ’t Jatstraat en de Noorderbinnensingel wijken voor universiteitsgebouwen. Dankzij de komst van het linkse college onder leiding van Max van den Berg, begin jaren zeventig, belandde het plan gelukkig in de prullenbak. De universiteit was niet altijd even sterk in het erkennen van de belangen van de buurtbewoners!’

Hortustuin Achter het Heymansgebouw ligt het restant van de oude Hortustuin. ‘Hier vestigde de universiteit zich voor het eerst in de Niewe Stadt. Apotheker Hindrick Munting begon er in 1626 een kruidentuin. Voortdurende geldnood noopte hem de tuin in 1642 aan te bieden aan de universiteit en zo ontstond de Hortus Botanicus. In 1966 verhuisde de Hortus naar Haren, waarna de RUG hoopte haar gebouwen rondom het terrein te kunnen uitbreiden. Dit schoot omwonenden in het verkeerde keelgat, met als gevolg vele protestacties en rechtszaken, waarvan de laatste in 2008 plaatsvonden.’

Oudste café en eerste studentenhuis Via de Hortustuin lopen we richting Kleine Rozenstraat, voor koffie in het oudste café van de wijk: ‘In 1880 begon de arme weduwe Jeltje Bart-Rijkholt hier een kleine sta-kroeg. Sinds de jaren negentig heet het café De Minnaar.’ In augustus deed ex-studente psychologie Anja Wassenaar haar café na 24 jaar van de hand. Hofman vertelt er over zijn boek: ‘Ik heb het opgedeeld in drie delen. Het eerste deel beschrijft chronologisch de ontwikkeling van de wijk tot nu. Het tweede deel is thematisch ingedeeld: scholen, bedrijven, cultuur, maar natuurlijk ook de universiteit en de Hortus komen aan bod. Het laatste deel is een beschouwing aan de hand van historische foto’s.’ We wandelen verder. Op de hoek met de Nieuwe Boteringestraat, wijst Hofman in noordelijke richting: ‘Nummer 61a was in 1961 het eerste pand in de stad dat als studentenhuis stond geregistreerd. Dat werden er al snel meer, doordat de universiteit in de jaren 60 steeds meer huizen

aankocht met het oog op de bouwplannen. In afwachting van de sloop werden die huizen vaak verhuurd aan studenten.’

Nieuwe Kerk en gasthuizen We slaan rechtsaf en bewonderen de Nieuwe Kerk aan de overkant. ‘Aanvankelijk was hier alleen sprake van het “Nieu-Kerckhof”, dat in 1623 in gebruik werd genomen. De eerste stenen voor de kerk werden pas in 1660 gelegd, door de vier burgemeesters van de stad. Het kerkhof is al lang geleden geruimd. De kerk wordt tegenwoordig niet alleen gebruikt voor kerkdiensten, maar ook voor bijvoorbeeld lezingen en colleges.’ Opnieuw rechtsaf, de Grote Leliestraat in. ‘In de negentiende eeuw zijn er in de Hortusbuurt vele gasthuizen, “hofjes”, gebouwd voor bejaarden. Alleen al in deze straat staan het Pieternellagasthuis, het Middengasthuis en het Sint Martinusgasthuis. Alle drie zijn ze recentelijk grondig gerenoveerd.’

Langs de Noorderhaven naar de Ossenmarkt Door de Havenstraat lopen we verder, richting de Noorderhaven. ‘Dit deel van de wijk stond vroeger in het teken van de overzeese handel. De scheepswerf van de West-Indische Compagnie was er in de zeventiende eeuw gevestigd en het stond er vol met pakhuizen.’ ‘De diversiteit van dit stadsdeel spreekt me aan,’ vertelt Hofman, terwijl we bij de Ossenmarkt aankomen. ‘Hier lieten notabelen hun riante herenhuizen bouwen, terwijl een paar straten verderop mensen wegkwijnden in sloppenwijken. En overal was bedrijvigheid. Er waren molens en koemelkerijen, maar ook grote bedrijven als Fongers, Niemeijer en Hooghoudt.’

Grote Leliestraat

Ebbingekwartier Via de Marktstraat en de Wipstraat – genoemd naar een loskraan die hier stond – belanden we in het Ebbingekwartier. ‘Je zou kunnen zeggen dat het Ebbingekwartier nu een “nieuwe stad” is,’ besluit Hofman. ‘Dit gebied werd vroeger beheerst door het Bodenterrein en de Lichtfabrieken. Tegenwoordig is het een bruisende wijk met onder andere The Student Hotel, een gloednieuw schoolgebouw, een stadsstrand en allerlei culturele instellingen.’

Niewe Stadt 400 jaar Hortusbuurt – Ebbingekwartier WWW.INBOEKVORM.NL

€ 24,50

Het Ebbingekwartier in 1965

‘

HET WERK MOET ZO INGERICHT WORDEN DAT OOK TOPFUNCTIES IN DEELTIJD KUNNEN WORDEN UITGEVOERD STELLING JACOBA OEDZES FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE

’

De angst voorbij liet alumnus Steven Coutinho, directeur van De Surinaamsche Bank, zich onder Bouterse de mond niet snoeren. Met een nieuwe, ‘post-post-koloniale bewustwording’ kan zijn land een prachtige toekomst hebben, beweert hij.

JURGEN TIEKSTRA

ANP/REUTERS/RANU ABHELAKH

BUITENLAND

WWW.STEVENCOUTINHO.COM

‘Suriname kan een prachtig en welvarend land zijn’

Diefstal Kort hiervoor was gebleken dat tweehonderd miljoen Amerikaanse dollar aan kasreserves, die de banken verplicht waren bij de Centrale Bank te stallen, door de regering-Bouterse was uitgegeven. Diefstal van het volk, noemde Coutinho dat onomwonden op de Surinaamse radio. Kort daarna, in mei, werd de partij van Bouterse weggestemd en trad hij na tien jaar af als president. In augustus hangt Coutinho voor een interview aan de telefoon vanuit Paramaribo. Nog steeds spreekt hij vrijuit. Dat een man als Bouterse tien jaar lang president van Suriname was, vindt hij symptomatisch voor de post-koloniale mentaliteit die zijn land domineert. Veel Surinamers zitten volgens hem gevangen in een angstcultuur, net zoals in zoveel andere landen met een koloniale geschiedenis. Die angst is een gevolg van het sterk hiërarchische denken.

Getraumatiseerd door angst ‘Je hebt een aantal instituten dat ervoor zorgt dat bepaalde gedragingen steeds blijven terugkomen,’ zegt hij. ‘Scholen zijn nog steeds topdown: je hebt een leraar die iets zegt en de leerlingen die het doen. Je mag het niet in je hoofd halen om te zeggen dat iets niet goed is. Kijk maar wat er dan met je gaat gebeuren. Ook in mijn eigen bank zie je het: sommige mensen hier zijn nog steeds

BROERSTRAAT 5 / OKTOBER 2020

FOTO MERLIN DALEMAN

et is begin februari 2020. Bankdirecteur Steven Coutinho staat met een verbeten blik voor de ingang van het hoofdkantoor van De Surinaamsche Bank, omringd door pers en demonstranten. ‘Zeshonderdduizend mensen verdienen het om met respect behandeld te worden!’, zegt hij met ingehouden woede, verwijzend naar de Surinaamse bevolking. ‘Hun geld is hún geld!’

Steven Coutinho (1976) behaalde in 2001 aan de RUG zijn Ma applied medical physics en in 2009 de Ma Business Administration, aan de Wharton Business School (University of Pennsylvania). Tot eind dit jaar is hij transitie-CEO van De Surinaamsche Bank, die bij zijn komst in 2019 in zwaar weer verkeerde. Daarna keert hij terug naar vrouw en kinderen in Nederland. Aan de Universiteit van Tilburg doet hij promotieonderzoek naar zijn in zijn boek Breaking Rank ontvouwde theorie in behavorial economics gericht op postkoloniale landen. Op www.stevencoutinho. com is hij te boeken als spreker.

getraumatiseerd door angst. Ze hebben onder het juk geleefd van eerdere directeuren die zeiden: “Luister, jij doet dit omdat ik het zeg, en als jij het niet doet, zijn daar consequenties aan verbonden.” Dat is die angstcultuur, die doorsijpelt van de ene naar de andere generatie. En wat leren

mensen dan? “Ik kan niets, ik mag niets.” Vervolgens komt Bouterse langs als president, en maakt hij het nog een stukje erger. Zijn regering stal als de raven, wat de vorige regeringen trouwens ook hebben gedaan. Maar iedereen haalt zijn schouders op: “Ach, zo gaat dat nou eenmaal hier.” Als je kijkt hoeveel miljarden gejat zijn de afgelopen jaren. Dit land heeft zoveel geleend maar is geen centimeter vooruitgekomen. Waar denk jij dat het geld naar toe gegaan is? Het geld is ergens in de zakken beland van iemand. Niet in de zakken van het volk.’ ‘Nu even terug naar dat moment begin dit jaar,’ vervolgt hij: ‘Ik was bankdirecteur hier in Suriname en we leefden in angst onder het regime van Bouterse, maar het kon mij niet schelen of je Bouterse bent of niet. De afgelopen jaren ben ik spiritueler geworden en ben ik meer boven mijn angsten gaan uitstijgen. Ik houd mijn mond niet. Ik laat niemand mijn mond snoeren, omdat ik niet geloof in het verhaal dat dat niet kan. Ik geloof niet in het verhaal dat ik minderwaardig ben.’

Groninger Giants Steven Coutinho is een intrigerend figuur. Hij is geboren in Nederland, als zoon van Surinaamse ouders. Maar tot zijn veertiende groeide hij op in Australië, waar zijn vader – eerder hoogleraar economie in Rotterdam – een universitaire aanstelling kreeg. Na nog vier jaar in Suriname vertrok hij op zijn achttiende naar Groningen om technische natuurkunde te studeren. Maar zijn interesse was breed: hij volgde ook vakken bij rechten, bedrijfskunde en internationale betrekkingen. Coutinho richtte de American footballclub Groninger Giants op en zat in het landelijk bestuur van de Studentenvereniging voor Internationale Betrekkingen (SIB). ‘Die jaren hebben de rest van mijn

Protestbijeenkomst in Paramaribo, februari 2020

leven gevormd: ik leerde wat ik allemaal kon. Ik leerde dat je in staat bent om bergen te bewegen als je je mind er maar gewoon op gooit.’

Bomaanslag Londense metro Hij kwam daarna terecht bij Accenture, een consultancybedrijf, en werkte onder andere in het financieel district van Londen toen in 2005 de bomaanslag in de Londense metro werd gepleegd. ‘Ik vond het consultingwerk verschrikkelijk. Ik heb er veel geleerd, maar heb ook gemerkt dat ik geen slaaf wil zijn: het slavenleven van tot twee uur ’s ochtends doorwerken voor een klant die ik niet ken om geld te verdienen voor aandeelhouders die ik nog minder ken. Dat ging mij een klein beetje te ver, nadat ik oog in oog met de dood had gestaan.’

‘Dit land heeft zoveel geleend maar is geen centimeter vooruitgekomen’ ‘

Na drie jaar vertrok hij naar Suriname en werkte in het bankwezen in het hele Caribische gebied. Overal viel hem de conservatieve, hiërarchische levenshouding op. Hij brak er zijn hoofd over waarom de Caribische landen maar niet vooruitkwamen, waaronder ook Suriname zelf. Na jaren onderzoek ontvouwde hij zijn theorie in het boek Breaking Rank uit 2018. De oorzaak ligt volgens hem in het verhaal dat mensen in de post-koloniale landen zichzelf vertellen en dus in de identiteit die ze zichzelf aanpraten.

Post-koloniale identiteit Coutinho: ‘Identiteit is een vernuftig psychologisch mechanisme waarbij mensen een verhaal gebruiken om zichzelf te verklaren. Een gevolg hiervan is ook de gedachte: “ik” hoor bij deze groep, omdat “wij” een “verhaal” hebben. Het lullige is dat wanneer dat verhaal minderwaardig is, “ik” ook minderwaardig ben. Minderwaardigheid heeft niks te maken met het feit dat je voorouders slaaf zijn geweest. So what? Veel Europeanen stammen ook af van slaven van de Romeinen en de Vikingen. Het belangrijke verschil in de trans-Atlantische slavernij is het verhaal dat is gecreëerd om de zwarte man: “Ik ben wit en jij niet. Dus

jij zit aan onderkant van die piramide en ik aan de bovenkant. Jij bent minderwaardig.” Dat verhaal is zich gaan manifesteren als een identiteit en uit zich in de emotie van (onbewuste) angst. In mijn onderzoek heb ik ontdekt dat deze angst zich uit in de (economische) keuzepatronen van mensen, waardoor post-koloniale naties bijna allemaal dezelfde preferenties vertonen: risicomijdend, focus op het heden en geen onderling vertrouwen.’ Vandaar ook de corruptie: als mensen elkaar ten diepste niet vertrouwen ontstaat de neiging om vooral goed te zorgen voor jou en de jouwen. ‘Daardoor wordt het een self-fulfilling prophecy: “Ach, zo gaat het nu eenmaal hier.”’

Doorzetten ‘Ik voel me verbonden met het lot van Suriname’, vertelt Coutinho. ‘Ik heb er twintig jaar over gedaan om een klein beetje te begrijpen waarom het ons niet lukt. Als wij doorzetten met die bewustwording van wat we als Suriname kunnen zijn, dus buíten de verhalen om die we onszelf nu aanpraten, dan kunnen we een prachtig en welvarend land zijn. Een land dat niet alleen economisch wijs is, maar ook spiritueel wijs.’

WE CAN COMPLAIN BECAUSE ROSE BUSHES HAVE THORNS, OR WE CAN REJOICE BECAUSE THORN BUSHES HAVE ROSES STELLING LI HE FACULTY OF SCIENCE AND ENGINEERING

’

(ABRAHAM LINCOLN)

FOTO

NICK HANNES

Massageruimte bij Aegon Den Haag Dit najaar wordt, onder voorbehoud, de serie ‘Corporate’ geëxposeerd in het CBK Groningen. Het is een fotografisch onderzoek naar bedrijfscultuur, gevoed door wetenschappelijke inzichten. WWW.RUG.NL/IMAGININGSCIENCE

De Vlaamse fotograaf Nick Hannes fotografeerde achter de schermen van een aantal financiële bedrijven in Nederland en België dagelijkse, praktische situaties en activiteiten in en rond de kantoorruimten. Aegon, Rabobank, Argenta, Amsterdam Zuidas, Bank J. van Breda, Baloise, PwC, KPMG en Belfius boden hun belangeloze medewerking aan. Hannes liet zich inspireren door de inzichten van onder meer RUG-hoogleraren Boudewijn de Bruin (Financial Ethics), Alan Muller (International Management) en Dirk Bezemer (Economie van de Internationale Financiële Ontwikkeling) van de Faculteit Economie en Bedrijfskunde. ‘Corporate’ is de derde opdracht in de ‘imagining science’ reeks, waarin de RUG samen met de internationale fotomanifestatie Noorderlicht een fotograaf de opdracht geeft een wetenschappelijk onderzoeksveld te verbeelden. Voor de financiering van een nieuwe serie zoeken we partners. Interesse? Mail naar a.j.wolfkamp@rug.nl

‘

IN EEN WERELD VOL TONEEL IS HET DE KUNST OM ECHT TE BLIJVEN

’

STELLING JORIEN WOOLDERINK FACULTEIT MEDISCHE WETENSCHAPPEN

De laatste tien jaar is er steeds meer bewijs dat bepaalde mondbacteriën bijdragen aan een hele waslijst van ziekten, waaronder Alzheimer en reuma. Hoogleraar Jan Maarten van Dijl bestudeert de verantwoordelijke bacteriën en waant zich in een misdaadserie.

BERT PLATZER

ILLUSTRATIES: DANIËL JANSE

ONDERZOEK

WWW.RUG.NL/STAFF/J.M.VAN.DIJL

De mond is een oorlogsgebied vol bacteriën

en goede mondgezondheid voorkomt ziekten. Tandartsen roepen het al decennia en ook de Romeinen wisten het al. ‘Zij keken bij slaven in de mond of het gebit in orde was, als indicatie of zo’n persoon in een goede conditie was’, zegt hoogleraar medische microbiologie Jan Maarten van Dijl. ‘De associatie van een goede conditie van de mond met een goede conditie van de rest van het lichaam is al heel lang bekend.’ Tot zover het idee van de interviewer dat hij Van Dijl aan de tand mag voelen over een spectaculair nieuw medisch inzicht. Toch is er de laatste tien jaar iets aan de hand. Gebrekkige gezondheid van het gebit en tandvlees wordt in verband gebracht met een hele rits ziekten en aandoeningen, van Alzheimer en reuma tot aderverkalking, alvleesklierkanker en hart- en vaatziekten.

BROERSTRAAT 5 / OKTOBER 2020

Hoofdverdachte: de mondbacterie Porphyromonas gingivalis.

Neerwaartse spiraal ‘We zitten vol bacteriën’, zegt Van Dijl. ‘Vooral in ons maagdarmstelsel, maar het begint natuurlijk bij de mond. De meeste micro-organismen zijn heel nuttig voor ons, maar slechte bacteriën maken stoffen die ontstekingen kunnen veroorzaken. En als je tandvleesontsteking krijgt, kom je in een neerwaartse spiraal. Bij een tandvleesontsteking ontstaat ruimte tussen het tandvlees en de tanden, een zogenoemde pocket, waar bacteriën een laagje, een biofilm, vormen. Omdat die bacteriën zuurstof gebruiken, wordt de pocket wat anaeroob en daardoor een aantrekkelijk milieu voor bepaalde bacteriën die je liever niet wilt hebben.’ Zoals P. gingivalis. dus, die in de pockets

stoffen maakt die de tandvleesontsteking versterken. Dan komt ons afweersysteem in het geweer. Van Dijl: ‘Het immuunsysteem stuurt zogeheten neutrofielen naar het ontstekingsgebied – dat zijn immuuncellen die bacteriën opeten – en er ontstaat een soort oorlog. De Porphyromonas-bacteriën gaan bijvoorbeeld in de tegenaanval. Ze gaan membraanblaasjes afscheiden die zich aan de neutrofielen binden, waardoor die cellen stoppen met het eten van bacteriën. P. gingivalis kan ook nog een enzym uitscheiden dat de positieve lading van eiwitten afhaalt, waardoor ons immuunsysteem lichaamseigen eiwitten niet meer als zodanig herkent en daarom aanvalt. Porphyromonas is de enige bacterie die dat kan en zich zo onttrekt aan onze immuuncontrole.’ Porphyromonas mag dan als ‘bad guy’ in beeld komen als het gaat om reuma, een

‘smoking gun’ is nog nooit gevonden. ‘Van patiënten met reumatoïde artritis weten we dat ze auto-antistoffen maken tegen eiwitten die hun lading hebben verloren. We weten ook dat Porphyromonas dat proces kan bewerkstelligen, maar hoe deze mondbacterie reumatoïde artritis helpt veroorzaken, is nog niet duidelijk. We zitten nog steeds in het stadium van associatie.’

Alzheimer Deze ‘kip-of-ei’-vraag geldt ook voor de recente verdenking dat Porphyromonas een vieze vinger in de pap zou hebben bij de ziekte van Alzheimer. ‘Bij Alzheimerpatiënten hebben onderzoekers DNA van Porphyromonas en eiwitafbrekende enzymen in de hersenen aangetoond. Maar de hersenen van mensen met de ziekte van Alzheimer zijn misschien wel minder goed beschermd doordat ze in steeds minder goede conditie raken. En iemand met de ziekte van Alzheimer heeft misschien een minder goede mondhygiëne. Porphyromonas kan dan bijvoorbeeld via bloedvaten in ontstoken tandvlees de bloedbaan bereiken. Eenmaal in de bloedbaan draaien ze een rondje mee door het hele systeem en kunnen ze ook de hersenen bereiken.’

Breaking Bad Van Dijl vindt de intriges en listige wapens van bacteriën ‘superspannend’ en trekt graag vergelijkingen met thrillers en series als Breaking Bad. Niets menselijks is bacteriën immers vreemd. ‘Alle bacteriën willen groeien, zich vermenigvuldigen en zich handhaven in een bepaalde niche’, zegt Van

Een volgende stap is de samenwerking met Wiktor Szymanski, een organisch chemicus uit de groep van Ben Feringa. ‘Met hem koppelen we stoffen aan de antistoffen die, als we ze met rood licht bestralen reactieve zuurstofmoleculen gaan maken en zo de stafylokokken beschadigen. Zo kunnen we op afstand met licht het antibioticum activeren.’

Van Azië tot Amerika

Jan Maarten van Dijl (1961) studeerde biologie aan de RUG, waar hij in 1990 tevens promoveerde. Hij werkte als postdoctorale onderzoeker aan de RUG en de Universiteit van Basel voordat hij in 1998 universitair docent farmaceutische biologie aan de RUG werd. Sinds 2004 is Van Dijl hoogleraar medische microbiologie aan de RUG.

Dijl. ‘Ze waren al heel lang op deze planeet, lang voordat de mens ontstond. Ze hebben gewoon een gigantische voorsprong op ons. Voor heel veel problemen hebben ze oplossingen gevonden en daarvan kunnen we leren. Ik denk dat we die kennis ook nodig hebben om ons op lange termijn te beschermen tegen slechte bacteriën. Neem bijvoorbeeld de reactie van bacteriën op plekken waar met antibiotica andere bacteriën zijn opgeruimd. Ook in ons lichaam trekt leegstand krakers: bacteriën van divers pluimage die niet allemaal per se goede bedoelingen hebben.’

Antibiotica activeren met licht

Van Dijl is groot voorstander van dit soort interdisciplinaire samenwerking. ‘Ik heb biologen, biotechnologen, farmaceuten, medici en zelfs een organisch-chemicus in mijn team. Ik denk dat een dergelijke diversiteit goede researchteams kenmerkt, want al die kennis kun je bundelen om bepaalde problemen aan te pakken. Het maakt het werken heel veelzijdig en je kunt dieper gaan.’ Dat gaat volgens Van Dijl verder dan alleen het vakgebied van zijn teamleden. ‘Mijn mensen komen letterlijk uit de hele wereld, van Azië tot Amerika. Dan merk je dat Europeanen vaak meer reductionistisch zijn ingesteld. Zij proberen gewoon een probleem te ontleden. Mensen uit Azië hebben meer de neiging om naar het geheel te kijken. Het is goed om die twee benaderingen bij elkaar te brengen, om te proberen het complete plaatje te zien.’ Het beeld tot dusver: ga niet als een gek je tanden poetsen, flossen, stoken of rageren. ‘Tenminste niet om te voorkomen dat je de ziekte van Alzheimer of reuma krijgt. Ik denk dat er andere redenen zijn om dat te doen.’

Om het gebruik van antibiotica tegen Staphylococcus aureus, de ‘ziekenhuisbacterie’, te kunnen terugdringen ontwikkelde Van Dijls groep een detectiesysteem: ‘We hebben ooit anti-stoffen voor stafylokokken ontwikkeld, maar dat was niet zo’n succes voor therapeutische toepassingen’, zegt Van Dijl. ‘Maar we kunnen er een markeerstofje aan toevoegen dat met een scanner heel goed zichtbaar is. Zo kunnen we bij muizen heel mooi detecteren of ze infecties hebben. We proberen dat verder te ontwikkelen tot iets dat we in de mens mogen gebruiken. Dat zijn heel spannende ontwikkelingen, want in Nederland en West-Europa raakt ongeveer twee procent van de geplaatste knie- en heupimplantaten geïnfecteerd. Een vroege detectie van zo’n infectie kan leiden tot een effectievere behandeling en kan onnodig gebruik van antibiotica beperken, aangezien veelvoorkomende ontstekingssymptomen lang niet altijd door een bacterie worden veroorzaakt.’

‘

ALS IK HAD GEWILD DAT JE DIT PROEFSCHRIFT HAD BEGREPEN, HAD IK HET WEL BETER UITGELEGD

’

(VRIJE INTERPRETATIE VAN JOHAN CRUIJFF)

STELLING IRENE MOSTERT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE

Het Nederlandse slavernijverleden is veel dichterbij dan je denkt. Historica Barbara Henkes is de motor achter het project Sporen van het slavernijverleden dat leidde tot een wandelen fietsgids over Groningen en binnenkort ook Friesland, die lezers letterlijk laat stilstaan bij deze geschiedenis.

LIEKE VAN DEN KROMMENACKER

ONDERZOEK

MAPPINGSLAVERY.NL

WWW.RUG.NL/STAFF/B.HENKES

Fietsen langs het

slavernijverleden

‘Het Moortje’ van Herman Collenius

en slavenhandelaar die woonachtig was aan de Oude Boteringestraat in het centrum van Groningen? Jazeker. Het oude grijze huis op nummer 24 was ooit het thuis van Thomas van Seeratt

(1676-1736). Tijdens diens laatste zeereis in 1715 kocht de van oorsprong Zweedse kapitein 795 tot slaaf gemaakten op in het WestAfrikaanse Loango-kustgebied. Hij verkocht ze weer in Curaçao. De zeeman werkte destijds voor de Kamer Stad en Lande, de prestigieuze Groningse afdeling van de West-Indische Compagnie (WIC), die in de 17e en 18e eeuw het Nederlandse monopolie had op de trans-atlantische slavenhandel. Niettemin staat Van Seeratt hier vooral te boek als held, vanwege zijn bijdrage aan de dijkverbetering in Noord-Nederland. Daardoor werd Groningen na de Kerstvloed van 1717 behoed voor nog eens zo’n enorme watersnoodramp. ‘In Groningen vaart nog steeds een rondvaartbootje dat zijn naam draagt, als eerbetoon,’ zegt universitair docent eigentijdse geschiedenis Barbara Henkes van de RUG.

Majestueuze woonhuizen en borgen

Kijk in ’t Jatstraat 6, van Cornelis Star Numan en echtgenote Octavia van Swinderen, die begaan waren met het lot van slaven.

BROERSTRAAT 5 / OKTOBER 2020

Om ons te doordringen van het feit dat ook in Noord-Nederland sporen van deze koloniale geschiedenis zichtbaar en nog altijd van invloed zijn, ging Henkes op ontdekkingsreis door Groningen en Friesland. Op zoek naar sporen van het slavernijverleden.

Wat begon als een zoektocht in onontgonnen gebied, groeide uit tot een grootschalig project. Samen met alumna Margriet Fokken schreef Henkes een gids voor Groningen met één wandelen vier fietsroutes langs tientallen locaties die herinneren aan de slavernijgeschiedenis: Sporen van het slavernijverleden in Groningen (2016). Komend voorjaar verschijnt ook Sporen van het slavernijverleden in Fryslân (2021) bij uitgeverij Passage.

Plantage-eigenaren De routes leiden onder meer langs majestueuze woonhuizen en borgen. Panden die destijds eigendom waren van Noorderlingen die aandelen hadden in de plantage-economie en daarmee ‘eigenaar’ waren van slaafgemaakten. Of waarin zwarte bedienden werkten, voormalige tot slaaf gemaakten uit de Nederlandse koloniën. Onder de locaties bevinden zich ook hotels, tabaksfabrieken en koffiebranderijen van weleer. Immers, behalve de plantage-eigenaren en bestuurders in wier zakken veel geld verdween, profiteerden ook middenstanders van de multinational die de WIC was, dankzij de verkoop van de handelswaar die met de schepen mee terugkwam.

Groninger Archieven Het idee voor het project ontstond in 2013, toen een aantal collega’s van Henkes betrokken waren bij de grootse nationale viering van de afschaffing van de slavernij, toen 150 jaar geleden. Henkes: ‘Ik woon in Amsterdam en dacht ineens: het kan toch niet zo zijn dat de discussie over slavernij zich tot Amsterdam beperkt?’ Ze ging op zoek en begon bij de Groninger Archieven, waar ze aanvankelijk dachten dat hun documenten geen relevante informatie bevatten. Hetzelfde gold voor Leeuwarden. Reacties die het belang van Henkes’ missie lijken te onderstrepen. Dankzij de digitaal toegankelijke informatie in het Nationaal Archief, met namenlijsten van voormalige slaveneigenaars die na de afschaffing van de slavernij in 1863 zijn gecompenseerd – in tegenstelling tot de bevrijde slaven – konden Groningse en Friese betrokkenheid worden getraceerd. Henkes: ‘Daarmee konden we terug naar de regionale archieven, die toen de deuren voor ons onderzoek wilden openzetten en ons sindsdien gesteund hebben.’ Ook informatie van Groningse en Friese musea bleek van onschatbare waarde. Met hulp van stagiaires kwamen steeds meer voorbeelden van de noordelijke betrokkenheid bij slavernij, in Zuidoost-Azië, het Caraïbisch gebied en Brazilië, boven tafel.

Abolitionisten Lezers van de Sporen-gidsen maken tevens kennis met noordelijke voorvechters van de afschaffing van de slavernij, de zogeheten abolitionisten. Onder hen was de Groninger boer en schrijver Marten Douwes Teenstra, auteur van het boek De negerslaven in de kolonie Suriname en de uitbreiding van het christendom onder de heidense bevolking. Teenstra maakte in 1863 nog net de slavernijafschaffing in de Nederlandse koloniën mee; een jaar later overleed hij. Hij ligt begraven op de begraafplaats aan de Snakkeburen in Ulrum, uiteraard onderdeel van een van de fietsroutes. Als Henkes’ project één ding uitwijst, is het wel hoe complex en dubbelzinnig de regionale verwevenheid met het slavernijverleden is. Zo vervoerde in 1747 de Groninger WIC-kapitein Jurriaan Lindenberg – een neef van Thomas van Seeratt – wél 628 tot slaaf

‘

door discussies over het slavernijverleden en racisme aan de kaak worden gesteld.’

Beeldenstorm Barbara Henkes (1955) studeerde economische en sociale geschiedenis en criminologie aan de RUG. Ze werkte onder meer als journalist en publicist. In 1995 promoveerde ze cum laude aan de UvA op Heimat in Holland. Duitse dienstmeisjes 1920–1950. Als postdoc deed ze een oralhistoryproject over de Groninger universiteit in oorlogstijd, gevolgd door onderzoek bij het Meertensinstituut, wat resulteerde in Uit liefde voor het volk. Volkskundigen op zoek naar de Nederlandse identiteit 1918 – 1948. Henkes is universitair docent bij de sectie Eigentijdse geschiedenis van de RUG, waaraan ze sinds 2000 is verbonden. In juni verscheen haar nieuwe boek Negotiating racial politics in the family – Transnational Histories touched by National Socialism and Apartheid.

gemaakten naar Suriname, maar adopteerde hij ook het zoontje van de verdronken Martinus de Graaff: Arij de Graaff. Arijs moeder was waarschijnlijk de tot slaaf gemaakte Ghanese Abenaba, in eigendom van Martinus, die haar in 1730 had vrijgekocht. Arij, zoon van een slaveneigenaar en een tot slaaf gemaakte, zou zich later zelf ook ontpoppen tot slavenhandelaar, plantagemeester en, uiteindelijk, Groningse borgheer.

Ongelijke verhoudingen Het is belangrijk, benadrukt Henkes, dat we beseffen dat de verhoudingen tussen Europa en de voormalige koloniën altijd asymmetrisch zijn geweest. En dat die ongelijkheid consequenties heeft voor de huidige samenleving. Ze is zich terdege bewust van haar eigen positie in het onderzoek. ‘Ik ben natuurlijk een oudere witte vrouw, nog geprivilegieerd ook; iemand van de universiteit voor wie het leven in elk geval structureel een stuk makkelijker was dan voor veel anderen die bijvoorbeeld als nazaten van slaafgemaakten naar Nederland zijn gekomen,’ zegt ze. ‘Ik schaam me niet voor dit privilege, maar ik denk dat we ons allemaal verantwoordelijk moeten voelen voor ongelijke verhoudingen in de samenleving zoals die

Over deze discussies gesproken, hoe denkt de historica over de huidige antiracistische beeldenstorm, die wereldwijd losbarstte na de dood door politiegeweld van de zwarte Amerikaan George Floyd? Wat moet er gebeuren met de beelden van omstreden historische figuren als koloniaal bestuurder Peter Stuyvesant en de zogenaamde ‘slachter van Banda’, Jan Pieterszoon Coen? ‘Ik ben zeker niet van het neutrale midden’, zegt ze. ‘Mijn idee is: ga er creatief mee om. Het aller-niet-creatiefste is een bordje naast zo’n beeld zetten waar dan iets opstaat als: “hij heeft ook níet zulke goede dingen gedaan”.’ Alle beelden klakkeloos weghalen is evenmin een oplossing, vindt Henkes.

Niet meer argeloos ‘Kijk, zo’n beeld van J.P. Coen, dat kan echt niet. Die man was een massamoordenaar, daar is nauwelijks discussie over mogelijk. Maar zo’n Stuyvesant, ook geen lieverdje, haal ’m van zijn sokkel en zet er iets bovenop dat juist commentaar levert op het beeld. Pak het beeld in doeken in of sla het in gruzelementen en bouw het weer op. Doe iets beeldends en ga zo de discussie aan. Je kunt zo veel. Beelden moeten met beelden beantwoord worden. Zodat je er niet meer argeloos aan voorbij kunt lopen.’ Het is precies wat Henkes hoopt dat de gidsen ook teweegbrengen. ‘Je perspectief is bepalend voor wat je ziet. En voor wat je over het hoofd ziet. Je moet ook de andere kant van het verhaal willen zien. Daarvoor doe ik mijn best. Dat je langs zo’n mooi huis loopt dat Van Seeratt ooit in zijn bezit had en bedenkt: ten koste van wat en wie heeft hij hier kunnen wonen?’

Sporen van het slavernijverleden in Groningen WWW.UITGEVERIJPASSAGE.NL

€ 15,00

DE WARE OPTIMISTEN ZIJN ER NIET VAN OVERTUIGD DAT ALLES GOED ZAL GAAN, MAAR ZIJ ZIJN ER WEL VAN OVERTUIGD DAT NIET ALLES FOUT ZAL GAAN STELLING BAUKE DE BOER FACULTEIT MEDISCHE WETENSCHAPPEN

’

(JEAN DUTOURD)

Dagdromen, afdwalen en prakkiseren 22

BROERSTRAAT 5 / OKTOBER 2020

Beroepsballerina worden. Graag. Als het had gekund. Nu is Marieke van Vugt met even veel plezier hersenwetenschapper aan de RUG. Bij haar pogingen te ontrafelen hoe de menselijke geest werkt, kan ze nog steeds niet zonder ballet. En ook niet zonder boeddhisme. ELLIS ELLENBROEK

ANNA VAN DER MEIJDEN

ONDERZOEK

WWW.RUG.NL/STAFF/M.K.VAN.VUGT MKVANVUGT.WORDPRESS.COM

oms schrijnt het heus nog, dat het niet gelukt is professipers op dezelfde manier als zij bezig met depressie. ‘Ik ben een van oneel te gaan dansen, erkent Van Vugt. De neurowetende weinigen op de wereld die, via de computermodellen, met een schapper en assistant professor aan de RUG deed rond gesimuleerde geest werkt, om daarmee voorspellingen te doen over haar zeventiende audities, bij de Nationale Balletacademie waar het precies misgaat. Weinig mensen gebruiken computermoin Amsterdam en het Haagse Koninklijk Conservatorium. Ze werd dellen om beter te begrijpen wat voor effecten depressie heeft op afgewezen. Misschien had ze het eerder moeten proberen, maar toen cognitieve vaardigheden als concentratie en onthouden.’ ze op haar elfde viel voor klassiek ballet, meende haar toenmalige Naar een effectieve therapie tegen depressie, een wondermiddel docent dat ze niet genoeg talent had. De nu 40-jarige ziet het voordeel misschien, zegt Van Vugt niet op zoek te zijn. Haar missie is meer een maar in van hoe het gelopen is. ‘Ik loop tenminste nu niet al met een academische dan een klinische. Ze wil fundamentele mechanismes vervangen heup, of knieën die het niet meer doen. Beroepsdansers doorgronden. ‘Ik wil de geest begrijpen.’ Of dat gaat lukken? ‘Nee, van mijn leeftijd zijn al met pensioen. Ik sta midden in mijn carrière.’ maar ik kan wel stapjes zetten. We kunnen nu met iets meer dan Ballet is nog altijd een passie. Deze zomer danste Van Vugt dagelijks zestig procent zekerheid voorspellen of iemand afgeleid is, vooral op anderhalf uur door het huis. Veel meer dan de wekelijkse vier uur op basis van hersengolven. Mijn uitdaging is natuurlijk om dat perceneen Groningse balletschool, van vóór corona. tage te verhogen.’ Via laptop en camera nam Van Vugt deel aan Marieke van Vugt (1980) groeide Boeddhisme en wetenschap online danslessen van docenten overal ter op in Lelystad en Almere. Ze behaalde in Sinds haar zeventiende is ze ook overtuigd wereld. Een mooi tegenwicht was dat, voor de 2002 aan het University College Utrecht boeddhist. Dat verklaart haar betrokkengemiste lichaamsbeweging nu ze niet naar een op natuurkunde, wiskunde en heid bij het internationale project Science for haar werk op het Zernikecomplex fietste. neurowetenschappen gerichte bachelor en Monks. Het project brengt Van Vugt van tijd vertrok naar de Verenigde Staten, waar ze Verleid tot afdwalen tot tijd bij Tibetaanse monniken in India om in 2008 promoveerde aan de Universiteit Op het Bernoulli Instituut van de RUG te achterhalen wat er in de monnikenhoofden van Pennsylvania. Sinds eind 2010 werkt ze buigt Van Vugt zich over een andere passie, gebeurt als de geestelijken mediteren of aan de RUG. Ze is assistant professor in de de menselijke geest, door haar gedefinidebatteren. De monniken krijgen een soort cognitive modeling-groep, onderdeel van eerd als ‘verzameling van onze gedachten badmutsen op met sensoren. Naar India de afdeling Artificial Intelligence, van het en emoties’. Ze maakt binnen de afdeling reizen is door corona even moeilijk. ‘Maar Bernouilli Instituut. Van Vugt is lid van de Kunstmatige Intelligentie deel uit van het ik geef nog regelmatig statistiekles aan Young Academy Groningen. cluster cognitive modeling, dat wil begrijpen monniken, via Zoom. De Dalai Lama is ook WWW.INSTAGRAM.COM/MKVANVUGT hoe afleiding en aandacht werken in onze voorstander van wetenschap,’ weet Van Vugt, TWITTERACCOUNT: @MVUGT hersenen. Wat gebeurt er als we dagdromen, op de vraag of het geen uitersten zijn, afdwalen of prakkiseren? Wanneer is het boeddhisme en wetenschap. ‘En Boeddha nuttig, wanneer schadelijk? zei: “Geloof mij niet omdat ik het zeg, maar ga het zelf onderzoeken”.’ Proefpersonen en geavanceerde computermodellen krijgen in het Ballet, wetenschap, boeddhisme. Voor Van Vugt zelf is het een onlosonderzoek dezelfde taken. De proefpersonen worden stiekem verleid makelijk verbonden geheel. ‘Het lijkt een hele bizarre combinatie, tot afdwalen, met allerlei manipulaties. ‘We vragen tussendoor maar ik denk dat het best coherent is. Als wetenschapper probeer ik bijvoorbeeld: Ben je gemeen? Ben je lief? Wat zijn je levensdoelen? Of: de geest te begrijpen, als boeddhist onderzoek ik mijn eigen geest en Waar maak je je zorgen over?’ Met technieken als EEG en MRI meten als ik dans onderzoek ik hoe ik met mijn geest mijn lichaam aan kan we wat er in de hoofden van de proefpersonen gebeurt, met bijvoorsturen en wat de effecten zijn.’ beeld hersengolven of oogbewegingen.’ Balsem De menselijke prestaties op de taken worden vergeleken met compuBoeddhisme en ballet vormen niet alleen input voor haar activiteiten termodellen die de werking van de hersenen simuleren. ‘De modellen als wetenschapper. Ze zijn ook uitlaatklep en relativeringsbron. zitten vol met empirische data die gebaseerd zijn op eerdere experiBallet helpt bij tegenslag op de universiteit, bijvoorbeeld als er een menten. De computer weet bijvoorbeeld hoe lang het duurt een knop subsidieaanvraag is afgewezen. ‘Dan zet ik een muziekje aan en in te drukken, of je ogen ergens naartoe te bewegen.’ dan ga ik even dansen’, meldt Van Vugt die ballet ‘balsem voor mijn Negatieve gedachtes lichaam en mijn ziel’ noemt. Van Vugts belangrijkste interesse op dit moment zijn negatieve Het boeddhisme stelt haar in staat zichzelf als wetenschapper te gedachtes en de neerwaartse spiraal waarin die iemand kunnen relativeren. ‘Er zit behoorlijk wat competitie in de academische meezuigen. Samen met collega Marie-José van Tol van het UMCG wereld. Om succes te hebben moet je jezelf de hele tijd promoten en start ze binnenkort een onderzoek bij depressieve personen. Daarbij meedoen aan de ratrace. Mij helpt het ontzettend dat ik me realiwordt ook onderzocht in hoeverre mindfulness en cognitieve therapie seer dat het een soort spel is, om te kunnen overleven en met mijn kunnen helpen om piekeren te verminderen. onderzoek de wereld te helpen. Door me dat te realiseren sta ik er heel Volgens Van Vugt, die ook in dit nieuwste onderzoek weer gebruik anders in. Zou ik dat niet doen, en het ging mis, dan zou ik mezelf ook maakt van digitale simulatiemodellen, zijn niet veel wetenschaphelemaal kwijt zijn.’

‘

WHEN LIFE GIVES YOU LEMONS, IT IS TIME TO OPEN THE GIN

’

STELLING ANNEMIJN PETERS FACULTEIT GEDRAGS- EN MAATSCHAPPIJWETENSCHAPPEN

VARIA

Opening Academisch Jaar met Sigrid Kaag en Sander de Hosson De opening van het Academisch Jaar van de RUG was dit jaar een live gestreamde ceremonie vanuit het Academiegebouw. Sprekers waren onder meer Minister voor Buitenlandse handel en Ontwikkelingssamenwerking Sigrid Kaag en longarts Sander de Hosson, die onderscheiden werd als Alumnus van het Jaar. Met het thema Making Connections wilde rector magnificus Cisca Wijmenga het belang van verbinding binnen de academische gemeenschap markeren, maar ook met de wereld. De tekst van de speeches van Wijmenga (EN) en Kaag (EN/NL) en een podcast van In de wetenschap met De Hosson zijn te vinden via WWW.RUG.NL/OAJ2020 .

Rechtvaardige verdeling COVID-19 vaccin

Aanstekelijke juridische Superdilemma’s voor kinderen

Filosofe Lisa Herzog, adjunct hoogleraar bij de Faculteit Wijsbegeerte, maakt deel uit van het internationale onderzoeksteam dat het artikel An ethical framework for global vaccine allocation publiceerde op 3 september in Science. Het team onder leiding van de Amerikaans oncoloog en bioethicus Ezekiel J. Emanuel heeft onderzocht hoe een vaccin zo rechtvaardig mogelijk wereldwijd verdeeld kan worden.

Je kunt er niet vroeg genoeg mee beginnen: Meningsvorming, luisteren, vergelijken en op elkaar reageren; vaardigheden die bijdragen aan wederzijds begrip en tolerantie, aan vrijheid en vreedzaam samenleven. Op de Internationale Dag van de Vrede hebben alle basisscholen in Nederland het boek Superdilemma’s ontvangen. Rechtswetenschapper Rosalie Koolhoven en collega’s van de RUG maakten het boek samen met educatief auteur en RUG-alumna Ariska Bonnema. Met de 25 aansprekende en waargebeurde rechtbankverhalen in dit vrolijk geïllustreerde boek kunnen kinderen zich goed voorbereiden op het burgerschap in onze democratische rechtsstaat. De Stichting Groninger Universiteitsfonds kende een subsidie toe aan het project.

WWW.RUG.NL/HERZOG-VERDELING-VACCIN

WWW.RUG.NL/RECHTEN/SUPERDILEMMAS

Corona: gouden kans voor e-bike De ongemakken van de coronapandemie kunnen een prima prikkel zijn om eindelijk eens over te stappen op die e-bike. Transportgeograaf Paul Plazier is een deskundige als het gaat om de elektrische fiets. Twee jaar geleden promoveerde hij aan de RUG op een onderzoek naar het gebruik van dit steeds populairdere vervoermiddel. WWW.RUG.NL/CORONA-GOUDENKANS-VOOR-E-BIKE

Upgrade Zernikelaan in vogelvlucht

Podcast met Pauline Kleingeld en Linda Steg

Het Zernikeplein op de Zernike Campus heeft deze zomer een nieuw uiterlijk gekregen. Lag het plein voor de vakantie nog compleet overhoop vanwege het verleggen van kabels en leidingen, nu is het opnieuw ingericht met een strakke busbaan en fietsen voetpaden. Vlieg mee boven de Campus op WWW.RUG.NL/UPGRA-

In juni maakten Wim Brons, Arjen Dijkstra en Tina Kretschmer van ‘In de wetenschap’ een podcast met de Spinozapremie- en Stevinpremielaureaten Pauline Kleingeld, hoogleraar Ethiek en haar geschiedenis en Linda Steg, hoogleraar Omgevingspsychologie. Zij interviewden hun gasten over hun onderzoek en wat de onderscheidingen voor hen betekenen. Beluister aflevering 19 op WWW.RUG.NL/PODCAST .

DE-ZERNIKELAAN

BROERSTRAAT 5 / OKTOBER 2020

Boerenzoon Hans Harbers (Aalten, 1954) ging in 1971 sociologie studeren in Groningen en promoveerde in 1986 aan de RUG op de relatie tussen wetenschap en politiek. In 1989 werd hij universitair hoofddocent in ‘de filosofie van wetenschap, technologie en samenleving’ aan de Faculteit Wijsbegeerte. Harbers leverde in 2012 het onderzoeksdeel van zijn aanstelling in, uit onvrede met de academische filosofiepraktijk. Hij bleef onderwijs geven. Per 1 september 2019 nam hij volledig ontslag om schoonmaker te worden.

Filosoof werd schoonmaker

ELLIS ELLENBROEK

REYER BOXEM

LOOPBAAN

WWW.HANSHARBERS.NL

De directeur van de thuiszorgorganisatie schoof aan toen Hans Harbers kwam solliciteren. Toch een bezienswaardigheid, een universitair docent van zestigplus die wil switchen naar een schoonmaakbaan.

en oranje hesje om de schouders. En zo de stad door met een karretje met bezems. Collega’s van filosofie en studenten zouden hem herkennen en groeten. Hans Harbers verkneukelde zich bij de gedachte. Het was halverwege 2019, Harbers zocht werk. Na een wetenschappelijke loopbaan van een dikke dertig jaar als universitair hoofddocent op de Faculteit Wijsbegeerte van de RUG wilde hij nog een keer wat anders. Laaggeschoolde arbeid met een dienend karakter, in een onbekende wereld. Met een taxibusje voor ouderen rijden, schoonmaken van hotelkamers of de gemeentereiniging. Had allemaal gekund. Het werd de thuiszorg. Het afgelopen jaar was Harbers tien uur per week huishoudelijke hulp bij mensen met een WMO-indicatie vanwege fysieke beperkingen. 17 september jl. ging zijn pensioen in. Het was zijn laatste werkdag. Ze hadden hem graag willen houden, zegt hij. Hij poetste als de beste. De directrice van zijn werkgever Martinizorg, die het sollicitatiegesprek bijwoonde, had nog wel geïnformeerd of de gestudeerde

‘

senior niet liever wat anders wilde doen in de organisatie. Maar nee. ‘Ik wilde met de poten in de klei.’ Het was een wending waar velen, Harbers’ vrouw voorop, van stonden te kijken. Maar niet zijn eerste move. Harbers spreekt van omslag 2.0. Omslag 1.0 maakte hij in 2012 toen hij de academische filosofie zat was. ‘Publiceren in wetenschappelijke tijdschriften die enkel gelezen worden door collega-filosofen, daar had ik totaal geen zin meer in.’ ‘Je schrijft een artikel over een voetnoot bij een voetnoot bij een voetnoot van Jantje.’ Het stond hem veel te ver af van waar hij wilde opereren, op het snijvlak van wetenschap, politiek en samenleving. Harbers nam ontslag voor zijn onderzoekswerk en organiseerde als freelancer filosofische activiteiten. Aan de RUG bleef hij voor vier tiende verbonden als docent. Zo’n honderd studenten begeleidde hij bij hun scriptie. Hij genoot ervan. Anderen beter maken en faciliteren was zijn drijfveer, zegt hij. Als docent, én als poetshulp, de ene job was voor hem niet hoogstaander dan de andere.

Ontzag Hij heeft op een papiertje een paar inzichten genoteerd die hij opdeed als schoonmaakhulp. Hoe fantastisch onze verzorgingsstaat is, bijvoorbeeld. En wat een ontzag hij heeft voor de vrouwen – dat zijn het meestal – die een inkomen moeten halen uit het schoonmaakwerk. ‘Die rennen zich rot voor een tientje bruto per uur.’ De veelgehoorde veronderstelling dat thuishulpen er ‘voor het sociale’ zouden zijn, verwijst hij naar de prullenbak. Niks koffiedrinken. Stoffen, zuigen, soppen, dweilen. Soms nam hij een schroevendraaier of ander gereedschap mee van huis voor een extraatje buiten zijn taakomschrijving. Bij de een krabde hij gekleurde lijmresten van badkamertegels, bij een ander verhielp hij een scheefhangend kastdeurtje. Hij maakte zelfs een rooster van stevige houten spijlen voor een bovenraampje van een cliënt, zodat de Bengaalse kat niet door het raam kon ontsnappen als het openstond. ‘Met dat soort extra klusjes maakte ik de mensen het meest blij.’

SELF-PROCLAIMED EXPERTS THAT CRITICISE TECHNOLOGY AND SCIENCE CAN BE A DANGER TO SOCIETY IF THEY DO NOT SEE THEIR OWN SHORTCOMINGS STELLING HELMER KOPPELMAN FACULTY OF SCIENCE AND ENGINEERING

’

AGENDA

ALUMNI ACTIEF

VOLG ONS OP

Meer op WWW.RUG.NL/ALUMNI/AGENDA

Alumni – University of Groningen

alumniuniversityofgroningen

Crowdfunding tegen Corona

FOTO REYER BOXEM

De crowdfundingcampagne voor het Lifelines Coronaonderzoek heeft al meer dan 55.000 euro opgehaald. Onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen, het Universitair Medisch Centrum Groningen, Lifelines en de Aletta Jacobs School of Public Health zoeken antwoorden op vragen als ‘Welke gevolgen heeft COVID-19 op de lange termijn?’, ‘Waarom wordt de een heel ziek en de ander nauwelijks?’ En, ‘Hoe bouwen we antistoffen en immuniteit

op?’ Zodat we het huidige coronavirus onder controle krijgen en nieuwe virussen in de toekomst minder gevolgen hebben op ons leven en onze maatschappij. U kunt hen nog steeds helpen via WWW.RUGSTEUNT.NL/CORONA . Het Ubbo Emmius Fonds verdubbelt uw gift tot een bedrag van 100.000 euro is bereikt. Op WWW.LIFELINES.NL en WWW.CORONABAROMETER.NL vindt u de eerste resultaten en bevindingen uit dit onderzoek.

Young Alumni Network Het YAN, voor alumni onder de 35 jaar, organiseert op 18 november (o.v.) een bijeenkomst rond het thema ‘De ideale stad?’. Een brainstorm voor jonge alumni over de toekomst van de stad. Met o.a. stadsarchitect van de gemeente Groningen, Jeroen de Willigen. Locatie Groningen. Kijk op WWW.RUG.NL/ALUMNI/AGENDA voor meer informatie.

Pedagogische en onderwijswetenschappen FOTO JEROEN VAN KOOTEN

Studievereniging Odiom organiseert op maandag 19 november ‘online speeddaten met alumni’ voor studenten en pas-afgestudeerden. En op vrijdag 27 november is er een online alumniactiviteit. Interesse? Meedoen? Meer weten? Ga naar WWW.ODIOM.NL .

Farmacie Op zaterdag 21 november is er een alumniborrel voor alle alumni van G.F.S.V. Pharmaciae Sacrum. U bent van harte uitgenodigd! De locatie zal ergens centraal in Nederland zijn. Kijk voor de exacte locatie en tijd op WWW.PSGRONINGEN.NL .

Aanmelden kan via BESTUUR@PSGRONINGEN.NL .

Bewegingswetenschappen Op 26 november vindt het symposium van Bewegingswetenschappen plaats. Vanwege COVID-19 is het symposium dit keer online. Thema is ‘Drive of Motion’. Voor meer informatie: WWW.SYMPOSIUMBEWEGINGSWETENSCHAPPEN.COM .

Faculty of Science and Engineering (Wiskunde en Natuurwetenschappen) De Faculty of Science and Engineering, FSE, is vanaf nu ook op social media te volgen. Blijf op de hoogte van het laatste nieuws en kom meer te weten over de faculteit via Instagram en LinkedIn. @scienceandengineering_ug

linkedin.com/faculty-of-science-andengineering-university-of-groningen

Het Instagram en LinkedIn account geven een inkijkje in de faculteit, visualiseren ons onderzoek en onze labs en lichten actuele onderwerpen uit. Volg de Faculty of Science and Engineering nu!

BROERSTRAAT 5 / OKTOBER 2020

UG Alumni Blog Op WWW.RUG.NL/ALUMNI/BLOG verhalen recent afgestudeerden over hun ervaringen tijdens en na de studie. Matthias Viets, bijvoorbeeld, vertelt hoe hij het aanpakte om ondanks de coronacrisis toch een baan te bemachtigen.

‘Als je zwart bent en uit Afrika komt, ben je dom of arm’

U kunt studenten zoals Waheed Adam helpen door een donatie over te maken via www.rugsteunt.nl www.ucffoundation.nl of IBAN NL37TRIO0784906009

ELLIS ELLENBROEK

TRGR/WOUTER BREM

UCFFOUNDATION.NL

Een bachelor als Global Responsibility & Leadership gedijt bij een zo internationaal mogelijke studentenpopulatie. Zimbabwaan Waheed Adam kwam dankzij een beurs van de UCF Foundation naar Leeuwarden, waar deze studie wordt aangeboden.

et eerste wat Waheed Adam deed toen hij deze zomer zijn kamer in Leeuwarden betrok, was de vlag van zijn land ophangen. Het geel, groen, zwart en rood van Zimbabwe springt in het oog als ik met hem skype. Adam (20) vertelt hoe mooi zijn land is, hoe mooi Afrika en de mensen die er wonen. Met de kennis en ervaring die hij in Leeuwarden in zijn rugzak komt laden, wil hij Zimbabwe beter maken.

Mini-VN ‘Adam volgt de bachelor Global Responsibility & Leadership. Een driejarig programma dat is opgebouwd met de duurzaamheidsdoelen van de Verenigde Naties voor ogen,’ vertelt Indira van der Zande, programmadirecteur van University College Fryslân dat de bachelor aanbiedt. Studenten krijgen vakken als global health, political science en earth systems en studeren af in responsible governance, responsible planet of responsible humanity. Het ideaal is dat ze met elkaar

‘

een soort ‘mini-VN’ vormen. Van der Zande: ‘Studenten uit de hele wereld die van elkaar leren en dan teruggaan naar hun land om de kennis te delen.’

Baantje De 150 huidige studenten komen echter voornamelijk uit Nederland en de EU. Voor studenten van verder weg is het collegegeld – 12 duizend euro – vaak te hoog. University College Fryslân lanceerde daarom de UCF Foundation, die is gelieerd aan het Ubbo Emmius Fonds van de RUG. De foundation, die hoopt te groeien, is in 2019 van start gegaan met het verstrekken van eenmalige beurzen van 6000 euro. Adam is de eerste Afrikaan met zo’n toelage. Hij vraagt of ik wil noteren dat hij meer sponsors zoekt of een baantje, waarmee hij zijn volle drie jaar kan bekostigen.

Afrofeminist In de brief waarmee hij zich voorstelt aan de UCF Foundation schrijft Adam, die met krukken loopt: ‘My mind could accomplish more milestones than anybody’s legs ever could.’ Hij hoopt uit te groeien tot een leider. Vorig jaar was hij jeugdburgemeester van hoofdstad Harare. Maar een politieke carrière ambieert hij niet in Zimbabwe, waar corruptie aan de orde van de dag is. Liever

een diplomatenbaan of iets bij een ngo, met de focus op mensenrechten of de positie van de vrouw. Adam noemt zich afrofeminist. Zijn jeugd heeft hem gevoelig gemaakt voor de vrouwenzaak, verklaart hij. Toen zijn alleenstaande moeder in 2004 plotseling overleed, werd hij opgevoed door zijn oma die moeder, grootmoeder en vader was voor hem. Om hem de beste fysiotherapie te gunnen sloot oma haar kapsalon en verhuisde met haar kleinzoon naar Harare. Door in het verre Nederland te investeren in zijn toekomst wil hij oma terugbetalen, financieel en symbolisch.

Roots Adam kent het vooroordeel: ‘Als je zwart bent en uit Afrika komt ben je dom of arm.’ Hij wil hier laten zien hoe rijk de Afrikaanse cultuur, gewoontes en ideeën juist zijn. Ik zie een flinke bos rastahaar, een kleurig tuniek en een ketting met houten kralen. Een groot verschil met de kortgeknipte coupe en het lichte overhemd van Adam op de foto op zijn motivatiebrief. Ik vraag hem of de Afrolook een bewuste keus is om zijn roots in Leeuwarden te benadrukken. Hij denkt na en grinnikt: ‘Misschien heb je gelijk. Maar hoe ik eruitzie ís ook mijn identiteit en wie ik ben.’

BEFORE YOU SET OUT TO SAVE THE WORLD, CLEAN UP YOUR ROOM

’

STELLING MARKO MILOVANOVIC FACULTEIT GEDRAGS- EN MAATSCHAPPIJWETENSCHAPPEN

Gijsbers op de Arnhem Oosterbeek War Cemetery, waar geallieerde militairen worden herdacht die in september 1944 bij Market Garden sneuvelden.

Pieter-Matthijs Gijsbers

‘Wat betekenen Europese grondwaarden voor jou als mens?’ Welke betekenis hebben de Europese grondwaarden, vastgelegd door de Europese Unie, voor bestuurders, toezichthouders en directeuren persoonlijk? In hoeverre zijn leiders in Europa zich bewust van deze waarden en handelen ze er zelf naar? Tijdens een de nieuwe European Values Course van Comenius verkennen deelnemers deze waarden tijdens hun rondreis langs Berlijn, Istanbul, Athene, Rome, Warschau, Helsinki, Parijs en Brussel. TEK ST: M ARJAN BROUWERS • FOTOGRAFI E: JEROEN VAN KOOTEN

De nieuwe leergang Comenius European Values Course is in september van start gegaan met twaalf Nederlandse deelnemers. Daarna begint de Engelstalige editie met deelnemers uit de Europese Unie, Groot-Brittannië en Zwitserland. Dit is voor het eerst dat deelnemers van buiten Nederland worden uitgenodigd. Comenius-directeur Pieter-Matthijs Gijsbers: “We staan in Europa voor uitdagingen die steeds heftiger worden. Juist daarom is het

zo belangrijk dat Europese leiders de verbinding met elkaar aangaan. Daarin kan Comenius een geweldige rol spelen als leiderschapsinstituut met de nadruk op persoonlijke ontplooiing.”

Wat is Europees leiderschap? De essentie van de nieuwe leergang staat hem helder voor ogen: “Wij willen bestuurders begeleiden bij het verkennen van de

betekenis van de Europese grondwaarden en dan voorbij de politiek-staatkundige functie ervan. Wat betekenen die waarden voor jou als mens en dan in het bijzonder als Europees mens? Voel jij je een Homo Europaeus? Bestaat er zoiets als Europees leiderschap en in wat voor opzicht verschilt een Europese leider van een Chinese, Russische of Amerikaanse bestuurder? Dit is geen academische exercitie, maar een persoonlijk zoektocht naar wat ons verbindt als Europeanen en wat de Europese grondwaarden voor ieder van ons betekenen voor ons eigen handelen.”

Als je voor het vuurpeloton staat? Of als je besluit om je buurman aan te geven bij de stasi? We reecteren daar op wat menselijke waardigheid betekent in het kader van de huidige migratievraagstukken, de ‘black lives matter’-beweging, ons koloniaal verleden en de effecten van corona op onze samenleving. Steeds gaat het om de vraag: handel ik als wijs mens, altijd en consequent vanuit het respect voor de ander als menselijk schepsel? Als schepsel Gods met een bijna sacrale onaantastbaarheid?”

Democraat of potentaat? Jezelf zien door de ogen van de ander Er zijn verschillende aanleidingen voor deze leergang, legt Gijsbers uit. “Wij voelen ons niet altijd in eerste plaats Europeaan, maar buiten Europa ziet men ons wel als zodanig. Als je jezelf ziet door de ogen van een ander kun je daar behoorlijk van schrikken. Want die ander ziet iets in jou wat jij niet op prijs stelt of wat nieuw voor je is. Zo zeggen ze in het Midden-Oosten vaak dat wij Europeanen geen keuzes durven maken. Jullie steunen de Israëliërs en de Palestijnen. Jullie laten andere landen de kastanjes uit het vuur halen. Wat is nu eigenlijk jullie bijdrage aan de vraagstukken in de wereld? Tijdens deze leergang verkennen we de Europese grondwaarden, waar elk lid van de Europese Unie bij toetreding voor heeft getekend, gestimuleerd door de ontmoeting met de anderen. Als deelnemer denk je na over wie je bent, wat je handelingskader is, je ambitie en dromen, en hoe zich dat allemaal verhoudt met je leiderschap en je identiteit als Europeaan.”

Nooit meer oorlog Een andere aanleiding voor de leergang is de invloed die de Tweede Wereldoorlog nog altijd heeft. Daarom liet Gijsbers zich voor dit artikel fotograferen op de Arnhem Oosterbeek War Cemetery, waar geallieerde militairen worden herdacht die in september 1944 bij Market Garden sneuvelden. “Een van de grote stichtingsidealen van Europa was nooit meer oorlog. Ik ben opgegroeid in een tijd waarin de oorlog nog steeds dichtbij was en we de demonen van het fascisme en communisme nog niet waren vergeten. En potverdorie: nu kruipen die demonen toch weer uit hun holen. Iedere week gebeurt er wel iets wat je heel lang niet voor mogelijk had gehouden. Zoals de bestorming laatst van de Rijksdag in Berlijn. Zoiets raakt me diep en overtuigt me van de noodzaak om de focus op de grondwaarden van Europa te leggen. Want of je het er nu mee eens bent of niet, wij zijn Europeanen. Geen Nederlandse universiteitsbestuurder, ziekenhuisbestuurder, zorgverzekeraar of coöperatiebestuurder kan iets bereiken zonder Europa.”

Menselijke waardigheid verkennen in Berlijn Tijdens de leergang bezoeken de deelnemers plaatsen die met de Europese grondwaarden zijn verbonden in positief of negatief opzicht. Zo zijn de deelnemers in Berlijn te gast bij de Wannsee Stichting op de plek waar ooit de Endlösung is georganiseerd. Gijsbers: “Op die plek, die net als Auschwitz de hel op aarde was, verdiepen we ons in de grondwaarde van de menselijke waardigheid. Wat betekent menselijke waardigheid als het er echt op aan komt?

Die persoonlijke ontwikkeling in relatie tot Europa en leiderschap is de kern van de leergang, vervolgt Gijsbers. “Uiteindelijk gaat het om de vraag: ben ik een democraat of een potentaat? Bespeur ik dictatoriale elementen in mezelf en wanneer komen die naar boven? Wat werkt in mijn organisatie? Een krachtige bestuurder of een democratische leider? En dat maken we heel persoonlijk. Ik heb dat zelf zo ervaren toen mijn zoon tegen me zei: ‘Pa, je praat altijd over het belang van democratie, maar daarvan heb ik in mijn middelbare schooltijd weinig van gemerkt.’ Die opmerking kwam heel hard aan. Als we nu praten over vrijheid en democratie, dan besef ik goed dat het niet over politieke systemen gaat, maar over mij.”

Leiderschap als onafgemaakt proces Zes jaar geleden werd Gijsbers directeur van Comenius en sindsdien heeft hij zelf ook veel geleerd. “Toen ik hier begon had ik nog weinig nagedacht over leiderschap. Door al die jaren de persoonlijke kennisgesprekken met de deelnemers zelf te voeren heb ik veel geleerd over leiderschap. Zo heb ik topbestuurders vaak gevraagd wanneer ze klaar zijn met leren wat goed bestuur is. Nooit, is dan het antwoord. Goed leiderschap is een onafgemaakt proces, dat steeds verandert door de omstandigheden, door de tijd, door zelftwijfel en door permanent te reecteren op jezelf.”

Wat staat mij te doen? Dat antwoord betrekt hij ook op zijn eigen ontplooiing. “Wat staat mij nog te doen in het leven? Ik leerde als kind op de jezuïetenschool om elke dag te kijken naar wat mij raakt. En waarom dat zo is. Dan is de vervolgvraag: wat zegt dat over jou? En daarna: wat staat jou dan te doen? Wat mij raakt is die bestorming van de Rijksdag, onze omgang met migranten, de polarisatie in de samenleving. Dat zijn thema’s waarover ik me zorgen maak en dus staat mij iets te doen. Juist daarom wil ik bijdragen aan het verbinden van mensen, ook al hebben ze uiteenlopende meningen, om te komen tot een gedeelde verantwoordelijkheid. Ook al weet ik dat het voor mensen die recht tegenover elkaar staan heel moeilijk is om die brug over te steken. En heb ik, vanuit mijn comfortabele welzijn als betweter, gemakkelijk praten.”

voor wie alles al denkt te weten

KOP DER BIE Afgestudeerd? Maar toch niet úitgestudeerd? Ontdek wat de RUG nog allemaal te bieden heeft, al dan niet online: van lezingen, cursussen en collegereeksen tot video’s, bijeenkomsten en een UB-lidmaatschap. Hieronder een greep uit het aanbod. Kijk verder op www.rug.nl/kopdrbie

(Online) lezingen

10 december – 19.45 uur Spraakmakende boeken Jacqueline Bel over Max Havelaar van Multatuli

22 oktober – 17.00 uur Studium Generale Groningen Stad van de toekomst? Met Ward Rauws, Lise Jans en Martijn Schuit 27 oktober – 20.00 uur Studium Generale Groningen Robby Roks – De digitale straat: jongeren, drillrapp en geweld 29 oktober – 19.45 uur Spraakmakende boeken Mathijs Sanders over Vallen is als vliegen van Manon Uphoff

19 november – 19.45 uur Spraakmakende boeken Hans Jansen over De spiegel en het licht van Hillary Mantel

MOOC: Introduction to Frisian Starten vanaf 2 november

17 december Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschap Workshop Religieus Erfgoed tentoongesteld: Perspectieven op Maria Magdalena

MOOC: Jongeren en hun psychische gezondheid Starten kan het hele jaar

3 november – 16.15 uur Oratie Vincent Glerum Leeropdracht: Internationaal en Europees strafrecht 4 november – 20.00 uur Studium Generale Groningen Ellen ter Gast – Onze liefde voor de bad guys

MOOC: Inleiding Nederlands Recht Starten vanaf 9 november

WWW.MOOCPSY.UMCG.NL

Open online cursussen

Postacademisch onderwijs

MOOC: Working with Patients with Limited Health Literacy Startmogelijkheid tot 9 november

University of Groningen Business School

MOOC: Decision Making in a Complex and Uncertain World Startmogelijkheid tot 8 november

Executive MBA – Laurens Sloot – modulaire instroom mogelijk Executive Master of Finance and Control – Pieter Jansen – maart 2021 Verschillende andere Executive Masters starten – september 2021

MOOC: Gezondheid na je zwangerschap: Hoe voel jij je? Starten vanaf 26 oktober

34e JAARGANG – 3e NUMMER/OKTOBER 2020 – ISSN 0921-1721

Executive Masters

COLOFON

Executive programma’s Management en Economie in Zorg en Welzijn – Oscar Roemeling en Jochen Mierau – 29 oktober 2020 Big Data Oplossingen voor Finance en Control – Thijs Broekhuizen en Jeroen Kuper – januari 2021 Succesvolle Energietransitie met Multidisciplinaire Aanpak – Machiel Mulder – start 11 maart 2021 Top HR Leiderschapsprogramma – Janka Stoker en Harry Garretsen – start 18 maart 2021 Customer Experience Management – Jelle Bouma – voorjaar 2021 PE portfolio service en diverse PE cursussen (NOW controle, data management, cybercrime) – diverse data en locaties Governance: Boardroom Dynamics – Floor Rink – datum ntb Strategisch Leiderschap voor Medisch Specialisten – Oscar Roemeling – start in overleg

Tentoonstellingen DIG-IT-ALL: Archeologie van de toekomst Sinds 23 juni Universiteitsmuseum Grensverleggende technieken van de moderne archeologie, zoals virtual reality, 3D-reconstructies en dronebeelden. Ter ere van het 100-jarig bestaan van het Groninger Instituut voor Archeologie.

WWW.RUG.NL/BROERSTRAAT5

Broerstraat 5 is een gratis kwartaalmagazine voor alle afgestudeerden, gepromoveerden en relaties van de RUG, inclusief oud-cursisten van de Academische Opleidingen Groningen. Als alumnimagazine wil het ertoe bijdragen dat het contact tussen de universiteit en iedereen die daar onderwijs heeft gevolgd in stand blijft en zo mogelijk intensiever wordt. Heeft u opmerkingen of ideeën? Laat het ons weten! REDACTIE Bineke Bansema, Fenneke Colstee-Wieringa, Bert Wolfkamp BEELDREDACTIE Merel Weijer HOOFDREDACTIE Fenneke Colstee-Wieringa REDACTIEADRES Redactie Broerstraat 5, Postbus 72, 9700 AB Groningen T (050) 363 52 36 redactieB5@rug.nl VORMGEVING In Ontwerp, Assen DRUK Zalsman Grafische Bedrijven OPLAGE 92.000 ADRESWIJZIGINGEN Indien u wijzigingen wilt doorgeven of contact niet op prijs stelt, kunt u zich wenden tot Alumnirelaties RUG: T (050) 363 30 61 (momenteel helaas slecht bereikbaar), alumni@rug.nl of via www.rug.nl/alumni/wijzigingen De RUG hecht veel waarde aan contact met haar oud-studenten. Conform de Algemene Verordening Gegevensbescherming gaat de universiteit zorgvuldig met adresgegevens om. www.rug.nl/alumni/privacy neutral print

BROERSTRAAT 5 / OKTOBER 2020

VARIA

growth

Voor persoonlijke groei en een volgende stap in uw carrière Executive masters | MBA’s | Executive programma’s | Incompany’s | PE-punten

Hergebruik eetgerei bezorgmaaltijden In China zijn in 2018 zo’n tien miljard maaltijden bezorgd bij ruim vierhonderd miljoen klanten. Alle afgeleverd in plastic wegwerpverpakking, met wegwerp plastic eetgerei. Samen met collega’s uit China en het Verenigd Koninkrijk heeft RUG-milieuwetenschapper Yuli Shan berekend dat herbruikbaar eetgerei van siliconen de hoeveelheid afval en uitstoot substantieel kan terugdringen. De analyse is gepubliceerd in het tijdschrift Nature Food.

Verschillende locaties in Nederland en online

• • • • • •

Finance en Control Accountancy Innovatiemanagement Zorgmanagement Digitale transformatie Big data, Data science en Analytics • M&A en Valuation

• Executive MBA’s (energy transition, health, food & retail, data driven sustainable leadership) • Customer experience • Leiderschap • Energietransitie • Duurzaamheid • Governance

Meer info en startdatums op www.rug.nl/ugbs-2021

WWW.RUG.NL/SCIENCELINX-HERBRUIKBAAREETGEREI

GEACCREDITEERDE OPLEIDING

Nu verkrijgbaar in de IShop: Universiteitsmuseum Groningen Oude Kijk in ̕ t Jatstraat 7a dinsdag t/m zondag

12:00 - 17:00

Herbruikbaar mondkapje €1,- naar crowdfunding Corona-onderzoek

Correct Book

€ 6,25

€ 14,95

ervaar de archeologie van de toekomst 17 maart 20 3 januari 21 200211_UM_CR_DIGITALL_Poster_EXTERN_2_A0.indd 1

Tegel Royal Goedewaagen

€ 9,95

The University of Groningen is committed to sustainability. These items are produced with love for people and planet.

Shop

Oude Kijk in ‘t Jatstraat 19 0031 (0)50 363 2700 / universiteitswinkel@rug.nl universiteitswinkel ishopgroningen rug.nl/shop

04-03-2020 17:23

ALUMNI ACHTERAF Van zijn hobby zijn werk maken. Het duurde even voor de ene godsdienstwetenschapper dat aandurfde. De andere vond zichzelf terug in Afrika waar ze promoveerde op satanisme.

ELLIS ELLENBROEK

RETOURADRES: RUG/A&F, POSTBUS 72, 9700 AB GRONINGEN, NEDERLAND

GIJS VAN VELDHUIZEN (42) godsdienstwetenschappen 1998-2006 IS eigenaar van Audiogijs en muzikant in Swinder HU IS H O U DE N getrouwd met Henriëtte Westers (39), RUG-alumnus sociologie; zoon Maas (2) H U IS jarendertighuis in Korrewegwijk Groningen I NKO MEN gemiddelde omzet laatste jaren 35.000 euro www.audiogijs.nl S TUD I E

‘Mijn vader is dominee geweest, mijn opa, die ik nooit gekend heb, ook. De appel is niet ver van de boom gevallen. Maar ik had niet de behoefte op een kansel te gaan staan. Ik had ook geen baan in gedachten toen ik de studie koos. Ik beoordeelde klantcontacten van callcentermedewerkers, een uit de hand gelopen studentenbaan. Daarna had ik werk in de IT, toen bij een adviescommissie stimulering podiumkunsten van de gemeente Zwolle. Mijn vierde baan was de enige die met godsdienstwetenschappen te maken had. Beleidsmedewerker amateurkunst en religie in Utrecht. Dat deed ik twee dagen in de week, maar ik kon ervan rondkomen, absurd eigenlijk, wat werd er in die sector met geld gesmeten! Na drieënhalf jaar stopte het, de instelling waar ik werkte werd opgeheven. Ik kreeg anderhalf jaar wachtgeld en had zeven dagen per week om aan mijn bedrijf te werken. Sinds ik een eigen computer had, heb ik muziek gemaakt. Overal waar ik woonde had ik mijn studiohoekje. Ik speelde altijd in bands, meer of minder serieus. En ik ben geluidsman geweest bij poppodium Simplon. Ik dacht: Dat aankloten van mij op de computer, misschien willen mensen daar wel voor betalen. Toen ben ik Audiogijs begonnen. Ik verzorg muziek en geluid voor multimediaproducties en bands komen bij mij in mijn studio cd’s opnemen. Het duurde even voor ik besloot voor mezelf te beginnen. Eerst weet je niet hoe het moet, je kent de mensen niet, weet niet welke prijzen je moet vragen, je hebt nog niet de goeie apparatuur. De wereld van de zzp’er is grillig, op een moment dat er niet veel gebeurde ben ik nog anderhalf jaar docent levensbeschouwing geweest op het vmbo in Delfzijl. Ik had nooit eerder voor de klas gestaan. Het was fantastisch en het was verschrikkelijk. Audiogijs is nu een fulltimebaan. Corona was een vijand – het werk hield op, bands konden niet naar mijn studio komen. Nu profiteer ik ook van corona. Er komen allemaal nieuwe onlinediensten, veel instructievideo’s bijvoorbeeld. Ik maak de voice-overs, de muziek, de geluidseffecten. Er staan er tig op stapel.’

JOHANNEKE KROESBERGEN-KAMPS (39) godsdienstwetenschappen (1998-2003); promotie Utrecht (2018) postdoc universiteit Pretoria en fotograaf HUI SH OUDEN getrouwd met Hermen (43), RUG-alumnus theologie HU I S tijdelijk op vakantiepark bij Nijmegen MAAN D I N KO MEN beurs van 870 euro (in rand) en 200 euro uit bijbaan uittypen audiomateriaal van derden deafrikaspecialist.werkaandemuur.nl

STUD I E IS

‘Mijn afstudeeronderwerp was nieuwe religieuze bewegingen in het westen, nooit gedacht dat ik in Afrika terecht zou komen en zes jaar in Zambia zou wonen en anderhalf jaar in Zuid-Afrika. Hermen, met wie ik samen ben sinds de introductie van de studie, zag in 2011 een advertentie. Bij een opleiding voor predikanten van de universiteit van Lusaka, Zambia, werd een docent theologie gezocht namens Kerk in Actie. Hij solliciteerde en werd uitgenodigd voor gesprek. Ik ging ook mee en kreeg de vraag: “Wil jij niet ook les gaan geven?” We hebben samen de baan gekregen. In Afrika heb ik mijn hobby fotografie verder ontwikkeld. Portretten en landschappen verkoop ik onder de naam de Afrika Specialist. Na mijn afstuderen wilde ik promoveren, maar het lukte niet een aioplaats te vinden. Ik was zes jaar in dienst bij een bureau voor advies en interimmanagement voor de overheid, BMC. In 2018 promoveerde ik alsnog op satanisme in Zambia. Christendom is overal in Zambia, stickers met “Jezus beschermt dit busje”, bidden voor je gaat voetballen, op de radio haast alleen gospelmuziek. Pinksterkerken groeien erg, in die kerken draait het om het gevecht tussen God en de duivel. Het idee is dat Satan mensen rekruteert hiervoor. Ik heb getuigenissen van oud-satanisten bestudeerd voor mijn promotie, aan de Universiteit Utrecht. Kerk in Actie zendt iemand voor maximaal zes jaar uit, in 2018 verhuisden we naar Zuid-Afrika. Hermen werd postdoc in Pretoria. Ik ben dat sinds dit jaar ook. Ik doe onderzoek naar de religieuze identiteit van predikanten in Zambia. Sinds begin augustus zijn we terug in Nederland. Als blanke buitenlandse man heeft Hermen weinig kansen in Zuid-Afrika. Historisch gezien zijn daar veel blanke mannen in de theologie, dat wil men graag veranderen. Hermen is nu predikant in Heumen, bij Nijmegen. Mijn contract in Pretoria loopt tot eind 2021. Ik kan vanuit huis werken. Volgend jaar hoop ik weer naar Zambia te gaan voor foto’s van dominees. Als onderdeel van mijn postdoc-project wil ik ze portretteren op de manier die zij prefereren. Biddend, prekend of zegenend. Met iets in hun handen of juist niet. Hopelijk wel zonder mondkapje!’

Broerstraat 5, oktober 2020

Articles inside

‘Als je zwart bent en uit Afrika komt, ben je dom of arm’

De mond is een oorlogsgebied vol bacteriën

‘Suriname kan een prachtig en welvarend land zijn’

Duurzaam gedrag als sleutel tot een beter milieu

Immanuel Kant is jarenlang verkeerd begrepen