leoPolD FlaM

De ‘Vlaamse Sartre’

sommigen hebben er misschien nog les van gehad, anderen zullen hem herinneren als de nogal luidruchtige, bijna dagelijkse bezoeker van de Koninklijke Bibliotheek. leopold Flam (1912-1995) is ondertussen in de vergetelheid geraakt, maar de publicatie van een selectie uit zijn dagboeken en briefwisseling in de periode 19251957 haalt hem terug uit de anonimiteit.

Dankzij Kristien Hemmerechts. Bij de voorbereiding van haar historische roman Hubertina raakte ze geïntrigeerd door Flam, die tijdens de Tweede Wereldoorlog deel uitmaakte van dezelfde verzetsorganisatie als Hubertina Aretz. In het Letterenhuis in Antwerpen vond ze zijn dagboekschriften en brieven: ruim twee miljoen woorden, waarvan er onder de titel Ik zal alles verdragen, ook mezelf - een citaat uit een dagboeknotitie van 15 juli 1957 - 140.000 werden geselecteerd. Daarvoor kon Hemmerechts niet alleen rekenen op medesamensteller Guido Van Wambeke, maar ook op zestig vrijwillige transcribenten, die de dagboekschriften en brieven uittikten.

Dagboeken als traumaverwerking

Flam wordt in 1912 geboren als zoon van Joodse immigranten in Antwerpen. Hij kent een ronduit traumatische jeugd: zijn ouders moeten leuren en bedelen om aan de kost te komen, wonen in een kelder en kunnen lezen noch schrijven, en zijn twee broertjes sterven in zijn armen. Toch kan hij in de jaren dertig geschiedenis en wijsbegeerte studeren aan de Gentse universiteit. Hij heeft veel sympathie voor het communisme en is tijdens de oorlog actief in het Joods Verdedigingscomité. Flam wordt in 1943 verklikt en belandt in de Mechelse Dossinkazerne. Het jaar daarop komt hij in Buchenwald terecht. Na de bevrijding wordt hij eerst leraar en nadien inspecteur geschiedenisonderwijs. In 1956 benoemt de toen nog unitaire Brusselse universiteit hem tot docent, vijf jaar later tot hoogleraar filosofie. Hij wordt wel eens de ‘Vlaamse Sartre’ genoemd, want net als de Franse filosoof hanteert hij vaak een provocatieve stijl. Zijn dagboeken behoren tot zijn sterkste werk, want ze zijn een manier om de trauma’s van zijn jeugd en de oorlog te verwerken. “Via dagboeken heb je toegang tot wat iemand echt denkt en wat er echt in iemand omgaat, en dat is wat mij als schrijver interesseert”, aldus Kristien Hemmerechts.

‘soms verbeeld ik mij dat iemand deze regels zal lezen’

Flam is dertien als hij een dagboek begint bij te houden. Vanaf zijn eerste notities is het duidelijk dat hij ontzettend hard kan zijn en daarbij zichzelf niet spaart. Het resultaat is een lijvig boek waarin de verschillende facetten van Flams complexe en vaak tegenstrijdige persoonlijkheid uitgebreid aan bod komen. Daarbij gaat het over de intellectueel, de vrijmetselaar, de marxist, de publicist, maar ook over zijn moeilijke relatie met zijn vrouw Julia, zijn verhoudingen met Lisette en de mysterieuze Elvire, zijn afbrokkelende broederband met Julia’s broer Herman … Flam wil gehoord en gelezen worden: “Soms verbeeld ik mij dat iemand deze regels zal lezen en met mij zal meevoelen en van mij zal houden”, schrijft hij op 21 november 1951. n tekst: luc De Munck

De lezer van deze selectie uit Flams dagboeken krijgt een boeiend ooggetuigenverslag over de eerste helft van de twintigste eeuw. Degenen die hopen dat ook zijn periode aan de Brusselse universiteit aan bod komt, zijn er wel aan voor hun moeite: de laatste dagboeknotitie dateert van 30 september 1957, dus een jaar na de start van zijn academische carrière. Misschien komt die periode aan bod in een vervolgpublicatie, want de dagboeken vanaf oktober 1957 wachten nog op ontsluiting in het Letterenhuis. Ondertussen is er het zeer lezenswaardige Ik zal alles verdragen, ook mezelf: ‘sprankelend en onbeschaamd eerlijk’, om Bruno De Wever te citeren.

Kristien Hemmerechts en Guido Van Wambeke (samenstellers), ik zal alles verdragen, ook mezelf. Uit de dagboeken en briefwisseling van Leopold Flam, De Geus, Amsterdam, 2023, 463 pagina’s, 29,99 euro.

Op dinsdag 13 juni presenteert schrijver Kristien Hemmerecht de dagboeken van Leopold Flam in het BOp. Info en inschrijvingen: zie kalender.