CONCURSO DE CABAZAS / 2012
31 de Outubro – 1 de Novembro
Equipo de Dinamización da Lingua Galega (EDLG) Departamento de Lingua e Literatura Galega
CONCURSO DE CABAZAS-2012. FESTA DO “SAMAÍN”
OBXECTIVO: Fomentar a participación lúdica e colectiva na recuperación das nosas tradicións populares. BASES: 1.- Poderá participar calquera alumno/a do IES As Mercedes de LUGO (ESO, BAC, CICLOS FP) que presenten unha cabaza para a exposición que se amosará nos corredores do IES dende o luns, 29 de outubro, ao 2 de novembro de 2012 . 2.- A cabaza traerase tallada da casa e entregarase ao profesorado de Galego ou en Conxerxaría. Soamente se poderá presentar unha por participante. 3.- Con cada cabaza irá un papeliño cun lema, nome, título, frase ou texto curto en LINGUA GALEGA que faga referencia á cabaza presentada . Na parte de atrás do papel irá consignado o nome e apelidos do autor/autora, e o curso ou grupo ao que pertence o alumno/a. 4.- O Xurado estará composto polo profesorado de Lingua Galega, membros de EDLG, e un representante da Dirección. Cada membro do xurado terá un sobre no que votará cales son as mellores cabazas en cada categoría. As cabazas levarán un número para ser identificadas polo xurado sen coñecer o nome da persoa que a elaborou. 5.- Establécense tres premios : a. Premio á mellor tallada e decorada. b. Premio á máis simpática. c. Premio á que máis medo dea. (En todos se valorará a orixinalidade do título, nome, frase ou texto que as acompañe) 6.- Posto que o obxectivo deste concurso é que todos pasemos un bo rato e colaboremos na recuperación das nosas festas e tradicións, os premios serán “agasallos-sorpresa” cos cales queremos amosar o noso agradecemento pola vosa participación. 7.- A participación neste concurso implica a aceptación íntegra destas bases. Equipo de Dinamización da Lingua Galega (EDLG) Departamento de Lingua e Literatura Galega IES As Mercedes-LUGO
CÓMO SE FAI UNHA CABAZA / CAVEIRA? A técnica do tallado da caveira é ben sinxela. Empézase facendo unha incisión superior semellante a unha boina. Afástase este bonete, límpase por dentro axudándose dun raspador toda a polpa e os farrapos de onde colgan as pebidas ou sementes do froito. Tendo o interior ben limpo e rebaixado fanse dous furados para os ollos, outro para o nariz e outro para a boca. Pódese rematar poñéndolle uns pauciños nos beizos a xeito de dentes e prendendo unha vela no seu inteiror co coidado de colocala convenientemente para que non caia. USOS DAS CABAZAS Os usos desta especie son moi variados, sendo a mantenza do gando a principal de todos eles. Así mesmo en moitas zonas de Galicia aprovéitase para o consumo humano, facendo dóces e potaxes para o que serven as máis maduras de todas elas. Este costume culinario tamén se atopa no mundo británico. Da súa cortiza pode extraerse tamén un aceite vexetal. Así mesmo as pebidas enxoitas e salgadas son aproveitadas para o consumo humano e tamén hoxe en día se venden en moitas tendas para o seu consumo como outros froitos secos.
Chegou o Outono, e con el, o tempo da vendima, das castañas, das longas noites de choiva, vento e frío. Pero tamén é o tempo do SAMAÍN, un tempo de tradicións e sobre todo, de medo, de moito medo.
Chegan as augas e os tempos escuros, remata o verán e encétase o inverno, vaise a calor e vén o frío. Son os tempos do Samaín.
A festa do Samaín era a data máis perigosa do calendario celta posto que o mundo dos mortos, o Outromundo, facíase accesible para os mortais, podendo pasar a formar parte del por culpa dun feitizo ou meigallo. Cando chegaban as celebracións do Samaín (ó chegaren as longas noites escuras) tense por certo que os celtas colocaban unha velas rudimentarias no interior das caveiras dos inimigos mortos, colocándoas nos cruces de camiños ou nos arredores e nas muradas dos seus castros, co obxecto de arrepiaren os inimigos, para asombro e veneración das súas xentes, e para esconxurar os perigos da celebración. Co paso do tempo, e coa chegada da paz, estas caveiras foron substituídas por cabazas ou melóns iluminados que chegaron até os nosos días.
Na antiga cultura céltica o tempo de Samaín, especialmente a noite do 31 de outubro ao 1 e novembro, era o período máis importante do ano
Nesa noite poderás gozar do Samaín como un guerreiro celta e facer voar a imaxinación con mil follas de outono, con mil palabras que axudarán a superar os teus medos. Samaín, palabra gaélica, significa a fin do verán. Na antiga cultura céltica o tempo de Samaín, especialmente a noite do 31 de outubro ao 1 e novembro, era o período máis importante do ano. Eran datas claves para se reunir nos camposantos, honrar os mortos, comer e celebrar xuntos as farradas festeiras dos guerreiros. Era a noite máis perigosa do ano pois entre o mundo real e o das ánimas tendíanse pontes que os valorosos celtas temían. Para afastar dos seus castros as perigosas ánimas defuntas adoitaban poñer no alto as caveiras iluminadas dos inimigos mortos. Co paso do tempo, e coa chegada da paz, estas foron substituídas por cabazas ou melóns iluminados que chegaron aos nosos días. O Halloween americano ten a súa orixe no Samaín. A tradición viaxou, maioritariamente, canda milleiros de irlandeses pola fame derivando nunha especie de entroido, pero mantendo características propias desta festa como son as calacús e as ánimas. Hoxe en Galicia dáse a circunstancia anecdótica de contar coas dúas variantes, a propia e autóctona e a que viaxou e veu de volta.
ADIVIÑA ¿Qué cousa cousiña é, que para adiviñar é, que na boca ten o pé? (azabac a) REFRÁNS Coa cabaza e o casar, todo é acertar. A cabaza e o queixo, sempre ó peso.
Samaín (Non se debe confundir con Día de Defuntos nin de Tódolos Santos). A antiga festividade céltica do samaín (pronunciado /sɩaunȻ/ da lingua irlandesa antiga samain) foi habitualmente descrita como unha comuñón cos espíritos dos defuntos que, especialmente nas datas do 31 de outubro ó 1 de novembro, terían autorización para camiñar entre os vivos. Abríanse as portas entre este mundo e alén, dándolle á xente a posibilidade de reunirse cos seus antepasados mortos.
Orixes e evolución Os celtas celebraban co Samaín o paso do ano, a fin do tempo das colleitas e, con el do ano vello, e o comezo do inverno e, con el, do ano novo. Igualmente, o Samaín era o momento no que as ánimas dos mortos retornaban ás súas casas para visitar os familiares aínda vivos. Nesta visita aproveitaban para buscar alimento e quentarse co lume da lareira, polo que era costume deixar o lume aceso nesta noite e nunca varrer a lareira para non afastar as ánimas; por veces tamén se deixaba unha cadeira baleira, co seu servizo de comida e bebida, para que as ánimas se achegasen á mesa familiar. Coincidía así, nesta noite do 31 de outubro ó 1º de novembro, a festa do paso dun ano a outro, co momento da apertura ás ánimas do outro mundo. Pero outras fontes dan unha explicación contraria. A chegada das ánimas nesta noite representaba un potencial perigo do que se defendían colocando sobre os muros ou nos vaos das paredes as caveiras dos seus inimigos, para que as ánimas que puidesen vir non se achegase ós castros nin ás casas. Dentro desas caveiras colocaban unha candea de sebo acesa. Disque, nestas mesmas datas, prendíanse lumes sagrados e que con esta cacharela inicial alimentábanse as lareiras de todas as casas. Estas fogueiras tamén podían cumprir o obxectivo de guiar os mortos na escuridade da noite e facilitarlles asi que atopasen os seus fogares e os seus parentes. Afírmase que polo samaín era costume baleirar nabos de gran tamaño para pórlles dentro candeas, e esta tradición, conservada en Irlanda, puido ter sido exportada aos Estados Unidos de América polos irlandeses coas migracións a este país no século XIX e comezos do XX. De ser así, a tradición tería continuidade nas festas de Halloween, do que sería o seu precedente, nunha adaptación do samaín na cultura estadounidense, semellante a un entroido, na que os nabos foron substituídos por grandes cabazas. Co paso do tempo, a influencia cultural estadounidense no resto do mundo conseguiu que o Halloween regresase a Europa para converterse nunha festividade cada vez máis popular.
O Samaín en Galicia A partir da década de 1990, comezou a celebrarse en Galicia o samaín, mantendo a denominación celta nas súas variantes samain, samaín ou samhain, do gaélico irlandés nas súas versións moderna (Samhain) ou antiga (samain). Hoxe en día é común atopala referenciada en diversas expresións culturais (p.ex. cancións) e festivas (festas escolares ou sociais) relacionadas con esa data, tendo desprazado de maneira importante ao termo Halloween. A escrita máis común na actualidade é samaín, aínda que o acento e mais a acentuación aguda non forman parte da palabra orixinal irlandesa nin se corresponden cunha adaptación fonética.
Recuperación O profesor Rafael López Loureiro é o principal defensor da tese da galeguidade do samaín. Para el, o costume sobreviviu en Galicia ata épocas relativamente recentes (polo menos ata hai uns 30 anos) en que esmoreceu para converterse, unicamente, nunha celebración do día de Defuntos. López Loureiro realizou un estudo no que recolle testemuñas e referencias documentais desta tradición e creou unha unidade didáctica que utilizou nos colexios de Cedeira e, pouco despois, de Santiago. Segundo este investigador, a tradición esténdese por toda a antiga xeografía céltica europea. En España, está presente en localidades rurais de Asturias, Aragón, Cantabria, Castela e León ou Madrid. Respecto a Galicia, vieiros.com afirma que "atopámola en toda a súa xeografía, non faltando esta tradición en ningunha das súas bisbarras e aportando un folclore similar aínda que dándolles nomes diferentes". Comprobou que se mantiña vivo en Cáceres, na zona de fala galega, así como nas áreas galegofalantes de León e Zamora. Xoán Xosé Pérez Labaca tamén defende a pervivencia do samaín en Galicia, e escribe que "aquí era fai uns anos, nalgúns sitios aínda é, moi habitual polas vésperas do Día de Defuntos coller cabazas ... e facer con elas caras aterradoras cuns ollos e unha nariz abertos e colocando uns pauciños, como dentes, na feroz boca aberta, ás que se lle poñía dentro acendido un cabo dunha vela". Estas cabazas iluminadas colocábanse sobre os balados ou nas encrucilladas, para asustar os camiñantes.
“Impostura” (?) Outros autores, como Méndez Ferrín (*) defenden, polo contrario, que se trata dunha falsa tradición, inexistente en Galicia ata esta recuperación, un "costume imposto polo imperialismo norteamericano", que se quere presentar como tradición céltica galega como froito dunha corrente ideolóxica celtista. Outras opinións contrarias destacan o feito de que a celebración do samaín non foi recollida por ningures, e a realidade é que nas publicacións dos diferentes etnógrafos, como Risco, González Reboredo ou Mariño Ferro, non aparece mención algunha ó samaín. Na web Galiciaencantada a única referencia ó samaín é a cita do libro publicado por López Loureiro. Porén, o propio López Loureiro dicía que "Non me chama tanto a atención o feito de que hoxe os nenos xa estean a celebrar o Samaín en todo o país, como que se recupere, incluso, ata o nome, do que xa só había referencias escritas en textos moi contados, como aquel no que don Ramón Otero Pedrayo falaba das fadas e dos defuntos que no tempo do Samaín, en Irlanda, bebían nas fontes do esquecemento" O termo samaín tampouco foi recollido por ningún dos lexicógrafos que conforman o Diccionario de diccionarios, que agrupa 25 dicionarios e vocabularios galegos, editados ou non, creados entre 1787 e 1992. Sexa como for, o samaín xa non está presente só en Cedeira. Ano tras ano outras localidades galegas únense a esta celebración que hoxe se pode ver en Cambados, Ferrol, Lugo, Narón, Palmeira, Ourense, nas Rías Baixas, Santiago de Compostela, Vigo, etc. O Samaín formou parte da candidatura á declaracion da UNESCO do patrimonio inmaterial galego-portugués na candidatura multinacional "As tradicións orais galego-portuguesas"
(*) Xosé Luís MÉNDEZ FERRÍN > Tempo de Santos Artigo de opinión publicado en “Faro de Vigo” o 2 de novembro de 2007
A festa chamada de Halloween ou Hallowe´en, ritualizada con disfraces con motivos de meigas, carantoñas, fantasmas e todas esas cousas non era coñecida en absoluto polos mozos e mozas que admirabamos por volta de 1965 a película conmovedora de Robert Mulligan cuxo título en castelán correu como "Matar un ruiseñor". En inglés tratábase dun paxaro americano, e o traductor fixo moi ben en convertelo nun que todos identificamos con normalidade. Ora ben, un punto central da intriga do filme tiña como escenario a noite de Halloween da cal ninguén sabía cousa nesta que por hixiene dicía Castelao Hespaña, e nós Estado Español. Polo cal o traductor fainos sabedores de que a filla do inesquencíbel Atticus Flynch estivo nunha "Festa da vésperes de Todos os Santos" disfrazada de xamón. Non entediamos un aspecto do escenario, pero esta incomprensión parcial do contexto o director e a interpretación perfecta de Gregory Peck compensábana con talento. Podiamos vivir sen Halloween, en 1965.
Se ninguén sabía por aquí nada sobre Halloween, non debe extrañarnos. O que si que resulta chocante é que na Escocia, nai con Irlanda, polo menos aparentemente, do Halloween, ninguén estivera enterado en 1787 da existencia destas festas nas que as bruxas e os transnos andan tolos pola noite. Isto próbase polo feito de que Robert Burns, poeta nacional escocés, no ano citado do século XVIII vese na obriga de explicar as supersticións de Halloween aos seus contemporáneos; e moito polo miudo. O que nos di claramente que a festividade das bruxas e dos espíritos é unha reivención recente tamén en Escocia e Irlanda. A Festa foi lanzada unha vez adoptada como "tópico situacional" polo cine e a televisión norteamericana, que impuxeron Halloweein ao mundo en catro patadas e o mundo obedeceu, como é regra, ao Imperio. En rigor, até onte mesmo, no universo anglosaxón Hallowe´en ou Halloween ou Allhallows era só formas, e non as máis usuais, de designar a festividade realixiosa de Todos os Santos. A noite de Halloween, do 31 de Outubro ao 1 de Santos, recibe en irlandés moderno, incluido o gaélico de Escocia, o nome de Samain. Aplícase (como en galego Santos) á festa de Todos os Santos e ao mes de Novembro. Do irlandés antigo Samana, a palabra, de raíz indoeuropea moi rendedoira significa orixinalmente algo así como "reunión, asemblea". Non sabemos se a reunión de Todo os Santos que van en plan Santa Compaña facendo machin-in animados pola voz augardenosa de Louis Amstrong ou ben da reaunión da parroquia dos vivos coa dos nosos defuntiños. O caso é que existe hoxe en Galicia unha corrente ideolóxica celtista que pretende que o Samain ou Samhainn ou Oidche Shamhna, lonxe de ser algo exótico e irlandés ou escocés, constitúe unha celebración auténticamente galega (por celta) e da cal xa se teñen, tendo Ortigueira como punto de irradiación, escrito e difundido unidades didácticas nas escolas. Véxase como, no tempo dun alustre, un costume imposto polo imperialismo norteamericano (Halloween) se transforma nunha falsa tradición céltica galega. Ou sexa=dunha imposición a unha impostura. ( X.L. Méndez Ferrín é actualmente o Presidente da Real Academia Galega –RAG-)
Día de Tódolos Santos O Día de Tódolos Santos é unha solemnidade cristiá instituída en honra de todos os Santos, coñecidos e descoñecidos, segundo o papa Urbano IV, para compensar calquera falta ás festas dos santos durante o ano por parte dos fieis. Nos países de tradición católica, celébrase o 1 de novembro; mentres que na Igrexa Ortodoxa se celebra o primeiro domingo despois de Pentecoste; aínda que tamén a celebran as Igrexas Anglicana e Luterana. Nesta data venérase a todos os santos que non teñen unha festa propia no calendario litúrxico. Por tradición é un día feriado non laborable. En Galicia o día de Tódolos Santos coincide co Magosto.
O MAGOSTO A palabra magosto, ademais doutros significados directamente relacionados, designa unha celebración festiva e popular, tradicional en toda Galicia, organizada en torno á recollida das castañas. Aprovéitase tamén para probar o primeiro viño novo.
Localización e características O magosto realizábase tradicionalmente o 1º de novembro, día de Tódolos Santos, se ben en Ourense, por maduraren máis tarde as castañas, atrasouse ata o día 11, San Martiño. Na actualidade celébrase en calquera data comprendida entre a segunda quincena de outubro e a primeira de novembro, converténdose na festa do outono por excelencia, e incorpóranse diversos alimentos, coma chourizos e outros produtos elaborados nas matanzas do porco coincidentes con estas datas. Tampouco adoitan faltar as sardiñas asadas. O magosto celebrábase tradicionalmente nun claro do mesmo souto, comezando a primeira hora da tarde coa recollida de leña e castañas. Facíase unha ou varias fogueiras con paus e frouma para conseguir brasas dabondo para asar as castañas; outras veces era na eira ou nun rueiro amplo, cos vellos na cociña da casa e os mozos na rúa. Era costume que as mozas trouxeran as castañas e os mozos o viño; noutros casos os mozos achegaban todo e as mozas ían convidadas. Aínda que había que picar (ou sinalar) as castañas antes de botalas nas brasas, non faltaba quen botaba algunha enteira, para que estoupase na cara de quen as andaba a remexer, cousa que os participantes celebraban lanzando aturuxos. Por fin, no remate da festa, os máis rapaces xogaban a tisnarse coas mans cheas de feluxe mentres que mozos e adultos cantaban e bailaban, nalgúns casos saltando sobre os restos da fogueira. No lugar de Insuela (de Loureiro, Cotobade) era costume facer o magosto sobre unha pedra do Outeiro de Muimenta que tiña sona de propiciatoria para que as parellas puidesen ter fillos se se deitaban nela. Hoxe en día ásanse nuns tambores metálicos colocados sobre o lume ou nuns tixolos especiais para este uso.
Orixes Existen varias teorías que intentan explicar a etimoloxía da palabra. Hai quen a fai vir do latín magnus ustus, “gran fogueira”, dentro dos cultos ígneos que, como a noite de San Xoán, marcaban o paso das estacións; outros, de magnus, que significaría ou “ben magno”, grande, ou ben “mago, maxia”; e outros do celta mag, “campo”, ou mesmo do proto-celta *Magon- e *glustu- , “grande luz”. López Gómez ve alusión a ese suposto "mago do lume" nun gran boneco ou espantallo feito entrabando pólas e que simbolicamente presidía a festa e finalmente se chamuscaba, aureolado, adornado de rosarios ensarillados de castañas. Ardía o xigantón entre aturuxos e competitivos brincos, como aínda se fai nalgunhas outras fisterras atlánticas.
Murguía relacionaba esta festa cos defuntos (que se celebraban no día seguinte), considerándoa un banquete funerario: as castañas simbolizarían a morte e o viño novo a vida. Mariño Ferro tamén escribiu que a castaña é símbolo de vida que combate á morte: de aí que a castaña apareza nos ritos funerarios. Outros autores tamén reflicten a relación entre os defuntos e este costume de asar castañas. O historiador Bernardo Barreiro recolle esta descrición das enchentes que se celebraban xa no século XVI para celebrar o Día de Defuntos: “Os notables da parroquia, dentro da capela, xantaban e bebían a fartar en altares convertidos en mesas para a ocasión. Os pobres, entrementres, preparaban castañas no adro mentres agardaban a xenerosidade dos principais...” En calquera caso existe coincidencia en considerar os magostos como unha festa de orixe pagá, relacionada coa fecundidade e o folclore do lume que marca o paso dos ciclos agrícolas, a modo de simbolismo de peche do ciclo solar. Como aconteceu con outras festividades pagás, terminou sendo cristianizada asociándoa ós Santos e Defuntos ou a San Martiño de Tours. Existe constancia dalgunhas prácticas supersticiosas relacionadas coa crenza de que o lume ten vida propia e un certo carácter sagrado: nunca se debía cuspir sobre o lume, nin botar nel restos de comida ou calquera outra cousa. Non se debía matar o lume senón que cumpría deixar que as brasas se apagasen soas, pouco e pouco: críase que as ánimas viñan quentarse á noite no rescaldo (“remol”). Outros din que cada castaña comida era unha alma que se sacaba do purgatorio, e para que estas ánimas puidesen comer algo, sempre se deixaba algunha castaña entre as brasas.
O magosto na literatura popular galega Léxico A palabra magosto designa tamén a propia fogueira na que se asan as castañas ou o conxunto de castañas que se asan e comen nesta ocasión. Vocabulario derivado son magostar, co significado de asar castañas nun souto para comelas en grupo; e magosteiro, cada un dos participantes nesta comida. Refráns • • • •
Castañas, noces e viño fan a ledicia de san Martiño. Fíate nas castañas asadas, que se estoupan sairanche á cara. Por san Martiño faise o magosto con castañas asadas e viño ou mosto. Se o mes de agosto vén claro, bo magosto e bo nabo; se vén nubrado, poucas castañas e nabos furados.
Cantigas • •
Acabáronse as vendimas/ e veñen as esfolladas,/ para comer coas mozas/ catro castañas asadas. Non chas quero, non chas quero,/ castañas do teu magosto,/ non chas quero, non chas quero,/ que me cheiran ó chamosco.
Locucións • • •
Estalar como unha castaña: facer alguén algo totalmente inesperado. Facer un bo magosto: facer un bo negocio, obter un bo beneficio. Sacar un as castañas do lume (con man allea) : utilizar a alguén, inadvertidamente, para solucionar un problema.
O MAGOSTO E “O DÍA DE DEFUNTOS” A castaña e o día de defuntos aparecen vencellados nesta festa do magosto que é a primeiros de novembro. A chegada do inverno é a morte da luz, a fin dun ciclo que se repite cada ano. Segundo antigas crenzas a castaña era un símbolo da alma dos defuntos. Cada castaña que comemos é un alma ceibada do purgatorio. San Agustín, comparaba a vida das persoas ó ourizo; a parte de fóra sería o corpo que, cando morre deixa libres ás castañas, a alma. Din antigas lendas que, polo magosto, isto é a primeiros de novembro, despois da festa de defuntos, as almas que non puideron ascender ó ceo e vagan pola Terra despois da noite de Samaín, métense a quentarse dentro das castañas que se están asando. Cando os mortais comemos unha castaña, esta pasa a formar parte das nosas vidas. Pero, sempre temos a precaución de meter no magosto ese puñado de castañas que por non facerlles nada, por non amozcalas ou anozcalas, estoupan. Pois ben, as almas que ocuparon esas castañas, no intre de estoupar ascenden ó ceo e abandonan a Terra na que estaban vagando por deixar algún deber sen cumprir. Nestas datas non poden faltar na mesa as castañas feitas dunha e mil maneiras, asadas, cocidas, en caldo, coa caza...
Tarta de castañas - 500 gr. de castañas - 400 gr. de fariña de trigo - 6 ovos - 300 gr. de zucre - 2 culleres de lévedo - raiadura de limón Bate-los ovos coa zucre e a raiadura de limón. Engadi-la fariña co lévedo. Despois engadi-las castañas moídas e mesturar todo ben. Untar un molde con margarina, botando nel a continuación a mestura. Meter no forno previamente prequentado durante 30 minutos a 150º. Cando arrefríe, unha vez sacado do forno, desmoldear e servir. Pódese adornar con merengue.