Stichting IntEnt
Marktverkenning Suriname Een handleiding voor startende ondernemers
Maart 2013 Den Haag
Inhoudsopgave Ondernemingsklimaat
4
Facts & figures
4
Economische groei
4
Handel
5
Beleid & bestuur
6
Kansen
6
Uitdagingen
6
Wat kunt u doen?
7
Meer informatie
7
Landbouw
9
Trends
10
Kansen
10
Uitdagingen
11
Meer informatie
12
Dienstverlening
14
Trends
14
Kansen
15
Uitdagingen
16
Meer informatie
16
Toerisme
18
Trends
18
Kansen
18
Uitdagingen
19
Meer informatie
19
Tips & Tricks Praktische vragen Wie is uw klant en wat is diens behoefte? Welke bedrijfsmiddelen heeft u nodig? Hoeveel kapitaal heeft u nodig en hoe komt u hieraan? Welke rechtsvorm gaat u kiezen voor uw bedrijf? Welke vergunningen heeft u nodig? Welke belastingen moet u betalen?
21 21 21 21 21 22 22 22 2
Welke verzekeringen heeft u nodig? Wilt u uw producten en/of diensten certificeren? Heeft u personeel nodig en zo ja, hoe werft u dat? (R)emigrant: gaat u verhuizen naar Suriname?
23 23 23 24
Praktische tips VOORBEELDVRAGEN MARKTONDERZOEK
24 25
Persoonlijke tips
25
Meer informatie
25
3
Suriname
Ondernemingsklimaat Facts & figures Bruto Binnenlands Product
3,4 miljard euro (4,4 miljard US$, 2010)
Bevolking Inkomensclassificatie (Wereldbank) Export Belangrijkste exportproducten Exportpartners
529.419 (2011) Hoger-middeninkomen (2013)
Import Belangrijkste importproducten Importpartners Totale Buitelandse Directe Investeringen (FDI) Ease of doing business rank Groei BBP (%) Verwachting groei BBP (%)
1,1 miljard euro (1,4 miljard US$, 2010) Machine- en transportmaterialen, consumentenartikelen, brandstof, voedsel VS (26,1%), EU (15,6%), VAE (8,6%) en China (8,2%) (2010) NA
1,6 miljard euro (2,1 miljard US$, 2010) Goud, olie, bauxiet (aluminium) EU (25,7%), VS (24%), Canada (19,5%) en Verenigde Arabische Emiraten (8,9%) (2010)
164 (2013) 4,5 (2010); 5 (2011) 4-5 (2012-2013)
Economische groei Suriname kent de laatste jaren een voortdurende economische groei. In 2011 groeide de economie met 5%, sneller dan in 2010 (4,5%) en 2009 (3%). De groei komt grotendeels door de mijnbouwsector. Bijna de gehele export bestaat uit mijnbouwproducten en ook de fiscale inkomsten bestaan voor ongeveer 35% uit de mijnbouw. De economische toekomst van Suriname ziet er rooskleurig uit: voor 2012-2013 wordt ook een groei van 4% tot 5% verwacht. De grondstofprijzen zullen voorlopig hoog blijven en het IMF voorspelt een toename van het aantal buitenlandse investeringen (FDI). Deze FDI zijn de laatste jaren al gegroeid: alle sectoren in Suriname staan open voor buitenlandse investeringen. Alleen de oliesector is genationaliseerd en daarin is buitenlandse overname niet mogelijk. In de oliesector zijn er wel mogelijkheden tot het sluiten van overeenkomsten met Staatsolie, het overheidsbedrijf dat de oliesector beheert. De overheid heeft voor de komende vijf jaar grote investeringen gepland in de mijnbouw-, energie- en transportsector, waardoor ook de bouwsector zal groeien. Ook wil de overheid de private sector stimuleren, alsmede public-private partnerships opzetten. In de begroting van 2012 is infrastructuur een groot thema: er is veel geld vrijgemaakt voor het bouwen van goedkope huisvesting en het repareren en aanleggen van wegen, bruggen en staatsscholen.
4
Een kanttekening bij de groei is dat Suriname enorm afhankelijk is van haar grondstoffen. Mochten de prijzen dalen gedurende een lange periode, dan zal dit zeker negatief effect hebben op de Surinaamse economie. Daarom heeft de overheid zich als doel gesteld de economie minder afhankelijk te maken van grondstoffen door meer te investeren in andere sectoren. De regering heeft landbouw, toerisme en water aangewezen als prioriteitsgebieden. De grootste sector is de dienstensector (rond de 40%). Daarna komst de industriële sector (25%), bestaande uit verwerking van mijnbouwproducten, bouw en energie. Landbouw en mijnbouw dragen samen rond de 16% bij aan het BBP. De rest van het BBP komt uit de informele economie. Bijdrage per sector aan het BBP (in basisprijzen, %) 2006 2007 2008 2009* 2010* Primaire sector 16,0 16,8 17,3 17,2 16,7 Secundaire sector 28,4 28,8 29,3 27,3 27,4 Tertiaire sector 39,9 39,0 37,7 41,1 41,3 Informele sector 15,7 15,4 15,8 14,4 14,6 Groei BBP per sector (constante prijzen, %) 2006 2007 2008 2009* 2010* Totaal BBP 3,8 5,2 5,2 3,4 4,0 Primair 6,4 11,9 0,1 0,7 0,8 Secundair 4,1 3,7 1,5 4,0 4,7 Tertiair 3,1 3,9 6,8 4,0 4,4 Figuur 1: compositie BBP Suriname 2006-2010 * Voorspellingen Primaire sector: landbouw en mijnbouw Secundaire sector: industrie, nutsvoorzieniningen en bouw Tertiaire sector: dienstverlening Bron: http://www.klinkershovens.nl/images/stories/documenten/Klinkers_11jun10_Gemakkelijker_kunnen_o ndernemen_in_Suriname.pdf
Handel De export bestaat voor 95% uit producten uit de mijnbouw (goud, olie, aluminium). Door de stijging van de goudprijzen is goud sinds 2008 het grootste exportproduct. De vooruitzichten voor olie en goud zijn gunstig; de toekomst van de bauxietmarkt is wat onzeker. Deze werd hard getroffen door de crisis. De bronnen in Oost-Suriname zijn nagenoeg uitgeput en mijnbouwgigant BHP Billiton is vertrokken uit Suriname. Er wordt echter geprobeerd nieuwe bauxietbronnen in West-Suriname aan te boren. Dit lijkt succesvol te zijn en ook de verwachtingen voor de aluminiumprijs zijn positief. Naast de mijnbouwproducten zijn andere exportproducten rijst, bananen, garnalen, vis en hout. Import bestaat vooral uit consumentenartikelen en machinerie. Suriname heeft een handelsoverschot. De verwachting is – met de hoge prijzen voor goud en olie – dat dit de komende jaren zo zal blijven. Vanwege de geschiedenis is Nederland van oudsher een belangrijke handelspartner voor Suriname en vice versa. Vanuit Suriname worden vooral grondstoffen ingevoerd en industriële goederen uitgevoerd.
5
Beleid & bestuur Suriname is een republiek met een gemengd parlementair en presidentieel stelsel. De huidige president is Desi Bouterse. Hij is in 2010 gekozen. Zijn coalitie heeft een absolute meerderheid in het parlement, wat het waarschijnlijk maakt dat Bouterse nog tot 2015 aan de macht blijft. Vanwege aanpassing van de amnestiewetgeving, alsmede verdenkingen van het steunen van witwaspraktijken en drugshandel, ligt de regering Bouterse internationaal onder vuur. De relatie met Nederland is onder zijn bewind verslechterd. Onlangs heeft er wel een gesprek plaatsgevonden tussen minister van Buitenlandse Zaken Timmermans en zijn ambtsgenoot uit Suriname, minister Lackin. Later dit jaar staat een tweede gesprek gepland. De politieke controverse zal waarschijnlijk niet veel invloed hebben op de economie. Suriname heeft een relatief lage staatsschuld en de Centrale Bank van Suriname wordt gezien als zeer betrouwbaar. Daarnaast is de regering erop gericht de macro-economische stabiliteit te waarborgen. De overheid heeft veel aandacht voor de mijnbouw, maar wil de economie ook diversifiëren: er is dus ook aandacht voor toerisme, landbouw en bosbouw. Daarnaast staan er grote investeringen gepland voor de mijnbouw-, energie- en transportsector. Er wordt dan ook verwacht dat investeerders vertrouwen blijven houden in de Surinaamse economie. Suriname staat op de 88e plek van de Corruption Perceptions Index 2012. Voor de regio is dit niet uitzonderlijk: de meeste landen in Zuid-Amerika hebben een nog lagere ranking. Deze score laat echter wel zien dat corruptie een welbekend probleem is in Suriname. De overheid is bezig met de invoering van een anticorruptiewet, onder druk van het volk. Erg effectief is de bestrijding van corruptie nog niet.
Kansen Suriname heeft een aantal sterke punten voor het opzetten van een business: De economische verwachtingen voor de komende jaren zijn erg gunstig: vanwege hoge goud- en olieprijzen zal de economie van Suriname blijven groeien. Goede natuurlijke omstandigheden: vele mineralen- en waterreserves, vruchtbaar land en een aangename temperatuur voor landbouwactiviteiten. De overheid bezig met hervormingen: de vergunningprocedure is versoepeld, er worden pogingen ondernomen om de landbouwsector te moderniseren. Daarnaast is de overheid voornemens de economie te diversifiëren: meer aandacht voor toerisme, landbouw en bosbouw. De kosten van levensonderhoud en arbeid zijn relatief laag vergeleken bij Europa en zelfs vergeleken bij enkele andere Zuid-Amerikaanse landen. Bovendien is er een overwegend jonge bevolking. Er is veel geïnvesteerd in infrastructuur, zoals in de uitbreiding van de haven en het vliegveld.
Uitdagingen De grootste uitdagingen voor het opzetten van een bedrijf in Suriname zijn: Ondanks overheidsinzet duurt het lang voordat veranderingen worden doorgevoerd: het investeringsklimaat en het concurrentievermogen van de private sector zijn nog niet optimaal. Infrastructuur is nog steeds niet genoeg ontwikkeld. Ook zijn veel surinamers nog niet ‘online’. De lage ranking op de doing business lijst van de Wereldbank: de procedures voor het opzetten van een bedrijf zijn niet gemakkelijk. 6
De eisen voor het krijgen van een lening zijn (te) hoog voor het MKB. Het klimaat, cultuur en mentaliteit vergen aanpassingsvermogen en zijn wezenlijk anders dan in Nederland.
Wat kunt u doen? De economische groei in Suriname biedt vele mogelijkheden. Voor kleine ondernemers liggen er grote kansen in bijna alle sectoren. De meest kansrijke branches zijn de landbouwindustrie, de dienstensector en de toeristensector. Hoewel het moeilijker is voet aan de grond te krijgen in de mijnbouwsector, liggen hier ook kansen voor kleine ondernemers. Deze kansen zijn met name te vinden in de spinoffs van de grote bedrijven. De komende vijf jaar zullen de grote bedrijven in de mijnbouwsector gaan groeien en zal de behoefte naar bepaalde producten en diensten toenemen. Denk aan: het leveren van goederen zoals machineonderdelen en diensten, zoals het aanleggen van pijpleidingen en het aanbieden van projecten inzake boren en raffineren. Hetzelfde geldt voor de bouwindustrie. Hier zijn vaak grote investeringen voor nodig, maar als kleine ondernemer zijn er mogelijkheden als aannemer of onderaannemer of het in leveren van onderdelen. De marktverkenningen richten zich op de landbouw, diensten en toerisme en geven de trends en kansen op deze markten weer, om een beeld te krijgen waar behoefte aan is. Daarnaast zijn ook wat handige tips op een rijtje gezet voor het opzetten van een onderneming in Suriname.
Meer informatie Nederlandse ambassade in Paramaribo http://suriname.nlambassade.org/ Kamer van Koophandel en Fabrieken Suriname http://www.surinamechamber.com/ Agentschap NL http://www.agentschapnl.nl/onderwerp/suriname-export-en-ondernemen Actueel reisadvies http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/reisadviezen/suriname Officiële overheidssite http://www.gov.sr/ Statistieken http://www.statistics-suriname.org/ Vereniging Surinaams Bedrijfsleven http://www.vsbstia.org/ Suriname Business Forum http://www.surinamebusinessforum.org/smartcms/default.asp Overheid – Investment Guide Suriname (2010) http://www.gov.sr/media/288454/investerings_gids_suriname_aug2010.pdf
7
Centrale bank van Suriname – General information related to the business environment http://www.cbvs.sr/wp-content/uploads/2011/11/Investment-Guide-10-09-2012.pdf Doing Business in Suriname: 2012 Country Commercial Guide for U.S. Companies http://www.buyusainfo.net/docs/x_7970309.pdf Regering Suriname – Ontwikkelingsplan 2012-2016 http://www.gov.sr/media/519489/ontwikkelingsplan_2012_-_2016_suriname_in_transformatie.pdf IntEnt Suriname http://www.intent-suriname.com/
8
Suriname
Landbouw Suriname stond vroeger bekend om haar plantages. Landbouw was erg belangrijk. De laatste decennia is de sector in het slop geraakt, met name omdat de focus verschoof naar de meer lucratieve mijnbouwsector. Bloeiende branches als de sinaasappelteelt verdwenen en werden overgenomen door omringende landen. Suriname had vroeger grote suikerplantages – nu wordt suiker geïmporteerd. In 1985 was de bijdrage van de landbouwsector aan het BBP 16%; in 2008 was dit slechts 7%. Het inkrimpen van de sector is ook terug te zien in het landschap: de totaal bewerkte landbouwgrond was in 1985 100.000ha, in 2008 49.000ha. Hiervan wordt 85% gebruikt voor het verbouwen van rijst, gevolgd door 4% voor verbouw van bananen. Het binnenland van Suriname, zo’n 80% van het hele land, bestaat uit oerwoud. De meeste mensen (85%) wonen dan ook in de kustgebieden. Hiervan woont bijna de helft in de hoofdstad Paramaribo. In dit noordelijke gedeelte liggen ook de meeste kansen voor landbouwactiviteiten. In 2009 waren er rond de 10.000-12.000 kleine bedrijven in de landbouw, waarvan 85% in de kuststreek opereerde. Hoewel een groot deel van het land bestaat uit bossen, vormt bosbouw maar een kleine industrie. De export van landbouwproducten is de laatste decennia steeds geconcentreerder geworden: de traditionele exportproducten overheersen. In de jaren 80 waren de belangrijkste exportproducten rijst, bananen, palmolie en citrusvruchten. In de jaren daarna werd de positie van palmolie en citrusvruchten overgenomen door vis en garnalen. Tussen 1995 en 2002 bestond 60% van de export uit rijst, bananen en vis. Tussen 2004 en 2008 nam dit aandeel toe tot 96%. Er zijn enkele niet-traditionele exportproducten, zoals overschotten van groenten, fruit en bloemen die vooral worden vervoerd naar Nederland en Frans-Guyana. Tussen 2004 en 2008 bestond 2% van de export uit tropisch fruit en minder dan 1% uit groenten. Voedselproducten die Suriname importeert bestaan vooral uit eindproducten (sauzen, ijs, concentraten), vlees, olie, drank, meel, zuivelproducten en suiker. Rijst en bananen zijn dus de belangrijkste sectoren. Deze zijn niet vrij van problemen. De rijstsector heeft verschillende mankementen en lijdt met name onder het gebrek aan innovatie. In de bananenbranche is de belangrijkste producent staatsbedrijf Stichting Behoud Bananen Sector. Bijna alle bananen worden geëxporteerd naar de Europese Unie. Dit komt omdat Suriname een ACP land is en bijbehorende preferenties ontvangt. Nu de EU met meer Zuid-Amerikaanse landen vrijhandelsakkoorden afsluit, komt de bevoorrechte positie van Suriname in gevaar. Het is belangrijk hoe de Europese steun voor de ACP bananenproducenten geregeld zal worden. Toenemende concurrentie vanuit Latijns Amerika is een bedreiging. Visserij is de grootste subsector binnen de landbouw. De voornaamste exportproducten zijn zeegarnalen en seabob garnalen. In tegenstelling tot veeteelt is de visserij juist een sector die produceert voor de export. Suriname heeft “all it takes” voor een succesvolle landbouwsector: vruchtbaar land, bos, voldoende water, zand en een rijke aquacultuur. Desondanks is er zware onderbenutting van de landbouwgrond en heeft de sector een slecht imago. De overheid heeft de taak op zich genomen om de landbouw weer succesvol te maken. Voor de overheid staan drie steekwoorden centraal: zelfvoorziening, inkomen en export. Het beleid is met name gericht op rijst, citrusvruchten, bananen, palmolie, vis en garnalen.
9
Trends De landbouw in Suriname is bezig aan een comeback. Er wordt hard gewerkt aan de aantrekkelijkheid van de sector. Ook grote bedrijven zien kansen: zo stimuleert groentebedrijf HAK samen met Stichting Duurzame Ontwikkeling Nederland Suriname (d’ONS) en het ministerie van Economische Zaken de duurzaamheid van de sector door het uitreiken van een duurzaamheidsaward. Daarnaast wordt meer onderzoek gedaan (onder andere door het Centre for Agricultural Research in Suriname, CELOS) en worden er trainingen gegeven (landbouwuniversiteit). Ook de bankensector promoot ondernemen in landbouw. De Landbouwbank probeert dit met het aanbieden van het Agrarisch Krediet Fonds (AKF). De overheid ziet het herstel van de landbouwsector als prioriteit binnen haar beleid. President Bouterse heeft de ambitie Suriname te laten uitgroeien tot de voedselproducent van het Caribisch gebied. In het jaarplan 2013 staat onder andere het stimuleren van export, het ondersteunen van de rijstsector en het geven van trainingen centraal. Een opkomend probleem binnen de landbouw is de vergrijzing. De sector is niet aantrekkelijk voor jonge mensen door arbeidsintensieve productie en onvoldoende regelgeving. De overheid probeert dit tegen te gaan door het opzetten van landbouwopleidingen: een landbouwuniversiteit en een landbouw-HBO. De overheid stimuleert kassenteelt: CELOS heeft een kassencentrum geopend om informatie en kennis te kunnen delen met de bevolking. De verheid heeft met het Centrum voor de Bevordering van Import uit Ontwikkelingslanden (CBI) en het Suriname Business Forum (SBF) een Agro-food programma opgezet om het imago van de sector te herstellen. Dit programma richt zich op de tuinbouwsector. China is actief aan het investeren in de Surinaamse landbouw. In januari 2013 deed China een derde schenking aan de regering Bouterse, bedoeld voor financiële en technische ondersteuning voor de landbouwsector. Met deze schenking gaat Suriname materiaal en gereedschappen voor de sector uit China aanschaffen. In ruil hiervoor wil China grondstoffen uit Suriname importeren. De mijnbouwsector en de houtsector exporteren nu al naar China. In totaal heeft China ruim 11 miljoen euro geïnvesteerd in de Surinaamse landbouw. Ondanks de inflatie, die met name in 2011 hoog was, wordt voor de toekomst verwacht dat deze onder controle blijft. Hierdoor zal de koopkracht toenemen en de vraag naar voedsel stijgen. De bevolking neemt ook langzaam toe. Tussen 2006 en 2011 groeide de bevolking met ongeveer 1% per jaar. Ook dit zorgt voor grotere vraag naar diverse soorten eten. Deze trend is al te zien in de gestegen importen van vlees en zuivel de afgelopen jaren. In de omringende landen is behoefte aan voedsel. De levensstandaard is hoger geworden en daarnaast zijn deze landen zich in plaats van op landbouw meer gaan toeleggen op toerisme. Dit betekent niet alleen dat minder mensen in de landbouw werkzaam zijn, maar ook dat er een extra vraag voor voedsel, namelijk voor toeristen, is ontstaan. Dit creëert exportmogelijkheden voor Suriname.
Kansen Over de gehele sector is er een enorm potentieel voor succesvolle (duurzame) landbouw: de omstandigheden zijn goed en er is voldoende land. Bovendien is men bezig de landbouw weer aantrekkelijk te maken en de productiviteit te stimuleren. Er is behoefte aan meer productie van groenten om de afhankelijkheid van bananen en rijst af te zwakken. Deze sector is ondergesneeuwd geraakt, maar de resources zijn nog volop aanwezig. De belangrijkste groenten zijn: tomaten, kool, bonen, kousenband, cocoyam, Chinese kool, aubergine, komkommer, hete peper, pompoen, sopropo, okra. Bovendien is er vraag naar. 10
In Nederland wordt bijvoorbeeld slechts de helft van de vraag naar Surinaamse groenten gedekt door Nederlandse verbouwers: er is dus ruimte voor export vanuit Suriname naar Nederland om deze vraag aan te vullen. Export bestaat met name uit sopropo, aubergine (boulanger), kousenband, bladgroenten (bittere groenten; spinazie), hete peper, pompoen. Deze worden voornamelijk naar Nederland geëxporteerd. Tussen 2007 en 2011 zag men een toename van de export van groenten als sopropo en aubergine. De export van overige groentes zoals oker en cassave nam af. Ook de fruitexport is afgenomen. De export neemt waarschijnlijk af omdat de producten niet voldoen aan de hoge kwaliteitseisen. Bovendien heeft de export de laatste jaren een slechte naam gekregen vanwege drugs verstopt in groenten en fruit. De sector heeft behoefte aan kwaliteit en betere opslag (koeling). De sector moet moderniseren om de kwaliteit en de productiviteit op niveau te krijgen. Als u een product produceert dat hoog van kwaliteit is en gecertificeerd, heeft u zeker goede kansen. Niet alleen in het verbouwen van voedsel liggen kansen, ook in de verwerking. Het verwerken van cassave is bijvoorbeeld een opkomende trend: er liggen mogelijkheden in het verwerken van andere Surinaamse groenten en fruit. De bevolking van Suriname is heel divers. Er zijn dus verschillende doelgroepen voor nieuwe producten en veel behoefte aan verschillende soorten en smaken. Naast direct landbouwgerelateerde activiteiten liggen er ook mogelijkheden in diverse diensten rondom de sector. Den hierbij aan het vormen van een schakel in de value chain: verpakking, koelketen. Deze diensten zijn voor verbetering vatbaar. Er is dus gebrek aan kwaliteit. Er liggen met name kansen in niches zoals organische en biologische verbouw van groenten en fruit. In de groente- en fruitsector is een groot risico op oogstverlies als gevolg van de seizoenen. Dit komt met name door het gebrek aan geschikte irrigatie- en drainagefaciliteiten in geval van droogte of hevige regenval. De lokaal geproduceerde groente voorziet niet altijd in de vraag, omdat het aanbod wordt beïnvloed door de seizoenen. Kassenbouw is een uitkomst. Er zijn mogelijkheden in de (duurzame) visserij. De Surinaamse meren en rivieren zijn rijk aan verschillende soorten vis, zoals barracuda, red snapper, meerval, riemvis, makreel, zalm, kingfish en tonijnsoorten. Dit potentieel wordt nog niet ten volle benut door gebrek aan kennis en ervaring. Er zijn goede kansen voor het opzetten van aquacultuur en het vangen van verse vis. Het gebrek aan kennis en skills is het grootste probleem. Dit zorgt ervoor dat er kansen zijn voor kundige en ervaren bedrijven. Tip: richt je op een bepaalde niche. De productie en bewerking van biobrandstoffen (palmolie en suikerriet) wordt gedomineerd door grote ondernemingen: het is lastig om hiertussen te komen. Maar er zijn meerdere soorten oliën en grondstoffen geschikt voor ander gebruik dan voedsel, bijvoorbeeld als basis voor verzorgings- en cosmeticaproducten. Hier liggen wel kansen. Hoogleraar Dennis Mans ziet ook kansen voor bepaalde plantsoorten om verwerkt te worden in de medicijnindustrie. De import van vlees en zuivel is de afgelopen jaren gegroeid, de binnenlandse vraag is gestegen. Momenteel zijn deze sectoren relatief klein en produceren ze voor nationale consumptie. Hier ligt dus een gat om op te vullen. Wederom is kwaliteit en certificering belangrijk: vind de niche, wees innovatief! Dan liggen er zeker kansen op deze markten.
Uitdagingen De overheid heeft grote plannen, maar er is ook de nodige kritiek op het beleid van de overheid. Het zou onsamenhangend zijn en te bureaucratisch. Deze bureaucratie leidt vervolgens weer tot een verhoogd risico op corruptie.
11
Door de vergrijzing kan gebrek aan arbeidskrachten probleem vormen. Ondanks de overheidspromotie heeft de sector onder jongeren nog steeds geen positief imago. Regelgeving in de sector laat te wensen over. Er is niet genoeg bescherming in het geval van mislukte oogst en dus geen verzekering van een vast aanbod. Het is moeilijk om grond te kopen. Veel wordt beheerd door de overheid en er zijn vergaande connecties voor nodig om grote stukken op te kopen. De sector is inefficiënt: lage productiviteit en hoge productiekosten. De kleinschaligheid van het grootste deel van de bedrijven in de sector leiden tot lage productiviteit. Leveringen worden zo bemoeilijkt: er is geen vast aanbod en onvoldoende samenwerking tussen producenten waardoor niet voortdurend in de vraag kan worden voorzien. Kleinschalige productie, matige kwaliteit, geen koelketen en geen certificering vormen ook problemen voor export: exportmarkten als EU en CARICOM eisen steeds hogere kwaliteitseisen en bijbehorend zegel. De visserijsector heeft een aantal problemen: piraterij voor de Surinaamse kust, afgifte van teveel visvergunningen en een gebrek aan controle binnen de sector. De veeteelt kampt met een grote afhankelijkheid van de invoer van grond- en hulpstoffen, gebrek aan goed fokmateriaal en personeel, ontoereikende veterinaire dienstverlening, vergrijzing van de boerenbevolking en verwaarloosde infrastructuur. In de zuivelsector is er concurrentie van ondernemingen die goedkoop melkpoeder importeren en dit als grondstof voor zuivel gebruiken. Ondernemen op deze markten vereist dus een goede voorbereiding! Het klimaat, de cultuur en mentaliteit zijn wezenlijk anders. Wanneer u werknemers inhuurt of afspraken maakt met zakenpartners, is het belangrijk niet uit te gaan van de Nederlandse mindset. Het grootste struikelblok voor startend MKB is financiering. Het is voor kleine ondernemers lastig om een lening af te sluiten bij de bank, omdat vaak een onderpand gevraagd wordt dat twee tot drie keer zo hoog is als de lening. Het is dus belangrijk om een zeker eigen kapitaal te hebben of steun te werven onder vrienden, familie en connecties. Wanneer u toch wilt lenen, neem dan een deskundige in Suriname in de arm om u te laten adviseren over de mogelijkheden.
Meer informatie Centre for Agricultural Research in Suriname (CELOS) http://www.celos.sr.org/ FAO – Country Report on the state of plant genetic resources for food and agriculture http://www.fao.org/docrep/013/i1500e/Suriname.pdf Uitgebreide landbouwstatistieken Suriname van de Food and Agriculture Organization (FAO) http://faostat.fao.org/CountryProfiles/Country_Profile/Direct.aspx?lang=en&area=207 Vereniging Surinaams Bedrijfsleven: Agrarische en aanverwante sectoren http://www.vsbstia.org/index.php?option=com_content&view=article&id=70&Itemid=35&lang=nl Doing Business in Suriname: 2012 Country Commercial Guide for U.S. Companies (chapter 4: agriculture) http://www.buyusainfo.net/docs/x_7970309.pdf
12
Investeringsgids (landbouw: paragraaf 6.1) http://www.gov.sr/media/288454/investerings_gids_suriname_aug2010.pdf Meer over project kassenbouw http://www.groentennieuws.nl/nieuwsbericht_detail.asp?id=93150 Persbericht marktonderzoek groente en fruit http://www.agf.nl/nieuwsbericht_detail.asp?id=90933 Agritrade – Trends and constraints in the Suriname fruit and vegetable sector http://agritrade.cta.int/en/Agriculture/Commodities/Horticulture/Trends-and-constraints-in-theSuriname-fruit-and-vegetable-sector Masteronderzoek “Agricultural Food exports of Suriname to CARICOM” : ter illustratie https://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&ved=0CDUQFjAA&url= http%3A%2F%2Fwww.fhrinstitute.org%2Fpluginfile.php%2F128%2Fmod_data%2Fcontent%2F217%2FEl senhout_Ch.pdf&ei=dKIbUdm-KOqZ0QX9o4CoDg&usg=AFQjCNG-9lFqiP1OMxrDTL1utbL35oU0w&sig2=wf5NKFsH9qG9UIHZOt0t2w
13
Suriname
Dienstverlening De dienstensector is de grootste sector in Suriname met een bijdrage van rond de 45% aan het BBP. De sector groeit gestaag: tussen 2004 en 2010 met gemiddeld 5% per jaar. Voor de komende jaren wordt verwacht dat deze groei doorzet, vanwege de voorspelde economische groei dankzij de goedlopende goud- en oliemarkt. In figuur 1 is te zien dat de servicesector de laatste jaren op allerlei gebieden is gegroeid. Zowel zakelijke als particuliere dienstverlening zitten in de lift. In 2011 groeide de horecabranche met 6,4% en de financiële bemiddelingstak met 4%. In 2010 groeide de transport-, opslag- en communicatiesector met 8,5% en de groot- en kleinhandel met 7,1%, wat aangeeft dat de vraag naar consumptiegoederen is toegenomen. De overheid beaamt dat de dienstensector van belang is voor Suriname. Binnen de sector zijn telecommunicatie, financiering, transport, distributie, cultuur en sport, computertechnologie (ICT) en professionele diensten, zoals advocatuur, accountancy en ingenieursdiensten geïdentificeerd als de belangrijke diensten. Er wordt daarnaast aandacht besteed aan het stimuleren van de ondernemerszin. Veel mensen werken voor de overheid, terwijl deze juist wil dat mensen zelf wat gaan beginnen. Er liggen dus kansen voor de kleine ondernemer om hierop in te spelen. Suriname is een land met vele gaten in de markt. Er is behoefte aan kwaliteit en kennis, vele sectoren hebben aanvulling nodig, maar bepaalde services zijn ook nog geheel afwezig: nieuwe, innovatieve ideeën zijn dus ook zeer welkom! Sector Groot- en detailhandel
Aandeel van totale BBP 13%
Groei tussen 2005-2009 90%
Transport en communicatie
9%
62%
Real estate, renting en business activiteiten Financiële bemiddeling
7%
50%
6%
24%
Hotels en restaurants
2%
68%
Figuur 1: BBP per sector Bron: http://www.gov.sr/media/288454/investerings_gids_suriname_aug2010.pdf
Trends De aanhoudende groei van de Surinaamse economie leidt tot toename van de vraag naar diensten rondom de groeisector mijnbouw, maar creëert ook meer welvaart waardoor mensen meer te besteden krijgen. Hierdoor neemt ook de vraag naar diensten voor de consument toe. Outsourcing is een trending markt. De laatste jaren is de sector enorm gegroeid: het aantal ondernemers in deze branche is explosief gestegen. Steeds meer Nederlandse bedrijven ontdekken de voordelen van het uitbesteden van bepaalde diensten naar Suriname. Landen als
14
India en in Oost-Europa worden minder populair als outsource-bestemming. In 2010 verplaatste bijvoorbeeld ABN AMRO delen van de dienstverlening naar Suriname. De financiële dienstensector groeit: de afgelopen jaren kwamen er meer wisselkantoren, banken en verzekeraars bij. De integratie van Suriname in het Caribisch gebied binnen CARICOM betekent dat de sector zal blijven groeien. De uitbreiding naar de regio zorgt voor een toenemend aantal transacties en een groeiend (internationaal opererend) bedrijfsleven. De overheid stelt zich in het Meerjarenplan 2012-2016 ook als doel het ondernemersklimaat liberaler en efficiënter te maken. Ook staat in dit plan dat moet worden overgegaan naar geleidelijke liberalisatie van investeringen en handel in diensten over te gaan. Dit heeft betrekking op het vrijgeven van diensten betreffende accountancy, boekhouding, toerisme, koeriersdiensten en veterinaire diensten. De restricties voor ondernemen op deze gebieden worden afgeschaft: zo is voor het leveren van veel soorten diensten geen vergunning meer nodig.
Kansen Zoals gezegd is outsourcing een booming business en hierin liggen dan ook diverse mogelijkheden. Denk aan de overname van allerlei soort zakelijke diensten: outbound/inbound calling (verkoop, werving, ondersteuning); e-mailverwerking; klantentevredenheidsonderzoeken; administratieve diensten; financiële diensten; software testing; webhosting; data-entry/data-conversion; optimalisatie van hits in zoekmachines; software ontwikkeling. De voordelen van outsourcing naar Suriname zijn de overeenkomsten met Nederland wat taal en cultuur betreft, de lagere kosten van arbeid, de kwaliteit van de werknemers (goede human resources) en het tijdsverschil van 4-5 uur (waardoor langere openingstijden of zelfs een 24/7 service kunnen worden gerealiseerd). Op het moment zijn er al een aantal bedrijven bezig op deze markt, dus het is aan te raden de niche te vinden, goed marktonderzoek te doen met name naar de concurrentie, en/of in zee te gaan met een lokale partner in de branche. Er is een groeipotentieel voor consumentenelektronica. Er is wel concurrentie van lagelonenlanden met goedkopere producten, maar er wordt ook veel waarde gehecht aan kwaliteit. Als de producten (computers, tv’s etc.) kwalitatief goed zijn en redelijk betaalbaar, is er een markt voor. Dit gaat gepaard met mogelijkheden tot het aanbieden van reparatieservice voor deze producten. Er liggen mogelijkheden in de zorgsector, en dan met name in de niches: hoge kwaliteit privécentra en beautysalons. Ook ouderenopvang is in trek. Houd hierbij wel rekening met de cultuurverschillen! Een klinisch ingericht verpleeghuis heeft veel minder kans van slagen dan een kleinschalig, huiskamerachtig ouderentehuis. Ouderen in opvangtehuizen plaatsen is nog niet zo gangbaar als in Nederland. Ook zijn er succesvolle voorbeelden van zorgcentra in combinatie met sociale werkplaats. Kinderverzorging is ook een opkomende markt, maar veel mensen hebben al ideeën voor het opzetten van een crèche of kinderopvang. Wederom is het dus zaak om naar de niche te zoeken: kijk wat er al is en onderscheid u van de rest. De komende vijf jaar wordt uitgebreid geïnvesteerd in de mijnbouw-, energie- en transportsector. Hier liggen misschien niet direct kansen voor MKB (er zijn grote investeringen voor nodig en de mijnbouwsector is gereguleerd), maar wel in de diensten eromheen: engineering consultancy, onderaannemerschap, leveren van goederen en diensten, het leveren van projecten met betrekking tot boren en raffineren, het aanleggen van pijpleidingen enzovoort. Binnenkort vindt een conferentie van de mijnbouwbedrijven plaats, waarin de
15
plannen voor de komende jaren worden gepresenteerd. De behoeften die hieruit blijken zijn interessant voor ondernemers! Er liggen kansen in het opzetten van faciliterende diensten voor het bedrijfsleven: management consultancy, maar ook schoonmaakbedrijven. Wat heeft een bedrijf nodig? Bijvoorbeeld advies bij distributie en markteting, middelen en management voor logistiek en export, managers voor projecten, ICT-deskundigen (reparatieservice), deskundigheid op het gebied van boekhouding... enzovoorts. Eigenlijk liggen op alle vlakken kansen: bedenk wat u wilt en wat de klant wil. Lever kwaliteit, wees betrouwbaar en onderscheidend!
Uitdagingen De internetverbinding is niet optimaal. Dit is zeker in de zakelijke sector problematisch. Daarnaast zijn nog niet veel Surinamers online: houd dit in gedachten wanneer u uw service wilt promoten. Het sociale netwerk en connecties zijn erg belangrijk in Suriname. Het is dan ook aan te raden om een partner in de arm te nemen, wanneer u zelf geen netwerk heeft. Suriname heeft relatief weinig inwoners. De beroepsbevolking is dus ook kleiner, dit is iets om rekening mee te houden wanneer u op zoek gaat naar werknemers. Niet alle sectoren zijn even geschikt voor ondernemen. De retailsector wordt bijvoorbeeld gedomineerd door de Chinezen. Hier is nauwelijks tegenop te concurreren. U kunt hier wel wat bereiken wanneer u een uniek product gaat verkopen, wat u zelf bewerkt. Het puur verkopen van importproducten is een stuk lastiger vanwege de goedkope concurrenten. Het klimaat, de cultuur en mentaliteit zijn wezenlijk anders. Wanneer u werknemers inhuurt of afspraken maakt met zakenpartners, is het belangrijk niet uit te gaan van de Nederlandse mindset. Het grootste struikelblok voor startend MKB is financiering. Het is voor kleine ondernemers lastig om een lening af te sluiten bij de bank, omdat vaak een onderpand gevraagd wordt dat twee tot drie keer zo hoog is als de lening. Het is dus belangrijk om een zeker eigen kapitaal te hebben of steun te werven onder vrienden, familie en connecties. Wanneer u toch wilt lenen, neem dan een deskundige in Suriname in de arm om u te laten adviseren over de mogelijkheden. Met name in de zwaardere industrieën is er bij tenders in veel gevallen een voorkeur voor het geven van opdrachten aan een Surinaams bedrijf.
Meer informatie Volkskrantartikel (2010) over outsurcing http://www.strongbowoffshore.com/docs/Volkskrant%20Suriname%20lagelonenland%2001okt10.pdf Meer informatie over outsourcing http://www.strongbowoffshore.com/docs/2010%20Mei%20%20Offshore%20Services,%20belangrijk%20exportproduct%20voor%20Suriname.pdf Sectie 6.4 en 6.5 gaan over dienstensector http://www.gov.sr/media/288454/investerings_gids_suriname_aug2010.pdf Praktische informatie over de telecommunicatiebranche http://www.tas.sr/index.php?option=com_content&view=article&id=66&Itemid=41
16
Informatie over ouderenzorg http://www.mvonederland.nl/content/praktijkvoorbeelden/thebe-ouderenzorg-in-suriname Kansen in de dienstensector volgens de Nationale Partij Suriname http://nps2010.blogspot.nl/2010/03/de-uitstekende-vooruitzichten-in-de.html
17
Dienstensector Suriname
Toerisme Trends Suriname heeft de potentie om een enorme toeristische trekpleister te worden: de natuur en het klimaat bieden veel kansen voor de toeristenbranche. Suriname ligt in een regio waar veel toeristen naartoe trekken en kan meeliften op de successen van de regio (een trip naar Suriname is bijvoorbeeld makkelijk te combineren met een verblijf in Guyana), alsook gebruik maken van de rijke historie en de banden met Nederland. Vele kansen blijven nu nog onbenut. Er leggen bijvoorbeeld nog maar weinig cruiseschepen aan vanwege de matige voorzieningen voor de bootgasten. Wanneer hier – onder andere – door de overheid op wordt ingespeeld, ligt er een enorme markt open. De sector maakt een enorme groei door. Tussen 2005 en 2009 groeide de toeristenbranche met 70%. Ook het aantal touroperators nam explosief toe: van 2 in 1992 naar meer dan 30 in 2009. Verwacht wordt dat het aantal toeristen verder zal toenemen en de sector dus zal blijven uitbreiden. De overheid ziet toerisme als een prioriteit en heeft al enkele maatregelen getroffen om toeristen aan te trekken. Een voorbeeld hiervan is de introductie van de Tourist Card als alternatief voor een visum en de ambitie om toerisme een “duurzame, strategische” sector te maken binnen de nationale economie. Er ligt een focus op ecotoerisme en duurzaam toerisme. Groen toerisme is een internationale trend en Suriname is met zijn natuur een uitermate geschikte locatie voor deze vorm van vakantievieren. Suriname is relatief onbekend als vakantiebestemming – een groot deel van de toeristen is Nederlands met Surinaamse roots en komt voor familiebezoek. Maar het land wint aan populariteit: in 2009 werd het land door de Lonely Planet in de top 10 Best in Travel in 2010 geplaatst.
Kansen De industrie staat nog in de kinderschoenen, dus er is nog geen moordende concurrentie. Als kleine ondernemer kan men dus nog profiteren van deze jonge markt. Er is zowel vraag naar goede accommodatie als naar het aanbieden van activiteiten. Denk aan het opzetten van bed & breakfasts, hotels, hostels, gasthuizen en het organiseren van natuurtrips, culturele uitstapjes, actieve tours (kanoën, mountainbike trails, klimtochten). De rivieren en locatie aan zee bieden vele mogelijkheden voor watertoerisme. Er bevinden zich al enkele spelers op de markt, maar er is nog genoeg ruimte voor nieuwe initiatieven. Het ontbreekt in de toeristensector aan goedopgeleide mensen. Wanneer u ervaring heeft in deze branche, is dit zeker een voordeel. Uit een enquête van het Suriname Hospitality & Tourism Training Centre gehouden in 2012 blijkt dat er behoefte is aan vaklieden en aan kwalitatief goede services. Er zijn diverse ondernemers, maar door weinig controle van de overheid laat de kwaliteit en betrouwbaarheid van de diensten vaak te wensen over terwijl de prijzen wel hoog zijn. Er liggen voor kleine ondernemers kansen om in te spelen op die kwaliteitswens.
18
Zoals hiervoor gezegd zijn de prijzen vaak hoog: accommodatie en trips zijn erg duur. Concurrerend zijn op de prijs is dus zeker een kans. U hoeft geen overdadige luxe te bieden simpel comfort is dan zeker succesvol. Suriname heeft een zeer diverse bevolking, bestaande uit Hindoestanen, Creolen, Marrons, Javanen, Inheemsen (indianen), Chinezen, Europeanen enzovoorts. Er is dus ook kans om hierop in te spelen, bijvoorbeeld door het aanbieden van specifiek soort eten of accommodatie. U trekt dan naast buitenlandse ook lokale toeristen. Naast directe toeristenactiviteiten kan daarnaast worden gedacht aan alle diensten om deze sector heen: transport, voedsel (restaurants, maar ook catering/ontbijtservices voor hotels etcetera), nightlife/entertainment.
Uitdagingen Er is gebrek aan communicatie en duidelijk beleid binnen de sector. Zaken als oneerlijke concurrentie worden nog niet voldoende gereguleerd. Er zijn geen duidelijke regels voor prijs/kwaliteitverhoudingen. Er ligt een concept Toerisme Raamwet klaar, maar deze is nog niet aangenomen. Houd er dus rekening mee dat de wetgeving te wensen overlaat! Het binnenland van Suriname is moeilijk bereikbaar. De infrastructuur is niet optimaal. Denk aan de bereikbaarheid van uw organisatie, met name wanneer u iets in de natuurgebieden begint. Gegevens over de sector zijn niet eenduidig. Er zijn geen duidelijke statistieken van de toeristenbranche, waardoor het soms moeilijk is uw kansen in te schatten. Goed marktonderzoek ter plekke kan dit mankement verhelpen. De hervormingen van de overheid verlopen traag en soms inefficiënt. Onlangs werd Suriname nog uit de Caribische Toerisme Organisatie gezet omdat het al acht jaar geen contributie heeft betaald. Ook heeft het beleid geen duidelijke richtlijn. Er worden bijvoorbeeld zeer ambitieuze doelstellingen voor aantallen toeristen gesteld en overlappende taskforces opgericht ter bevordering van de sector, maar de vraag is of niet in de eerste plaats gewerkt moet worden aan het straatbeeld van Paramaribo en de veiligheid op straat en in het verkeer om het land aantrekkelijker te maken. Vliegtickets naar Suriname zijn relatief duur voor Europese toeristen in vergelijking met ‘traditionele’ vakantiebestemmingen als Griekenland en Spanje, en het steeds populairder wordende Zuidoost-Azië. Vanwege de omstredenheid van de regering Bouterse komt Suriname – met name in Nederland – de laatste tijd vaak negatief in het nieuws. Dit is geen promotie voor Suriname als vakantiebestemming. Zoals voor de rest van de dienstensector gelden ook de algemene uitdagingen wat betreft de financiering van uw bedrijf en de cultuurverschillen.
Meer informatie Suriname Tourism Portal http://www.suriname-tourism.org/ Stichting Suriname Hospitality & Tourism Training Centre http://sshttc.org/nl/ Vereniging van Surinaamse Touroperators http://www.vestor.org/
19
TOURS, Tourism Union of the Republic of Suriname http://surinametours.org/index.html Blog eco-toerisme Suriname http://www.djoser.nl/midden_zuid_amerika/magazine/1141/ Investeringsgids Suriname - sectie 6.5 (toerisme) http://www.gov.sr/media/288454/investerings_gids_suriname_aug2010.pdf Presentatie “Innovatief ondernemen in het toerisme� http://www.intent-suriname.com/wp-content/uploads/2011/12/BIJLAGE-3-presentatie-Martin-Panday141211.pdf
20
Suriname
Tips & Tricks Een onderneming starten kost tijd en moeite. Een veelgemaakte fout bij het beginnen van een bedrijf is gebrek aan voorbereiding. Met behulp van deze praktische vragen, tips en verwijzingen kunt u alvast een beeld krijgen van waar u allemaal over na moet denken wanneer u gaat ondernemen.
Praktische vragen Wie is uw klant en wat is diens behoefte? Dit is een kernvraag voor elke ondernemer, want geen inkomsten zonder klanten! Vraag uzelf dus keer op keer af waar de markt behoefte aan heeft. Probeer niet vanuit uzelf te denken, maar vanuit de klant. Waar is deze naar op zoek? Wat is het profiel van uw doelgroep? Dit helpt niet alleen om uw product of service te verbeteren, maar ook om doelgerichter reclame te maken.
Welke bedrijfsmiddelen heeft u nodig? Een belangrijk aspect van het opstarten van een onderneming is het inventariseren van de benodigde middelen. Hiermee kunt u een inschatting maken van wat u moet regelen en hoeveel dit gaat kosten. Heeft u een pand nodig? Zo ja, aan welke eisen zal dit pand moeten voldoen, welke locatie prefereert u (Paramaribo-centrum is populair, maar ook duurder) en wilt u huren of kopen? Laat u ook adviseren over de regelgeving. U kunt denken aan kwesties als: mag het pand verbouwd worden? Zijn er beperkingen wat geluidsoverlast betreft? Heeft u aanvullende vergunningen nodig om u in een bepaalde buurt te vestigen? Er is in Suriname geen overkoepelende organisatie voor bedrijfspanden, dus u doet zaken met particulieren. Welke middelen zijn nodig voor het operabel maken van uw bedrijf? Dit betreft zaken als een computer en telefoon, maar ook dingen zoals mappen en opbergruimte. Het hangt van uw bedrijf af waar u nog meer behoefte aan heeft. Start u een garage, dan heeft u zeker allerlei gereedschap nodig, maar ook een werkbank, overalls, enzovoort. Begint u een winkel, dan is waarschijnlijk een kassa een vereiste, een kluis, etcetera. Denkt u ook aan de vaste lasten, zoals elektriciteit, water en (eventueel) internet. Wanneer u een product maakt, moet u naast de apparatuur die u nodig heeft voor de vervaardiging nadenken over de grondstoffen die hiervoor nodig zijn. Door het productieproces in kaart te brengen, krijgt u een overzicht wat hier allemaal bij komt kijken. Een volgende stap is te inventariseren waar u uw inputmaterialen vandaan gaat halen (moet u deze importeren of zijn deze lokaal verkrijgbaar?).
Hoeveel kapitaal heeft u nodig en hoe komt u hieraan? Het opzetten van een ondernemersplan waarin ook een financieel gedeelte is opgenomen, is essentieel. Hierbij moet u enerzijds denken aan het inschatten van de kosten voor middelen en personeel, anderzijds aan het financieren van deze kosten. U moet hiervoor een schatting van uw omzet maken en berekenen welk kapitaal er nodig is om uw onderneming van de grond te krijgen. Het is van groot belang om te bedenken hoe u aan een startkapitaal gaat komen. Er zijn verschillende mogelijkheden: eigen spaargeld gebruiken, investeerders zoeken, ondersteunende fondsen aanschrijven en/of een lening aanvragen bij de bank. Dit laatste kan voor kleine ondernemers problematisch zijn. Surinaamse banken vragen vaak een onderpand en hebben hoge rentes. Zodoende is het zonder andere vormen van kapitaal nagenoeg onmogelijk om bij de bank aan te kloppen. Het is dus uitermate belangrijk een realistisch financieringsplan op te stellen en vooraf marktonderzoek te doen naar de mogelijkheden bij banken.
21
De informatiegids van IntEnt Suriname geeft een overzicht van de verschillende banken en wat zij te bieden hebben (checklist Y).
Welke rechtsvorm gaat u kiezen voor uw bedrijf? De rechtsvorm van uw bedrijf is belangrijk voor juridische en financiële zaken. Het bepaalt of de onderneming een rechtspersoon is, of het eigendom is van één of meerdere personen en welke belastingen u moet betalen. De meest voorkomende bedrijfsvormen in Suriname zijn de eenmanszaak (ook Vennootschap onder Firma (VOF) en Commanditair Vennootschap (CV) worden geregistreerd als eenmanszaak), de naamloze vennootschap (NV) en de stichting. Het is niet mogelijk een BV op te richten. Kijk welke vorm het beste bij u past. Heeft u er geen verstand van? Dan is het aan te bevelen advies in te winnen over de beste keuze voor uw onderneming. Op de site van de Surinaamse Kamer van Koophandel en Fabrieken (KKF) zijn brochures te downloaden voor verschillende bedrijfsvormen: http://www.surinamechamber.com/index.php/welcome/index/2. Checklist A in de informatiegids van IntEnt Suriname geeft kort de verschillende bedrijfsvormen weer: http://www.intent-suriname.com/wp-content/uploads/2011/03/LIFgids6nov2.pdf.
Welke vergunningen heeft u nodig? De Kamer van Koophandel en Fabrieken (KKF) heeft een One Stop Window, waar u in één keer alle benodigde vergunningen kunt aanvragen. Zie voor meer informatie: http://www.surinamechamber.com/index.php/welcome/index/14. Het is echter aan te raden zelf ook goed in de gaten te houden welke vergunningen u allemaal nodig heeft. Voorbeelden van vergunningen zijn: - Bedrijfsvergunning. In 2011 is de wet versoepeld en zijn diverse beroepen en bedrijven niet meer vergunningsplichtig. Op de site van de KKF staat voor welke bedrijven een vergunning nodig is: http://www.surinamechamber.com/index.php/welcome/index/artikel/header/2. Het Ministerie van Handel en Industrie biedt ook informatie over vergunningen voor ondernemingen: http://www.gov.sr/sr/ministerie-van-hi/diensten/bedrijfsvergunningen-(bv).aspx. - Verblijfsvergunning (indien van toepassing). Voor de verschillende vormen van dit soort vergunningen kunt u kijken op http://www.juspolsuriname.org/. - Werkvergunning (indien van toepassing). Checklist N van de IntEnt Suriname Informatiegids geeft hier meer informatie over: http://www.intent-suriname.com/wpcontent/uploads/2011/03/LIFgids6nov2.pdf. U kunt ook kijken op de website van het Ministerie van Arbeid, Technologie en Milieu http://www.atm.gov.sr/sr/ministerie-van-atm/documenten/tedownloaden-formulieren.aspx. Verder moet u uw bedrijf te allen tijde (dus ook als u geen vergunning nodig heeft) registreren in het Handelsregister. Dit kan bij de KKF: http://www.surinamechamber.com/index.php/welcome/index/artikel/header/1. Wees gewaarschuwd! De aanvraag van vergunningen kan veel tijd in beslag nemen! Suriname staat niet voor niets laag in de ‘doing business’ ranking van de Wereldbank.
Welke belastingen moet u betalen? Er zijn verschillende soorten belastingen die men moet betalen. Zo is er voor iedere ondernemer de inkomstenbelasting: dit is de heffing die wordt betaald over de winst van het bedrijf. Suriname heeft geen aparte vennootschapsbelasting, maar een inkomstenbelasting die geldt voor zowel natuurlijke als rechtspersonen. Op het moment is deze belasting 36% van de winst. Verder zijn er andere soorten belastingen – zoals omzetbelasting en loonbelasting – die afhankelijk van het type bedrijf gelden. Als u bijvoorbeeld materialen importeert, controleert u dan of hier invoerheffing over betaald moet worden.
22
Vergeet ook niet te kijken welke financiële voordelen u kunt krijgen: bepaalde posten zijn aftrekbaar. Voor meer informatie bezoekt u de site van de Belastingdienst (http://www.belastingdienst.sr/) en http://www.surinaminfo.com/htm/nederlands/belastingen.htm. De IntEnt gids biedt een overzicht van de tarieven (Checklist S). Daarnaast is hoofdstuk 5 van de Investeringsgids gewijd aan “taxation” (http://www.gov.sr/media/288454/investerings_gids_suriname_aug2010.pdf). Een goede boekhouding is belangrijk. Zo voorkomt u dat u onnodig veel belasting betaalt. Heeft u hier geen ervaring mee, dan is het aan te bevelen een financieel adviseur of boekhouder in de arm te nemen. Indien u ook in Nederland belasting betaalt, houdt u dan in de gaten dat u niet dubbel gaat betalen. http://www.itc-leiden.nl/portals/7/downloads/verdragen/NL/Suriname.pdf. Men is momenteel bezig met het hervormen van het belastingstelsel. In 2013 wil Suriname de Belasting over Toegevoegde Waarde (BTW) introduceren, en in ruil hiervoor de loon- en inkomstenbelasting verlagen! Houdt u hier rekening mee!
Welke verzekeringen heeft u nodig? Als zelfstandig ondernemer is het belangrijk na te gaan wat voor een soort verzekeringen u moet afsluiten. Bijvoorbeeld een arbeidsongeschiktheidsverzekering, die u niet automatisch van een werkgever ontvangt wanneer u eigen baas bent. U kunt hier meer over lezen op de site van IntEnt Suriname: http://www.intent-suriname.com/?p=472. Per type bedrijf verschilt het welke verzekeringen essentieel zijn: redeneert u dus goed wat een bedreiging voor uw onderneming vormt en wat niet. Kijk voor meer informatie over bedrijfsverzekeringen op de website van Assuria: http://www.assuria.sr/zakelijk/bedrijfsverzekeringen. Andere grote verzekeringsmaatschappijen zijn Fatum, http://www.fatum-suriname.com, en Parsasco, http://www.parsasco.com/verzekering.
Wilt u uw producten en/of diensten certificeren? Aangezien kwaliteit een belangrijke troef is ten opzichte van de concurrentie, kunt u ervoor kiezen om te investeren in de certificering van uw bedrijf. Lees hier meer over op http://www.intentsuriname.com/?p=874.
Heeft u personeel nodig en zo ja, hoe werft u dat? Om in kaart te brengen hoeveel personeel u moet aannemen, is het verstandig om een rijtje op te stellen van alle taken die binnen uw bedrijf vervuld moeten worden (in plaats van te beginnen met het opzetten van een lijst van functies). Vervolgens kunt u op basis hiervan beslissen hoeveel mensen u wilt aannemen. Geschikt personeel vinden kan een uitdaging vormen. Werkgevers in Suriname klagen vaak over de houding van het personeel, terwijl werknemers dikwijls ontevreden zijn over het lage loon. Houdt u hier rekening mee. Een gouden tip is: investeer in uw personeel! Arbeidskrachten zijn te vinden via een aantal wegen. U kunt beginnen bij uw eigen netwerk en het plaatsen van vacatures in de media/krant. U kunt er ook voor kiezen te werken met een uitzendbureau. Voorbeelden van grote bureaus zijn Flexible Uitzendbureau (http://www.flexibleuitzendbureau.com/) en De Gama Contractors (http://uitzendbureausuriname.com/). Het is ook mogelijk personeel te werven via een online vacaturebank, zoals Freelance (http://www.freelance.sr/?ref=hb). Het Ministerie van Arbeid, Technologische Ontwikkeling en Milieu publiceert ook vacatures op haar website (http://www.gov.sr/sr/ministerie-van-atm/vacatures.aspx) . Het is tevens aan te raden om stil te staan bij de inhoud van het contract, wanneer u mensen gaat aannemen, en na te gaan wat de regels zijn wat personeel betreft.
23
(R)emigrant: gaat u verhuizen naar Suriname? Het is sterk aan te bevelen om niet vanuit het buitenland een bedrijf in Suriname te runnen, tenzij u een plaatselijke, zeer betrouwbare partner hebt. In het geval dat u zich gaat vestigen in Suriname, is uw privé-situatie ook belangrijk. Gaat uw partner/gezin mee? Waar gaat u wonen? Voor informatie over emigreren kunt u een kijkje nemen op http://www.emigratiesuriname.nl/. Hier staan praktische adviezen op over bijvoorbeeld de geldigheid van een buitenlandse rijbewijs en tips voor het huren of kopen van een woning. Wanneer u een remigrant bent is het de moeite waard te informeren naar eventuele remigratieprojecten. Via deze weg kan men als remigrant soms voordelige aanbiedingen voor woonruimte krijgen.
Praktische tips Wees u bewust van de cultuurverschillen en omgangsvormen. Dit geldt in verschillende situaties: bij contact met een leverancier, het bedienen van een klant of het instrueren van het personeel. De werkmentaliteit en de omgangsvormen zijn fundamenteel anders. Verken de markt! Soms kan een idee geweldig lijken, maar blijkt er in Suriname helemaal geen markt voor te zijn. Het is aan te raden om het onderzoek ter plekke te doen, zodat een beter beeld ontstaat van de potentiële klantenkring, de concurrentie en de omstandigheden. Voorbeelden van vragen bij marktonderzoek vindt u in de tekstbox hieronder. Wanneer u geen ervaring heeft met het ondernemerschap, is het raadzaam hulp in te schakelen bij het schrijven van een bedrijfsplan. Een goed begin is het halve werk! Het is aan te bevelen om het meeste regelwerk ter plekke te doen. Dit is eenvoudiger en gaat veel sneller! Hetzelfde geldt voor het runnen van een bedrijf. Dit is beter vanuit Suriname te doen. Mede omdat het internet nog niet wijdverspreid is, heeft u ter plaatse veel meer mogelijkheden om uw bedrijf op de kaart te zetten als u in het land zelf vertoeft. Mond-totmondreclame is een krachtig middel. Netwerken is essentieel: contacten en connecties zijn heel belangrijk en veel wordt via deze weg geregeld. Ook kennis van de cultuur is belangrijk. Als u weinig tot geen mensen kent in Suriname en niet op de hoogte bent van de omgangsvormen, is het te adviseren om een partner te zoeken of iemand in de arm te nemen om u hierbij helpen. De concurrentie is fel: de gemeenschap is klein en zit dicht op elkaar. Past u op dat u bij het doen van uw marktonderzoek niet meteen al uw ideeën prijsgeeft! Wees creatief en innovatief! Neem niet een format over van een ander, maar bedenk wat ú kan toevoegen aan de markt.
24
VOORBEELDVRAGEN MARKTONDERZOEK Doelgroep: wie zijn het, wat willen ze? Klantonderzoek: wie zijn de grootste afnemers, welk segment van de bevolking nemen zij in, wat zijn de behoeften, hoeveel zijn mensen bereid te betalen voor het product (betalen ze liever meer voor een kwalitatief beter product, of betalen ze liever minder voor een simpelere versie van het product), hoe vaak zullen ze het product kopen/gebruik maken van de dienst? Concurrentie: wie zijn de concurrenten op de markt? Welk marktaandeel nemen zij in? Wat bieden zij aan? In hoeverre is mijn product/dienst anders? Is de markt nog vol kansen of al redelijk verzadigd? Plaats: kan mijn doelgroep mij bereiken? Hoe vind ik een geschikte plek? Wat zijn de kosten van een locatie? Promotie: welke opties zijn er? Wat doet de concurrentie? Prijs: wat is de marktprijs? Wat is de kostprijs van je product/dienst? Personeel: wat is de arbeidsmarkt voor mijn sector? Hoe werf ik personeel? Wat is het gemiddelde loon in mijn branche? Input: hoe makkelijk is de inkoop? Waar haal ik mijn grondstoffen vandaan? Moet ik importeren of zijn sommige zaken ook lokaal beschikbaar? Hoe duur is dit? Financiën: welke pakketten bieden banken aan voor MKB? Maak ik kans op een lening? Wet- en regelgeving: welke vergunningen heb ik nodig? Welke verzekeringen worden mij aangeraden?
Persoonlijke tips Geduld is een schone zaak! Wees geduldig en niet te gehaast. U kunt niet verwachten binnen een maand uw bedrijf van de grond te hebben. Stelt u zich erop in dat u veel moet regelen en dat veel bureaucratische processen lang duren. Het is dan ook belangrijk dat u een langetermijnvisie hanteert in plaats van alleen te kijken naar de korte termijn. Sta open voor nieuwe indrukken, andere denkwijzen en een verschillende aanpak. Ergert u zich niet aan verschillen, werk het systeem niet tegen en maak geen vergelijking met Nederland. U moet kunnen incasseren en bezitten over een flinke dosis doorzettingsvermogen. Het is belangrijk om tegen een stootje te kunnen en een probleemoplossend vermogen te hebben. Geloof in uzelf. Ga uit van uw eigen talenten en uw kracht. Wilt u slagen, dan zult u passie moeten hebben voor wat u doet. Een focus hebben is belangrijk: richt u zich vooral op wat u wilt bereiken, niet op wat u niet wilt. “Dream big, start small”.
Meer informatie IntEnt Suriname – informatiegids http://www.intent-suriname.com/wp-content/uploads/2011/03/LIFgids6nov2.pdf Centrale Bank van Suriname – General information related to the business environment http://www.cbvs.sr/wp-content/uploads/2011/11/Investment-Guide-10-09-2012.pdf Suriname Investment Guide http://www.gov.sr/media/288454/investerings_gids_suriname_aug2010.pdf Dit bestand van de KKF geeft de tarieven weer van onder andere de vergunningen, elektriciteit, internet, grond enzovoorts
25
https://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CDEQFjAA&url=http%3A% 2F%2Fwww.surinamechamber.com%2Findex.php%2Fbeyond_files%2Fget_file%2F640278b3ba494e3ba 2e5e53f843da160.doc&ei=5kIvUY20IsGJ0AXR_4CYAQ&usg=AFQjCNGoaqtf7PDI8w0cApNnrV7m93IlMg& bvm=bv.43148975,d.d2k Nederlandse ambassade te Paramaribo, veelgestelde vragen over ondernemen http://suriname.nlambassade.org/producten-en-diensten/handelsbemiddeling/dienstverleningambassade/veelgestelde-vragen.html Meer informatie over wetgeving door Agentschap NL http://www.agentschapnl.nl/onderwerp/suriname-wetgeving Een weblog over wonen, werken en reizen in Suriname geschreven door een emigrante. Hier zijn onder andere vacatures te vinden en tips voor (r)emigranten http://www.nederland-suriname.nl/blog/ Bekijk voor meer inspiratie de volgende korte filmpjes over ondernemen in Suriname: Promo documentaire Nederlandse ondernemers in Suriname http://www.insuriname.com/node/304 Training en begeleiding via IntEnt Suriname http://www.youtube.com/watch?v=V7RJpji0Rlk Ondernemen in Suriname http://www.youtube.com/watch?v=srRkDcjGncE
26