Elke Geraerts
Van Marshmallows tot Veerkracht: Empowerment van Mens en Maatschappij Empowerment. Nog maar eens een Engels woord waarmee we om de oren worden geslagen, hoor ik u denken. En toch… De Engelstalige term empowerment is moeilijk te vertalen in het Nederlands. Het werkwoord ‘to empower’ vertaalt als ‘in staat stellen’. Maar vertalingen als ‘zelfsturing’, ‘bemachtigen’, ‘eigenmachtig worden’, ‘versterking van de maatschappelijke weerbaarheid’ geven een zwaar, verwarrend beeld van het concept. In essentie gaat empowerment uit van de eigen kracht van mensen, het legt de nadruk op wat we kunnen, in plaats van niet kunnen. Het gaat over het overwinnen van persoonlijke en maatschappelijke barrières, over individuen en collectieven, over kracht en kwetsbaarheid (en kracht in kwetsbaarheid), over strijd en acceptatie, over zelfstandigheid en zorg.
Empowerment is een veelbelovend concept in deze onzekere, vaak beangstigende tijden. En het komt overal om de hoek kijken: op politieke agenda’s en op de bedrijfsvloer, waar men het in de mond neemt in verband met de vermindering van werkverzuim en verhoging van de werktevredenheid. Het is een begrip dat ons, met de nadruk op ‘power’, sterk aanspreekt en iets veelbelovends en hoopvols uitstraalt. Maar is empowerment gewoon de zoveelste trend in soft psychology? Gelukkig niet. Empowerment wordt door verschillende wereldbefaamde universiteiten en onderzoeksinstellingen onderzocht. Zelfs wiskundigen en economen onderzoeken facetten van empowerment. Maar daarover later meer. Laat ons beginnen bij het begin.
Veerkracht: what doesn’t kill you makes you stronger Veerkracht (‘resilience‘) is een belangrijke voorwaarde voor empowerment. Veerkracht verwijst naar het vermogen van een mens om een goed bestaan te leiden en zich ondanks
Van Marshmallows tot Veerkracht: Empowerment van Mens en Maatschappij 7
moeilijke levensomstandigheden positief te ontwikkelen. Iemand met voldoende veerkracht is in staat om tijdens een stressvolle of dreigende gebeurtenis een stabiele en gezonde manier van psychologisch en fysiek functioneren te behouden. Veerkracht is een intens onderzocht concept, binnen en buiten moderne psychologie (denk aan de wiskundigen en economen waarover ik zonet vertelde). En wat blijkt nu? Dat mensen ook kunnen leren om voordeel te halen uit tegenslagen, en dat tegenspoed iemand net kan sterken. De populaire stelling ‘what does not kill you, makes you stronger’ heeft dus zeker een kern van waarheid en kadert in een algemene tendens in de psychologie: de positieve psychologie, waarvan Martin Seligman als boegbeeld wordt gezien. Positieve psychologie sluit goed aan bij empowerment en levert ons belangrijke inzichten rond hulpverlening en verbetering van de maatschappij. Zo tonen vooraanstaande onderzoeken aan dat veerkracht en dus ook empowerment kan worden gestimuleerd door een aantal factoren: het niet opnemen van een slachtofferrol, opbouwen van een positieve identiteit, openstaan voor en aanvaarden van hulp en zelf de kracht tonen om te geven. Terwijl een hoog IQ en een sterke emotionele intelligentie kwaliteiten zijn die gelinkt worden aan iemands succes, is een derde, vaak over het hoofd geziene factor veerkracht. Iemands ‘stamina’, iemands stelligheid om met tegenslagen om te gaan en iemands vermogen om op te staan na het vallen, is een derde belangrijke factor. Onderzoek toont aan dat veerkracht een essentiële en gemeenschappelijke factor is onder succesvolle mensen. Men kan slim zijn, en sociaal met mensen, maar een bepaalde vastberadenheid lijkt cruciaal op de weg naar succes. Diepte-interviews met succesvolle mensen maken dat erg duidelijk: de meerderheid van hen slaagde erin om terug te vechten onder uitzonderlijk moeilijke persoonlijke of professionele omstandigheden. Velen kenden een moeilijke kindertijd, kwamen uit gebroken gezinnen of hadden te kampen met alcoholisme van een ouder. Nu rijst de vraag: is veerkracht aangeboren? En wat als men veerkracht zou kunnen trainen? Het goede nieuws is dat veerkracht niet genetisch is bepaald: belangrijke gebeurtenissen in onze tiener- en twintigerjaren hebben onmiskenbaar een grote impact op onze veerkracht. Het idee dat een onstabiele en moeilijke kindertijd altijd leidt tot een getroebleerd leven, klopt dus niet. Een bepaalde mate van turbulentie lijkt net de vastberadenheid in het latere leven te vergroten. En onderzoek bewijst het. Wat ons terugbrengt bij wiskundigen en economen en hun visie op veerkracht. Veerkracht is ook een concept dat gebruikt wordt in vele natuurwetenschappen en technologieën. Het beschrijft namelijk hoe een systeem kan omgaan met schokken. Neem als voorbeeld de stabiliteit van ecosystemen. Gedurende decennia sprak men over duurzaamheid, over het herstellen van het evenwicht, over het behoud van de soorten. Maar steeds meer wordt men er zich van bewust dat ecosystemen zelden in evenwicht zijn en dat ze van het ene extreem naar het andere extreem worden geleid, doorheen
8
Van Marshmallows tot Veerkracht: Empowerment van Mens en Maatschappij
steeds veranderende omstandigheden. Een hele nieuwe tak in de wiskunde berekent hoe voedselketens – of voedselnetwerken – schokken overleven. Het toont welke soorten van belang zijn voor de veerkracht van een ecosysteem. Het Stockholm Resilience Institute voert dit soort onderzoeken uit. Met behulp van ingewikkelde wiskunde en complexe computermodellen toont het welke aspecten van een ecosysteem cruciaal zijn voor de overleving ervan. Hetzelfde geldt voor ons financieel systeem. Het is veelzeggend dat een directeur van de Britse centrale bank een artikel publiceerde in het magazine Nature, samen met een ecoloog van Oxford, over de veerkracht van het financiële systeem. Hierin laten ze klassieke noties van Adam Smith, over evenwicht in markten, achter zich. Ze maken duidelijk dat markten door elkaar worden geschud door ‘crashes’ en ‘bubbles’. En de essentie van veerkracht ligt in de connectie van banken. Lehman Brothers was geen grote bank. Het was niet te groot om te falen. Het was wel te verbonden om te falen. Op dezelfde manier kijken psychologen naar de essentie van veerkracht in ons brein, hetgeen met een netwerk van een triljoen neuronen nog veel ingewikkelder in elkaar steekt dan een ecosysteem of een financiële markt.
Zelfcontrole Gerelateerd aan veerkracht en recentelijk ook veel bestudeerd, is zelfcontrole. Zelfcontrole is de capaciteit om eigen responsen aan te passen naar een standaard, zoals idealen, waarden, moraal en sociale verwachtingen van de maatschappij. Zouden mensen hun gedrag niet kunnen reguleren, zouden ze impulsief reageren op verlangens, emoties en behoeften. Zonder zelfcontrole kan men geen langetermijndoelen realiseren. Zonder zelfcontrole ontstaan sociale en gedragsproblemen. Onderzoek bewijst het: mensen met een lage zelfcontrole gebruiken vaker stimulerende middelen, vervallen makkelijker in de criminaliteit, geven frequenter overmatig geld uit en vertonen seksueel impulsief gedrag. Ook lijkt een lage mate van zelfcontrole gelinkt te zijn aan emotionele problemen, slechte prestaties op school en gebrek aan doorzettingsvermogen. Mensen met een hoge mate van zelfcontrole laten dan weer betere interpersoonlijke vaardigheden, betere relaties, een veiligere hechting en meer optimale emotionele reacties zien. Zelfcontrole blijkt dus voorspellend te zijn voor succes. In de jaren zestig werd dit al aangetoond door een inmiddels befaamd en grappig experiment. De psycholoog Mischel liet kinderen tussen vier en zes jaar 15 minuten voor een marshmallow zitten waar ze niet aan mochten komen totdat gezegd werd dat dit mocht. Met andere woorden: de kinderen moesten zichzelf beheersen. Sommige kinderen aten de marshmallow meteen op, anderen likten er aan, een deel ging op de handen zitten om zichzelf tegen te houden en een aantal kon zich beheersen door niet naar het snoepje te kijken. Jaren later bleken de kinderen die het snelst hadden toegehapt de grootste (verslavings)problemen te hebben. Bij de
Van Marshmallows tot Veerkracht: Empowerment van Mens en Maatschappij 9
kinderen die netjes hadden gewacht, had hun zelfcontrole ook op andere gebieden kennelijk zijn werk gedaan: ze behaalden betere schoolcijfers, verdienden meer, waren geliefder en hadden een lagere body mass index. Dit experiment is vaak herhaald en telkens met hetzelfde resultaat; zelfcontrole op jonge leeftijd voorspelt succes jaren later. En zo komen we terug op het belang van veerkracht. Steeds meer psychologische interventies zijn erop gericht om zelfcontrole en veerkracht te trainen. Ook worden meer basale capaciteiten die een rol spelen bij iemands zelfcontrole, in trainingen aangepakt. Zo ontwikkelden we aan de Erasmus Universiteit
Rotterdam
een
computertraining
die
iemands
zogenaamde
werkgeheugen traint: men leert om zich langer te concentreren, aandacht beter vol te houden en beter te switchen tussen verschillende taken, allen capaciteiten in het voorste deel van ons brein en op verschillende manieren geïmpliceerd bij zelfcontrole. Recent onderzoek in Stockholm toont zelfs aan dat een werkgeheugentraining ertoe kan leiden dat men ook beter wordt in redeneren en het oplossen van problemen. Dit was het geval bij kinderen, maar ook bij mensen ouder dan 65 jaar! Wanneer het brein van deze mensen met behulp van een scanner werd bestudeerd, konden de onderzoekers drastische veranderingen waarnemen: een maand breintraining leidde tot meer connectiviteit in het voorste deel van het brein, een bevinding die onderstreept dat ons brein plastisch en dus veranderbaar is.
Empowerment: de kracht van kwetsbaarheid Empowerment zorgt dus voor fundamentele verandering en vooruitgang in de mens. Maar hoe gaan we van empowerment van een individu naar empowerment van een maatschappij? Percepties over maatschappelijke empowerment kunnen erg variëren binnen een tijdsgeest, verschillende culturen en verschillende facetten van iemands leven. In India, met zijn kastenstelsel, kan een vrouw uit een lagere kaste zich ‘empowered ’ voelen omdat ze een spreekbeurt krijgt tijdens een openbare vergadering; in Brazilië voelen burgers zich ‘empowered ’ als ze inzage krijgen in discussies en beslissingen rond overheidsbudgetten en in de Verenigde Staten voelen migrantenarbeiders zich ‘empowered ’ door de steun van de vakbonden. “Samen staan we sterk” vertelt een gekend spreekwoord ons. Wat moeten we als individu dan doen om bij te dragen aan empowerment van onszelf en onze omgeving? Uitreiken naar anderen is absoluut essentieel. Tonen dat we kwetsbaar zijn of onze gevoelens en gedachten durven delen, hoe getroebleerd deze soms ook zijn. Empowerment vergt dat we hulp durven aanvaarden of zelfs vragen. Meer nog: het vereist ook dat we inzien waar we hulp kunnen bieden. De meesten onder ons huiveren bij de gedachte dat we ons kwetsbaar zouden
10
Van Marshmallows tot Veerkracht: Empowerment van Mens en Maatschappij
tonen of om hulp moeten vragen. In haar New York Times bestseller ‘Power of Vulnerability’ beschrijft Brené Brown1 hoe wij kwetsbaarheid associëren met emoties die we liefst vermijden, zoals angst, schaamte en onzekerheid. Brown betoogt echter dat het tonen van kwetsbaarheid net zeer moedig is. Sterker nog, Brown stelt dat kwetsbaarheid het beginpunt is van innovatie, aanpassingsvermogen en visionair leiderschap. Ware empowerment vereist dus kwetsbaarheid. Maar empowerment is niet iets wat je zomaar doet; het is iets waarvan je hoopt dat het ontstaat. Empowerment start bij de persoon zelf en gaat uit van de aanname dat iedereen, met of zonder ‘kwetsbaarheid’, graag regie wil hebben en houden binnen hun leefwereld. Tegelijkertijd geldt echter ook voor iedereen dat men in meerdere of mindere mate in deze zelf bepaling wordt begrensd door zowel interne als externe factoren. Deze factoren zijn steeds in verandering. De macht en kracht om invloed uit te oefenen op deze factoren zijn variabel en meestal is er een vorm van collectieve samenwerking of actie nodig. In onze moderne, gejaagde maatschappij duikt empowerment op in allerlei contexten. Zo wordt het concept wijd aangehaald in de sociale sector, als een omkadering om de moderne zorg te concretiseren. Het begrip komt voor binnen de (geestelijke) gezondheidszorg, de dienstverlening en de maatschappelijke opvang. Kwetsbare doelgroepen zoals chronisch zieken, psychiatrische patiënten, risicojongeren, armen, daklozen, zorgbehoevende ouderen: iedereen dient tegenwoordig te worden ‘empowered ’.
Reaching out: actief burgerschap Werken aan empowerment en werken met een empowermentbenadering heeft op allerhande sociaal-maatschappelijke terreinen voet aan de grond gekregen. Welk beginpunt of precieze definitie van empowerment men ook hanteert, het is duidelijk dat empowerment vertrekt vanuit een geloof in de eigen kracht van mensen. Het empowermentproces start daarom altijd van binnenuit. Het vereist actieve participatie, binnen het individu en binnen het groter geheel. Elk mens moet betrokkenheid krijgen, vertonen en uitreiken naar andere mensen; kortom: actief burgerschap. Deze actieve rol van mens, medemens, klant, zorgvrager, patiënt, cliënt eist dat we verantwoordelijkheid dragen voor het oplossen of voorkomen van problemen in het eigen leven. Enkel met deze actieve ingesteldheid kunnen we meer houvast krijgen en invloed uitoefenen op ons leven maar ook op de bredere omgeving, zowel op sociaal, maatschappelijk als politiek vlak. Een mooi concept met veel mogelijkheden dus. Maar hoe beginnen we eraan? In een samenleving doordrongen van empowerment zijn mensen gelijkwaardig en kan eenieder goed tot zijn recht komen. Door te werken aan empowerment van een 1 De Nederlandse vertaling van ‘The Power of Vulnerability’ wordt verderop in dit nummer (p.98) gerecenseerd door H. Pletzers. Van Marshmallows tot Veerkracht: Empowerment van Mens en Maatschappij 11
gemeenschap kan men bijdragen aan de empowerment van individuele leden. Of omgekeerd: een gebrek aan empowerment op het individuele niveau kan een weerslag hebben op het gemeenschapsniveau. Empowerment moet dus al starten in het gezin, samengaande met een cultuur van empowerment in het onderwijs, gefocust op ontplooiing van het kind. Naast school moet empowerment in het bedrijfsleven ook veel sterker worden ingebed. In tijden waarin burn-outs en depressies alomtegenwoordig zijn op de bedrijfsvloer is een (pro)actieve benadering nodig. Denk maar aan preventieve acties om burn-outs te voorkomen. Op termijn wordt het wellicht alledaags dat elk bedrijf empowerment van werknemers centraal zal (moeten) plaatsen. Ook binnen onze maatschappij als geheel dragen overheden, werkgevers en burgers samen de verantwoordelijkheid om zichzelf, hun medemens en hun omgeving in hun kracht te helpen zetten. Stel je voor! Een samenleving die mensen architect van hun eigen leven laat zijn. Samen werken aan empowerment kan grote opbrengsten leveren. Er ontstaat een partnerschap van overheid, professionals en burgers, dat gezamenlijk werkt aan het realiseren van volwaardig burgerschap voor iedereen. Want empoweren dat doe je nooit alleen, maar begint wel bij jezelf.
Empower jezelf Iedere dag spoken er duizenden gedachten door ons hoofd. Sta je wel eens stil bij wie er in jouw hoofd het woord voert? De criticus? De ondersteunende zelf? Zelfkennis is een eerste stap om het proces van empowerment op gang te brengen. - Ken jezelf: waar liggen jouw krachten en talenten, benut je deze en zo nee, waarom niet? - We zijn allen kwetsbaar: Durf je kwetsbaarheid erkennen en er actief iets aan doen. - Blijf positief: focus je op het identificeren van je mogelijkheden, bronnen en capaciteiten in plaats van op negatieve aspecten en risicofactoren. - Durf hulp vragen aan anderen. - Geef niet op! Empowerment is een leerproces. Elke dag opnieuw. - Reik uit: neem tijd en aandacht om hulp te bieden. Tot slot: durf je eigen kracht te vinden en in te zetten – voor jezelf en je omgeving. [Elke Geraerts is doctor in de psychologie en heeft onderzoek verricht aan de Universiteiten van Maastricht, Harvard, St. Andrews en Rotterdam. Recent startte ze ook haar eigen consultancybedrijf dat empowerment op de bedrijfsvloer aanpakt: www.elkegeraerts.com] geraerts@fsw.eur.nl | Twitter: @ElkeGeraerts
12
Van Marshmallows tot Veerkracht: Empowerment van Mens en Maatschappij