Het nieuwe
Pleidooi voor een betrokken samenleving
Wouter Beke
Het nieuwe
Pleidooi voor een betrokken samenleving
Wouter Beke
Wij zijn de samenleving De wereld staat vandaag voor grote uitdagingen. De bevolking groeit. Migratiestromen komen op gang. Natuurlijke bronnen raken op. Klassieke economische modellen wankelen. De temperatuur stijgt. De Europese gedachte – en dus vrede – is geen vanzelfsprekendheid meer. Waarden staan onder druk. Mensen verwachten dan van de politiek dat ze met oplossingen komt. Dat de politiek een visie ontwikkelt om de toekomst tegemoet te treden. Met dit essay wil ik die visie samen met u uitwerken. WIJ samen. Hand in hand. Omdat samenwerking en verbondenheid net de kern vormen van de christendemocratie. Omdat ik geloof dat je samen verder komt dan alleen. Waar een wij is, is een weg. Met dit essay lever ik geen pasklare antwoorden op alle uitdagingen. Ik doe voorzetten en suggesties. Ik neem standpunten in. Ik stel vragen. Ik bied een kader aan. Alles bij mekaar vormt deze tekst de aanzet tot het partijcongres in het najaar. Daar zullen we samen de knopen doorhakken. “Voor ons telt elk mens. Elk mens is uniek en levert een eigen, onvervangbare bijdrage aan de samenleving. Ieder persoon heeft eigen talenten en eigen beperktheden. Elke mens verdient fundamenteel respect. Het is onze opdracht de menselijke waardigheid te beschermen waar nodig en te versterken waar mogelijk. Elk mens is verbonden. Mensen worden pas zichzelf in relatie met anderen. Alleen als mensen zich met elkaar verbinden, kan een samenleving vooruitgaan. Het is onze opdracht om die verbondenheid, die gestalte krijgt in engagement en dialoog, te stimuleren en te ondersteunen.” Dit komt rechtstreeks uit de opdrachtverklaring van CD&V. Duidelijk én ambitieus. Dit is wat wij doen. Dit is wie wij zijn.
Dit is wie wij zijn We leven langer dan ooit. We zijn gezonder dan ooit. Nog nooit hebben zoveel mensen in Vlaanderen werk gehad. En toch heerst een cultuur van de angst. We lijken soms meer begaan met wat we kunnen verliezen dan met hoe we vooruit kunnen gaan. Mensen voelen zich onzeker. Hoe komt dat? Omdat vandaag ieder mens individueel verantwoordelijk wordt gesteld voor zijn persoonlijke ontwikkeling. Je leven schijnt enkel afhankelijk van je eigen keuzes. Het individu als enige maatstaf voor de maatschappij. Margaret Thatcher zei ooit: ‘There is no such thing as society, there are only individuals.’ Vandaag is die Thatcheriaanse visie opnieuw populair. Maar toch zijn we als mensen allemaal geworteld in een gezin, in een lokale gemeenschap, een familie en een vriendenkring. Probeer je even een individu als Mark Zuckerberg voor te stellen op een onbewoond eiland. Zonder ouders die hem een opvoeding gaven, een maatschappij die een universitaire opleiding voor hem had ingericht en vooral zonder de vele vrienden die in het eerste uur zijn sociale netwerk vormden. Zou hij ook dan Facebook hebben ontwikkeld? Een geslaagd ondernemer zijn geworden? Een gezellige papa van 48 miljard dollar? Natuurlijk niet, een individu is nooit zomaar een individu. Voor een christendemocraat moet een samenleving niet alleen het individu ondersteunen maar ook de manier waarop vrije mensen opkomen voor elkaar en investeren in elkaar. Want een samenleving gaat om relaties, om verbondenheid. Hand in hand. Samenleven doe je niet alleen. Mijn grootmoeder werd onlangs 91 jaar. Bij mijn bezoekje aan haar blikte ze terug op haar leven. Ze was 20 in 1945 en heeft
de Tweede Wereldoorlog dus bewust meegemaakt. ‘Beseffen jullie wel hoe bevoorrecht we vandaag zijn?’ vroeg ze me. Het was geen verwijt, maar een oprechte vraag. ‘Jullie hebben geen oorlog gekend. Mijn kinderen en kleinkinderen hebben gelukkig niet moeten ervaren wat het is om letterlijk iets opnieuw te moeten opbouwen. Ik heb het geluk gehad tien kinderen te mogen opvoeden en hen kansen te mogen geven. Ze hebben kansen gekregen om te studeren. Daar was in mijn jeugd nog geen sprake van, jammer genoeg. Jullie hebben vandaag zo veel kansen en mogelijkheden. Velen zeggen: ‘vroeger was het beter’. Waar halen ze het? Vandaag is het beter!” De voorbije decennia zijn de persoonlijke ontplooiingskansen van mensen inderdaad enorm toegenomen. Mensen studeren langer, zijn mondiger geworden, maken meer dan ooit hun eigen keuzes en staan actiever in het publieke leven. Die emancipatie is alleen maar goed. Ze is de uitvoering van het christendemocratische ideaal: ieder mens is uniek en moet zijn talenten kunnen ontwikkelen. Dat maakt het zelfvertrouwen groter. Tegelijk is er ook een keerzijde: wanneer individualisme ontspoort, ontstaan egoïsme en keuzestress en heerst het recht van de sterkste. Respect voor elkaar maakt dan plaats voor eigen-ik-eerst. De persoonlijke emancipatie kan niet anders dan samengaan met de samenhorigheid en solidariteit tussen mensen. Mensen zijn geen kluizenaars, we zijn sociale wezens. We hebben een drang naar menselijke relaties en naar een op menselijke maat gesneden politieke, culturele en sociale ruimte. Een ‘thuis’ waar we zeker zijn van de bescherming van vrijheden, rechten en plichten. Zeker in moeilijke tijden is de hunker naar een thuis groot. Mensen zoeken gemeenschappen die hen kansen geven om zich te ontwikkelen, maar die hen ook opvangen bij tegenslag.
Erbij horen – geografisch, sociaal, cultureel, taalkundig – is cruciaal voor de mens om zijn plaats in de wereld te vinden. Hoe dieper de wortels reiken van een boom, hoe groter en verder die boom kan groeien en uitkruinen. Verbanden maken mensen sterk om tegelijk stedeling of dorpeling, Vlaming, Belg, Europeaan en wereldburger te zijn. Onze persoonlijke identiteit wordt gekleurd door onze streek, onze taal, onze cultuur en onze geschiedenis; door ons gezin en onze familie; door onze religie of levensbeschouwing; door de vele verbanden waartoe we in de loop van een leven behoren. Net als Mark Zuckerberg. Identiteit is geen kwestie van kiezen maar van delen. Identiteit is geen afgesloten begrip dat vacuüm wordt verpakt. Identiteit is niet iets wat op een gegeven ogenblik ‘af ’ is en nooit meer verandert. Identiteit is een proces. Zich identificeren. Het gaat om het actief leggen, onderhouden en eventueel verbreken van relaties en verbindingen. Maar om relaties te kunnen leggen, om bruggen te slaan, moet er gemeenschappelijkheid zijn. In een wereld met smartphones en Facebook, in een wereld met een grote mobiliteit is het een illusie te denken dat mensen die zich hier willen vestigen, volledig hun wortels zouden doorknippen. Zij moeten niet kiezen, maar zij moeten wel delen. Zij mogen zich niet afsluiten, ze moeten deelhebben en -nemen aan ons maatschappelijk leven. Het volstaat niet een mens als individu sterk te maken zodat hij onbekommerd die grote wereld tegemoet kan treden. Elke mens heeft van nature behoefte aan relaties en gemeenschappen die hem ‘zin’ geven. Gemeenschappen, in het meervoud. Niemand mag opgesloten worden in één gemeenschap, want dan dreig je je persoonlijkheid te verliezen in het groepsdenken. Maar het volstaat ook niet iemand op te voeden als kosmopoliet. In een wereld die globaliseert en vooral multiculturaliseert kan een mens niet zonder herkenbare gemeenschappen waar hij mee zijn identiteit aan ontleent.
Niemand is een abstract individu. We zijn allemaal iemand met ons eigen levensverhaal en onze eigen concrete ervaringen, talenten en kansen, dromen en ambities, successen en tegenslagen, gebreken en kwetsbaarheden. Als christendemocraten vertrekken wij niet van een maatschappijbeeld waarin mensen slechts nummers zijn die de wet- of planmatigheden van dit maatschappijbeeld moeten ondergaan. Ons maatschappijbeeld vertrekt vanuit de mensen en niet omgekeerd. Hoe kunnen mensen zich optimaal ontplooien? Hoe kunnen ze hun talenten ontwikkelen? Hoe kunnen we ervoor zorgen dat iedereen telt en zich gerespecteerd voelt in onze samenleving? Het uitgangspunt om iedereen enkel als individu te benaderen heeft namelijk al meer geleid tot uitbarstingen van collectieve waanzin dan tot iets anders. De financiĂŤle crisis, bankruns en beurzenpaniek zijn daar de beste voorbeelden van. De dwang van de ongeremde groei, als enige doel, heeft bewezen niet het antwoord te zijn. Ook wie het moeilijk heeft, is een mens en heeft het recht mee te delen in successen. Het klinkt als een paradox: denken aan de ander is goed voor jezelf. Toch is het zo. Als we het niet doen, verglijden we al snel naar een samenleving waar enkel de wet van de sterkste geldt. De voorbije twintig jaar heeft vooral het failliet van grote systemen aangeduid: de val van de Berlijnse muur betekende het einde van het communisme en het staatssocialisme, de val van de Lehman Brothers Bank toonde het failliet van het wilde liberale kapitalisme aan. Strakke ideologische kaders, of het nu het nationalisme, het socialisme of het liberalisme is, maken de mens ondergeschikt aan structuren en wetmatigheden. Voor christendemocraten staat de mens centraal. Dit kunnen we alleen maar realiseren wanneer we vrijheid koppelen aan verantwoordelijkheid. Meer dan ooit moeten
we van iedereen zin voor verantwoordelijkheid durven verwachten. Vanuit onze visie is echte vrijheid altijd een vrijheid in verantwoordelijkheid. De overheid moet mensen een kader bieden dat vrijheid in verantwoordelijkheid mogelijk maakt. Verantwoordelijkheid in twee betekenissen: de zelfverantwoordelijkheid om zijn talenten te willen ontwikkelen en dus de gekregen kansen te grijpen. Maar ook de medeverantwoordelijkheid voor het geheel van de samenleving die er mee voor zorgt dat je deze kansen krijgt. Onze vrijheid en verantwoordelijkheid kunnen we slechts beleven en ontplooien in relatie tot anderen. De verhouding tussen individu en samenleving is een wederzijdse verrijking, omdat de mens slechts in relatie met anderen zijn eigen identiteit kan ontwikkelen.
Wij maken het verschil Als de wereld verandert, veranderen ook wij. Onze ‘wij’ moet dus in een nieuw perspectief worden geplaatst. Niet alleen omdat we in ons dagelijkse leven vaststellen dat onze behoefte aan relaties met elkaar niet verminderd is. Ook omdat die ‘wij’ niet meer dezelfde is als vroeger. De manier waarop we ons met andere mensen verbinden, we deze relaties vormgeven en ons bij de ander betrokken voelen, wijzigt wel. De ‘wij’ vermindert niet, maar vernieuwt. Het klassieke gezin met vader, moeder en kinderen is niet meer het dominante model. Mensen die duurzaam kiezen voor elkaar moeten gesteund worden, of het nu gaat om man en vrouw, man en man of een single en kind. De tijd dat iedereen iedereen kende in de eigen buurt en zelfs het hele dorp, ligt achter ons. Vandaag onderhouden we via internet nieuwe contacten met mensen aan de andere kant van de wereld. Het traditionele middenveld wordt aangevuld met nieuwe vormen van dialoog en betrokkenheid. De katholieke kerk die het zingevingskader was om onze relaties een religieuze invulling te geven is niet meer dominant. Ook andere godsdiensten zorgen vandaag in Vlaanderen voor zingevingskaders en veel mensen kiezen voor elkaar zonder dit in een religieus perspectief te willen gieten. Mensen zijn sociale wezens. Gelukkig maar. Mensen beseffen dat ze beter worden als ze boven het eigen belang uitstijgen. Maar daar is vertrouwen voor nodig. Vertrouwen is de smeerolie van de samenleving. Zonder vertrouwen tussen mensen ziet iedereen in elke andere mens een potentieel gevaar. Zonder vertrouwen zijn menselijke relaties niet mogelijk. Vaders en moeders willen erop vertrouwen dat hun kinderen voldoende kansen krijgen om zich te ontplooien. Ouderen moeten volwaardig kunnen blijven participeren aan de samenleving en
zich verzekerd weten van menswaardige zorg. Onze kinderen moeten erop kunnen vertrouwen dat wij hen een leefbare omgeving overdragen. Zonder vertrouwen is er ook geen economie mogelijk. Bedrijfsleiders moeten vertrouwen hebben om te produceren. Werknemers moeten vertrouwen hebben dat werkgevers gemaakte afspraken nakomen. Spaarders moeten vertrouwen hebben dat hun spaargeld veilig is bij de bank. We vertrouwen er ook op dat de volgende generatie de pensioenen van de huidige generatie werkenden zal betalen. Mensen moeten vertrouwen hebben dat inspanningen beloond worden en dat het overtreden van regels wordt bestraft. De jeugd wil erop kunnen vertrouwen dat de generatie die vandaag beslist de klimaatuitdaging aanpakt. We vertrouwen erop dat we met de belastingen die we betalen een dienstverlening terug krijgen (zoals onderwijs of veiligheid), dat we investeringen uit het verleden afbetalen en kunnen investeren in de toekomst (zoals veilige wegen of nieuwe ziekenhuizen). Ons hele samenleven is gebaseerd op vertrouwen. Zonder vertrouwen is er geen toekomst. Vertrouwen begint bij zelfvertrouwen. Wie geen vertrouwen heeft in zichzelf, kan ook geen vertrouwen hebben in de ander. Vertrouwen is ook wederkerig: wie zelf onbetrouwbaar is, kan ook geen vertrouwen hebben in anderen. Van Dale omschrijft ‘betrokken’ als ergens deel van uitmakend en zich er emotioneel mee verbonden voelend. Het vraagt geen verdere toelichting dat een betrokken samenleving ons doel is. Dit essay is een uitnodiging om mee te dialogeren over en te bouwen aan die betrokken samenleving.
Wouter Beke
Het wij Iedere mens telt. Dat maakt van mensen gelukkig nog geen nummers. Elk hebben we onze talenten en kwetsbaarheden. Elke mens levert een eigen, onvervangbare bijdrage aan de samenleving. We staan niet op onszelf. Het is pas in relatie tot anderen dat je echt een eigen identiteit verwerft. De Oostenrijkse theoloog en filosoof Martin Buber zegt het zo: er moet een ‘jij’ zijn dat mij tot ‘ik’ maakt. Iemand moet mij noemen, erkennen, aanspreken opdat ik een ‘ik’ word. Dat vind ik een inspirerend idee. Christendemocraten vertrekken vanuit het “wij”. In ons mensbeeld hebben individuele mensen oog voor hun medemens. We deinzen er niet voor terug om belangeloos iets voor een ander te doen, omdat we daar een rijker mens van worden. Ook in het nastreven van de eigen belangen, liggen we wakker van de impact op onze medemens. Respect is geen leeg begrip. Het christendemocratische “wij” is er dus één waarbij het “ik” altijd verbinding zoekt met de ander (het “jij”). Niet omdat het moet, maar omdat het een essentieel onderdeel vormt van de identiteit van elk mens (geen “ik zonder jij”). Een keuze voor “wij” is een keuze om te investeren in wat het sociaal kapitaal van de samenleving wordt genoemd. Sociaal kapitaal ontstaat wanneer mensen vaardigheden verwerven via het deelnemen aan sociale netwerken waar vertrouwen en wederzijds respect ontstaan. Sociaal kapitaal gaat hand in hand met vertrouwen. Vertrouwen tussen mensen onderling in de eerste plaats, maar ook vertrouwen in de instellingen, in de overheid, in het middenveld, in de sociale partners,… In een
Verder lezen?
BESTEL UW EXEMPLAAR VAN ‘HET NIEUWE WIJ’
Via Standaard boekhandel Prijs: €12,50 www.standaardboekhandel.be
Via WIJwinkel Prijs: €10 - ledentarief wijwinkel.cdenv.be
IS MEER BETROKKENHEID HET ANTWOORD? Vele uitdagingen komen razendsnel op ons af. Mensen zoeken antwoorden. De samenleving zoekt antwoorden. En kijkt naar de politiek… die zelf zoekende is. Het antwoord zal van ons allemaal moeten komen. Van een betrokken samenleving. Waar mensen zichzelf kunnen zijn, en meer betekenen voor elkaar. Met een beleid dat kansen geeft, op plichten wijst en lijnen trekt waar nodig. Het christendemocratische antwoord op bovenstaande vraag is een volmondige JA.
Wouter Beke Partijvoorzitter. Ideoloog van CD&V. Schreef eerder ‘De Mythe van het Vrije Ik’ en ‘Het Moedige Midden’. Wil debat en dialoog aanscherpen.