Respons: Chantal Van Audenhove
Empowerment: een belangrijk begrip in de zorg ? Elke Geraerts heeft in haar artikel het begrip empowerment in brede zin gedefinieerd en gesitueerd. Dat heeft als voordeel dat de lezer meteen een inzicht krijgt in de vele toepassingsmogelijkheden en betekenissen van het concept. Tegelijk kan ook de indruk ontstaan dat het alles en nog wat kan betekenen. Wat is immers het verschil met veerkracht, autonomie en zelfcontrole, actief burgerschap? En hoe beginnen we eraan?
Vanuit het praktijkgericht onderzoek over de zorg voor kwetsbare mensen kunnen we het belang en de praktische betekenis van empowerment beter verduidelijken. Steeds meer mensen lijden immers aan een chronische ziekte, waarbij genezen niet meer tot de mogelijkheden behoort. Dat is ondermeer een gevolg van de vergrijzing: we leven langer met meer kwalen en beperkingen. En bijgevolg is het dominante genezingsmodel niet meer toereikend. Mensen zullen hun ziekte niet meer kwijtgeraken en het wordt dus belangrijk om de aandacht te richten op wat er wel nog mogelijk is, op de sterktes die wel aanwezig zijn. Het houdt in dat we het ziektemodel achter ons laten en wegkijken van de beperkingen en de ontbrekende mogelijkheden in de richting van nieuwe of andere uitdagingen en mogelijkheden. Daarnaast is er de sterke deïnstitutionaliseringsbeweging in de zorg. Dit houdt in dat men het aantal bedden in residentiële zorg reduceert en dat de verblijfsduur vermindert. Mensen krijgen de zorg in hun gewone omgeving en blijven zolang mogelijk hun dagdagelijkse rollen opnemen. De tijd van de asielen is voorbij. Vooral de geestelijke gezondheidszorg kent vandaag een sterke deïnstitutionalisering (via de zgn. projecten van ‘artikel 107’1). Mensen met een psychische kwetsbaarheid worden hierdoor gestimuleerd om te blijven functioneren in hun gewone omgeving. Kunnen deelnemen aan het leven van alledag is voor de meeste mensen van cruciaal belang voor
1 Artikel 107 van de wet op de ziekenhuizen en andere verzorgingsinrichtingen betekent dat de ziekenhuizen een deel van hun budget flexibel kunnen inzetten om, in samenwerking met andere zorgactoren, binnen een door hen overeengekomen werkingsgebied, de functies projectmatig in te vullen. Bedden kunnen (tijdelijk) buiten gebruik worden gesteld, zodat met de middelen die voor dit residentiële GGZ-aanbod voorzien waren, mobiele multidisciplinaire teams worden samengesteld, die zich richten op begeleiding, behandeling of psychosociale revalidatie van personen met psychische problemen, bij hen thuis of eender waar zij zich bevinden. Bedden kunnen eveneens (tijdelijk) buiten gebruik gesteld worden om de zorg in specifieke leefeenheden verder te intensifiëren.
begrip inrechtsstaat de zorg? 13 Legitiem geweld: DeEmpowerment: grimmige kanteen vanbelangrijk de democratische
het behoud van hun mogelijkheden en voor een goede kwaliteit van leven. Het is een belangrijke opdracht voor de zorgvoorzieningen om in geval van ernstige en blijvende beperkingen het traditionele ziekte- en genezingsmodel ondergeschikt te maken aan de visie op herstel. Dit betekent dat men de focus legt op het vinden van een persoonlijke betekenis, een identiteit waarin de ziekte een plaats krijgt met behoud van een positieve zelfwaardering. Men stimuleert hoop, het geloof dat men de eigen dromen wel nog kan waarmaken, zelfs met de ziekte. Men voegt zich niet naar de beperkte ambities die anderen je omwille van de ziekte opleggen. Het gevoel om zelf de regie te hebben over het eigen leven en over de ziekte wordt aangewakkerd. En tenslotte grijpt men gelegenheden aan om een leven als volwaardig burger op te bouwen. Men maakt gebruik van de gewone voorzieningen die open staan voor alle burgers en men participeert aan het maatschappelijke leven. In deze context bestaat empowerment erin dat mensen hun eigen kracht (weer) ontdekken ondanks de ziekte: niet steeds weer de beperkingen op de voorgrond plaatsen, maar ze ook niet ontkennen. Een middel om (weer) vertrouwen te krijgen in de eigen kracht bestaat erin dat mensen hun eigen herstelverhaal beschrijven en dat ze dit delen met lotgenoten. Hierdoor ontstaat gedeelde kennis die gebaseerd is op de eigen geschiedenis. De ervaringskennis en ervaringsdeskundigheid bieden een sterke bodem voor empowerment en herstel. Door betekenis te geven aan de problemen en te kijken naar strategieĂŤn die men ontwikkeld heeft om ermee om te gaan, ontstaat sterkte. Men kan lotgenoten helpen om hun weg naar herstel te zoeken en men kan de ervaringskennis overdragen via vormingsinitiatieven. De processen van herstel zoals hierboven geschetst, dragen bij tot de maatschappelijke participatie en tot de strijd tegen uitsluiting. Werken, studeren en deelnemen aan gewone vrijetijdsactiviteiten spelen hierbij een sleutelrol. Niet zelden worden mensen ontslagen op hun werk of niet aangeworven omdat ze kwetsbaar zijn of een geschiedenis van psychisch lijden achter de rug hebben. Dit terwijl het werken, soms in aangepaste omstandigheden, hen juist goed zou doen. Het verschaft hen de mogelijkheid om hun functies te blijven uitoefenen en om bij te leren, om sociale contacten te onderhouden en last but not least om een inkomen te verwerven. Niet alleen is hun omgeving soms gekant tegen (her)intrede op de arbeidsmarkt, ook hun zorgverstrekkers en hulpverleners vinden het vaak veiliger dat men een goed uitkeringsstatuut behoudt. Een attitudeverandering ten aanzien van werken dringt zich dus op. Ook voor jongeren kan werken en studeren een sterke preventie zijn tegen uitsluiting, uitzichtloosheid en hopeloosheid. Een initiatief dat focust op vrijetijdsbesteding is bijvoorbeeld ‘Habbekrats’. Dit is een vzw met vestigingen in 8 steden voor jongeren tussen 10 en 21 jaar uit randgroepen. De activiteiten van
14
Empowerment: een belangrijk begrip in de zorg?
Habbekrats zijn laagdrempelig en bieden ontmoetingskansen en informele begeleiding. Het is een unieke mix van jeugdwerk en welzijnswerk waar respect en positieve zelfwaardering centraal staan. (www.habbekrats.be). Om beter te begrijpen hoe herstelverhalen een positieve invloed kunnen hebben op de persoonlijke beleving van tegenslag kan men op YouTube eens kijken naar het verhaal van Nick Vujicic die zonder armen en benen werd geboren en vanuit zijn eigen verhaal empowerment en motivatie stimuleert bij jongeren over heel de wereld. Dichter bij huis is Mark Herremans, de triatleet die na een val verlamd bleef, een sterk rolmodel voor vele mensen met een blijvende beperking. Ook in de eigen buurt zijn er heel wat mensen die in stilte een goed rolmodel kunnen zijn voor empowerment. “Woorden wekken, voorbeelden strekken VERBA DOCENT, EXEMPLA TRAHUNT� [Chantal Van Audenhove is buitengewoon hoogleraar aan het departement maatschappelijke gezondheidszorg KULeuven en directeur van LUCAS, Centrum voor zorgonderzoek en consultancy] Chantal.VanAudenhove@med.kuleuven.be | Twitter: @ChVanAudenhove
Empowerment: een belangrijk begrip in de zorg? 15