Respons: Mia De Schamphelaere
Waardigheid bevorderen op de werkvloer De medische ethiek is voortdurend in beweging. Waar enkele decennia terug elk medisch-ethisch vraagstuk werd gekaderd in een conflict van rechten en plichten, gaat er nu meer aandacht naar zorgethiek of relationele ethiek. Waar voorheen bijvoorbeeld het euthanasiedebat in principe een afweging was tussen het recht op autonomie en de plicht om het leven te beschermen, staat nu meer het dynamisch zorgproces centraal. Ook de beleefde ervaring van de zorgverlener wordt een element in het debat. Welke houding nemen zorgverleners aan ten opzichte van zieke en kwetsbare mensen? Hoe zien zij de menselijke waardigheid van hun patiënten? Professor Chris Gastmans pleit in dit verband voor een nieuwe ethische benadering in de gezondheidszorg: een waardigheidsbevorderende zorg. Daarbij beklemtoont hij dat de ethische bezinning over menswaardige zorg altijd vertrekt vanuit een bepaalde mensvisie.
Waardigheidsbevorderende zorg heeft als doel de patiënt als een integrale persoon te benaderen. Ook in zijn grootste kwetsbaarheid blijft de patiënt een uniek wezen, een moreel persoon en een zinzoeker. In de personalistische mensvisie moet de zorg tegemoet komen aan alle dimensies van de patiënt als persoon. Dit is een erg inspirerend denkkader voor medische ethiek. Maar hoe kan dit werkbaar worden voor professionele zorgverstrekkers? Gezondheidswerkers staan dagelijks onder druk door opgelegde financiële normen en kwaliteitsmetingen, door nieuwe grotere structuren, door personeelstekort en tijdsgebrek. Vaak is de verleiding groot om te vluchten in de technische aspecten van het medisch beroep: diagnose stellen, pathologie bespreken, gepaste behandeling voorschrijven en toepassen. Men vlucht dan voor de patiënt als persoon. Men laat geen ruimte voor dialoog, voor echte communicatie, voor diepere vragen. Maar dan dreigt de taak in de zorgverlening ”gewoon werk” te worden, een kwestie van routine. De geïnspireerde houding wordt dan snel omgevormd tot een efficiënt probleemoplossend handelen. De bezieling dooft uit. Men zou ervan uit kunnen gaan dat waardigheidsbevorderende zorg rekent op de juiste intuïtie, de empathische blik, de fijngevoeligheid, kortom de emotionele intel-
40
Waardigheid bevorderen op de werkvloer
ligentie van de zorgverlener. Maar zijn deze bekwaamheden en competenties dan een voorondersteld gegeven voor de geschikte zorghouding of kunnen deze kwaliteiten gestimuleerd, voorgeleefd, bemoedigd of eventueel aangeleerd worden? En wat is er dan nodig in de vorming, de opleiding en bijscholing van de gezondheidswerkers. En welke prioritisering is er globaal nodig in het gezondheidsbeleid en in het beleid van elk ziekenhuis of zorginstelling apart? Hierover is door professor Chris Gastmans ook al verkennend werk geleverd, onder meer in het boek Zorg aan zet dat hij schreef samen met ethicus Linus Vanlaere. In dit boek wordt een aanzet gegeven tot ethisch denken op de werkvloer. Het verzorgen van een lijdend lichaam kan uitgevoerd worden als een handeling met technische deskundigheid om zoveel mogelijk comfort te bereiken. Is hierover dan nog een ethisch debat nodig of zelfs mogelijk? In de ethiek als kader voor conflicterende principes lijken deze zorghandelingen geen thema te zijn, maar juist wel in de zorgethiek. Wat wil de waardigheid van de zorgontvanger? Hoe komen we daarachter? Is onze interpretatie juist? In dit verband is het interessant om te verwijzen naar een bijzonder experiment: het zorg-ethisch lab sTimul vzw te Moorsele in West-Vlaanderen. Hier wordt een kleine afdeling van een woonzorgcentrum gesimuleerd. Hulpverleners kunnen er zich onderdompelen in de leefwereld van de zorgafhankelijke ouderen voor wie ze normaal zorgen. Twee dagen en één nacht nemen ze het profiel aan van een kwetsbare oudere persoon. Ze worden verzorgd door laatstejaarsstudenten verpleegkunde of verzorging. Vooraf kunnen de simulantbewoners aangeven hoever ze willen gaan bij het inleven: incontinentiemateriaal dragen, zich laten fixeren in een rolstoel, gevoed worden, zich laten wassen. Kortom je geeft jezelf helemaal uit handen. Het is kwetsbaarheid ten top. Zo’n inleefsessie is meer dan alleen maar nadenken over waardigheid. Het is in lijf en leden ervaren wat ”onwaardigheid” en ”afhankelijkheid” kunnen betekenen. Het spreekt voor zich dat zulke sessie en de bespreking ervan achteraf erg vormend en verrijkend zijn voor alle participanten. De beleving van eigen kwetsbaarheid kan de aandacht blijvend aanscherpen bij de professionele zorgverlening in de toekomst. In de medischtechnische vakken en in de theoretische ethiek moet ook de ervaren kwetsbaarheid ingebracht worden. Zo kan de opleiding de verantwoordelijkheid voor de waardigheid van patiënten oproepen en doorgeven. Voor de kwaliteit van de zorg is bovendien de open atmosfeer op de werkvloer erg belangrijk. Is er ruimte en tijd voor communicatie, voor dialoog, overleg en reflectie? Kunnen de zorgverleners tot een echte dialoog komen met hun patiënten? Kunnen familieleden niet alleen maar geïnformeerd maar ook beluisterd worden? Zijn er teamgesprekken over de uitgangspunten en onderliggende waarden van de zorgverlening? Is er een bewust ethisch beleid in de instelling, niet alleen over de grote principes, maar ook over de praktische zorg dag aan dag? De waardigheidbevorderende zorg vertrekt vanuit de visie op de patiënt als persoon. Maar ook de zorgverlener moet zich volledig als persoon kunnen ontplooien. Ook hij of zij is een relationeel wezen en een zinzoe-
Waardigheid bevorderen op de werkvloer 41
ker. Het is bijvoorbeeld belangrijk om zich te kunnen uitspreken en te overleggen over welke zorghandelingen er eerder onaangenaam zijn om uit te voeren en botsen met de persoonlijke visie op menselijke waardigheid. In overleg kan dan gezocht worden naar een zorgantwoord dat ook door de hulpverleners als zinvol ervaren wordt. Een ethisch beleid dat waardigheidsbevorderende zorg vooropstelt, moet dus blijvend de tijd en de ruimte opeisen voor dialoog, overleg en communicatie. Zorgverleners die ervaren dat door hun inzet kwetsbaarheid ook menswaardig beleefd kan worden, ervaren zelf de zinvolheid van hun werk. Hun bezieling dooft niet uit. [Mia De Schamphelaere is ere-senator van CD&V]
42
Waardigheid bevorderen op de werkvloer