Koen Geens
Naar een nieuw evenwicht en vertrouwen in justitie Christendemocraten zijn goed in het vinden van nieuwe evenwichten, zoals dat tussen economische groei en sociale vooruitgang. Dat zal meer dan waar ook nodig zijn binnen justitie. Justitie is vóór alles sociaal, want elke burger heeft recht op recht, snel en goed. Maar recht moet ook gesproken worden binnen economisch en budgettair verantwoorde voorwaarden. Enkele voorbeelden zullen dat aantonen.
Zo moet bij de verdere hervorming van justitie vooreerst een nieuw evenwicht tot stand komen tussen continuïteit en verandering. Het heeft geen zin om de hervorming van het gerechtelijk landschap die pas enkele maanden geleden is goedgekeurd en op gang gebracht, vandaag een heel andere richting uit te duwen. Zij heeft voldoende draagvlak, maar om ze te implementeren op het stuk van de beheersautonomie door de magistraten zelf, zullen tijd en goede wil nodig zijn. Toch is dat de uiteindelijke finaliteit van de hervorming: een betere justitie bereiken door de Colleges van parket en zetel verantwoordelijk te maken, middels ingenieuze beheersovereenkomsten die ze sluiten met de minister van Justitie, voor het beheer van een groot gedeelte van het eigen personeels-, kosten en investeringsbudget. Maar er is ook nog veel ruimte voor bijsturing: de beheersovereenkomsten moeten nog gesloten worden en bestaan zelfs niet in ontwerp. Er is dus tijd voor, achtereenvolgens, voorbereiding, overleg en afronding. Er moet daarbij een nieuw evenwicht gevonden worden tussen de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en de verantwoordelijkheid van de rechterlijke macht voor de haar toegewezen beheersautonomie. Autonomie vergt als pendant immers steeds doelgerichte, en bij correct gebruik van die autonomie, zelfs slechts marginale controle. Bij de concrete invulling van de beheersautonomie moeten management en vakexpertise hand in hand gaan. Elke professie heeft problemen om zich te laten ‘managen’ door personen die het beroep niet van binnenuit kennen: dat geldt voor artsen, advocaten, wellicht ook voor magistraten. Maar zichzelf ‘managen’, betekent zijn beroep voor een stuk opgeven. En dat vinden de meeste professionals niet leuk. Het wordt dus uiterst belangrijk voor de magistratuur om de juiste cultuur te vinden.
Naar een nieuw evenwicht en vertrouwen in justitie 7
Men verwart de onafhankelijkheid van de zetel wel eens met de autonomie in het beheer waarvan hij zal genieten. Het is niet omdat de zetel totaal onafhankelijk is in het nemen van rechterlijke beslissingen, dat hij geen rekenschap zou moeten geven van de hem toegewezen middelen. Deze worden hem immers door de wetgevende en de uitvoerende macht gegeven om de derde macht efficiënter en beter recht te laten spreken. Daarmee wordt niet zozeer de concrete inhoud, maar wel de snelheid en de toegankelijkheid van de rechtsbedeling geviseerd. De openbare dienst van justitie is iets waar de drie machten samen optimaal voor moeten zorgen, elk binnen de grenzen van haar rol. De kwaliteit van een samenleving meet men immers aan de kwaliteit van haar justitie. In die zin kan er nooit genoeg justitie zijn. Dit is niet kwantitatief, maar kwalitatief te begrijpen. Een volgend na te streven evenwicht is immers dat tussen wat ik enerzijds, het vrij absolute recht op recht zou noemen, de openbare dienst van justitie die, zoals gezegd, bijzonder belangrijk is, en, anderzijds de angst voor instrumentalisering en overconsumptie van het recht. Zeker, iedereen, ongeacht rang of stand en ongeacht zijn financiële middelen, moet voluit toegang tot justitie krijgen. Maar de finaliteit van het recht is recht te doen geschieden. Het is dus geen instrument om anderen de duvel aan te doen: het misbruik van procedures moet worden vermeden. Kwalitatief hoogstaande justitie is niet noodzakelijk hetzelfde als snelrecht. Een evenwicht tussen snelheid en kwaliteit is te vinden in efficiëntie. Justitie moet geschieden met gepaste voortvarendheid, d.i. voortvarend maar met respect voor de rechten van de verdediging. Het spreekt vanzelf dat dit evenwicht zeer delicaat is. Welke nietigheden inzake procedure kunnen de strafvordering ongedaan maken? In welke mate kunnen pro forma hogere beroepen of cassatieberoepen worden ingedamd om voorrang te kunnen geven aan de gevallen waarin de tweede of ‘derde’ aanleg er echt toe doen? Een even delicaat evenwicht is dat tussen de betaalbaarheid van justitie en haar kwaliteit. Zoals gezegd, justitie is een openbare dienst. Zij kost de staat weliswaar veel minder dan de volksgezondheid, terwijl een goede rechtsbedeling voor een samenleving nochtans even belangrijk is. In een budgettaire moeilijke omgeving staat een minister van Justitie dan voor de uitdaging om nog betere justitie te verschaffen met minder middelen. Bijna niets is onmogelijk waar goede wil is. Er kunnen heel wat efficiëntiewinsten worden geboekt binnen de FOD Justitie, de rechterlijke orde en het gevangeniswezen, indien de wetgeving de actoren van justitie toelaat of zelfs dwingt zich op het belangrijke te focussen. We zijn teveel een kwantiteitsjustitie geworden, waarin het erop aankomt zoveel mogelijk vonnissen en arresten te vellen, en zoveel mogelijk gevangenen te herbergen. Nu creëert elk aanbod zijn vraag, ook in justitie. Het zal niet mogelijk zijn de kering te brengen zonder een aantal eenvoudige maar ingrijpende maatregelen die de werklast van de rechterlijke orde en het penitentiair systeem aanzienlijk verminderen.
8
Naar een nieuw evenwicht en vertrouwen in justitie
De betaalbaarheid van justitie voor de rechtszoekende is ook een belangrijk item. Onze Belgische justitie voorziet maar voor 3% in haar eigen onderhoud. Zij is dus verre van ‘self supporting’. De lage financiële drempel is erg democratisch, maar toch voor verbetering vatbaar, bv. door een oordeelkundiger heffing van de griffierechten. Een CEO die naar de arbeidsrechtbank stapt om zijn zware opzeggingsvergoeding te kunnen afdwingen, betaalt geen griffierechten. In zake tweedelijnsrechtsbijstand moet de staat zo genereus mogelijk zijn, maar om instrumentalisering en misbruik te vermijden, zijn een gesloten enveloppe en een klein remgeld, geïnd aan de bron door de advocaat, onvermijdelijk. Voor diegenen die te veel inkomen hebben om van de rechtsbijstand te genieten, maar toch niet vermogend zijn, moet worden gestreefd naar meer manieren om zich te verzekeren tegen het risico van rechtsbijstand. Vooralsnog is dit slechts de regel bij de verplichte verzekering motorrijtuigen. Een volgend evenwicht dat men moet vinden, is dat tussen een correcte strafuitvoering met reclassering en de noodzaak tot voorlopige hechtenis enerzijds, en de aanwezigheid van voldoende gevangeniscapaciteit anderzijds. Het is duidelijk dat wij er door (i) een grotere snelheid in het onderzoek (ii) een stiptere uitvoering van de straffen en (iii) een betere reclassering in zouden moeten slagen om recidive en overbevolking van de gevangenissen te voorkomen. Niettemin is het evident dat wij ons gevangeniswezen verder moeten moderniseren, zowel qua infrastructuur als qua uitvoering van de basiswetgeving inzake penitentiair beleid, met een bijzonder accent voor de mensenrechten internering. Het kan niet dat een rijk en beschaafd land als het onze de veroordelingen van Straatsburg aaneen rijgt. Tot slot moet een nieuw evenwicht worden gezocht tussen de acute noden van het moment, enerzijds, en de basiswetgeving, anderzijds. Een vermenging van (i) groot respect voor de napoleontische wetgeving, (ii) een gebrek aan ‘drive’, (iii) vele Europese voorwendsels, en (iv) deels veroorzaakt door die inertie, een aantal grote maar punctuele problemen met steekvlamwetgeving tot gevolg, heeft ons wetten en code-apparaat hopeloos verouderd. In die zin is het hoopgevend dat – niet voor de eerste, maar hopelijk wel voor de laatste keer – in het regeerakkoord wordt gesproken van een nieuw Wetboek van Strafvordering, een nieuw Strafwetboek of een nieuw erfrecht. Het is namelijk hoog tijd dat die oude wetgeving wordt herzien. Dat is trouwens niet alleen het geval voor de strafwetboeken, het geldt voor heel veel basiswetgeving die verstarrend werkt en die steekvlamwetgeving en occasionele wetgeving in het leven roept. Christendemocraten zijn niet alleen goed in nieuwe evenwichten, maar ook in het terugbrengen van vertrouwen, zelfs als dat met containers is weggevloeid, zoals dat het geval is bij justitie. Eerst met een aantal kleine kruiwagens die het budgettair vertrouwen terugbrengen. Dan met een aantal bestelwagens die de werklast reduceren en magistraten en penitentiaire beambten er opnieuw op doen vertrouwen dat er licht is
Naar een nieuw evenwicht en vertrouwen in justitie 9
aan het einde van de tunnel. En tenslotte met enkele zware vrachtwagens die de fundamentele basiswetgeving aanpassen aan de noden van de tijd. Er zal dan een nieuwe justitie zijn die het resultaat is van een nieuw evenwicht [Koen Geens is minister van Justitie namens CD&V en buitengewoon hoogleraar aan de faculteit Rechtsgeleerdheid van de KU Leuven.] info.kabinet@just.fgov.be | Twitter: @Koen_Geens1
10
Naar een nieuw evenwicht en vertrouwen in justitie