Respons: Hugo Vandenberghe
Recht en politiek In een democratie verhouden recht en politiek zich tegenover elkaar als een Siamese tweeling. Er bestaat geen democratie zonder rechtsstaat, en een rechtsstaat kan niet bestaan zonder een democratie. Dit basisbeginsel wordt teruggevonden in de verschillende fundamentele rechtenverklaringen en in het Handvest voor Fundamentele Rechten van de Europese Unie. Daarbij komt het beginsel van de ‘scheiding der machten’ om de hoek kijken. Voor Montesquieu moet de scheiding der machten de gemoedsrust van de burgers verzekeren. Naar Augustinus: “de overheid kan niet als een roversbende mijn huis binnendringen”. De scheiding der machten betekent niet dat deze machten zich in vijandige loopgrachten bevinden. Want ook deze houding verzorgt de gemoedsrust van de burgers niet. Het is wel een systeem dat evenwicht nastreeft tussen de wetgevende, uitvoerende en de rechterlijke macht en waarin elke macht binnen de eigen taakstelling met de andere machten samenwerkt ter behartiging van het algemeen belang. En de voorwaarden waaronder dit moet verlopen, leest men in de Grondwet. De vaststelling van Montesquieu dat de twee politieke machten, de wetgevende en de uitvoerende, een eigen dynamiek ontwikkelen die vaak mateloos is, dat de politiek steeds korter op de bal wil spelen, wordt vandaag ten overvloede bewezen. Dit was veel minder het geval in de 19de eeuw waar de overheid zich een heel beperkte taak toewees en met de ‘nachtwakersstaat’ werd geïdentificeerd. De Staat zorgt voor de publieke orde en rust, maar voor het overige komt de overheid niet actief tussen in het maatschappelijk leven. Zoals de bijdrage van prof. Hubeau aantoont, ligt dit vandaag volstrekt anders. Van de nachtwakersstaak zijn we overgestapt naar de ‘dagwakersstaat’. Alle dagelijkse bekommernissen passeren de politieke revue. Geen enkel domein van het maatschappelijk leven ontsnapt aan een of andere regeling. De instrumentalisering van het recht, in wezen de bureaucratisering, als dienstmaagd van concrete doelstellingen en de beslissende overmacht van de uitvoerende macht op de wetgevende macht, wordt in de juridische wereld, ook op internationaal vlak, algemeen betreurd.
42
Recht en politiek
De moderne wetgever wordt aangetast door een onstilbare vetzucht. Het aantal regels, onder welke vorm ook, neemt exponentieel toe. Er treden ook steeds meer ‘wetgevers’ op nationaal en Europees vlak aan waardoor de wetgeving zondvloedachtige proporties heeft aangenomen. De wetgevende druk heeft vele oorzaken die rechtstreeks te maken hebben met de ontwikkeling, de complexiteit en de internationalisering van onze samenleving en de toenemende onrust die er heerst. Men verwijst ook naar de juridisering ervan doordat bij de individuele burgers een grotere gevoeligheid leeft voor de juridische dimensie die potentieel in iedere menselijke verhouding aanwezig is (‘mijn rechten’). In wezen wijst dit op een grotere politisering van de samenleving. Een probleem, onder welke vorm ook, kan een maatschappelijk debat uitlokken waarbij telkens weer dezelfde drukweg wordt gevolgd. Namelijk dat een bepaalde oplossing in de wet dient vertaald te worden. De volksvertegenwoordiging en Justitie worden ook steeds meer gedreven door ‘politics of the latest scandal’, de politiek van het laatste schandaal. Deze wetgevende initiatieven kunnen moeilijk de verwoording zijn van een wel overwogen beleid – in een breed kader – maar zijn veeleer noodverbanden. Heeft het recht daarbij minder aandacht voor ‘rechtvaardigheid’ zoals in de bijdrage wordt gesuggereerd? De spanning tussen het recht en de rechtvaardigheid doet zich op verschillende vlakken voor. Men kan oordelen dat het verschil van mening over de invulling van rechtvaardige structuren er toe leidt dat vooral eerlijke en correcte procedures moeten worden nageleefd om geschillen op te lossen. Maar zelfs in die afstandelijke benadering zit de rechtvaardigheid verweven, namelijk dat minstens eerlijke procedurele eisen moeten nageleefd worden. De vaststelling is op zijn plaats dat, door de afnemende kracht van levensbeschouwelijke opvattingen in de politieke discussie en het maatschappelijk debat, de aandrang om grote wetgevende projecten uit te werken die een rechtvaardigingsopvatting verwoorden, verzwakt. Het pragmatisme en de efficiëntie van een onmiddellijke oplossing staan – door de crisis – dikwijls op de eerste plaats. Daarentegen kan dan weer gesteld worden dat de uitbreidende benaming van mensenrechten – naast de principiële juridische fundamentele basisrechten, krijgen ook de sociale grondrechten een plaats – wel degelijk een grote rechtvaardigheidsdynamiek in het rechtssysteem zelf heeft ingebouwd. Maar het is onmiskenbaar dat deze rechtvaardigingsdynamiek gebroken wordt door steeds weer partiële initiatieven die een gebrek aan samenhang voor de oplossingen tot gevolg kunnen hebben.
Recht en politiek 43
De burgers verwachten van de rechtsstaat ook een rechtvaardigingsdividend. De wetgeving moet een minimale billijkheid vertonen en de gerechtelijke uitspraken dienen aan een rechtvaardigheidsgevoel te beantwoorden. En hier speelt de juridische macht een belangrijke rol. Vooral in tijden van crisis kan de politiek, vanuit de eigenheid van het politiek bedrijf, het recht niet zelden ervaren als een sta-in-de-weg. Maar in een rechtsstaat is het kenmerkend voor de juridische macht dat deze het systeem kan temperen, om het in evenwicht te houden. Dat is de kern van de rechtsstaat. De klassieke juridische grondrechten zoals het recht op een eerlijk proces, het gelijkheidsbeginsel, het recht op vrije meningsuiting, godsdienstvrijheid, de bescherming van het privéleven… kunnen door hun abstracte algemene formulering door het recht geconcretiseerd worden van geval tot geval. Dit is trouwens de reden waarom rechters, die bij de toepassing van de wet schatplichtig zijn aan een verschillende context, tot een verschillend oordeel kunnen komen. Wanneer men aan de burger zou vragen wat een rechtvaardig processysteem is, zal hij antwoorden: “dit systeem waarin de schuldige wordt veroordeeld en de onschuldige wordt vrijgesproken”. Dit is een vorm van materiële rechtvaardigheid die moeilijk tegen te spreken is. Maar er is een andere rechtvaardigheid. Namelijk dat de beoordeling moet gebeuren in een eerlijk proces. De waarheidsvinding moet beantwoorden aan bepaalde normen. En dit oordeel kan op gespannen voet staan met de mediadruk of de publieke belangstelling. Zo heeft wetenschappelijk onderzoek in Duitsland aangetoond dat in strafzaken die de publieke opinie beroeren, 25% van de rechters zich bij de straftoemeting daardoor laten beïnvloeden. De omvang van de straf is niet vreemd aan de dominerende tijdsgeest die bepaalde inbreuken strenger dan wel toleranter beoordeelt, alhoewel de toegepaste regel ongewijzigd is. De politiek moet in de eerste plaats, vanuit de Grondwet, de grote rechtsevenwichten voor ogen houden bij het wetgevend en regelend beleid. Een gebrek aan minimale rechtvaardigheidsconsensus bij de werking van de juridische instellingen ondergraaft het geloof en de legitimiteit van het rechtssysteem. Geen beter voorbeeld kan gevonden worden dan in de onderzoeken over de beoordeling van het rechtssysteem door de vroegere burgers van Oost-Duitsland, na de eenmaking. Onmiddellijk na de eenmaking hadden de Oost-Duitsers blijvend veel minder vertrouwen in de werking van het gerecht dan de West-Duitsers. Actueel is de vertrouwenscurve zowel in West- als Oost-Duitsland gelijklopend en dit op een zeer hoog niveau. Dit bewijst dat een rechterlijke macht die gewoon mee functioneert ten voordele en afhankelijk van een bepaalde politieke macht, geen legitimiteit uitstraalt.
44
Recht en politiek
Daarbij past nog een andere kanttekening. Het recht kan niet overbevraagd worden. Allerlei problemen kunnen door het recht in het rechtssysteem zelf opgelost worden door aangepaste regels en een kwaliteitsvol beleid. Dat waakzaamheid daarbij altijd voorop moet staan, bewijst het NSA-schandaal. Dit bespiedingssysteem toont aan dat de burger niet alleen iedere controle over zijn persoonlijke levenssfeer kan verliezen, maar nog veel meer zijn status als burger. Hij leeft in een gecontroleerde en op wezenlijke delen gestuurde samenleving die een spel speelt. Maar de spelregels zelf kent de burger niet meer. Een ‘schaduwstaat’ vervangt de rechtsstaat. Het belang van de formele vrijheden kan derhalve nooit onderschat worden. De realisering van de sociale grondrechten, zoals het recht op gezondheid, het recht op huisvesting of het recht op bepaalde sociale voorzieningen, kan echter in haar uiteindelijk resultaat niet door het recht zelf geëffectueerd worden. Hier moet de politieke overheid financieel en organisatorisch bijspringen. In wezen zijn vele van de sociale grondrechten ‘programmarechten’ die een effectuering over geruime tijd impliceren. Alle landen van de Europese Unie hebben hetzelfde Handvest van Grondrechten, maar het is duidelijk dat de grondrechten in België op een veel betere wijze worden beschermd dan in Bulgarije. Nochtans zijn dezelfde inhoudelijke teksten van toepassing. De rechtsstaat moet de ordening van de grondwaarden van een democratische samenleving verzekeren. Hij streeft op de eerste plaats naar een vredevolle samenleving. En van de rechtsstaat wordt, naast kwaliteitsvolle rechtsregels, efficiëntie en betrouwbaarheid, ook een rechtvaardigheidsdividend verwacht. Menselijkheid bij behandeling van het menselijk tekort moet aanwezig blijven. De inleiding op de Universele Rechtenverklaring van de Verenigde Naties (1948) preciseert dat het essentieel is, zodat men niet in laatste instantie tot rebellie tegen de overheid zou verplicht worden, dat mensenrechten worden beschermd door de ‘rule of law’ (en niet de ‘rule of men’). Deze bescherming, wil ze geloofwaardig zijn, kan nooit formeel blijven. Maar het recht heeft zijn grenzen om de brede waaier van rechten of behoeften die worden gejuridiseerd, op te vangen. Uiteindelijk is het de eerbare, maar moeilijke, opdracht van de politiek om een evenwicht te vinden dat ook de maatschappelijke gemoedsrust verzekert [Hugo Vandenberghe is professor emeritus aan de rechtsfaculteit van de KU Leuven, advocaat, staf houder van de Nederlandse Orde van Advocaten aan de balie te Brussel en eresenator voor CD&V.] mr.hvandenberghe@skynet.be
Recht en politiek 45