Istrazivanje_ Pluzine i Foca_finale _1_

Open Regional Fund Foreign Trade Promotion Cross-border Economic Development Montenegro/Bosnia and Herzegovina CEED Consulting doo, Podgorica Kralja Nikole 27a/4th floor, Business centre “Celebic”, Podgorica Tel/fax: +382 (0)20 620 611, 633 855 Web site: www.ceed-consulting.com E-mail: info@ceed-consulting.com

ISTRAŽIVANJE O CEED MALIM I SREDNJIM Consulting doo, Podgorica PREDUZEĆIMA I PREDUZETNICIMA IZ

Kralja Nikole 27a/4th floor, Business centre “Celebic”, Podgorica Tel/fax: +382 (0)20 620 611, 633 855 Web site: www.ceed-consulting.com E-mail: info@ceed-consulting.com Kralja Nikole 27a/4th floor, Business centre “Celebic”, Podgorica Tel/fax: +382 (0)20 620 611, 633 855 Web site: www.ceed-consulting.com E-mail: info@ceed-consulting.com

PREKOGRANIČNOG PODRUČJA PLUŽINE I FOČA

APRIL 2010.

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče

SADRŽAJ:

1.

METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA ........................................................................................................ 3

2.

DESK ISTRAŽIVANJE.............................................................................................................................. 4

2.1 Opština Plužine ........................................................................................................................................ 4 2.2 Opština Foča .............................................................................................................................................. 6

3.

ANALIZA REZULTATA ......................................................................................................................... 10

3.1 Osnovne informacije o predstavnicima preduzeća/preduzetnika ..................................... 10 3.2 Izvoz proizvoda i usluga.................................................................................................................... 12 3.3 Poslovno okruženje ............................................................................................................................ 16 3.4 Biznis barijere ....................................................................................................................................... 19 3.5 Izgradnja kapaciteta preduzeća .................................................................................................... 23 3.6 Prekogranična saradnja.................................................................................................................... 23

ANNEX 1: Intervjuisana preduzeća po opštinama ............................................................................ 26

GTZ

2

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče

1. METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA Krajem novembra 2009. godine, potpisivanjem sporazuma između opština Foča i Plužine, GTZ je započeo realizaciju projekta „Prekogranični ekonomski razvoj Crna Gora/Bosna i Hercegovina“ usmjeren ka ekonomskom razvoju ovih opština. Projekat ima za cilj formiranje prekogranične platforme na lokalnom nivou sa više učesnika, koja će koordinisati ekonomski razvoj u projektnom regionu, povezivati predstavnike javnog i privatnog sektora, kao i predstavnike civilnog društva sa nacionalnog i lokalnog nivoa.

Sa ciljem realizovanja projekta „Prekogranični ekonomski razvoj Crna Gora/Bosna i Hercegovina“ sprovedeno je Istraživanje o malim i srednjim preduzećima i preduzetnicima iz prekograničnog područja opština Plužine i Foča kako bi se identifikovale zajedničke potreba i ograničenja u poslovanju preduzeća ovog prekograničnog područja.

Sa realizacijom istraživanja o malim i srednjim preduzećima i preduzetnicima iz prekograničnog područja opština Plužine i Foča, otpočelo se u martu 2010. godine kada je definisan finalni izgled i sadržaj upitnika. Upitnik je koncipiran na način da obezbijedi osnovne informacije o preduzećima, izvozu proizvoda/usluga i poslovnom okruženju, kao i da indentifikuje ključne probleme prekograničnog područja i načine njihovog rješavanja.

Na osnovu podataka dobijenih od opštine Foča i Plužine, i uz odobrenje Klijenta, uzorkom je obuhvaćeno 54 preduzeća/preduzetnika. Struktura uzorka prikazana je u sledećoj tabeli: Tabela 1.

Foča Plužine

Struktura realizovanog uzorka u opštinama Plužine i Foča Broj intervjuisanih preduzeća 26 28 Ukupno: 54

Za prikupljanje podataka korišćena je metoda direktnog (face to face) intervjua sa predstavnicima mikro, malih i srednjih preduzeća. Sa ciljem izvršenja projektnog zadatka realizovani su intervjui u periodu od 16 - 18. marta u Foči i od 19 - 23. marta u opštini Plužine.

Unos podataka sa potrebnim logičkim kontrolama i obrada podataka urađena je u SPSS programu. SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) je softverski sistem za upravljanje podacima i njihovu analizu. SPSS može biti upotrijebljen za statističke analize sa jednom ili više varijabli i posjeduje mogućnost za sortiranje i spajanje fajlova i obradu podataka.

Imajući u vidu način na koji je uzorak kreiran, kao i primijenjenu metodologiju, smatramo da se prezentirani nalazi mogu tretirati kao validni i reprezentativni pokazatelji stavova predstavnika SME sektora u opštini Foča i Plužine o temama obuhvaćenih upitnikom.

GTZ

3

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče

2. DESK ISTRAŽIVANJE 2.1 Opština Plužine 2

Opština Plužine se prostire na 854 km , sa brojem stanovnika od 4.272, na nadmorskoj visini 650 m. Grad Plužine (administrativni centar opštine) ima 1.494 stanovnika. Opština obuhvata prostor od Javorka do Šćepan polja (granični prelaz), od Pivske planine prema opštini Žabljak (Dobri Do) i Avtovca prema Goliji. Ovaj prostor karakterišu planinski masivi Durmitora, Maglića i Volujka, kao i ravničarski prostori Brezana.

Geografske koordinate: 43° 09’ 06’’ sjeverne geografske širine i 18° 50’ 13’’ istočne geografske dužine.

Klima: Na ovoj teritoriji je umjereno kontinentalna sa relativno toplim ljetima i veoma hladnim zimama. Veći dio opštine ima srednju godišnju temperaturu od 2 – 8 °C. Temperatura raste idući prema dolinama Pive, Tare i Komarnice i u srednjem dostiže vrijednost preko 8 °C u dolinama ovih rijeka.

Putna mreža i infrastruktura: Plužine su saobraćajno povezane magistralnim putem sa Nikšićem (55 km), putem Plužine - Stabna - Gacko, kao i lokalnim putem sa Žabljakom.

Teritorija opstine Plužine je na povezanost sa ostalim područjima oslonjena isključivo na drumski saobraćaj. Okosnicu mreže puteva predstavlja međunarodni magistralni put NikšićPlužine-Foča, na koji su pored direktnog priključka za grad, naslonjeni uglavnom svi postojeći servisi saobraćaja. Regionalnim putem Plužine-Trsa-Žabljak posredno je ostvarena veza i sa Jadranskom magistralom.

Prirodni potencijal: Područje opštine Plužine je veoma atraktivno za razvoj turizma. Posebnu hidrografsku i pejzažnu vrijednost područja predstavljaju kanjoni Tare, Pive, Komarnice i Sušice. Osimm toga, među prirodne vrijednosti spadaju i sledeća prirodna jezera: Trnovačko, Stabanjska jezera i Skrčka jezera.

Kanjon rijeke Tare svakako predstavlja najveću prirodnu i turističku atrakciju. Dužina kanjona iznosi 68 km, a njegova dubina se krece i do 1300 metara. Prema procjeni poznatog americkog geomorfologa Dejvisa, kanjon Tare, s obzirom na dužinu, dubinu i druge karakteristike, dolazi na drugo mjesto u svijetu posle poznatog kanjona rijeke Kolorado (SAD). Postoji više načina da se upozna kanjon i njegove znamenitosti ali se posebno mogu izdvojiti spust splavom ili čamcem, što predstavlja izuzetan dogadjaj za svakog sportistu ili turistickog posjetioca 2

Demografske karakteristike: Na području opštine Plužine, koja obuhvata 854 km , živi 4.272 stanovnika. Od toga oko 1500 stanovnika živi u urbanim, a ostatak u ruralnim naseljima.

Narednom tabelom je dat prikaz najznačajnijih demografskih podataka.

GTZ

4

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče Tabela 2.

Demografske karakteristike stanovništva u opštini Plužine

Broj stanovnika Broj domaćinstava Broj članova domaćinstva (prosječan) Broj stanovnika koji žive u inostranstvu Stopa prirodnog priraštaja Stopa nataliteta Stopa mortaliteta Stepen rasta populacije (popis 1990/2003) Izvor: Popis iz 2003. godine

4.272 1.347 3,2 1350 -6,01 6,01 12,03 -18,18

Etnička struktura: Crnogorci i Srbi su najzastupljenije etničke grupe u opštini. Crnogorci čine 32.61% stanovništva, i to sa 29.79% u urbanim, odnosno 34.13% u ruralnim naseljima, dok Srbi čine 60.51% stanovništva, i to sa 63.92% u urbanim i 58.68% u ruralnim naseljima.

Stanovništvo po polu i starosti: Odnos muške i ženske populacije u opštini je približno isti.

Prema podacima sa popisa 2003. godine broj muške populacije je iznosio 2.137, a ženske 2.135.

Migracije: Poslednjih petnaestak godina, usljed pogoršanih socio-ekonomskih uslova življenja, zabilježena su pomjeranja stanovništva iz ruralnih u urbana naselja. To je bio slučaj i sa naseljima u opštini Plužine. U potrazi za poslom, u pojedinim naseljima ovog regiona poslednjih godina je ostalo samo starije stanovništvo.

U suštini, procenat stanovništva koje se naselilo u pojedinim naseljima ove opštine nije veliki. U urbanim naseljima ovaj procenat je 25,7, a u ruralnim 20,9%. Razlog za nizak procenat doseljenih stanovnika treba tražiti u ukupnoj ekonomskoj situaciji. To je posebno slučaj kada su u pitanju ruralna naselja. Interesovanje za život u seoskim naseljima svake godine je sve manje.

Tabela 3.

Pregled broja doseljenih u urbanim i ruralnim oblastima Plužina Naselje Ukupan broj stanovnika Broj doseljenih 1991.-2003.g % Urbano 1494 228 25.7 Ruralno 2778 199 20.9 Izvor: MONSTAT – iz publikacije Migraciona obilježja, 2003. godine Privreda: Prema podacima Centralnog registra Privrednog suda Crne Gore na teritoriji opštine Plužine registovana su 54 privredna društva, od kojih 27 preduzeća i isto toliko preduzetnika.

Prema podacima Opštine sredininom 2009. godine aktivno je bilo 16 preduzeća, od čega 11 malih i 5 srednjih. Najviše ih je u djelatnosti trgovine, dok je turizam na drugom mjestu.

Tabela 4.

Pregled broja preduzeća prema pravnom obliku* Pravni oblik

Akcionarska društva (A.D.)

2

Društva sa ogr. odgovornošću (D.O.O.)

25

Komanditna društva (K.D.)

GTZ

Plužine

/ 5

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče Ortačka društva (O.D.)

/

Preduzetnik

27

Zadruga

/

UKUPNO:

54

Izvor: Centralni registar Privrednog suda, 09.02.2010. godine Tradicionalna zanimanja stanovništva ovog kraja su stočarstvo i zemljoradnja, a razvijena je i drvna industrija. Uzgojem i zaštitom šuma u ovoj opštini bavi se AD '' Šumarsko preduzeće '' Plužine. Takođe na ovoj teritoriji posluju i preduzeća za primarnu preradu drveta Pilana Brezna.

Turizam: Pored trgovine, turizam predstavlja jednu od straških grana u pogledu daljeg razvoja Plužina. Područje opštine je veoma atraktivno za razvoj turizma. Prema podacima Turističke organizacije Plužina stranci su u toku 2009. godine bili najbrojniji kada su noćenja u pitanju, kojih je ostvareno oko četiri hiljade, odnosno za 1.750 više nego u godini koja je prethodila.

Jedan od važnijih ciljeva je i priprema strategije za razvoj turizma u Pivi do 2020. godine.

Organizovaće se više akcija na čišćenju i uređenju dijela grada i obala Pivskog jezera, a biće pokrenuta i inicijativa za registrovanje seoskih domaćinstava koja imaju mogućnost za pružanje usluga u oblasti turizma.

U narednoj tabeli prikazano je kretanje broja gostiju i noćenja u perodu 2004.-2008.godine.

Tabela 5.

Godina 2004.

2005.

2006.

2007.

2008.

Domaći gosti

Turizam od 2004.-2008.g. u opštini Plužine*: Strani gosti

Noćenjadomaći gosti

Noćenjastrani gosti

391 240 714 396 221 735 262 504 396 248 864 1314 232 907 387 Izvor: Statistički godišnjak za 2009. godinu, MONSTAT

341 361 679 1173 1140

2.2 Opština Foča 2

Opština Foča predstavlja veliku prostornu cijelinu površine oko 1115 km , organizovanu oko gornjeg sliva rijeke Drine. Nalazi se u jugoistočnom dijelu Republike Srpske, tako da istočna i južna granica opštine predstavljaju ujedno i granicu sa Crnom Gorom, na sjeveroistoku se graniči sa opštinom Čajniče, na sjeveru sa Federacijom BiH (opštine Foča/Ustikolina i Goražde), na zapadu sa opštinom Kalinovik i na jugozapadu sa opštinom Gacko. Ovaj prostor obuhvata dijelove planina Zelengore, Maglića i Ljubišnje, doline rijeka Drine, Ćehotine, Bistrice i Sutjeske i skoro cijeli prostor Nacionalnog parka "Sutjeska".

Geografske koordinate: 44° 30’ sjeverne geografske širine i 18°47’ istočne geografske dužine.

GTZ

6

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče Klima: Planinska klima, župskog karaktera, koja pripada umjereno - kontinentalnoj.

Putna mreža i infrastruktura: Položaj Foče je takav da je to prirodno naselje preko koga se povezuju sjeverni dijelovi Zemlje sa jugom i istočni sa zapadom. Takva karakteristika pravca kretanja imala je odraz na razvoj magistralnih puteva. Foča je, sa širim područjem, vezana magistralnim putevima: M20 (Gacko - Foča - Ustiprača), M18 (Sarajevo - Foča - Nikšić) i R457 (Foča - Pljevlja). Zbog značaja navedenih putnih pravaca, Foča ima povoljan geo-saobraćajni položaj.

Prirodni potencijal: Foča raspolaže sa značajnim prirodnim potencijalom, a samim tim i velikim mogućnostima u oblasti turizma. Tu je, prije svega, Nacionalni park ”Sutjeska” sa 2

prašumom Perućica, hotelima, sportskim terenima, bazen površine oko 16.000 m , te planinama Zelengorom i Maglićem, bogatim divljači, kao i atraktivnim jezerima bogatim ribom, pogodnim za lov i ribolov. Splavarenje niz Taru i Drinu je čuvena atrakcija i značajan turistčki sadržaj.

Takođe, rijeke Drina i Ćehotina su bogate ribom, posebno plemenitom mladicom. U ponudi su ugostiteljski objekti, kao što su hotel ”Zelengora”, fočanski Brioni, moteli i manji objekti koji turistima pružaju usluge.

Demografske karakteristike: Na prostoru opštine Foča živi 27.000 stanovnika, na površini od 2

1115 km . Prema podacima Popisa iz 1991.g., opština Foča je, imala 40.513 stanovnika. Odnos stanovništva između urbanih i ruralnih neselja bio je 35:65, a prema opštinskim podacima iz 2007.godine taj odnos se znatno promijenio - 72% je naseljeno u urbanim, a 28% u ruralnim naseljima. Ta promjena je posledica rata, kada je došlo do napuštanja seoskog područja i većeg priliva stanovništva u grad. Povratak u ruralna područja otežan je zbog oštećenih saobraćajnica i električnih instalacija. Narednom tabelom je dat prikaz najznačajnijih demografskih podataka.

Tabela 6.

Demografske karakteristike stanovništva u opštini Foča Stanovništvo Broj stanovnika 27.000 Broj domaćinstava 8.709 Broj članova domaćinstva (prosjecan) 3,1 Broj stanovnika koji žive u inostranstvu Stopa prirodnog priraštaja – 2,39‰ Stopa nataliteta Stopa mortaliteta Stepen rasta populacije (popis 1981/1991) Izvor: Podaci opštinske administrativne službe za 2007. godinu Etnička struktura: Prema Popisu iz 1991. godine Muslimani i Srbi su bili najzastupljenije etničke grupe. Muslimani su činili 51.6% (20.790 stanovnika), dok je Srba bilo 45.3% (18.315 stanovnika). Međutim, usled ratnih dešavanja etnička struktura stanovništva opštine Foča se drastično promijenila. Prema opštinskim podacima, trenutno Bošnjaci (Muslimani) čine 13.5%, a Srbi 86.2% ukupne populacije.

GTZ

7

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče Stanovništvo po polu i starosti: Odnos muške i ženske populacije u opštini je približno isti.

Prema dostupnim podacima o polnoj strukturi stanovništva, udio ženskog stanovništva u ukupnom stanovništvu opštine u 2007. godini iznosi 52%. Trenutnu strukturu stanovništva karakteriše značajan procenat radno sposobnih stanovnika (66%).

Migracije: Usled ratnih dešavanja tokom devedesetih godina došlo je do raseljavanja i do promjene etničke strukture stanovništva. U toku je proces povratka raseljenih. U opštini je od kraja rata do danas registrovano 3.650 povratnika Bošnjaka (Muslimana), ali stvarni broj povratnika je manji, s obzirom da povratnici često prodaju ili mijenjaju svoju imovinu. To je posebno izražen slučaj u gradskom području, nakon čega se sele iz Foče.

Na području opštine je u 2007. godine registrovano oko 2.500 raseljenih lica čije je prebivalište od 1991. godine bilo u Sarajevu, Goraždu i ostalim opštinama Gornjodrinske regije, kao i selima opštine Foča.

Tabela 7.

Broj stanovnika u opštini

Pregled broja stanovnika u opstini Foča 1991.

1996.

2001.

2005.

40.513

23.000

25.039

25.641

2007.

27.000

Izvor: Na osnovu podataka opštinske administracije Privreda: Na području opštine Foča najveći broj prijeratnih preduzeća je prestao sa radom.

Osnovni razlozi za ovakvu situaciju su neefikasan proces privatizacije i loša upravljačka struktura u preduzećuma. Preduzeća koja su bila najznačajniji faktor prijeratnog razvoja opštine Foča su Rudnik mrkog uglja „Miljevina“ i AD „Maglić“. Ona su danas u stečajnom postupku.

Stočarstvo i voćarstvo su grane polioprivrede koje imaju solidnu osnovu za razvoj na području opštine. Foča zbog netaknute prirode ima odlične preduslove za organizovano sakupljanje, preradu i doradu ljekovitog bilja i šumskih plodova.

Prema opštinskim podacima, na području opštine Foča u 2009. godini bilo je 78 pravnih i 415 registrovanih samostalnih djelatnosti. Najveći broj registrovanih pravnih lica (58) je registrovano kao društvo sa ograničenom odgovornošću, dok je a 20 preduzeća kao akcionarsko društvo. Od ukupnog broja registrovanih samostalnih djelatnosti, najveći broj je trgovačkih, zanatskih i ugostiteljskih radnji.

Ključni problemi su nedovoljno iskorišćeni prirodni resursi za razvoj energetike, prerađivačke industrije, poljoprivrede i turizma.

GTZ

8

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče Tabela 8.

Pravna lica po djelatnosti u opštini Foča

Tabela 9.

Samostalne radnje po djelatnosti u opštini Foča

Poljoprivreda

5

Trgovinske radnje

144

Šumarstvo Rudarstvo Prehrambrena industrija Drvna industrija Komunalne djelatnosti Građevinarstvo Ugostiteljstvo Saobraćaj Trgovina Ostalo UKUPNO:

7 2 1 9 2 7 2 11 21 11 78

Ugostiteljske radnje Zanatske radnje Ostale UKUPNO:

79 115 77 415

Turizam: Najvažniji turistički resurs Foče predstavlja Nacionalni park „Sutjeska“ sa prašumom Perućicom, te planinama Zelengorom i Maglićem, Volujkom i Vučevom bogatim divljači, kao i atraktivnim jezerima bogatim ribom, pogodnim za lov i ribolov. NP „Sutjeska“ je najstariji i najveći nacionalni park u BiH. Opština Foča je poznata po atrakciji splavarenja i raftinga niz Taru i Drinu. Rijeka Tara predstavlja zaštićenu zonu sa dugom tradicijom ekstremnih vodenih sportova. Sam čin uzbudljivog splavarenja i raftinga upotpunjuje uživanje u bogatstvu prirode.

U blizini samog grada na putu za Sarajevo nalaze se pješčane piramide za koje se može reći da su čudo prirode.

Jedan od važnijih ciljeva je stvaranje eko-regije Foča, kao i razvoj seoskog i eko-turizma. Potrbno je podstaći seoska domaćinstva ka pružanju turističko-ugostiteljskih usluga, kroz koje bi prodavali sopstvene prehrambene proizvode, kao i da te proizvode plasiraju kroz usluge turističkih privrednika- vlasnika rafting klubova i vlasnika eko-planinarskih kuća.

Tabela 10.

Turizam od 2006. do 2009. godine u opštini Foča Godina Broj noćenja turista

2006 10.915 2007 12.298 2008 19.029 2009 14.143 Izvor: Podaci turističke organizacije opštine Foča

GTZ

9

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče

3. ANALIZA REZULTATA 3.1 Osnovne informacije o predstavnicima preduzeća/preduzetnika Sa ciljem detaljnijeg uvida u poslovne aktivnosti i djelovanje malih i srednjih preduzeća/preduzetnika u prekograničnom području opštine Foča i Plužine, istraživanjem je obuhvaćeno 54 preduzeća. Pregled anketiranih preduzeća dat je u Annex-u 1.

Anketirani predstavnici preduzeća su većinom muškarci, starosti između 40 i 50 godina, vlasnici preduzeća, sa najčešće završenom srednjom školom.

Kao što je prikazano u tabeli 11, istraživanjem je obuhvaćen podjednak broj preduzeća po opštinama koja obavljaju sezonsku i nesezonsku djelatnost.

Tabela 11.

Karakter djelatnosti intervjuisanih preduzeća Sezonski karakter Nesezonski karakter djelatnosti djelatnosti 13 13 14 14

Foča Plužine

Predstavnici 10 preduzeća iz opštine Foča, ocjenjuju da sezonska djelatnost u prosjeku traje 4 mjeseca, dok u opštini Plužine po 5 predstavnika navodi da sezona u prosjeku traje 3 ili 5 mjeseci, Grafik 1.

Grafik 1. Prosječno trajanje djelatnosti preduzeća 2 mjeseca

0

1 2

3 mjeseca

5

4 mjeseca

10

1 0

5 mjeseci

Foča

5

Plužine

0

6 mjeseci

3 0

2

4

6

8

10

Od ukupnog broja anketiranih, najveći broj preduzeća, iz obije opštine, ističe kao glavnu djelatnost pružanje turističkih usluga - usluge raftinga, kampova i etno sela. Osim ove djelatnosti, zastupljeno je šumarstvo i obrada drveta, poljoprivreda, te ugostiteljstvo i zanatske usluge, Grafik 2.

GTZ

10

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče Grafik 2. Glavna djelatnost preduzeća po opštinama Rafting i kamp Ugostiteljstvo

2

Poljoprivreda

3 7

3 3

Samostalna zanatska radnja 2

1

Drvna industrija

1

Turističke usluge 0

Ostale sportske aktivnosti

0

Proizvodnja zičanih proizvoda

0

Građevinarstvo

12

10

4

2

1 1 1 1

Trgovina

0 0

2 Foča

4 Plužine

6

8

10

12

Za intervjuisana preduzeća je karakteristično da se najčešće bave raftingom i kampovanjem, ali da svoju djelatnost registruju kao neki drugi vid aktivnosti. Ovo je karakterstično za obije opštine, jer ne postoji zakonski osnov za registovanje djelatnosti pod imenom rafting ili kampovanje. Na sledećem grafiku je prikazano na koji način je registrovana djelatnost preduzeća koja se bave raftingom i kampovanjem.

Grafik 3. Registracija raftera i kampera 4 DOO

6 1

Preduzentik

4 3

Samostalna radnja

0 1

Rafting kamp

0 1

Rafting klub

0

Samostalna zanatska radnja

0 0

2

1

2 Foča

3

4

5

6

Plužine

Preduzeća su pretežno osnovana u razdoblju od 2001. do 2010. godine (15 preduzeća iz opštine Foča i 12 iz opštine Plužine). Kada je u pitanju broj zaposlenih, najčešće imaju do 5 zaposlenih (16 preduzeća u opštini Foča i 22 preduzeća u opštini Plužine).

Uzimajući u vidu strukturu zaposlenih po polu, u preduzećima iz opštine Foča 73,3% čine muškarci, a u Plužinama je 70,8% muškaraca, Grafik 4. Sa druge strane, detaljniji uvid u

GTZ

11

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče strukturu zaposlenih prema stepenu obrazovanja pokazuje da su zaposleni najčešće za završenom srednjom školom. Što se tiče vlasničke strukture, skoro sva anketirana preduzeća su u privatnom vlasništvu sa domaćim kapitalom. Izuzetak su 3 preduzeća koja su u državnom vlasništvu u opštini Foča i 2 preduzeća u opštini Plužine. Za većinu anketiranih preduzeća u prekograničnom području Foče i Plužine, godišnji prihod ostvaren u 2009. godini iznosi do 50 000 eura, Grafik 5.

Grafik 4. Udio muškaraca u ukupnom broju zaposlenih

Grafik 5. Ostvareni prihod preduzeća u 2009. godini 17

1

Do 50.000€

Do 50 %

21

5 5

50%

4

Foča 11

Od 51 do 80%

Od 50.000 do 100.000€

0

Od 100.000 do 200.000€

0

Plužine

5

Više od 81%

10 5

0

Ne želi da odgovori

10

15

3 Foča 1 1

Više od 1.000.000€

8

0

5

0

Plužine

5 10

20

30

3.2 Izvoz proizvoda i usluga Na pitanje koji je osnovni proizvod/usluga koju nudite, većina ispitanika je navela usluge iz oblasti turističke djelatnosti, i to: rafting, kamp, etno selo, planinarenje, krstarenje jezerom i promovisanje turizma. Detaljni odgovori su prikazani u tabeli 1. Kao dodatne usluge iz oblasti turizma, najviše su zastupljeni: kamp, lovni turizam, planinarenje, džip safari, krstarenje jezerom i kanjoning.

Tabela 12.

Osnovni proizvodi/usluge preduzeća po opštinama

Plužine

Foča

Rafting

3

Rafting

12

Hrana i piće

1

Hrana i piće

3

Proizvodnja poljoprivrednih Proizvoda Proizvodnja namještaja i drvnog sentimenta Promocija turizma

7

3

1

Proizvodnja poljoprivrednih proizvoda Proizvodnja namještaja i drvnog sentimenta Promocija turizma

Kamp

4

Usluga štampanja

3

Etno selo

4

Trgovina informatičkom opremom

1

Planinarenje

1

Smještaj

1

Krstarenje jezerom

1

Frizerske usluge

2

Građevinarstvo

1

Materijal za zavarivanje

1

2

2 1

26

28

GTZ

12

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče Kada je u pitanju izvoz proizvoda i usluga upitali smo predstavnike preduzeća koje proizvode najčešće izvoze, koliko je učešće izvoza u ukupnom prometu, kao i gdje se proizvodi najčešće izvoze. Od ukupnog broja intervjuisanih preduzeća, 21 iz opštine Foča i 18 iz opštine Plužine izvoze svoje proizvode/usluge, Grafik 6.

Grafik 6. Da li izvozite proizvode/usluge?

21 Da

18 Foča Plužine

5 Ne

10

0

5

10

15

20

25

S obzirom da je kanjon Tare jedna od turističkih aktrakcija, prepoznatljiv kao najdublji kanjon u Evropi, rafting je usluga koja se najčešće izvozi u opštinama Foča i Plužine, Grafik 7 i 8. U navedenim opštinama rafting je sastavni dio ponude etno sela i kampova.

Grafik 7. Proizvod/usluga koja se izvozi – Foča

Grafik 8. Proizvod/usluga koja se izvoziPlužine

12

Rafting

3

Smještaj u etno selu

2

Hrana i piće

5

Rafting

1

Planinarenje

3

Kamp

Informatičke …

1

Štampanje

1

Planinarenje

1

Smještaj i hrana

1

Materijal za zavarivanje

1

Fotografija

1

Frizrske usluge

1

Prodaja slika

1

Turističke usluge

1

Lovni turizam

1

Ugostiteljstvo

1

0

2

Prodaja slika

5

10

15

0

1

2

3

4

5

Opština Foča proizvode i usluge najčešće izvozi u Srbiji, Sloveniji i u zemljama Evropske Unije, dok opština Plužine u Rusiji, Poljskoj i ex – yu zemljama. Navedeni izvoz se uglavnom odnosi na turističke usluge: u opštini Foča dolaze inostrani turisti iz Srbije i drugih zemalja ex-yu, a u opštini Plužine dolaze iz Rusije, Poljske i zemalja ex-yu.

Kada je u pitanju učešće izvoza u ukupnom prometu u 2009., u opštini Foča preduzeća ističu da je učešće do 10% (7 preduzeća) ili više od 90% (6 preduzeća); u opštini Plužine učešće izvoza je od 51 do 90% (6 preduzeća) ili više od 90% (5 preduzeća), Grafik 9.

GTZ

13

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče Grafik 9. Učešće izvoza u prometu 2009. godine 7 Do 10%

3 5

Od 11 do 50%

4

Foča

3

Od 51 do 90%

Plužine

6 6

više od 90%

5 0

2

4

6

8

Kao što je i prikazano na grafiku 10, preduzeća iz Foče koja se bave raftingom i kampovanjem ostvaruju učešće izvoza u ukupnom prometu više od 90% ili od 51 do 90%. Preduzeća iz Plužina (Grafik 11) čija je osnovna djelatnost rafting i kampovanje navode učešće izvoza od 51 do 90% ili više od 90%.

Grafik 10. Učešće izvoza u ukupnom prometu po sektorima- Foča 1

Drvna industrija

2

1 1

Poljoprivreda

1 1

Proizvodnja žičanih proizvoda

Turističke usluge

Turističke usluge

1

Ugostiteljstvo

1 0

Od 11 do 50%

1 1 1 1

Ugostiteljstvo

2 Ostale sportske aktivnosti

2

Od 51 do 90%

4

0

6

Više od 90%

Do 10%

4 4

1 1

Samostalna zanatska radnja

1

Trgovina

Rafting i kamp

3 6

1

Samostalna zanatska radnja

Do 10%

2

1

Rafting i kamp

Grafik 11. Učešće izvoza u ukupnom prometu po sektorima – Plužine

Od 11 do 50%

1

2

Od 51 do 90%

3

4

Više od 90%

Prema mišljenju 9 predstavnika preduzeća opštine Foča i 12 predstavnika opštine Plužine, izvoz njihovih proizvoda/usluga u 2010. godini će se povećati, Grafik 12. Isto tako, bitno je istaći da je određeni broj preduzeća iz obije opštine smatra da će izvoz ostati na istom nivou zbog ekonomske krize.

GTZ

14

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče Grafik 12. Očekivanja u kretanju izvoza 12 12 9

8

10 6

8

Foča 4

6

Plužine

4 2

0

0 Ostati isti

Smanjiti

Povećati

Očekivanja u kretanju izvoza po sektorima je slična u obije opštine. Kao što je i prikazano na graficima 13 i 14, preduzeća koja se bave raftingom i kampovanjem smatraju da će se izvoz povećati ili ostati na istom nivou. Moguće je primijetiti da su preduzeća iz obije opštine, koja pružaju usluge iz oblasti ugostiteljstva, očekuju povećanje izvoznih usluga u narednom periodu.

Grafik 13. Očekivanja u kretanju izvoza po djlatnosti - Foča

Grafik 14. Očekivanja u kretanju izvoza po djelatnosti - Plužine

1

Drvna industrija Rafting i kamp

1

Trgovina

Proizvodnja žičanih proizvoda

2

1

Samostalna zanatska radnja

1

Turističke usluge

1

2

Ugostiteljstvo

2

Ugostiteljstvo

5 5

Rafting i kamp

1

Turističke usluge

1 1 1

Poljoprivreda

5 5

2

Samostalna zanatska radnja

1

Ostale sportske aktivnosti

1

0 0 Povećati

1

2

Smanjiti

3

4

2

4

6

5

Povećati

Ostati isti

Smanjiti

Ostati isti

U opštini Foča predstavnici preduzeća smatraju da će se izvoz povećati do 10%, dok su u opštini Plužine mišljenja da će to biti između 10 i 30%, Grafik 15.

Grafik 15. Očekivani procenat povećanja izvoza 5 do 10%

3 3

od 10 do 30%

5 0

više od 30%

3

0

1

2 Foča

GTZ

3

4

5

Plužine

15

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče Detaljnjiji uvid u opštini Foča pokazuje da preduzeća iz sektora raftinga i kampovanja očekuju da će se izvoz po djelatnosti kretati do 10% ili između 10 i 30%, Grafik 16. Predstavnici ovog sektora iz Plužina (Grafik 17) su manji optimisti po ovom pitanju i smatraju da će se procenat povećanja kretati do 10%.

Grafik 16. Očekivani procenat povećanja izvoza po djelatnosti - Foča 1

Drvna industrija

2

Rafting i kamp

3

Grafik 17. Očekivani procenat povećanja izvoza po djelatnosti - Plužine Ostale sportske aktivnosti

1

Poljoprivreda

1

Proizvodnja žičanih proizvoda

1

Rafting i kamp

1 1

Samostalna zanatska radnja

1

1

Samostalna zanatska radnja

1

Ugostiteljstvo

Turističke usluge

1 1 1

Ugostiteljstvo

0 Do 10%

1

Od 10 do 30%

2

3

0

Više od 30%

Do 10%

2

0.5

1

Od 10 do 30%

1.5

2

Više od 30%

Analiza podataka u opštini Foča pokazala je da preduzeća koja očekuju da će se njihov izvoz povećati do 10% ostvaruju učešće izvoza u ukupnom prometu do 10% i od 11 do 50%. Bitno je naglasiti da preduzeča sa očekivanim povečanjem izvoza od 10 do 30% imaju učešće izvoza u ukupnom prometu više od 90%, Grafik 18.

Preduzeća iz opštine Plužine, grafik 19, sa očekivanim procentom povećanje od 10 do 30% ostvaruju učešće izvoza u ukupnom prometu od 11 do 50%.

Grafik 18. Očekivani procenat povećanja izvoza po učešću izvoza u ukupnom prometu - Foča Do 10%

2 2

1

Grafik 19. Očekivani procenat povećanja izvoza po učešću izvoza u ukupnom prometu - Plužine Do 10% 1

2

1 Od 10 do 30%

Od 10 do 30%

1

2

3

1 1

Više od 30%

Više od 30%

0 Do 10%

0.5 Od 11 do 50%

1

1.5

Od 51 do 90%

2 Više od 90%

0 Do 10%

1 1 1 Od 11 do 50%

2 Od 51 do 90%

3 Više od 90%

Na grafiku 20 je moguće primijetiti da preduzeća iz opštine Foča koja očekuju da će se izvoz povećati ili ostati na istom nivou ostvaruju učešće izvoza u ukupnom prometu do 10%.

Preduzeća iz Plužina koja očekuju povećanje izvoza navode da će se učešće izvoza u ukupnom prometu kretati od 51 do 90%, Grafik 21.

GTZ

16

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče Grafik 20. Očekivanja u kretanju izvoza po učešću izvoza u ukupnom prometu Foča 3

2 2 2

Povećati

2

3

Povećati

5

2

1 1

Smanjiti

Grafik 21. Očekivanja u kretanju izvoza po učešću izvoza u ukupnom prometu Plužine

Smanjiti 2

Ostati isti

0 Do 10%

1

0.5 1 Od 11 do 50%

3

2

1 1 1

Ostati isti

2 1.5 2 Od 51 do 90%

2.5 3 Više od 90%

0 Do 10%

1

3 2

Od 11 do 50%

3 Od 51 do 90%

4

5 Više od 90%

3.3 Poslovno okruženje U cilju sagledavanja poslovnog okruženja, upitali smo preduzeća da li su član neke poslovne asocijacije i kakav je stepen zadovoljstva članstvom i saradnjom sa organizacijama bitnim za obavljanje njihovih redovnih poslovnih aktivnosti.

Kada je u pitanju učlanjenje u poslovne asocijacije u opštini Foča imamo sledeću situaciju: • • •

10 preduzeća je učlanjeno u udruženje raftera, 5 preduzeća je navelo da je član udruženja preduzetnika, po 3 preduzeća su članovi lokalne turističke organizacije i privredne komore.

Nešto je drugačija situacija u opštini Plužine: • • •

10 preduzeća je učlanjeno u lokalnu turističku organizaciju, 1 u privrednu komoru. i 1 u udruženje poljoprivrednika.

Poslovne asocijacije koje su prisutne u obije opštine su lokalna turistička organizacija i udruženje raftera. Lokalne turističke organizacije nedavno su počele sa radom i postoji incijativa uspostavljanja zajedniče saradnje kroz organizovanje manifestacija vezanih za rafting.

Takođe, saradnja postojećih udruženja raftera bi se mogla podstaknuti kako bi se rješili zajednički problemi koji se javljaju prilikom obavljanja ove djelatnosti.

GTZ

17

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče Grafik 22. „Koristi“ od učlanjenja 6 Da

7

11 Ne

8

0

2

4

6 Foča

8

10

12

Nešto je veći broj predstavnika preduzeća koji smatraju da nisu osjetili konkretni benefit od članstva u poslovnim asocijacijama, Grafik 22.

Oni koji su imali benefite, navode da su to najčešće promocije na sajmovima i informisanje o događajima koji slijede.

Plužine

Analiza podataka opštine Foča prema djelatnosti pokazuje da preduzeća koja se bave raftingom i kapmovanjem nisu osjetila konkretne benefite od članstva u poslovnim asocijaciama, Grafik 23. Sa druge strane preduzeća koja se bave raftingom i kampovanjem u opštini Foča navode da su imali konkretne benefite od članstva u poslovnim asocijacijama, Grafik 24.

Grafik 23. Koristi od članstva po djelatnosti - Foča Drvna industrija

1

Poljoprivreda

1

Rafting i kamp Samostalna zanatska radnja Trgovina Ugostiteljstvo

Da

0

3

7

Grafik 24. Koristi od članstva po djelatnosti - Plužine Drvna industrija

1

Ostale sportske aktivnosti

1 3

Poljoprivreda

1 1 1

Rafting i kamp

1 1

Turističke usluge

Ne

5

10

4

5

1 0

2 Da

4

6

Ne

Predstavnici preduzeća iz obije opštine upitani su da ocijene, na skali od 1 – izuzetno nezadovoljavajući do 10 – izuzetno zadovoljavajući, nivo saradnje sa organizacijama sa kojima su imali kontakte prilikom poslovanja. Najbolje je ocjenjena saradnja sa preduzećima iz drugih i istih djelatnosti u opštini Foča (prosječna ocjena 8,0, odno 7,9) i saradnja sa preduzećima iz iste djelatnosti i loklanim turističkim organizacijama u opštini Plužine (prosječna ocjena 7,1, odnosno 7,0), Grafik 25.

GTZ

18

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče

Grafik 25. Prosječna ocjena nivoa saradnje sa navedenim organizacijama Preduzećima iz vaše djelatnosti

7,1

Preduzećima iz drugih djelatnosti Udruženja poljoprivrednih proizvođača

4,6

6,4

4,7

Nacionalnom turističkom organizacijom 3,8

Ministarstvom …

7,0

6,6 5,7

Opštinom i opštinskim organizacijama

8,0

5,8 6,0

Lokalnim turističkim organizacijama

7,9

6,4 6,9

Drugim državnim organizacijama

5,6

3,6

6,5 6,2

Medijima 0,0

2,0 Foča

4,0

6,0

8,0

Plužine

3.4 Biznis barijere Ambijent u kome trenutno posluju intervjuisani predstavnici iz Foče i Plužina su ocijenili sa kao zadovoljavaju i loš, Grafik 26. Detaljniji uvid u razloge ocjene ambijenta kao „loš“ je: nedovoljna angažovanost opštinskih i državnih organa, loš plasman proizvoda, trenutna ekonomska kriza koja otežava uzimanje kredita i nedostatak pravne regulative.

Grafik 26. Opis ambijenta u kome preduzeća posluju

8 Dobar

3 9

Zadovoljavajuci

13

Foča Plužine

9 Loš

12

0

5

10

15

Preduzeća iz Foče čija je osnovna djelatnost rafting/kampovanje i ugostiteljstvo poslovni ambijent najčešće ocjenjuju kao dobar i zadovoljavajući, Grafik 27. Ambijent kao loš je ocijenjen od strane istervjuisanih koji imaju samostalnu zanatsku radnju i bave se poljoprivredom.

Preduzeća iz Plužina koja pružaju usluge raftinga/kampinga i poljoprivredne usluge ocjenjuju poslovni ambijent i kao zadovoljavajući i kao loš, grafik 28.

GTZ

19

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče Grafik 27. Opis poslovnog ambijenta po djelatnosti – Foča

Grafik 28. Opis poslovnog ambijenta po djelatnosti - Plužine

1 1 1

Drvna industrija Poljoprivreda

2

Rafting i kamp Samostalna zanatska radnja

1 1

5

1 1

Rafting i kamp

3

Ugostiteljstvo

2 Dobar

4 Zadovoljavajući

2

1

Turističke usluge

2

Ugostiteljstvo

2

1 0

4 5

Samostalna zanatska radnja 1

0

6 Loš

3

2

Proizvodnja žičanih proizvoda

1

Turističke usluge

2

Poljoprivreda

2

Trgovina

1

Građevinarstvo Ostale sportske aktivnosti

4 3

1

Drvna industrija

2

Dobar

4

Zadovoljavajući

6 Loš

Predstavnici preduzeća, iz obije opštine, su istakli da najveće probleme imaju sa nelojalnom konkurencijom (neregistrovana preduzeća) i niskim cijenama, Grafik 29. Pored ovih problema, ističu i otežanu naplatu proizvoda i usluga (opština Foča) i procedure izdavanja dozvola opštinskih i državnih organa (opština Plužine).

Grafik 29. Preduzeća su u poslednjih 12 mjeseci najčešće imali probleme sa: 6 7

Plasmanom proizvoda/usluga 4

9

Procedurama izdavanja dozvola 0

Registracijom djelatnosti

2 12 12

Nelojalnom konkurencijom 10

Niskom cijenom

11

5

Naplaćivanjem proizvoda/usluga 2

1

Plaćanjem proizvoda/usluga

7

3

Angažovanjem radne snage 0

11

2

4 Foča

6

8

10

12

Plužine

Predstavnike preduzeća iz obije opštine smo upitali da li navedene aministrativne i regulatorne mjere ograničavaju ili su bez uticaja na njihovo poslovanje. Kao što je i prikazano na grafiku 30, intervjuisani iz opštine Foča smatraju da njihovo poslovanje ograničava državna i opštinska inspekcija i propisane takse na opštinskom i nacionalnom nivou. Od 2008. godine opština Foča ima uveden ISO standard kvaliteta kojim se standardizuju administrativni procesi u opštini. Isto tako, ova opština posjeduje i one stop shop koji je znatno ubrzao proces dobijanja svih neophodnih dozvola i potvrda za poslovanje.

GTZ

20

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče Grafik 30. Administrativne i regulativne mjere koje ograničavaju poslovanje preduzeća u Foči 12

Dobijanje dozvola na državnom niovu

18

Dobijanje dozvola na opštinsk nivou Državna inspekcija

20

Opštinska inspekcija

20

Takse na nacionalnom nivou

20

Takse na opštinskom nivou

20 17

Regulativa radne snage Zakup/kupovina ili prenos vlasništva

11

Građevinske dozvole

11 13

Druge administrativne mjere 9

Nedef vlasnička prava nekretnina 0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

Intervjuisani koji su istakli da administrativne i regulativne mjere ograničavaju njihovo poslovanje, upitani su da ocijene stepen ograničenja na skali od 1 do 3 (1- visoko ograničenje, 2srednje ograničenja, 3-nisko ograničenje). Kao što je prikazano u tabeli 13, najveće ograničenje preduzećima predstavlja zakup/kupovina ili prenos vlasništva (ocjena 2.09) i nedefinisana vlasnička prava (ocjena 2.11). Dobijene ocjene ukazuju na problem nedostatka planske dokumentacije u opštini Foča i potrebu njihove izrade.

Tabela 13.

Prosječna ocjena uticaja administrativnih i regulativnih mjera u Foči Prosječna ocjena

Dobijanje dozvola na državnom nivou

2.67

Dobijanje dozvola na opštinskom nivou

2.78

Državna inspekcija

2.50

Opštinska inspekcija

2.70

Takse na nacionalnom nivou

2.60

Takse na opštinskom nivou

2.70

Regulativa radne snage

2.35

Zakup/kupovina ili prenos vlasništva

2.09

Građevinske dozvole

2.36

Druge administrativne mjere

2.77

Nedefinisana vlasnička prava nekretnina

2.11

Intervjuisani iz opštine Plužine smatraju da njihovo poslovanje ograničava dobijanje dozvola na opštinskom i državnom nivou i opštinska inspekcija, Grafik 31. Nasuprot opštini Foča, opština Plužine ima problema sa sporim i komplikovanim procedurama izdavanja dozvola, što ukazuje

GTZ

21

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče na potrebu formiranja one stop shop-a. Na ovaj način bi se pružale usluge svim građanima uz najmanje troškove, u najkraćem vremenu i na jednom mjestu.

Grafik 31. Administrativne i regulativne mjere koje ograničavaju poslovanje preduzeća u Plužinama 16

Dobijanje dozvola na državnom nivou

19

Dobijanje dozvola na opštinsk nivou 11

Državna inspekcija

15

Opštinska inspekcija 12

Takse na nacionalnom nivou Takse na opštinskom nivou

11

Regulativa radne snage

11 5

Zakup/kupovina ili prenos vlasništva

6

Građevinske dozvole

9

Druge administrativne mjere 5

Nedef vlasnička prava nekretnina 0

5

10

15

20

Intervjuisani koji su istakli da administrativne i regulativne mjere ograničavaju njihovo poslovanje, upitani su da ocijene stepen ograničenja na skali od 1 do 3 (1- visoko ograničenje, 2srednje ograničenja, 3-nisko ograničenje). Kao što je i istaknuto u tabeli 14, najveće ograničenje preduzećima iz Plužina predstavlja državna inspekcija (ocjena 2.09) i dobijanje dozvola na opštinskom nivou (ocjena 2.16). Slično kao u opštini Foča, i opština Plužine ima problem sa nedostatkom planske dokumentacije i ovaj problem je potrebno riješiti u doglednom periodu.

Tabela 14.

Prosječna ocjena uticaja administrativnih i regulativnih mjera u Plužinama Prosječna ocjena

GTZ

Dobijanje dozvola na državnom nivou

2.31

Dobijanje dozvola na opštinskom nivou

2.16

Državna inspekcija

2.09

Opštinska inspekcija

2.47

Takse na nacionalnom nivou

2.33

Takse na opštinskom nivou

2.73

Regulativa radne snage

2.36

Zakup/kupovina ili prenos vlasništva

3.00

Građevinske dozvole

2.33

Druge administrativne mjere

2.89

Nedefinisana vlasnička prava nekretnina

2.80

22

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče 3.5 Izgradnja kapaciteta preduzeća Preduzeća iz Foče su u većem broju slučajeva navela da imaju web sajt u poređenju sa onima iz Plužina (19, odnosno 11 preduzeća). Isto tako, preduzeća iz Foče (12) su većinom web sajt-ove linkovali na sajt nacionalne/lokalne organizacije u poređenju sa onima iz Plužina (5).

Gotovo svaki drugi zaposleni u ovim preduzećima govori bar jedan strani jezik.

Intervjuisani iz Foče su organizovali ili pohađali obuku/trening u cilju osposobljavanja i unapređenja znanja svojih zaposlenih – njih 20. Sa druge strane, u Plužinama se za obuke/treninge opredijelilo svega 10 preduzeća. Najčešće su u pitanju obuke za skipere, pisanje prekograničnih projekata, obuke iz oblasti turizma - obuka turističkih vodiča, pohađanje stranih jezika, itd Predstavnici preduzeća iz obije opštine su istakli da su zainteresovani za pohađanje treninga i obuka u narednom periodu: kursevi stranih jezika, obuka za skipere, obuka za proizvodnju mliječnih proizvoda, obuka za poljoprivrednike i iz oblasti ugostiteljstva.

Najbolji način za unapređenje konkurentnosti malih i srednjih preduzeća je, za predstavnike obije opštine, preko dobijenih kredita, Grafik 32. Isto tako kao značajno izdvajaju i pomoć prilikom plasiranja proizvoda i usluga.

Grafik 32. Najbolji načini za unapređenje konkurentnosti preduzeća (u %)1 16.7

Pomoć u stručnom usavršavanju (obuke, konsultacije)

15.3 31.7

Krediti

39.0

23.3

Pomoć u promociji biznisa

22.0

28.3

Pomoć pri plasiranju proizvoda/usluge

23.7 0

10 Foča

20

30

40

Plužine

Intervjuisani koji se bave raftingom i kampovanjem u Foči kao najbolji način za unapređenje konkurentnosti malih i srednjih preduzeća vide kreditiranje, kao i pomoć u promociji biznisa i prilikom plasiranja proizvoda/usluga, Grafik 33. Preduzeća iz Plužina, grafik 34, u sektoru poljoprivrede i raftinga/kampovanja kao sredstvo za unapređenje konkurentnosti navode kreditiranje i pomoć prilikom plasiranja proizvoda/usluga.

1

Mogućnost davanja više odgovora, ponderisane vrijednosti

GTZ

23

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče Grafik 33. Najbolji način za unapređenje konkurentnosti malih i srednjih preduzeća po djelatnosti – Foča 1

Drvna industrija

2

1 1 1

Poljoprivreda

Građevinarstvo

2 2

Ostale sportske aktivnosti

6

11

9 9

Turističke usluge Ugostiteljstvo

2 0

2

10

4 4 5 5

3 3 1 1 1 1

Ugostiteljstvo 8

7

3

Turističke usluge

3 6

Pomoć pri plasiranju proizvoda/usluge

Samostalna zanatska radnja

Pomoć pri plasiranju proizvoda/usluge

4

Pomoć u promociji biznisa

Rafting i kamp

Pomoć u promociji biznisa

2

Krediti

1 1 1

Proizvodnja žičanih proizvoda

Krediti

1 1 1 1 1

Pomoć u stručnom usavršavanju

Poljoprivreda

Pomoć u stručnom usavršavanju

1 1 1

Trgovina

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Drvna industrija

Rafting i kamp Samostalna zanatska radnja

Grafik 34. Najbolji način za unapređenje konkurentnosti malih i srednjih preduzeća po djelatnosti – Plužine

2 2 2

1 0

12

2

4

6

8

3.6 Prekogranična saradnja Gotov svi intervjuisani iz opštine Foča (njih 23) i svaki drugi intervjuisani iz opštine Plužine (njih 14) čuli su za program prekogranične saradnje. Niko od ovih intervjuisanih nije učestvovao u programu prekogranične saradnje.

Kao najznačajniji zajednički problemi prekogranične saradnje opštine Foča i Plužine, Grafik 35, izdvajaju se putna infrastruktura, nepovezanost turističke ponude i to što preduzeća iz ovih opština dovoljno ne sarađuju. Predstavnici opštine Plužine su kao problem naveli i da se ne organizuju zajedničke sportske i kulturne manifestacije i događaji.

Grafik 35. Zajednički problemi prekogranične saradnje (u %) 16.2 Zaštita životne sredine

17.3 22.5 21.2

Putna infrastruktura 18.0

Nepovezanost turističke ponude

14.4 17.1 15.4

Preduzeća dovoljno ne sa ra đuju 9.9 10.6

Nema mobilnosti radne snage iz jedne u drugu opštine

11.7

Ne postoje za jedničke sportske i kulturne manifestacije/doga đaji

20.2 4.5

Nešto drugo

1.0 0

5

10 Foča

GTZ

15

20

25

Plužine

24

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče Intervjuisani predstavnici su naveli načine na koji bi se ovi problemi mogli riješiti: •

Zaštita životne sredine: Foča: akcija čišćenja Tare, edukacija vlasnika turističkih agencija i raftera Plužine: kaznene mjere za one koji zagađuju okolinu, edukacija vlasnika turističkih agencija i raftera

•

Putna infrastruktura: neophodno je poboljšanje putne infrastrukture izgradnjom novog ili proširenjem postojećeg puta. S obzirom da opštinu Foča i Plužine povezuje magistralni put, ovaj problem se ne može rješiti na opštinskom nivou, jer je u nadležnosti država ove dvije opštine.

Foča: izgradnja magistralnog puta Plužine: izgradnja magistralnog puta, proširenje puta

•

Nepovezanost turističke ponude: U cilju razvoja turizma u opštinama Foča i Plužine potrebno je izgraditi smještajne kapacitete, te sportske i ugostiteljske obijekte. Međutim, problem predstavlja nepostojanje prostorno planskih dokumenata na teritoriji opštine Foča i Plužine. Osim izgradnje novih smještajnih kapaciteta, potreno je standardizovati smještaj u kampovima i podići postojeće smještajne kapacitete na veći nivou i prema zahtjevima turista. Na bolji način iskoristiti blizinu Nacionalnog parka Sutjeska i Durmitor i rjeke Tare u cilju povezivanja turističke ponude ovog prekograničnog područja. Povezivanju turističke ponude doprinijelo bi i formiranje klastera kojim bi se povezala saradnja raftera, kampera, udruženja poljoprivrednika, ugostitelja i trustičke agencije.

Foča: Sa Nacionalnim parkom Durmitor napraviti jedinstveni turistički proizvod, ubrzanje procedure na granici, zajednički sastanci koji bi se češće održavali Plužine: povezanti ponude kroz rafting, povezati turističke organizeije iz obije opštine

•

Preduzeća dovoljno ne sarađuju: Foča: obezbijediti jednostavniji protok roba, riješiti administrativne barijere, uspostvljanje čvršće saradnje Plužine: podstaći saradnju i organizovati češće sastanke

•

Mobilnost radne snage: Kada je u pitanju mobilnost radne snage, potreno je prilagoditi pravnu regulativu za sezonske radnike.

Foča: rješavanje na državnom nivou, olakšati mobilnost radne snage i proces dobijanja radnih dozvola Plužine: olakšati proces dobijanja radnih dozvola, potpisati sporazum između opština

•

Ne postoje zajedničke sportske i kulturne manifestacije/događaji Foča: organizovanje regate na Tari, organizovanje zajedničkih festivala, zajedničke rafting ture Plužine: zajedničke kulturne manifestacije.

GTZ

25

Istraživanje biznis klime u prekograničnom području opštine Plužine i Foče

Annex 1: Intervjuisana preduzeća po opštinama

GTZ

Opština Foča

Opština Plužine

Bodo Brest Caffe Cinema Caffe Mocart DMD Kamp Drina Tara Encijan FOART Fotostudio M Grabner Ivona Kalista-R Lokalna turisticka organizacija Mata Monting-S Pansion Odmor Plaža Ošovac, Cehotina Poljoprivrednik Drakul Miodrag Poljoprivrednik Vuković Poljoprivrednik Sigmaelektroniks Skiper Stamparija KAB Savic Šume Republike Srpske Tara Raft Tomas

BAST Pilana Brezna Etno selo Green Tara Etno selo Izlazak Etno selo Milogora Etno selo montenegro FEP Free in Green Goransko Kamp Brijeg Kamp Brštanovica Kamp Sastavci Miraft Monte Raft Lokalna turisticka organizacija Planinarenje Turisticko domacinstvo Vukovic Frizerski salon Radmila Lazić Frizerski salon Zagorka Doderović UTP Piva Pluzine Zanatstvo Poljoprivrednik - Luka Knežević Poljoprivrednik - Tomislav Adžić Poljoprivrednik - Radovan Todorović Poljoprivrednik - Goran Bajagić Poljoprivrednik- Stevan Jokanović Poljoprivrednik - Predrag Aprcović Poljoprivrednik - Mladen Golubović

26