Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011 IZVJEŠTAJ
CEED
SADRŽAJ
UVODNA RIJEČ ........................................................................................................................................................................... 3 1. OSNOVNE INFORMACIJE O ISTRAŽIVANJU............................................................................................................... 4 1.1 Karakteristike uzorka............................................................................................................................................... 4 1.2 Metodologija ............................................................................................................................................................. 9 1.3 Sprovođenje istraživanja......................................................................................................................................10 2. Rezultati istraživanja ......................................................................................................................................................11 2.1 Biznis klima u Crnoj Gori......................................................................................................................................11 2.1.1 Indikatori biznis klime .............................................................................................................................. 13 2.2 Poslovna ograničenja............................................................................................................................................17 2.2.1 Administrativne i regulatorne barijere .................................................................................................. 17 2.2.2 Ekonomske i druge barijere ...................................................................................................................... 20 2.2.3 Barijere unutar preduzeća ........................................................................................................................ 22 2.2.4 Preferencije/potrebe malih i srednjih preduzeća za specifičnim mjerama unapređivanja poslovanja .......................................................................................................................................................... 24 2.3 KONTAKT SA INSTITUCIJAMA KOJE PRUŽAJU PODRŠKU RAZVOJU MSP...........................................26 2.4 Kreditiranje i ostali vidovi podrške preduzećima........................................................................................29 2.5 Inovacije.....................................................................................................................................................................31 2.6 Opšte informacije o preduzećima.....................................................................................................................35 2.6.1 Dodatne informacije o preduzećima koja se bave izvoznim aktivnostima ................................. 37 3. ZAKLJUČCI I PREPORUKE .............................................................................................................................................39 4. DODACI ..............................................................................................................................................................................42 4.1 Upitnik........................................................................................................................................................................42 4.2 Lista tabela i grafika...............................................................................................................................................49 4.2.1 Tabele ............................................................................................................................................................ 49 4.2.2 Grafici ............................................................................................................................................................ 50
3 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
4 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
UVODNA RIJEČ Istraživanje poslovne klime u sektoru malih i srednjih preduzeća (MSP) sastavni je dio Programa ekonomskog razvoja i promocije zapošljavanja, koji se realizuje od strane Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit GmbH (GIZ), u saradnji s partnerima Ministarstvom ekonomije i Direkcijom za razvoj malih i srednjih preduzeća (DRMSP). Projekat je razvijen s ciljem da se utvrde prepreke i mogućnosti (u poslovnom okruženju) za razvoj sektora MSP, ali i da obezbijedi informacije o ekonomskim tendencijama, kao i podatke o efektima pravne i političke reforme na sektor MSP. Istraživanje poslovne klime sprovodi se s ciljem procjene trenutne situacije poslovanja malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori. Počelo je 2009. godine i od tada se realizuje na godišnjem nivou. Za realizaciju istraživanja zadužena je crnogorska kompanija CEED Consluting iz Podgorice. Zasnovano na Istraživanju biznis klime MSP u Crnoj Gori iz 2010. i 2009. godine, ovogodišnji izvještaj o istraživanju poslovne klime pruža prikaz vremenskih serija koje omogućavaju izvođenje zaključaka o trendovima u ekonomiji. U tom pogledu, korišćena metodologija dozvoljava računanje indikatora biznis klime i upoređivanje postignutih rezultata na godišnjoj osnovi. Kada je poređenje rezultata u pitanju, uporedni prikaz je moguće vršiti na sljedećim nivoima: • Za procjenu opšte poslovne klime, praćena je dinamika od 2009. do 2011. godine. • Za dio koji se odnosi na poslovna ograničenja sa kojima se MSP suočavaju, zatim korišćenje usluga institucija za promociju sektora MSP, kao i za uvid u kreditno finansiranje, praćena je dinamika za tekuću u odnosu na prethodnu godinu. • Za ostale specifične oblasti prikazani su rezultati istraživanja za tekuću 2011. godinu. U svrhu poređenja, finalni izvještaj ima sličnu strukturu kao i prethodna dva, s tim što su određeni segmenti prošireni, a segment koji tretira pitanja o inovacijama predstavlja novitet. Spomenuta struktura izvještaja detaljno je razrađena zahvaljujući preciznim i veoma zahvalnim odgovorima ispitanika. S tim u vezi, željeli bismo da istaknemo da jako cijenimo učešće preduzeća koja su nam izašla u susret tokom anketiranja i omogućila izradu ovog izvještaja i da pohvalimo napor prilikom odgovaranja na specifična pitanja otvorenog karaktera, koja su nam poslužila kao osnova za izvođenje korisnih zaključaka.
5 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
1. OSNOVne informacije o istraživanju Osnovnim informacijama o istraživanju obuhvaćen je: • uzorak, • korišćena metodologija i • detalji o samoj realizaciji istraživanja. Svakom segmentu posvećena je posebna pažnja kako bi se imao što bolji uvid u karakteristike samog istraživačkog procesa, kao i u karakteristike preduzeća na osnovu čijih odgovora su izvedeni osnovni zaključci.
1.1 Karakteristike uzorka Za potrebe definisanja uzorka istraživanja, korišćena je zvanična statistika - baza preduzeća Centralnog registra Privrednog suda, kao i baza Zavoda za statistiku MONSTAT1. Na osnovu evidencije o ukupnom broju preduzeća koja posluju u Crnoj Gori, posebno onih koja pripadaju sektoru MSP i broju zaposlenih u njima, kreiran je uzorak reprezentativan kako na nacionalnom, tako i na nivou opština. U nastavku je dat prikaz distribucije uzorka s aspekta lokacije poslovanja, poslovne djelatnosti, veličine i organizacionog oblika preduzeća. Pri tom su pored podataka koji se odnose na ovogodišnje istraživanje, prikazani i podaci koji se odnose na 2010. i 2009. godinu, kako bi se imao uvid u strukturu uzorka u slučajevima kada bude predstavljena komparativna analiza pojedinih nalaza istraživanja. U tabeli 1 predstavljena je lista opština grupisanih po regionima i broj intervjua sprovedenih u svakoj opštini. Kao što se može primijetiti, na nivou regiona, realizovana struktura uzorka iz godine u godinu prilično je ujednačena, dok su izvjesne varijacije primjetne na nivou određenih opština, naročito iz južne regije, gdje, zavisno od raspoloživosti predstavnika preduzeća i njihove volje da učestvuju u istraživanju, broj intervjua varira iz godine u godinu. Tabela 1: Godina Opština Podgorica Nikšić Cetinje Centralni region Bijelo Polje Berane Rožaje Sjeverni region
Struktura uzorka prema opštini i regionu (2009-2011) 2011. % 40,3 9,7 4,0 54,0 7,0 6,8 4,9 18,6
2010. N 190 46 19 255 33 32 23 88
% 40,7 10,2 3,6 54,4 6,1 8,3 3,8 18,2
2009. N 192 48 17 257 29 39 18 86
% 37,4 10,4 3,8 51,6 6,1 8,2 4,0 18,4
N 177 49 18 244 29 39 19 87
1 C entralni registar Provrednog suda predstavlja autorizovano tijelo za registraciju poslovnih organizacija
i drugih entiteta u Crnoj Gori.
avod za statistiku Crne Gore – MONSTAT prikuplja i procesuira statističke podatke (podatke o radnoj snazi, o Z preduzećima, uključujući njihovu raspoređenost prema broju zaposlenih i industriji u kojoj posluju i sl.).
6 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
9,1 8,5 9,7 27,3 100
Herceg Novi Bar Budva Južni region Ukupno
43 40 46 129 472
8,1 2,3 16,9 27,3 100
38 11 80 129 472
8,5 10,8 10,8 30,0 100
40 51 51 142 473
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Kada je u pitanju veličina preduzeća, struktura ovogodišnjeg uzorka ujednačena je sa strukturom ostvarenom u istraživanju iz 2009. godine, dok su, u odnosu na prošlogodišnju strukturu, primjetne varijacije posebno kada su u pitanju preduzeća koja upošljavaju preko 50 zaposlenih (tabela 2). Razlog za navedeno leži u činjenici da je prošle godine napravljen ustupak, u odnosu na planiranu strukturu uzorka, u smislu da kad god su okolnosti na terenu dozvoljavale (u pogledu dostupnosti preduzeća), realizovano je više upitnika u srednjim preduzećima. Međutim, treba imati u vidu da broj realizovanih upitnika ove godine nije značajnije odstupao od planiranog. Tabela 2:
Struktura uzorka prema veličini preduzeća (2009-2011) 2011. (plan) 2011. 2010. 2009.
Godina Broj zaposlenih
%
N
%
N
%
N
%
N
Do 9 zaposlenih
57,2
270
54,7
260
43,0
203
55,8
264
Od 10 do 49 zaposlenih
32,8
155
34,9
166
39,8
188
34,0
161
Preko 50 zaposlenih
10,0
47
10,3
49
17,2
81
10,1
48
100,0
472
100,0
475
100,0
472
100,0
473
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Ukoliko se posmatra struktura uzorka prema obliku organizovanja, ove godine u odnosu na prethodne dvije, napravljen je ustupak po pitanju broja intervjua sa društvima sa ograničenom odgovornošću, kojih je realizovano nekoliko desetina više, dok je broj anketiranih preduzetnika nešto manji. Detaljan prikaz realizovanog uzorka sa aspekta oblika organizovanja dat je u tabeli koja slijedi. Tabela 3:
Struktura uzorka prema organizacionom obliku preduzeća (2009-2011)
Godina Organizacioni oblik Preduzetnik Ortačko društvo Akcionarsko društvo Društvo s ograničenom odgovornošću Javno preduzeće Komanditno društvo
2011. % 10,0 0,4 3,8 85,2 0,6 100,0
N 47 2 18 402 3 472
2010. % 15,3 0,2 4,0 80,5 100,0
N 72 1 19 380 400
2009. % 16,6 0,2 4,5 78,2 0,4 100,0
N 77 1 21 363 2 464
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Tabela 4 pokazuje raspoređenost uzorka prema glavnoj poslovnoj djelatnosti. Ukoliko se posmatra struktura uzorka, primjećuje se da iz godine u godinu, broj anketiranih preduzeća koja se bave trgovinom i poljoprivredom blago opada, dok je rast primjetan kod preduzeća koja posluju u domenu građevinarstva i turizma.
7 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Tabela 4:
Struktura uzorka prema glavnoj poslovnoj djelatnosti (2009-2011)
Godina Djelatnost Poljoprivredna proizvodnja Nepoljoprivredna proizvodnja Građevinarstvo Trgovina Turizam Transport Ostale usluge
2011. % N 1,5 7 8,1 38 7,2 34 40,0 189 10,6 50 3,0 14 29,7 140 100,0 472
2010. % N 2,5 12 4,2 21 5,1 23 43,4 205 9,3 44 2,1 10 31,1 147 100,0 462
2009. % N 3,8 18 7 33 3,8 18 46,7 220 5,9 28 2,3 11 30,4 143 100,0 471
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Preglednosti radi, na graficima koji slijede dat je prikaz realizovane strukture uzoraka u 2011. godini, po gore elaboriranim kriterijumima. Grafik 2: Struktura uzorka prema obliku organizovanja preduzeća
Grafik 1: Struktura uzorka prema veličini preduzeća 32,8
85,2
57,2
10,0
Društvo s ograničenom odgovornošću
Do 9 zaposlenih
Preduzetnik
Od 10 do 49 zaposlenih
Akcionarsko društvo Javno preduzeće
Preko 50 zaposlenih
10,0
0,4
3,8
Ortačko društvo
0,6
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Grafik 3: Struktura uzorka prema grani djelatnosti 29,7
Trgovina Ostale usluge Turizam Nepoljoprivredna proizvodnja Građevinarstvo Transport
40,0
1,5
3,0
7,2
8,1
10,6
Poljoprivredna proizvodnja
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Iz gore navedenih grafika može se zaključiti da u uzorku dominiraju mikro preduzeća (57,2%),
8 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
uglavnom organizovana kao društva s ograničenom odgovornošću (85,2%). Najzastupljenija djelatnost je trgovina (40,0%). Kada je u pitanju djelatnost preduzeća, važno je napomenuti da svako peto preduzeće (21,7%) navodi da se pored osnovne bavi i nekom drugom, sporednom, aktivnošću, najčešće ističući trgovinu (34,7%), usluge (28%), građevinarstvo (11,0%) i nepoljoprivrednu proizvodnju (10,2%). S ciljem detaljnijeg uvida u karakteristike ovogodišnjeg uzorka, u narednim tabelama dat je presjek uzorka prema odabranim karakteristikama, čime je pružen uvid u: • distribuciju preduzeća prema djelatnosti po opštinama, • distribuciju preduzeća prema veličini po opštinama i • distribuciju preduzeća prema organizacionom obliku shodno njihovoj veličini. Tabela 5:
Podgorica
Nikšić
Cetinje
B. Polje
Berane
Rožaje
H. Novi
Bar
Budva
Ukupno
Struktura uzorka prema veličini preduzeća, po opštinama
Do 9 zaposlenih
112
24
13
18
21
12
26
23
21
270
Od 10 do 49 zaposlenih
60
17
5
11
9
9
14
11
19
155
Preko 50 zaposlenih
18
5
1
4
2
2
3
6
6
47
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Tabela 6:
Nikšić
Cetinje
B. Polje
Berane
Rožaje
H. Novi
Bar
Budva
Ukupno
Poljoprivredna proizvodnja Nepoljoprivredna proizvodnja Građevinarstvo Trgovina Turizam Transport Ostale usluge
Podgorica
Struktura uzorka prema djelatnosti preduzeća, po opštinama
1
-
1
2
-
1
1
-
1
7
16 15 78 20 2 58
4 5 18 2 2 15
2 8 6 2
1 1 14 1 5 9
2 1 16 2 1 10
6 7 4 5
3 4 18 7 2 8
3 2 14 2 2 17
3 4 16 6 16
38 34 189 50 14 140
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Tabela 7:
Struktura uzorka prema organizacionom obliku i veličini preduzeća Od 10 do 49 Preko 50 Do 9 Ukupno zaposlenih zaposlenih zaposlenih
Preduzetnik
43
4
-
47
Ortačko društvo
2
-
-
2
Akcionarsko društvo
3
8
7
18
221
142
39
402
1
1
1
3
Društvo s ograničenom odgovornošću Javno preduzeće
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
9 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
1.2 Metodologija Istraživanje je realizovano primjenom kvantitativnog istraživačkog metoda - direktnim intervjuisanjem predstavnika preduzeća. Ciljnu grupu predstavljaju vlasnici, odnosno menadžeri preduzeća. Ovaj metod istraživanja omogućava ocjenu stavova, mišljenja i očekivanja, što je od krucijalne važnosti kada je u pitanju prepoznavanje tendencija i identifikovanje problema i mogućnosti, što leži u osnovi cilja sprovođenja ovog istraživanja. Metodologija analize podataka je koncipirana tako da omogućava kalkulaciju indikatora poslovne klime i njihovo poređenje na godišnjem nivou. Za razumijevanje suštine indikatora poslovne klime, neophodno je imati uvid u samu metodologiju njihove izrade, koja se bazira na sljedećim koracima: • Korak 1: Procjena trenutnog poslovnog stanja i očekivanja Predstavnici preduzeća su dali procjenu trenutnog stanja i njihova očekivanja u sljedećih 12 mjeseci. Mogli su opisati svoju situaciju sa ,,dobro”, ,,zadovoljavajuće” ili ,,loše”, a svoja poslovna očekivanja, u smislu poslovnih aktivnosti u sljedećih 12 mjeseci, sa ,,porast”, ,,bez promjene” i ,,opadanje”. Statistika njihovih odgovora poslužila je kao osnova za obračun indikatora. • Korak 2: Kalkulacija neponderisanog indikatora ocjene trenutne situacije i očekivanja Srednja vrijednost trenutne poslovne situacije predstavlja razliku procenta odgovora sa ,,dobro” i ,,loše”, dok srednja vrijednost očekivanja, u vezi s njihovim opštim poslovnim aktivnostima ili izvoznim aktivnostima, predstavlja razliku procenata odgovora sa ,,porast” ili ,,opadanje”. Indikator biznis klime predstavlja aritmetičku sredinu vrijednosti indikatora trenutne poslovne situacije i očekivanja. • Korak 3: Kalkulacija ponderisanog indikatora ocjene trenutne situacije i očekivanja Kako većinu uzorka čine mikro preduzeća, nekoliko malih preduzeća i jako mali broj srednjih preduzeća, da bi se osiguralo da su ekonomski važnija preduzeća adekvatno uzeta u obzir, korišćena je sljedeća formula: grupa mikro preduzeća se vrednuje sa 1, grupa malih preduzeća se vrednuje sa 2 i na kraju grupa srednjih preduzeća se vrednuje sa 3. Na osnovu takve kalkulacije se računa aritmetička sredina vrijednosti indikatora trenutne poslovne situacije i očekivanja. • Korak 4: Kalkulacija kompozitnog indikatora Koristeći pojedinačne indikatore, konstruisana su dva kompozitna indikatora za opšte poslove i izvozne djelatnosti, kao srednja vrijednost neponderisanog i ponderisanog indeksa očekivanja poslovne situacije.
10 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
1.3 SPrOVOĐENJE istraživanja Sa ciljem izvršenja projektnog zadatka, CEED Consulting je angažovao ukupno 16 anketara iz 9 crnogorskih gradova, iz sve tri regije. Oni su bili zaduženi za anketiranje predstavnika preduzeća (izvršni direktori, vlasnici ili menadžeri) u 9 opština predviđenim metodologijom istraživanja (Podgorica, Nikšić, Bar, Cetinje-Njeguši, Budva, Herceg Novi, Berane, Bijelo Polje i Rožaje). Pored toga što su u realizaciji ovog projekta angažovani anketari sa višegodišnjim iskustvom, održana je obuka anketara 27. maja 2011. godine, u prostorijama CEED Consultinga. Tokom obuke, anketari su dobili širu informaciju o cilju sprovođenja istraživanja i jasne instrukcije o načinu rada. Svaki anketar je dobio kvote koje je prilikom anketiranja trebalo zadovoljiti, a koje su se odnosile na broj preduzeća određene veličine (u smislu broja zaposlenih) i glavne djelatnosti. Prema planu realizacije projekta, terenski dio istraživanja trajao je dvije sedmice i završen je 10. juna 2011. godine. Na osnovu komunikacije s anketarima, tokom perioda prikupljanja podataka, došlo se do saznanja da su oni, najčešće, bili suočeni s problemom nemogućnosti realizovanja zadate kvote po pitanju veličine, odnosno djelatnosti preduzeća. Tako je, na primjer, u gradovima sjeverne regije bilo problematično stupiti u kontakt s predviđenim brojem preduzeća koja se bave građevinarstvom, a u gradovima centralne i južne regije s preduzećima koja se bave poljoprivredom, pa je došlo do prilagođavanja kvote na nivou gradova, kako bi se u krajnjem ispoštovala planirana kvota na nacionalnom nivou. To znači da se po obavještenju od strane anketara, koji je upoznat s prilikama u konkretnom gradu u kojem vrši anketiranje, u hodu vršilo korigovanje kvote i to na sljedeći način: ako je, na primjer, većina građevinskih firmi u konkretnom gradu ugašena, povećan je planirani broj anketa građevinskih firmi u nekim drugim gradovima gdje je građevinarstvo zastupljenije. Sličnih situacija je bilo i u slučaju nekih drugih djelatnosti, kao i u pogledu veličine preduzeća, kada se ispostavilo da je neizvodljivo realizovati planirani broj preduzeća (obično srednjih preduzeća u opštinama sjeverne regije, pa je ustupak napravljen u korist mikro i malih preduzeća). Međutim, napominjemo da spomenute korekcije drastičnije ne odstupaju od projektovane strukture uzorka, već je riječ o neznatnim promjenama. Takođe, jedan od uobičajenih problema s kojim su se anketari suočavali bio je i nemogućnost vlasnika i menadžera da izdvoje vrijeme za popunjavanje upitnika, pa su u nekoliko slučajeva, oni zaduživali svoje zamjenike (viši i srednji menadžeri) da učestvuju u istraživanju i obezbijede neophodne informacije. Bilo je i slučajeva kada su ispitanici predložili da budu intervjuisani telefonskim putem, kao metodom koja im se činila podesnijom. Svi dobijeni upitnici provjereni su u smislu kvaliteta popunjenosti, što je bilo praćeno unošenjem podataka u elektronsku bazu podataka, pripremom preliminarnih rezultata i tabelarnog prikaza odgovora. Gotovo 93,5% predstavnika preduzeća izrazilo je zainteresovanost da učestvuje u ovom istraživanju i naredne godine.
11 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
2. Rezultati istraživanja Rezultati istraživanja poslovne klime u Crnoj Gori prikazani su kroz sljedeće cjeline: • biznis klima u Crnoj Gori sa osvrtom na indikatore biznis klime, • poslovna ograničenja koja obuhvataju administrativne, ekonomske i lične barijere, • kontakt preduzeća sa institucijama koje podržavaju razvoj MSP sektora, • kreditiranje i drugi vidovi podrške preduzećima, • inovacije i • opšte informacije o anketiranim preduzećima, s detaljnijim karakteristikama preduzeća koja se bave izvoznim aktivnostima. Na osnovu nalaza istraživanja kreirani su osnovni zaključci i preporuke. U prilogu su dati i korišćeni upitnik i spisak tabela i grafika prikazanih u ovom poglavlju.
2.1 Biznis klima u Crnoj Gori Rezultati ovogodišnjeg istraživanja potvrđuju da je crnogorska privreda još uvijek pod uticajem efekata globalne ekonomske krize, te da se efekti krize osjećaju jače nego prethodnih godina. Grafik 4: Uticaj ekonomske krize na poslovanje preduzeća 91,9 76,7
Da
79,3 8,1 23,3 20,7
Ne
2011
35,2 28,7 20,6
U velikoj mjeri Osjetno
2010
100,0 2009
53,7 56,6 70,0
11,1 14,6 9,4
Neznatno 50,0
0,0
Grafik 5: Opseg uticaja krize
0,0 2011
20,0
40,0 2010
60,0
80,0 2009
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011. Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Kao što se na grafiku 4 može vidjeti, devet desetina preduzeća (91,9%) je navelo da je na njihovo poslovanje uticala ekonomska kriza, što predstavlja značajno pogoršanje stanja u odnosu na prethodne dvije godine. Nešto više od trećine preduzeća (35,0%) svoje poslovanje u posljednjih 12 mjeseci okarakterisalo je kao jako loše. Krizom pogođena preduzeća su se u 35,2% slučajeva suočila sa ozbiljnim posljedicama, u 57,3% slučajeva je konstatovano da je u pitanju bio osrednji uticaj krize, dok je preostala devetina preduzeća (11,1%) imala tek manjih poteškoća u svom svakodnevnom poslovanju. Očigledno da iz godine u godinu raste broj preduzeća koji smatraju da kriza značajnije utiče na njihove poslovne aktivnosti, na osnovu čega dolazimo do zaključka da su efekti krize intezivniji u tekućoj u odnosu na dvije prethodne godine. Upitani da prokomentarišu na koji se segment poslovanja konkretno odražava uticaj ekonom-
12 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
ske krize, preduzeća koja smatraju da su njihove poslovne aktivnosti u velikoj mjeri zahvaćene ekonomskom krizom, obično navode sljedeće: da slabi kupovna moć stanovništva, što dalje uzrokuje opadanje tražnje za proizvodima/uslugama, pad prometa, nedostatak finansijskih sredstava itd. Takođe, otežana naplata potraživanja, kao posljedica nelikvidnosti privrede, nelojalna konkurencija i sl., predstavljaju značajnije smetnje njihovom poslovanju. Spomenute posljedice ekonomske krize su, takođe, identifikovane i u 2010. godini, dok je u istraživanju iz 2009. godine posebno naglašavan nedostatak finansijske pomoći od strane banaka. Ukoliko se posmatraju pokazatelji poslovanja, prema rezultatima ovogodišnjeg istraživanja, u četiri sedmine preduzeća (57,0%) je u poređenju s istim periodom prošle godine zabilježen pad prošlomjesečnog prihoda2, dok je kod trećine (33,1%) prihod ostao nepromijenjen. Zajedno s prihodom, zabilježen je i pad profitne marže i to kod 47,1% preduzeća, dok se u svega 5,3% slučajeva u proteklih 12 mjeseci profitna marža povećala. Navedeni rezultati prikazani su na graficima koji slijede. Grafik 6: Komparacija realnog prihoda u proteklom mjesecu sa istim mjesecom prošle godine
Grafik 7: Kretanje profitne marže u posljednjih 12 mjeseci (ne uzimajući u obzir nivo prihoda)
57,0
47,1
Povećan
Povećana
Ostao približno isti
Ostala približno ista
Smanjen
Smanjena
10,0
33,1
47,5
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
5,3
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Razlozi pada prihoda, a time i marže, između ostalog mogu ležati u smanjenju broja kupaca/ klijenata, a posebno većih koji su značajnije zastupljeni u prihodnoj strukturi. Analizirajući ovaj segment, došlo se do saznanja da je svako drugo preduzeće u posljednjih 12 mjeseci bilo suočeno sa smanjenjem broja kupaca/klijenata. Gotovo svi oni navode da su u pitanju veoma važni klijenti/kupci, što se može vidjeti na graficima koji slijede. Grafik 8: Kretanje broja kupaca/klijenata u posljednjih 12 mjeseci
Grafik 9: Kretanje broja veoma važnih kupaca/klijenata u posljednjih 12 mjeseci
48,7
38,8
45,3
Povećao
Povećao
Ostao približno isti
Ostao približno isti
Smanjio
Smanjio
12,5
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
2 Prihod po odbitku inflatornog uticaja
46,8
7,9
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
13 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
2.1.1 Indikatori biznis klime Korišćena metodologija analize podataka je koncipirana tako da omogućava više stepena poređenja indikatora. Ovo se, prije svega, odnosi na procjenu indikatora stanja s osvrtom na očekivane indikatore, kao i poređenje između ovogodišnjih indikatora i indikatora od prošle i pretprošle godine. Napominjemo da se, obzirom na njegovu prirodu, indikator zaposlenosti sagledava samo kao očekivani, a ne i trenutni. U tabeli 8 prikazani su indikatori trenutnog stanja, indikatori očekivanja za opšte i izvozne djelatnosti, kao i indikatori očekivanja za zapošljavanje. U cilju poređenja, prikazane su vrijednosti indeksa za 2009. i 2010. godinu. Tabela 8:
Trenutna situacija Očekivanja
Indikatori trenutnog stanja i očekivanja za opšte poslove, izvoz i zapošljavanje (2009-2011) Indikator poslovne klime Indikator izvoza Zapošljavanje 2009. 2010. 2011. 2009. 2010. 2011. 2009. 2010. 2011. -4,2 -3 -8,3 -24,4 -12,4 -4,5 -11,3 14,7 12,1 -13,3 24,1 26,5 -5,2 4,9 2,8 Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Vrijednost indikatora u 2011. godini ukazuje na to da je kriza u poslovanju i dalje prisutna. Naime, kao i u prethodne dvije godine, kada je indikator poslovne klime (poslovni indikator, trenutna situacija) bio negativan, i u 2011. godini je zadržao isti predznak, dok su očekivanja po pitanju buduće situacije jako optimistična (grafik 10). Slijedi da je percepcija preduzeća o poslovnoj klimi, počev od 2009. godine, iz godine u godinu, lošija (rast indexa s negativnim predznakom), ali da su očekivanja po pitanju budućeg stanja sve optimističnija. Pritom, preduzeća koja se bave izvoznim aktivnostima, u nešto blažem obliku ocenjuju negativnosti poslovne situacije. Kada su u pitanju očekivanja u pogledu zaposlenosti, situacija iz godine u godinu varira, mada, u tekućoj 2011. u odnosu na 2009. godinu znatno je popravljena. Za razliku od indikatora zapošljavanja iz 2009. godine, ovogodišnji je bio pozitivan predviđajući povećanje u broju zaposlenih u crnogorskim kompanijama. Navedeno u velikoj mjeri odgovara onome što je u posljednje vrijeme zabilježeno u realnom sektoru. Naime, od vremena kada je istraživanje sprovedeno pa do danas, zvanična statistika potvrđuje da stopa nezaposlenosti ima opadajući trend. Prema podacima iz Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, krajem maja 2011. godine, kada je i obavljeno intervjuisanje predstavnika preduzeća, stopa nezaposlenosti iznosila je 11,74%, što je niže u odnosu na iznos 12,36% zabilježen u istom periodu prošle godine. Iz tabele se može zaključiti sljedeće: yy Trenutnu poslovnu situaciju, kao negativnu, karakteriše 8,3% MSP više od onih koji je vide kao pozitivnu. Indikatori izvoza, takođe, pokazuju negativnu percepciju trenutne situacije, pa 4,5% više MSP koja se bave izvozom zabilježilo je pad u izvoznim operacijama u poređenju sa onima koji bilježe rast. yy Svi indikatori poslovnih očekivanja su pozitivni pokazujući pozitivan stav preduzeća prema budućnosti. Shodno tome, 12,1%, odnosno 26,5% je više ispitanih MSP koji očekuju da njihove opšte, odnosno izvozne aktivnosti zabilježe porast u narednih 12 mjeseci, u poređenju sa onima koji imaju pesimistična predviđanja. Takođe, 2,8% je više ispitanih MSP koji očekuju rast zaposlenih, u poređenju sa onima koji predviđaju pad broja zaposlenih.
14 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Grafik 10: Indikatori poslovne klime (za 2011. godinu) Poslovni indikator 30 25 20 15 10 5 0 -5 -10
Indikator izvoza
12
Zaposlenost
Trenutna situacija
12,1 2,8
-4,5
11,0
10
26,5
-8,3
Grafik 11: Kompozitni indikatori (za 2011. godinu)
Očekivanja
Poslovni indikator
8 6 4
Indikator izvoza
1,9
2 0
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Kako bi imali jasniju sliku o statistici odgovora predstavnika preduzeća koja je upotrijebljena kao osnova za kalkulaciju indeksa, u nastavku su ukratko elaborirani stavovi preduzeća o trenutnoj poslovnoj situaciji, o tome kakvu situaciju očekuju u narednih 12 mjeseci, kao i o očekivanjima po pitanju kretanja broja zaposlenih u njihovom preduzeću. Grafik 12: Procjena trenutnog poslovnog stanja
13,8 16,3 16,9
Dobro
Uvećati 51,3 57,0 54,7
Zadovoljavajuće
0,0 2011
20,0 2010
40,0
18,6
Ostati ista 18,5 15,0
Opasti
35,0 26,7 28,4
Loše
Grafik 13: Očekivanje po pitanju kretanja buduće poslovne aktivnosti
60,0
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
42,9 47,0 37,6 43,8
0,0
2009
38,6 37,9
2011
20,0
40,0 2010
60,0 2009
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Grafici 12 i 13 pokazuju da su preduzeća uglavnom zadovoljna trenutnom poslovnom situacijom, kao i da imaju dobra očekivanja u vezi s budućim poslovnim aktivnostima. Međutim, za potrebe kalkulacije indeksa, fokus interesovanja je na percepciji preduzeća da je poslovna situacija dobra, odnosno loša, pri čemu je evidentno da je znatno veće učešće preduzeća u kojima se procenjuje da je situacija loša (35% u poređenju sa 13,8% onih koji smatraju da je situacija dobra), što je na kraju rezultiralo negativnim indeksom poslovne situacije od -8,3%. Kada su u pitanju očekivanja predstavnika preduzeća o broju zaposlenih u narednih 12 mjeseci, u svakom petom preduzeću (19,4%) se očekuje povećanje, nasuprot projekciji svakog sedmog preduzeća (14,0%) da će doći do smanjenja (grafik 14), što je rezultiralo pozitivnim indeksom zapošljavanja u iznosu od 2,8.
15 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Grafik 14: Očekivanja o broju zaposlenih u toku sljedećih 12 mjeseci
Porasti
9,8
19,4 17,7 66,6 72,1 69,8
Ostati isti 14,0 10,2 20,4
Opasti 0,0
20,0
40,0
2011
60,0
2010
80,0
Grafik 15: Da li je preduzeće izvoznik dobara ili pruža usluge stranim klijentima?
Da
103 92 127
369
Ne
0
2009
200
380
400
2011
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
346
600
800 1000 1200
2010
2009
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Kako bi imali jasniju sliku o indeksu izvoza, bitno je napomenuti da je u ovogodišnjem istraživanju anketirano ukupno 103 preduzeća, izvoznika dobara ili onih koji pružaju usluge stranim klijentima (npr. turistima iz inostranstva). Grafik 16: Ocjena izvoznog poslovanja za posljednjih 12 mjeseci3 20
Zabilježilo porast
7
11
Zabilježiti porast
38
Ostalo otprilike isto
47 45
0 2011
20
19
10
66 40
2010
60
37 39 37
Ostati isto
40
26
Opalo
Grafik 17: Procjena kretanja izvoznog poslovanja za sljedećih 12 mjeseci4
4
Opasti
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
0
56
41
80
2009
48
20
2011
40 2010
60 2009
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Statistika njihovih odgovora, o ocjeni ostvarenog izvoznog poslovanja u posljednjih 12 mjeseci, pokazuje da preduzeća koja se bave izvoznim aktivnostima uglavnom smatraju da je poslovanje u proteklih 12 mjeseci opalo ili ostalo na istom nivou (grafik 16), ali u budućem periodu uglavnom očekuju rast izvoznih aktivnosti (grafik 17).
2.2 Poslovna ograničenja U sklopu segmenta poslovnih ograničenja, posmatrane su tri zasebne cjeline: • administrativne i regulatorne barijere, • ekonomske barijere i • barijere unutar samog preduzeća.
3 Kako su baze u uporednim periodima različite, (Baza 2011: N=98 (95,1%); Baza 2010: N=80 (86,9%); Baza 2009: N=122 (96,0%)) umjesto procentualnog dat je prikaz broja preduzeća. 4 Baza 2011: N=97 (94,2%); Baza 2010: N=78 (84,8%); Baza 2009: N=116 (91,3%)
16 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Prilikom analize, detaljnije su ispitana najznačajnija iz svake od tri spomenute kategorije ograničenja. Pri tom je posmatrano koje su to kategorije preduzeća (iz ugla veličine, djelatnosti i regionalne raspoređenosti) najviše izložene uticaju tih ograničenja, pa je u formi tabelarnog prikaza detaljnije razložena struktura preduzeća prema navedenim kriterijumima.
2.2.1 Administrativne i regulatorne barijere Rezultati ovogodišnjeg istraživanja pokazuju da je poslovni razvoj kompanija većinom ograničen opštinskim porezima i dažbinama (54,6% preduzeća), porezima i dažbinama na državnom nivou (54% preduzeća), predugim administrativnim procedurama (38,4% preduzeća) i opštinskim inspekcijama (27,2% preduzeća). Detaljniji uporedni prikaz ukupnog broja preduzeća koje tangira konkretna administrativna i regulatorna barijera, kao i stepen opterećenosti barijerom, dat je na graficima 18 i 19. Iz njih se može vidjeti da li je bilo poboljšanja po pitanju odabranih administrativnih i regulatornih barijera.
Grafik 18: Statistika preduzeća prema administrativnim i regulatornim barijerama sa kojima se suočavaju (za 2011. godinu) Procedure za izdavanje državnih dozvola
21,0 18,8
79,0
Procedure za izdavanje opštinskih dozvola
21,0 15,8
79,0
25,1
Državne inspekcije
74,9
9,9 27,2
Opštinske inspekcije
72,8
7,9
Državni porezi i dažbine
54,0 46,0
10,2
Opštinski porezi i dažbine
45,4
7,6
54,6
22,1
Radna regulativa
77,9
11,5
Nabavka/sticanje i transfer imovine
3,3
Građevinske dozvole
2,5
12,4
87,6
12,3
87,7 38,4
Preduge administrativne procedure
11,7
61,6
9,5 0,8
Nerazjašnjeno vlasništvo 0,0
20,0
90,5 40,0
60,0
80,0
100,0
Najviše ograničavaju Manje ograničavaju (ili niste sigurni) Neka poboljšanja su vidljiva u odnosu na prošlu godinu
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
17 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Grafik 19: Statistika preduzeća prema administrativnim i regulatornim barijerama sa kojima se suočavaju (za 2010. godinu) 29,6
Procedure za izdavanje državnih dozvola
8,8
Procedure za izdavanje opštinskih dozvola
35,1
10,5
Državne inspekcije
43,5
4,6
Opštinski porezi i dažbine
56,5 63,1
36,9
4,0
Radna regulativa
62,4 50,6 49,4
9,1
Državni porezi i dažbine
64,9
37,6
8,8
Opštinske inspekcije
70,4
25,5
74,5
13,7 17,9
Nabavka/sticanje i transfer imovine
10,0
Građevinske dozvole
82,1
24,6
10,8
Preduge administrativne procedure
9,4
Nerazjašnjeno vlasništvo
75,4 44,9
55,1
20,0
80,0
10,3 0,0
20,0
40,0
60,0
80,0
100,0
Najviše ograničavaju Manje ograničavaju (ili niste sigurni) Neka poboljšanja su vidljiva u odnosu na prošlu godinu*
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Generalno, ispitanici smatraju da nije bilo nekih značajnijih poboljšanja kod posmatranih administrativnih i regulatornih barijera u poređenju sa prethodnom godinom. Izvjestan broj njih primjećuje iskorake i to u dijelu procedura za izdavanje dozvola na državnom, odnosno opštinskom nivou (18,8%, odnosno 15,8% ispitanika). Navedeno se poklapa sa statistikom preduzeća po kojoj spomenute barijere, ove godine u manjoj mjeri u odnosu na prošlu godinu, ograničavaju anketirana preduzeća. Za potrebe detaljnije analize, predstavljeno je kako najveći ograničavajući faktori (porezi i dažbine na opštinskom, odnosno državnom nivou), utiču na preduzeća u odnosu na njihovu veličinu, granu poslovanja ili region u kojem posluju. Tabela 9 predstavlja ove dvije specifične administrativne barijere prema već spomenutim kategorijama.
18 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Tabela 9:
Kategorije preduzeća prema najznačajnijim administrativnim i regulatornim barijerama Ograničenja
Opštinski porezi i dažbine
Državni porezi i dažbine
Poljoprivreda
42,9%
57,1%
Nepoljoprivreda
64,9%
68,4%
Građevinarstvo
38,2%
47,1%
Trgovina
56,7%
54,0%
Turizam
56,3%
57,1%
Transport
78,6%
64,3%
Usluge
50,7%
49,3%
Ukupno
54,6%
54,0%
Centar
50,8%
49,8%
Sjever
59,5%
58,6%
Jug
58,9%
58,9%
Ukupno
54,6%
54,0%
1-9 zaposlenih
54,1%
51,7%
10-49 zaposlenih
54,2%
55,6%
50 zaposlenih i više Ukupno
58,7%
61,7%
54,6%
54,0%
Odabrane Karakteristike
Djelatnost
Region
Veličina preduzeća
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Analiza pokazuje da su srednja preduzeća mahom više ograničena u svom poslovnom razvoju zbog nepovoljnih opštinskih, a posebno državnih opterećenja u poređenju s preduzećima s manjim brojem zaposlenih, mada, procentualne razlike nijesu drastične. Takođe, preduzeća koja se bave transportom i nepoljoprivrednim aktivnostima, više su pogođena od preduzeća iz ostalih djelatnosti. Posmatrano po regionima, preduzeća iz južne, a dijelom i iz sjeverne regije, izloženija su posmatranim ograničenjima od preduzeća iz centralne regije. Slijedi da se rezultati ovogodišnjeg poklapaju s rezultatima iz prošlogodišnjeg istraživanja. Opštinska i opterećenja na državnom nivou se još uvijek smatraju najvećim ograničavajućim faktorom u poslovnom razvoju. Kao što se i u prošlogodišnjem istraživanju pokazalo, preduzeća iz sjeverne regije osjetljivija su na negativne uticaje opštinskih opterećenja, s tim da ovogodišnje istraživanje pokazuje da su preduzeća iz južnih opština, neznatno više od sjevernih, osjetljivija na ova ograničenja. Da o razlici u pogledu određenih poreza i dažbina između pojedinih opština ima smisla govoriti, potvrđuje podatak da je izmjenom Zakona o porezu na nepokretnosti (“Sl. list RCG“, broj 65/01 i „Sl. list CG“, broj 75 /2010) većina opština povećala stopu poreza na nepokretnosti.
2.2.2 Ekonomske i druge barijere Analizirajući ekonomske barijere zaključujemo da je najveći dio ispitanika kao veoma ograničavajuće faktore za njihov razvoj prepoznao: niske cijene i nelojalnu konkurenciju (61,7%), zatim visoke troškove rada (59,2%) i naplatu potraživanja (58,9%). Detaljniji prikaz barijera i poređenje s prošlogodišnjim rezultatima dati su na graficima 20 i 21.
19 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Grafik 20: Statistika preduzeća prema ekonomskim i drugim barijerama sa kojima se suočavaju (za 2011. godinu)
Niske cijene i nelojalna konkurencija Otežan pristup finansijskim sredstvima
50,6 49,4
Visoki zahtjevi po pitanju standarda i kvaliteta
26,6
73,4
30,7
Manjak kvalifikovanih kadrova Nedovoljno razvijena infrastruktura i transport
66,3
29,3
Nepravilnosti u administraciji i korupcija
70,7
31,8
Visoki troškovi rada
68,2 59,2
40,8
Nedostupnost odgovarajućih usluga za razvoj poslovanja
26,6
Problem naplate potraživanja
73,4 58,9
41,1 0
Najviše ograničavaju
61,7
38,3
20
40
60
80
Manje ograničavaju (ili niste sigurni)
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Grafik 21: Statistika preduzeća prema ekonomskim i drugim barijerama sa kojima se suočavaju (za 2010. godinu) Niske cijene i nelojalna konkurencija
42,6
Otežan pristup finansijskim sredstvima
51,3
48,7
Visoki zahtjevi po pitanju standarda i kvaliteta
22,9
77,1
24,2
Manjak kvalifikovanih kadrova Nedovoljno razvijena infrastruktura i transport
75,8
29,0
Nepravilnosti u administraciji i korupcija
71,0
33,8
66,2 52,4
Visoki troškovi rada
47,6 28,1
Nedostupnost odgovarajućih usluga za razvoj poslovanja
71,9 42,8
Problem naplate potraživanja 0,0 Najviše ograničavaju
57,4
20,0
40,0
57,2
60,0
80,0
Manje ograničavaju (ili niste sigurni)
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
20 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Slijedi da rezultati ovogodišnjeg istraživanja odražavaju iste stavove kao i prošle godine kada je u pitanju uticaj najznačajnijih ekonomskih barijera. Međutim, ovogodišnji rezultati nešto su povoljniji kada su u pitanju nepravilnosti u administraciji i korupcija. Kada su u pitanju zahtjevi po pitanju standarda i kvaliteta, raspoloživost kvalifikovane radne snage, troškovi radne snage, a posebno naplata potraživanja, situacija je nešto problematičnija. Detaljna analiza s osvrtom na tri najznačajnija ekonomska faktora koja značajno pogađaju anketirana preduzeća, slijedi u tabeli 10. Tabela 10:
Kategorije preduzeća prema najznačajnijim ekonomskim i ostalim barijerama Ograničenja Niske cijene Visoki Problem naplate Odabrane i nelojalna troškovi potraživanja karakteristike konkurencija rada
Djelatnost
Region
Veličina preduzeća
Poljoprivreda
85,7%
57,1%
71,4%
Nepoljoprivreda
65,8%
56,8%
72,2%
Građevinarstvo
67,6%
70,6%
73,5%
Trgovina
62,8%
57,7%
63,4%
Turizam
44,9%
64,6%
39,6%
Transport
57,1%
64,3%
64,3%
Usluge
62,9%
56,8%
51,1%
Ukupno
61,7%
59,2%
58,9%
Centar
58,3%
59,8%
57,1%
Sjever
57,5%
52,9%
43,0%
Jug
71,3%
62,0%
72,1%
Ukupno
61,7%
59,2%
58,9%
1-9 zaposlenih
56,1%
57,5%
51,9%
10-49 zaposlenih
70,8%
61,4%
66,9%
50 zaposlenih i više
63,8%
61,7%
72,3%
Ukupno
61,7%
59,2%
58,9%
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Analiza pokazuje sljedeće: • Niskim cijenama i nelojalnom konkurencijom su srednja, a posebno manja preduzeća više pogođena u poređenju s preduzećima s najmanjim brojem zaposlenih (do devet). Takođe, preduzeća koja se bave poljoprivrednim aktivnostima, građevinarstvom i uslugama, više su izložena navedenim smetnjama od preduzeća iz ostalih djelatnosti. Posmatrano po regionima, navedene barijere su najizraženije u južnoj regiji. • Visoki troškovi rada gotovo podjednako pogađaju mikro, mala i srednja preduzeća, dok su, obzirom na regionalnu pripadnost, preduzeća iz centralne, a posebno iz južne regije značajnije pogođena. Preduzeća koja se bave građevinarstvom, transportom i trgovinom bilježe visočije troškove rada od preduzeća iz ostalih djelatnosti. Generalno uzevši, predstavnici preduzeća su još uvijek pod utiskom da postojeća rješenja veoma ograničavaju njihovo poslovanje. To se, u prvom redu, odnosi na poreze i doprinose na zarade zaposlenih koji su na nivou od 63% neto zarade.
21 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
• Problem naplate potraživanja posebno pogađa srednja i manja preduzeća, ali i preduzeća iz južne regije. Shodno mišljenjima ispitanika, ovaj problem najmanje je uočljiv u sektoru turizma, a najviše u oblasti poljoprivrede i građevinarstva.
2.2.3 Barijere unutar preduzeća Pored administrativnih i ekonomskih ograničenja, posmatrana su lična ograničenja anketiranih vlasnika preduzeća i menadžera koja imaju efekta na poslovanje i razvoj kompanije. Rezultati istraživanja i uporedni prikaz s prošlom godinom, predstavljeni su graficima 22 i 23. Grafik 22: Statistika preduzeća prema unutrašnjim barijerama sa kojima se suočavaju (za 2011. godinu)
11,8
Nedostatak želje da se unaprijede poslovne vještine Manjak vremena da se unaprijede poslovne vještine
27,4
Nedovoljna ponuda državnih i privatnih obuka
24,8
72,6
75,2
20,6
Previše porodičnih obaveza
81,4 2,4
Nedovoljno podrške od strane porodice Nedostatak ustanova za brigu o djeci tokom radnog vremena
97,6
11,7
0 Najviše ograničavaju
88,2
20
40
88,3 60
80 100
Manje ograničavaju (ili niste sigurni)
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
22 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Grafik 23: Statistika preduzeća prema unutrašnjim barijerama sa kojima se suočavaju (za 2010. godinu)
16,1
Nedostatak želje da se unaprijede poslovne vještine
84,4 22,3
Manjak vremena da se unaprijede poslovne vještine
77,7 20,0
Nedovoljna ponuda državnih i privatnih obuka
18,6
Previše porodičnih obaveza
84,0 7,4
Nedovoljno podrške od strane porodice Nedostatak ustanova za brigu o djeci tokom radnog vremena
92,6
13,8
0 Najviše ograničavaju
80,0
20
40
86,2 60
80 100
Manje ograničavaju (ili niste sigurni)
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Lična ograničenja, generalno, nijesu toliko zastupljena u poređenju s administrativnim i ekonomskim. Ipak najveće interne barijera daljem poslovnom razvoju predstavlja manjak vremena da se unaprijede poslovne vještine (27,4%) i nedovoljna ponuda obuka (24,8%). Ovogodišnji rezultati, po pitanju ličnih ograničenja, povoljniji su u domenu spremnosti za unapređenje poslovnih aktivnosti, raspoloživosti ustanova za brigu o djeci i podršci od strane porodice, dok je po svim ostalim kategorijama stanje problematičnije u odnosu na prošlu godinu, a posebno u dijelu nedovoljnog broja adekvatnih obuka i raspoloživosti vremena da se putem njih, kao i kroz druge forme edukacije, unaprijede ključne poslovne vještine. Detaljna analiza uticaja dvije najveće barijere u poslovanjima s osvrtom na region, aktivnost i veličinu preduzeća, data je u tabeli 11.
23 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Tabela 11:
Kategorije preduzeća prema najznačajnijim unutrašnjim ograničenjima Ograničenja
Manjak vremena da se unaprijede poslovne vještine
Nedovoljna ponuda državnih i privatnih obuka
Poljoprivreda
42,9%
71,4%
Nepoljoprivreda
36,8%
24,3%
Građevinarstvo
17,6%
35,3%
Trgovina
25,9%
19,7%
Turizam
32,7%
34,7%
Transport
21,4%
14,3%
Usluge
27,1%
24,5%
Ukupno
27,4%
24,8%
Centar
29,1%
21,7%
Sjever
50,0%
9,4%
Jug
8,5%
41,1%
Ukupno
27,4%
24,8%
1-9 zaposlenih
27,4%
22,5%
10-49 zaposlenih
28,6%
27,9%
50 zaposlenih i više
23,4%
27,7%
Ukupno
27,4%
24,8%
Odabrane karakteristike
Djelatnost
Region
Veličina preduzeća
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
• Manjak vremena da se unaprijede poslovne vještine zastupljen je obično kod četvrtine preduzeća iz sve tri kategorije, s tim što je ovo ograničenje blago prisutnije kod vlasnika i menadžera malih i srednjih preduzeća. Nadalje, svako drugo preduzeće iz sjeverne regije suočava se s ovim problemom, dok svega 8,5% preduzeća s juga navodi problem nedostatka vremena. Posmatrano po djelatnostima, preduzeća koja se bave poljoprivrednom aktivnošću, građevinarstvom i uslugama, više su od preduzeća iz ostalih djelatnosti ograničeni vremenom potrebnim za unapređenje poslovnih vještina. • Nedovoljna ponuda državnih i privatnih obuka prisutna je u dvije sedmine kako malih, tako i srednjih preduzeća, dok je u mikro preduzećima manje zastupljena. Svako drugo preduzeće iz sjeverne regije suočava se s ovim problemom, dok svega desetina preduzeća s juga nije zadovoljna obimom postojećih obuka. Nadalje, preduzeća koja se bave poljoprivredom, više od preduzeća iz ostalih djelatnosti nemaju pristup potrebnim obukama, dok se uslužni sektor i sektor trgovine najmanje suočavaju s ovim problemom.
2.2.4 Preferencije/potrebe malih i srednjih preduzeća za specifičnim mjerama unapređivanja poslovanja Nakon sagledavanja barijera sa kojima se u poslovanju najčešće suočavaju, anliziran je set mjera ili regulatornih promjena koje predstavnici preduzeća predlažu s ciljem razvoja sektora malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori. Ispitanicima je ponuđena prilika da daju najviše tri predloga, pa je shodno evidenciji ukupno 411 ispitanika dalo 772 odgovora. U tabeli 12 predstavljeni su njihovi odgovori.
24 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Tabela 12:
Preferencije/potrebe sektora MSP za mjerama unapređenja poslovanja5 Naziv mjere
Procentualno učešće u odgovorima
Smanjenje poreza i doprinosa
23,1
Bolja finansijska podrška banaka
15,5
Borba protiv nelojalne konkurencije
8,5
Poboljšati rad administracije u opštini
7,8
Veća podrška države privatnom sektoru
7,8
Kvalifikovaniji i stručniji kadar
6,5
Borba protiv korupcije
3,9
Efikasniji mehanizam za naplatu potraživanja
2,8
Manji broj kontrola inspekcija
2,8
Jednostavnija zakonska regulativa pri zapošljavanju
2,7
Veći broj obuka
2,7
Ostalo
15,8
3
Ukupno
100,0 Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Kao što se iz tabele može vidjeti, skoro četvrtina svih predloga odnosi se na smanjenje poreza i doprinosa (23,1%), dok se 15,5% odnosi na bolju finansijsku podršku banaka. Nijesu zanemarljivi ni problemi nelojalne konkurencije i rad administracije, kao i to da bi preduzeća željela imati pomoć države. Pri tom se može konstatovati da se povećao broj preduzeća koja traže pomoć države u odnosu na prethodnu godinu, na što upućuje podatak da je prošle godine svega 14 preduzeća (2,0% uzorka) sugerisalo pomoć od strane relevantnih institucija. Generalno, poredeći dobijene odgovore s prošlogodišnjim, uviđa se da je i dalje aktuelna gotovo ista struktura mjera predloženih prošle godine. Pored sagledavanja mjera za unapređenje poslovanja koje su sistemskog karaktera, analizirane su i mjere inicirane od strane samih preduzeća. Rezultati istraživanja pokazuju da je 91 preduzeće (19,4% uzorka) preduzelo neku mjeru tokom protekle godine. Ove mjere su predstavljene na grafiku 24.
5 Kako je pitanje o preferencijama sektora MSP bilo otvorenog tipa, predstavnici preduzeća su navodili najraznovrsnije predloge mjera, koje su prema srodnosti kategorisane, a one najznačajnije su prikazane u tabeli, dok stavka Ostalo sadrži raznolik spektar mjera čije je pojedinačno učešće u ukupnom uzorku zanemarljivo.
25 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Grafik 24: Preduzete mjere za unapređenje poslovanja
21,0
Primjena nove opreme/tehnologije
21,0
Unapređenje marketing aktivnosti
12,0
Plasiranje novih proizvoda/ usluga
12,0
Unapređenje kvaliteta proizvoda/usluga
10,0
Edukacija zaposlenih
8,0
Uvođenje standarda kvaliteta
4,0
Nabavka kvalitetnijih sirovina
3,0
Krediti za kupce
9,0
Drugo 0,0
10,0
20,0
30,0
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Dobijeni odgovori ukazuju da su preduzeća najveće napore usmjerila na poboljšanje tehnologije (21%), unapređenje marketinga (21%), ali i na unapređenje proizvoda/ usluga, kao i tehnike njihovog plasiranja (oba 12%). Navedene aktivnosti su detaljnije elaborirane u odjeljku koji se odnosi na inovacije.
26 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
2.3 KONTAKT SA INSTITUCIJAMA KOJE PRUŽAJU PODRŠKU RAZVOJU MSP U ovom poglavlju su prikazani rezultati istraživanja koji se tiču saradnje anketiranih preduzeća sa institucijama koje pružaju podršku razvoju sektora MSP (različita poslovna udruženja, Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća i sl.). Prema podacima istraživanja iz 2009. godine, 90 preduzeća (19,7% od ukupnog uzorka) kontaktiralo je jednu ili više organizacija radi poboljšanja ili širenja svog biznisa, u 2010. njih 96 (20,3%), dok je tekuće godine broj nešto veći i iznosi 105 (22,4%). Detaljniji pregled institucija sa kojima su preduzeća stupila u kontakt, s naglaskom koje su to institucije po njima najvažnije, dat je na grafiku koji slijedi. Grafik 25: Statistika preduzeća koja su kontaktirale institucije podrške
Privredna komora
41
6
Unija poslodavaca Crne Gore Montenegro Biznis Alijansa
38
7
Strukovna udruženja/organizacije
1
Direkcija za razvoj MSP
1
Investiciono razvojni fond Regionalni/lokalni biznis centar
13 17 20
5 1
8
Zavod za zapošljavanje
43
11 8 8
Strani donatori Druge organizacije
44
8
1
0 10 Broj preduzeća koja su kontaktirala instituciju
25 20 30 40 50 Broj preduzeća kojima je institucija najvažnija
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Najveći broj preduzeća kontaktirao je Uniju poslodavaca Crne Gore, Zavod za zapošljavanje Crne Gore i Privrednu komoru (44, 43, odnosno 41 preduzeće). Direkciju za razvoj malih i srednjih preduzeća kontaktiralo je 17 preduzeća u cilju dobijanja neke vrste pomoći. Kada su u pitanju strani dionatori, svega 9 preduzeća je navelo da je stupilo u kontakt s nekim od njih, navodeći sljedeće: Fon Beograd konsultanti, GIZ, Irex aroma Zagreb, donatore iz Italije i Njemačke, Kroner (Švedska), Luksemburški TAM program, Solventa (Slovenija) i sl. Da je kontaktiralo neku drugu organizaciju navelo je 25 preduzeća (pored onih prikazanih na grafiku), obično navodeći banke, turističke organizacije i ostale organe lokalne samouprave. Detaljnija analiza preduzeća koja su, odnosno nijesu kontaktirala neku od spomenutih institucija, gledano iz ugla opština i veličine preduzeća, data je u tabelama koje slijede.
27 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Tabela 13:
Struktura (po opštinama) preduzeća koja su/nijesu kontaktirala neke od organizacija Da Podgorica Bar Budva Herceg Novi Nikšić Berane Bijelo Polje Rožaje Cetinje
Ne
% 15,3 26,1 10,5 6,3 15,6 56,5 39,5 28,2 30,4
N 29 12 2 2 5 13 17 11 14
% 84,7 73,9 89,5 93,8 84,4 43,5 60,5 71,8 69,6
N 160 34 17 30 27 10 26 28 32
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Slijedi da su preduzeća iz Berana, Bijelog Polja i Rožaja angažovanija po pitanju korišćenja usluga od strane institucija koje pružaju podršku sektoru MSP, dok su preduzeća iz Herceg Novog najmanje angažovana. Tabela 14:
Struktura (po veličini) preduzeća koja su/nijesu kontaktirala neke od organizacija Da 1-9 zaposlenih 10-49 zaposlenih 50 zaposlenih i više
% 15,7 24,7 53,2
Ne N 42 38 25
% 84,3 75,3 46,8
N 226 116 22
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Posmatrajući po veličini, srednja i mala preduzeća češće kontaktiraju navedene institucije od mikro preduzeća. Pored ostvarenog kontakta s navedenim institucijama, u ovom poglavlju posmatran je i segment koji se odnosi na članstvo preduzeća u određenim poslovnim udruženjima (izuzev Privredne komore), pri čemu je zabilježeno da je 113 preduzeća (24,0% uzorka) učlanjeno u neku organizaciju, što je značajan iskorak u odnosu na prošlogodišnjih 64 preduzeća (grafik 26).
28 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Grafik 26: Članstvo u nekom poslovnom udruženju (osim Privredne komore)
40,6
Montenegro Biznis Alijansa
24,0 Da
Grafik 27: Naziv udruženja
28,0
Unija poslodavaca
13,6
4,2
Udruženje Njeguši (za preradu mesa)
76,0 Ne
4,2
CTU - Crnogorsko turističko udruženje
0,7
Udruženje proizvodjača vina
86,4
0,7
Asocijacija poslovnih žena Crne Gore
0,0
20,0
40,0
2011
60,0
80,0
21,7
Drugo udruženje
100,0
2010
0,0
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
10,0 20,0 30,0 40,0 50,0
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
MBA (Montenegro biznis alijansa) i Unija poslodavaca su asocijacije u koje je učlanjeno najviše anketiranih preduzeća (40,6%6, odnosno 28, 6% ukupno učlanjenih preduzeća). Pored institucija naznačenih na grafiku, 25 preduzeća je kontaktiralo neke druge organizacije, kao što su: opštinska Udruženja privrednika, Udruženje knjigovođa, Američka privredna komora, Farmaceutska komora, Udruženje IT kompanija, Udruženje pekara, Udruženje pomorskih kapetana i druge.
2.4 kreditiranje i ostali vidovi podrške preduzećima Podaci istraživanja pokazuju da je 101 preduzeće (21,4% uzorka) u posljednjih 12 mjeseci konkurisalo za kredit za mala i srednja preduzeća, pri čemu je odobreno dvije trećine zahtjeva. Navedena statistika ne odudara od prošlogodišnje, što se može vidjeti na graficima u nastavku. Grafik 28: Konkurisanje za kredit u posljednjih 12 mjeseci
21,4 21,8
Da
Grafik 29: Da li zahtjev za pozajmicu odobren? 67,3 68,5
Da 24,8 26,9
Ne 78,6 78,2
Ne 0,0
20,0 2011
40,0
60,0
80,0
2010
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
7,9 4,6
Još je u proceduri 0,0
20,0 2011
40,0
60,0
80,0
2010
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Ukoliko se posmatra struktura preduzeća koja su, odnosno nijesu aplicirala za kredit, dolazi se do saznanja da je, obzirom na strukturu uzorka, najviše kredita (54) odobreno mikro preduzećima. Međutim, posmatrano na nivou sve tri kategorije preduzeća ponaosob, srednja preduzeća su 6 Predstavnicima preduzeća bila je data mogućnost da navedu sve institucije u kojima su učlanjena, pa su sumiranjem njihovih odgovora kreirane ponderisane vrijednosti
29 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
najangažovanija kada je u pitanju apliciranje: 25,5% procenata koji su aplicirali u odnosu na 74,5% njih koji nijesu aplicirali za kredit (tabela 15). Tabela 15:
Struktura preduzeća (po veličini) koja su/nijesu aplicirala za kredit Da % 20,0 22,6 25,5
1-9 zaposlenih 10-49 zaposlenih 50 zaposlenih i više
Ne N 54 35 12
% 80,0 77,4 74,5
Ukupno % N 100 270 100 155 100 47
N 216 120 35
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Kada su u pitanju slučajevi kod kojih je zahtjev za kredit odbijen, obično su navođeni sljedeći razlozi: • neispunjenost propisanih zahtjeva, • nepotpuna papirologija i • nelikvidnost, nemogućnost obezbjeđivanja hipoteke. Pored kreditiranja, u posljednjih 12 mjeseci preduzeća su primila i neke druge vrste podrške poslovanju, ali u nešto manjem obimu. Naime, evidentirano je 28 preduzeća (5,9%) koja su dobila neki oblik pomoći, što je neznatno više u odnosu na prošlogodišnji nivo od 18 preduzeća, odnosno 3,8% uzorka (grafik 30). Uvidom u oblike podrške, zapaža se da su najčešće u pitanju bile razne vrste obuka (36%), savjetovanja (24%) i seminari (12%). Neki predstavnici preduzeća su naveli tačan naziv edukativnog programa, pri čemu je jedino istaknut TAM/BAS7 program podrške poslovanju. Grafik 30: Primljena podrška u posljednjih 12 mjeseci
36,0
Obuke
5,9 Da
Grafik 31: Vrsta podrške
24,0
Savjetovanje
3,8
12,0
Seminari
94,1 Ne
8,0
Edukacije u inostranstvu
8,0
Tam/Bas program
96,2
4,0
Garancije
4,0
Podrška od strane Biroa rada
0,0
20,0
40,0 2011
60,0
80,0
100,0
4,0
Sistem kvaliteta
2010
0,0
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
10,0
20,0
30,0
40,0
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
2.5 inovacije Kako je praksa da se u okviru istraživanja o poslovnoj klimi u sektoru malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori svake godine obrađuje posebna tema, tako se ovogodišnje istraživanje pozabavilo temom inovacija. Raspolažući informacijama dobijenim od ispitanika, došlo se do saznanja da je nešto manje od polovine preduzeća (46,6% - grafik 32) u posljednje dvije godine u poslovanju uvelo neki vid 7 T AM/BAS (Turn Around Management/Bussines Advisory Service) program pružanja podrške privatnim preduzećima s ciljem njihovog prilagođavanja potrebama globalnog tržišta.
30 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
inovacije. Posmatrajući domen inovacija, podaci ukazuju da su se najčešće inovirali proizvodi, odnosno usluge (46,2%) i marketing aktivnosti (27,9%), a rjeđe organizacija preduzeća i sami proizvodni proces (grafik 33). Grafik 32: Da li su u posljednje dvije godine uvedene neke inovacije?
Grafik 33: Oblast inovacija
53,4
42,6
Inovacija proizvoda/usluge
Da Ne
10,1
Inovacija procesa proizvodnje
19,4
Inovacija u organizaciji preduzeća
27,9
Inovacija u marketingu
46,6
0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Detaljnijim uvidom u inovacije na planu proizvoda, odnosno usluga, došlo se do sljedećih saznanja: • Posmatrajući aspekt na koji se odnose, inovacije su se češće odnosile na usluge (56,4%) nego na proizvode (43,6%). Kada je u pitanju oblik inovacije proizvoda, obično se radilo o potpuno novom, a rjeđe o unapređenju postojećeg proizvoda, dok je unapređenje kvaliteta usluga bilo intenzivnije u odnosu na proizvode (grafik 34). • Inovirani proizvod je obično razvijen sa sopstvenim postojećim kapacitetima preduzeća (75,65%) ili je preuzet proizvod /usluga koji je razvilo drugo preduzeće ili institucija (17,8%). Jako mali broj preduzeća je naveo da je inovaciju uveo u saradnji sa drugim preduzećima ili institucijama (6,7%), i u tim slučajevima obično se radilo o inostranim firmama (66,7%) i agencijama (33,3%). • Inovirani proizvodi/usluge novi su na tržištu (30,2%), a ta novina češća je za samo preduzeće (69,8%). Grafik 34: Oblik inovacije proizvoda/usluge 37,4 Nov proizvod 29,7 Nova usluga 6,2 Poboljšan postojeći proizvod 26,7 Poboljšana postojeća usluga
Grafik 35: Oblik inovacije proizvodnog procesa 39,2
Unaprijeđene metode proizvodnje/usluga
27,5
Nove metode proizvodnje/usluga 11,8
Nova ili unaprijeđena nabavka ili način isporuke proizvoda/usluga Nova illi unaprijeđen način isporuke proizvoda/usluga Nove aktivnost podrške za poslovne procese
9,8 7,8 3,9
Drugo
0,0
10,0
20,0
30,0
40,0
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
0,0
10,0
20,0
30,0
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Kada je u pitanju proizvodni proces, inovacije su se najčešće odnosile na unapređene metode proizvodnje/usluga (39,2%), nove metode proizvodnje/usluga (27,5%), a najrjeđe na nove aktivnosti podrške za poslovne procese (7,8%-grafik 35).
31 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Na nivou organizacije preduzeća, inovacije su najčešće uvođene u organizaciji rada (54,4%) i u domenu tehnika upravljana znanjem unutar preduzeća (34,4%), a rjeđe se preduzimala inicijativa u odnosima sa drugim preduzećima ili institucijama (8,9%-grafik 36). Posmatrajući inovacije sprovedene u oblasti marketinga, svako drugo preduzeće (49,0%) je navelo da se koristi novi medij za promociju proizvoda, dok je manje učešće onih koji su naveli neke nove metode formiranja cijena (16,8%), nove distributivne metode (15,4%) ili promjenu dizajna ili pakovanja (11,2%-grafik 37). Kada su u pitanju novi metodi formiranja cijena, značajan broj ispitanika je naveo razne akcije, popuste i sl. Grafik 36: Oblik inovacije u organizaciji preduzeća
Grafik 37: Oblik inovacije u marketingu
54,4 34,4
Nove ili poboljšane tehnike upravljana znanjem unutar preduzeća
16,8
Nove metode formiranja cijena 15,4
Nove distributivne metode
8,9
Promjene u odnosima sa drugim preduzećima ili institucijama
49,0
Novi mediji za promociju proizvoda
Promjene u organizaciji rada
11,2 Promjene dizajna ili pakovanja
2,2 Drugo-sve navedeno
7,7
Drugo
0,0
20,0
40,0
0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0
60,0
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Tražeći razloge za uvođenje inovacija, na osnovu informacija dobijenih od menadžmenta preduzeća, došlo se do saznanja da je najveći motiv nastojanje da se odgovori na potrebe potrošača (38,0%). Međutim, nijesu zanemarljivi ni motivi poput nastojanja da se poveća konkurencija proizvoda/ usluge, zatim cjenovna konkurencija ili da se poveća nivo produktivnosti radne snage, odnosno efikasnosti mašina i opreme (grafik 38). Grafik 38: Najznačajniji faktori za uvođenje inovacija u preduzeću u protekle dvije godine 38,0 Odgovor na potrebe potrošača 19,9 Povećana konkurencija proizvoda/usluga 17,1
Povećana cjenovna konkurencija9,9
Potreba za povećanjem nivoa produktivnosti radne snage Potreba za povećanjem efikasnosti mašina i opreme
6,7 3,5
Mjere uvedene zbog novih regulatornih ili zakonodavnih obaveza
5,0
Drugo 0,0
5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
32 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Za svrhe razmatranja investicionog potencijala razmatran je set pitanja na osnovu čije analize se došlo do sljedećih saznanja:
yy Uvođenje inovacija najviše ograničava nemogućnost pronalaženja ili mobilisanja finansijskih resursa (30,0%), problem pristupa inovativnim klijentima i/ili tržištima (24,0%), kao i nemogućnost pronalaženja ili mobilisanja ljudskih resursa (14,2% - grafik 39). yy Uzimajući u obzir navedena ograničenja, u svakom drugom preduzeću se procjenjuje da je kapacitet za uvođenje inovacija na istom nivou kao što je bio i prije dvije godine, dok 21,2% preduzeća smatra da je investicioni potencijal u porastu.
Grafik 39: Faktori koji najviše ograničavaju uvođenje inovacija 30,0
Pronalaženje ili mobilisanje finansijskih resursa
24,0
Pristup inovativnim klijentima i/ili tržištima
14,2
Pronalaženje ili mobilisanje ljudskih resursa
7,5
Pronalaženje ili korišćenje novih tehnologija 6,3
Razmjena znanja ili umrežavanje
11,2
Ne znam 4,9
Drugo 1,1
Zaštita znanja
0,8
Ni jedan/nemamo potrebu za inovacijama 0,0
10,0
20,0
30,0
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Prilikom analize faktora koji ograničavaju inovacije, predstavnicima preduzeća bila je pružena mogućnost da navedu najviše dva odgovora. Tom prilikom je evidentirano da je ukupno 460 ispitanika (97,5% uzorka) dalo 796 odgovora.
33 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Grafik 40: Procenat ukupnih investicija u protekle dvije godine namijenjen inovacijama 3,8
0%
31,1
1-5%
23,9
6-10%
20,1
11-20% 8,1
21-50% 2,9
51% i više
10,0
Ne znam 0,0
5,0
10,0
15,0
20,0
25,0
30,0
35,0
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Analizom finansijskih sredstava opredijeljenim za inovacije, došlo se do podatka da su posmatrana preduzeća na inovacije izdvojila uglavnom 1-5% investicionog bužeta. Nije zanemarljiv ni procenat preduzeća koja su opredijelila nešto veći udio investicionih sredstava, pa je tako 23,9% preduzeća izdvojilo 6-10%, a svako peto predu-zeće čak i 11-20% investicionog budžeta. Navedeni podaci ukazuju da preduzeća, generalno, jako veliku pažnju poklanjaju temi inovacija.
2.6 Opšte informacije o preduzećima U okviru ovog poglavlja predstavljene su osnovne informacije o anketiranim preduzećima koje se prije svega odnose na finansiranje poslovanja, godinu osnivanja, strukturu zaposlenih i sl. Pored ovih informacija, posebna pažnja posvećena je osnovnim karakteristikama preduzeća koja se bave izvoznim aktivnostima. Grafik 41: Prije koliko godina je osnovano preduzeće 19,3 1994 godine i ranije 23,3 1995-2000 godine 17,8
2001-2004 godine
23,0
2005-2007 godine 16,5
2008-2011 godine 0,0
10,0
20,0
N a j ve ć i d i o a n k e t i r a n i h preduzeća osnovan je u periodu 1995-2007. godine. Svako šesto preduzeće je osnovano u protekle tri godine, dok je svako peto osnovano prije 1995. godine. Detaljan prikaz dat je na grafiku 41.
30,0
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Kada je u pitanju struktura zaposlenih prema polu i dužini trajanja radnog vremena, tabela 16 nudi detaljan prikaz koji se odnosi na trenutnu situaciju, dok tabela 17 prikazuje stanje od prije godinu.
34 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Tabela 16: Broj zaposlenih 0 1 2-3 4-7 8-15 16 i više
Trenutna struktura zaposlenih u preduzeću
Puno radno vrijeme-žene % N 1,2 5 24,0 98 31,1 127 18,6 76 13,2 54 11,8 48 100,0 408
Puno radno vrijeme-muškarci % N 1,2 5 21,2 89 27,6 116 18,6 78 13,6 57 17,9 75 100,0 420
Pola radnog vremena-žene % N 7,7 5 44,6 29 27,7 18 10,8 7 7,7 5 1,5 1 100,0 65
Pola radnog vremena-muškarci % N 6,8 4 42,4 25 30,5 18 13,6 8 6,8 4 100,0 59
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Broj zaposlenih 0 1 2-3 4-7 8-15 16 i više
Tabela 17: Struktura zaposlenih u preduzeću prije godinu Puno radno Puno radno Pola radnog Pola radnog vrijeme-žene vrijeme-muškarci vremena-žene vremena-muškarci % 1,5 22,3 31,3 17,9 13,3 13,6 100,0
N 6 87 122 70 52 53 390
% 1,2 21,2 27,6 18,6 13,6 17,9 100,0
N 4 82 114 75 56 76 407
% 10,3 48,3 24,1 10,3 5,2 1,7 100,0
N 6 28 14 6 3 1 58
% 5,8 44,2 30,8 11,5 7,7 100,0
N 3 23 16 6 4 52
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Uvidom u podatke iz tabela, dolazi se do saznanja da je struktura zaposlenih u posmatranim preduzećima posljednjih godinu prilično ujednačena, bez nekih većih oscilacija u broju zaposlenih. Posmatrano po polu, u preduzećima s većim brojem zaposlenih na pozicijama s punim radnim vremenom, primjetno je veće učešće pripadnika muškog pola. Kada je u pitanju skraćeno radno vrijeme, ženska populacija je u blagoj prednosti. Grafik 42: Finansiranje početka biznisa 35,8
Štednja
33,6
Podrška porodice 20,4
Bankovni kredit 1,4
Državna sredstva
8,8
Ostalo 0,0
10,0
20,0
30,0
40,0
Sagledavajući izvore finansijskih sredstava kojima je finansiran početak biznisa, štednja i sredstva pozajmjena od članova porodice su najčešći izvori početnih ulaganja (grafik 42). Posmatrajući strukturu odgovora pod stavkom Ostalo, primjećuje se da su najčešće zastupljena sredstva koja potiču od matične firme, sredstva iz privatizacije, pozajmice koje nijesu od članova porodice i sl.
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
35 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
2.6.1 Dodatne informacije o preduzećima koja se bave izvoznim aktivnostima U ovogodišnje istraživanje bilo je uključeno ukupno 103 preduzeća koja su izvoznici dobara ili koja pružaju usluge stranim klijentima (npr. turistima iz inostranstva), gdje su pod ovom kategorijom obuhvaćena i manja uslužna preduzeća, kao što su saloni ljepote, kafići i sl. , čiji su klijenti/gosti, između ostalih, i strani državljani. Posmatrajući strukturu ukupnog godišnjeg prihoda ovih preduzeća, istraživanje je pokazalo da njegov značajan dio dolazi od izvoznih aktivnosti, tako da je u 38,7% slučajeva, zabilježen udio od 50% i više, što je i prikazano na grafiku 43. Grafik 43: Udio izvoznih aktivnosti u ukupnom godišnjem prihodu 9,3
Do 5%
Od 60% do 80%
0,0
5,0
15,4
Drugo
24,0
Ne zna
2,6
ISO 21000
13,3
Od 81% do 100%
2,6
ISO 14000
12,0 13,3
50%
11,5
HACCP
12,0
Od 30% do 49%
19,2
ISO 9000
16,0
Od 10% do 20%
Grafik 44: Implementirani standardi kvaliteta/sertifikatI
10,0 15,0 20,0 25,0
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
38,5
Ni jedan 10,3
Ne zna/procedura je u toku 0,0
10,0 20,0 30,0 40,0
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Ukoliko se posmatraju standardi kvaliteta, dolazi se do saznanja da je ukupno 69 preduzeća navelo da je već implementiralo neki standard, odnosno da je implementacija u toku. Pri tom se obično radilo o standardima ISO 9000, koje je implementiralo svako peto preduzeća i HACCP standardu implementiranom od stane svakog devetog preduzeća. Detaljniji prikaz implementiranih standarda predstavljen je na grafiku 44, pri čemu se napominje da se stavka Ostalo najčešće odnosila na sljedeće standarde: ISO 9001, razne oblike kategorizacija, licence za građevinarstvo, akreditaciju laboratorije 17025, ISO 2009 i sl. Kada su u pitanju proizvodi, odnosno usluge iz asortimana izvozno orjentisanih preduzeća, obično je riječ o sljedećim: • hrana i piće, • usluge smještaja i ostale ugostiteljske usluge, • turistički aranžmani, • izgradnja objekata, • prodaja nekretnina,
• razni drugi proizvodi (elementi od kamena, elementi za namještaj, namještaj, kancelarijski materijal, bebi oprema, odijela i oprema za ronjenje) i • razne druge usluge (IT usluge, izrada web sajta, rent-a car, skladištenje i špedicija, taxi usluge itd. ).
Kada su u pitanju proizvodi, odnosno usluge isključivo namijenjene izvozu, u pitanju su najčešće hrana, usluge smještaja, rent-a-car usluge i prodaja stanova. Oni su najčešće namijenjeni gostima iz okruženja (Srbija-28,9%, Bosna i Hercegovina-19,7% i Hrvatska-11,5%). Kao što je i prikazano na grafiku 45, očekivanja preduzeća su takva da će navedena tržišta i u budućnosti biti domi-
36 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
nantnija. Kada su u pitanju neka druga tržišta, koja su. Takođe, značajno zastupljena u strukturi izvoza (19,3% trenutno), najčešće se spominje rusko tržište. Grafik 46: Godišnji prihod
Grafik 45: Izvozna tržišta
Srbija Bosna i Hercegovina 11,5 12,4 10,1 12,4 10,6 14,0
Hrvatska Makedonija EU 27 Druga 0,0
10,0
Trenutna izvozna tržišta
23,8 19,7 19,2
28,9
17,2
Do € 50.000
16,2
Od € 50.001 do €100.000
11,1
Od € 100.001 do €200.000
6,1 2,0
Od € 200.001 do €300.000 Od € 300.001 do €500.000
20,0
3,0
Od € 500.001 do €1.000.000
19,3 18,1
12,1
Više od €1.000.000 30,0
Buduća izvozna tržišta
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
32,3
Ne želim da odgovorim 0,0
10,0 20,0 30,0 40,0
Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.
Na kraju, sagledavajući strukturu izvoznih preduzeća prema veličini ostvarenog ukupnog godišnjeg prihoda, došlo se do podatka da jedna trećina njih prihoduje do 100 000 €, druga od 100 001 do milion i više €, dok je treća odbila da navede iznos.
37 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
3. ZAKLJUČCI I PREPORUKE Proces globalizacije dodatno je istakao važnost konkurentnosti privrede i njenih preduzeća. Okruženje u kojem posluju mala i srednja preduzeća mijenja se vremenom, a aktuelna politika Vlade Crne Gore snažno je usmjerena na poboljšanje ukupnog poslovnog ambijenta. Pored državne politike, postoje i brojne inicijative iz nevladinog sektora, pogotovo nastojanja poslovnih udruženja da doprinesu poboljšanju poslovne klime, prije svega ukazujući na ograničenja sa kojima se suočavaju. Akcionim planom za reformu lakoće poslovanja u Crnoj Gori obuhvaćen je set oblasti kojim se značajnije pojednostavljuje poslovanje, posebno u domenu otpočinjanja biznisa, građevinskih dozvola i sl. Takođe je korisno spomenuti i Strategiju regulatorne reforme u Crnoj Gori (projekat Giljotina) koji se sprovodi u cilju stvaranja povoljnog privrednog ambijenta, smanjenja korupcije, unapređenja upravnog, inspekcijskog i prekršajnog postupanja organa uprave, učvršćivanja pravne sigurnosti i povećanja konkurentnosti domaće privrede na svjetskom i evropskom tržištu. I pored značajnih napora koji se ulažu sa ciljem poboljšanja poslovne klime, čini se da efekti ovih aktivnosti imaju odloženo dejstvo, pa kompanije još uvijek ne prepoznaju značajnije benefite od njih. Rezultati ovogodišnjeg istraživanja pokazuju da je poslovni razvoj kompanija u značajnoj mjeri ograničen raznim administrativnim i regulatornim mjerama, najčešće državnim i opštinskim porezima i dažbinama, kao i predugim administrativnim procedurama. Ovakav stav preduzeća proizilazi iz sva tri do sada sprovedena istraživanja poslovne klime u Crnoj Gori. Međutim, može se konstatovati da aktuelna regulativa u određenim segmentima ide na ruku preduzećima. Tako su, na primjer, usvajanjem Zakona o finansiranju lokalnih samouprava („Sl. list RCG”, br. 42/03 i 44/03 (ispravka) i “Sl. list CG”, br. 5/08 i 74/2010) ukinuti određeni nameti kao što je firmarina, porez na potrošnju (pića) i sl. S druge strane, posljednjih dvije do tri godine uvedena su neka nova opterećenja kao što je npr. naknada o korišćenju kategorisanog i nekategorisanog puta, koja se odnosi na prilaz komercijalnom objektu i na godišnjem nivou iznosi do 3000€. Može se zaključiti da su, iako su određena poboljšanja na polju poreza i dažbine prisutna, predstavnici preduzeća još uvijek pod utiskom da postojeća rješenja ograničavaju njihovo poslovanje, pa neki preduzeti pomaci i nijesu adekvatno prepoznati. Pored navedenih ograničenja, poslovanje preduzeća u 2011. godini dodatno je pogođeno i dalje prisutnim efektima ekonomske krize. Efekti krize su se u Crnoj Gori osjetili sa određenim zakašnjenjm u odnosu na razvijene privrede, što u određenoj mjeri pokazuje da nije postignuta potpuna integracija sa globalnim dešavanjima, ali se i posljedice osjećaju sa odloženim dejstvom. Rezultati ovogodišnjeg istraživanja pokazali su da je crnogorska privreda bila značajnije pogođena globalnom ekonomskom krizom i da je u tom pogledu stanje pogoršano u odnosu na prethodne dvije godine. Krizom pogođena preduzeća su se suočila sa posljedicama koje su se manifestvovale kroz pad prometa i nedostatak finansijskih sredstava, koje su uslijedile kao posljedica opadanja tražnje za proizvodima/uslugama i nemogućnosti naplate potraživanja. Nešto više od polovine anketiranih preduzeća zabilježilo je pad u prihodima. Uzimajući navedeno u obzir, ocjena preduzeća o poslovnoj klimi u trenutku ispitivanja, počev od 2009. Godine, pogoršava se iz godine u godinu, ali su očekivanja, po pitanju budućeg stanja, sve optimističnija. Važno je napomenuti da preduzeća koja se bave izvozom u nešto blažem obliku procenjuju sadašnju negativnu poslovnu situaciju. Kada su u pitanju očekivanja u pogledu zaposlenosti u tekućoj godini, u odnosu na 2009. , ista su znatno popravljena.
38 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Rezultati istraživanja koji se tiču uvođenja inovacija u poslovanju su ohrabrujući. Značajan broj preduzeća u uslovima krize izražava spremnost da unaprijedi poslovne aktivnosti. Baveći se tematikom inovacija, došli smo do saznanja da je nešto više od polovine preduzeća, u posljednje dvije godine, u poslovanje uvelo neki vid inovacije, pri čemu su najčešće inovirali proizvode, odnosno usluge i marketing aktivnosti, a rjeđe organizaciju preduzeća i sami proizvodni proces. Pri tom se ispostavilo da je najveći motiv za uvođenje inovacija nastojanje da se odgovori na potrebe potrošača. Međutim, i pored volje da uvode inovacije, preduzeća se suočavaju s ograničenjima kao što su nemogućnost pronalaženja ili mobilisanja finansijskih resursa, problem pristupa inovativnim klijentima i/ili tržištima, kao i nemogućnost pronalaženja ili mobilisanja ljudskih resursa. Činjenica da preduzeća teže boljoj finansijskoj podršci nije u korelaciji sa njihovom angažovanošću u apliciranju za kreditna sredstva. Istraživanje je pokazalo da je svega jedna petina ispitanika konkurisala za kredit, čime je ponovljena prošlogodišnja statistika. Navedeni podaci nameću preporuku da se preduzeća dodatno angažuju na planu kreditnog finansiranja, imajući u vidu da je u tekućoj godini intezivirana ponuda finansijskih aranžmana od strane banaka, kao i da su dostupni razni programi podrške od strane ostalih institucija koje se bave finansijskom podrškom poslovanju malih i srednjih preduzeća (Investiciono razvojni fond i sl.). Ulazeći u dubinu razloga zbog kojih preduzeća nijesu u stanju unaprijediti poslovnu situaciju, razmatran je set internih ograničenja, pri čemu se došlo do saznanja da su najveće interne barijere upravo manjak vremena da se unaprijede poslovne vještine i nedovoljna ponuda obuka. Na navedeno se dopunjava podatak da je svega 5,9% ukupno anketiranih preduzeća dobilo neki oblik pomoći poslovanju, najčešće razne vrste obuka, savjetovanja i seminara. Navedeni rezultati su indikativni i sami po sebi nameću sugestiju da bi menadžment crnogorskih preduzeća trebao da ozbiljnije razmisli o strateškim opredeljenjima i nađe vremena da razmotri na koji način bi mogao da u budućnosti unaprijedi poslovanje. Istraživanje se pozabavilo i angažmanom preduzeća na polju saradnje s raznim institucijama koje nude podršku njihovom poslovanju. Došlo se do saznanja da je tek dva, od devet preduzeća, kontaktiralo jednu ili više organizacija radi poboljšanja ili širenja svog biznisa, najčešće Privrednu komoru, Zavod za zapošljavanje Crne Gore i Uniju poslodavaca Crne Gore. Svako četvrto anketirano preduzeće je učlanjeno u neku organizaciju, sem Privredne komore, i to najčešće u MBA (Montenegro biznis alijansa) i Uniju poslodavaca. Imajući sve navedeno u vidu, dolazi se do generalnog zaključka da se statistika u domenu ocjene poslovnog ambijenta i identifikovanja ključnih poslovnih barijera iz godine u godinu ponavlja, a da su primjetni tek neznatni pomaci na polju angažovanosti preduzeća da se pozabave unapređenjem poslovanja i s tim u vezi kontaktiraju relevantne institucije. Navedeno bi u budućnosti trebalo biti afirmisano kao važan mehanizam strateškog razvoja preduzeća.
39 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
4. DODACI Kao dodaci izvještaju, uvršteni su upitnik korišćen prilikom istraživanja i spisak tabela i grafika. Nalazi istraživanja predstavljeni navedenim graficima i tabelama detaljnije su elaborirani u samom izvještaju.
4.1 Upitnik
Njemačko društvo za međunarodnu saradnju
Centar za preduzetništvo i ekonomski razvoj (CEED)
i. poslovno stanje 1. Kako ocijenjujete svoje trenutno poslovno stanje kada je u pitanju Vaša poslovna djelatnost? (Uzmite prosjek za posljednjih 12 mjeseci) 1) Dobro 2) Zadovoljavajuće 3) Loše 2. Da li ekonomska kriza utiče na Vaše poslovanje? 1) Da 2) Ne (pređite na pitanje 4) 3. Ukoliko je odgovor na prethodno pitanje bio DA, u kojoj mjeri utiče na Vaše poslovanje? 1) U velikoj mjeri, opišite _______________ __________________________________ _____________________________ 2) Osjetno 3) Neznatno 4. Kada su u pitanju opšta poslovna očekivanja, smatrate li da će se Vaša poslovna djelatnost u sljedećih 12 mjeseci 1) Uvećati 2) Ostati ista 3) Opasti
40 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
5. Da li je preduzeće izvoznik dobara ili pruža usluge stranim klijentima (npr. turistima iz inostranstva)? 1) Da (odgovoriti na dodatna pitanja 44-51) 2) Ne (pređite na pitanje 8) 6. Ukoliko je odgovor na prethodno pitanje bio DA, procjenjujete li da je Vaše izvozno poslovanje/usluge (strancima) u posljednjih 12 mjeseci: 1) Zabilježilo porast 2) Ostalo otprilike isto 3) Opalo 7. Vaše izvozno poslovanje će u sljedećih 12 mjeseci najvjerovatnije: 1) Zabilježiti porast 2) Ostati isto 3) Opasti 8. Broj zaposlenih u Vašem preduzeću u toku sljedećih 12 mjeseci će najvjerovatnije: 1) Porasti 2) Ostati isti 3) Opasti
Ii. poslovna ograničenja 9. Označite na sljedećoj listi administrativnih i regulatornih mjera u kojoj mjeri one ograničavaju Vaš poslovni razvoj (navesti po jedan odgovor za svaku ponuđenu kategoriju, zaokužiti): Manje Neka poboljšanja Najviše ograničavaju su vidljiva u odnosu Administrativne i regulatorne mjere ograničavaju (ili niste signa prošlu godinu urni) (štrikirati) 1) Procedure za izdavanje državnih dozvola 1 2 2) Procedure za izdavanje opštinskih dozvola 1 2 3) Republičke inspekcije 1 2 4) Opštinske inspekcije 1 2 5) Republički porezi i dažbine 1 2 6) Opštinski porezi i dažbine 1 2 7) Radna regulativa 1 2 8) Nabavka/sticanje i transfer imovine 1 2 9) Građevinske dozvole 10) Preduge administrativne procedure 11) Nerazjašnjeno vlasništvo nad objektima i zemljištem 12) Druge administrativne i regulatorne prepreke, navesti ___________________ _____________
1 1
2 2
1
2
1
2
10. Označite na sljedećoj listi ostalih ograničenja koje najviše ograničavaju Vaš poslovni razvoj (navesti po jedan odgovor za svaku ponuđenu kategoriju, zaokužiti): Ne-administrativne barijere Najviše Manje ograničavaju ograničavaju (ili niste sigurni) 1) Niske cijene i nelojalna konkurencija (npr. siva ekonomija ili 1 2 niske uvozne cijene) 2) Otežan pristup finansijskim sredstvima (u smislu uslova 1 2 dobijanja sredstava) 3) Visoki zahtjevi po pitanju standarda i kvaliteta 1 2 4) Manjak kvalifikovanih kadrova 5) Nedovoljno razvijena infrastruktura i transport 1 2 6) Nepravilnosti u administraciji i korupcija 1 2 7) Visoki troškovi rada 1 2 8) Nedostupnost odgovarajućih usluga za razvoj poslovanja 1 2 9) Problem naplate potraživanja 1 2 10) Drugo, navesti_____________________________ 1 2 11. Označite na sljedećoj listi ličnih ograničenja ona koja predstavljju prepreku Vašem poslovnom razvoju (navesti po jedan odgovor za svaku ponuđenu kategoriju): Lična ograničenja Najviše Manje ograničavaju ograničavaju (ili niste sigurni) 1) Nedostatak želje da se unaprijede poslovne vještine 1 2 2) Manjak vremena da se unaprijede poslovne vještine 1 2 3) Nedovoljna ponuda državnih i privatnih obuka 1 2 4) Previše porodičnih obaveza 1 2 5) Nedovoljno podrške od strane porodice 1 2 6) Nedostatak ustanova za brigu o djeci tokom radnog 1 2 vremena 7) Drugo, navesti__________________________ 1 2
41 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
IIi. KORIŠĆENJE USLUGA INSTITUCIJA I ORGANIZACIJA ZA PROMOCIJU RAZVOJA SEKTORA MSP I PREDUZETNIŠTVA 12. Da li ste tokom posljednjih 12 mjeseci imali bilo kakav kontakt (lično ili nekim drugim vidom komunikacije) sa nekom organizacijom, u cilju poboljšanja ili proširivanja Vaše djelatnosti? 1) Da 2) Ne (pređite na pitanje 14) 13. Ukoliko je odgovor DA, sa kojom od navedenih organizacija ste imali kontakt u posljednjih 12 mjeseci, u cilju poboljšanja ili proširivanja djelatnosti i koja od njih je, po Vašem mišljenju, najvažnija za razvoj biznisa? • Odmah navedeno – ispitanik (bez Vašeg čitanja) navodi organizaciju sa kojom je imao kontakt • Navedeno uz sugestiju – ispitaniku ste nabrojali organizacije koje su preostale u tabeli, a koje on nije naveo • Najvažnija – od svih mogućih izdvaja se samo jedna za ponuđenu organizaciju Naziv organizacije 1) Privredna komora 2) Unija poslodavaca Crne Gore 3) Montenegro Biznis Alijansa 4) Strukovna udruženja/organizacije 5) Direkcija za razvoj MSP 6) Investiciono razvojni fond (bivši Fond za Razvoj) 7) Regionalni/lokalni biznis centar 8) Zavod za zapošljavanje 9) Strani donatori #1, navesti _____________ 10) Strani donatori #2, navesti ____________ 11) Druge organizacije #1, navesti __________ 12) Druge organizacije #2, navesti __________
Odmah navedeno 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
Navedeno uz sugestiju 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
Najvažnija
14. Da li ste u posljednjih 12 mjeseci konkurisali za neku vrstu kredita za mala i srednja preduzeća? 1) Da 2) Ne (pređite na pitanje 17) 15. Ukoliko je odgovor DA, da li je Vaš zahtjev za pozajmicu odobren? 1) Da (pređite na pitanje 17) 2) Ne 16. Ukoliko je Vaš zahtjev odbijen, koji je razlog naveden? ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ 17. Da li ste u posljednjih 12 mjeseci primili neku drugu vrstu podrške (npr. obuka, savjetovanje i dr.)? 1) Da, navesti____________________________________________ 2) Ne 18. Da li ste član nekog poslovnog udruženja?(osim Privredne komore) 1) Da 2) Ne (pređite na sektor IV) 19. Ako jeste, koje je poslovno udruženje u pitanju? 1) Unija poslodavaca
42 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
2) 3) 4) 5) 6) 7)
Montenegro Biznis Alijansa CTU – Crnogorsko turističko udruženje Udruženje proizvođača vina Udruženje Njeguši (za preradu mesa) Asocijacija poslovnih žena Crne Gore Drugo udruženje, navesti ____________________
iv. MONITORING PREDUZEĆA 20. Ako uporedite Vaš prihod u proteklom mjesecu sa istim mjesecom prošle godine, Vaš realni prihod (po odbitku inflatornog uticaja) je: 1) Povećan 2) Ostao približno isti 3) Smanjen 21. Ne uzimajući u obzir nivo prihoda, Vaša profitna marža u posljednjih 12 mjeseci je: 1) Povećana 2) Ostala približno ista 3) Smanjena 22. Broj kupaca/klijenata u posljednjih 12 mjeseci se: 1) Povećao 2) Ostao približno isti 3) Smanjio 23. Broj veoma značajnih kupaca/klijenata u posljednjih 12 mjeseci se: 1) Povećao 2) Ostao približno isti 3) Smanjio 24. Da li ste bili u prilici da unaprijedite kvalitet Vaših proizvoda ili usluga korišćenjem posebnih mjera tokom protekle godinu dana? 1) Da 2) Ne (pređite na pitanje 26) 25. Ukoliko je odgovor DA, molimo Vas, navedite koje su mjere bile u pitanju! _________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________ __________________________ 26. Predložite tri poslovne usluge ili regulatorne izmjene, ili bilo koje druge mjere, koje bi najviše doprinijele razvoju uslova za napredak sektora malih i srednjih preduzeća i preduzetništva u Crnoj Gori. 1) __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ _________________________________ 2) __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ ________________________________ 3) __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ _________________________________ 27. Da li dopuštate da se intervju ponovi za godinu dana? 1) Da 2) Ne
43 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
v. inovacije 28. Da li ste u posljednjih dvije godine uveli neku inovaciju u svoje preduzeće ? 1) Da 2) Ne (preći na pitanje 32) 29. Ako jeste, na koju od navedenih oblasti se ona odnosi? 1) Inovаcijа proizvodа/usluge (tabela 29.1) 2) Inovаcijа procesа proizvodnje (tabela 29.2) 3) Inovаcijа u orgаnizаciji preduzećа (tabela 29.3) 4) Inovаcijа u mаrketingu (tabela 29.4) 29.1 Proizvod 1) Nov proizvod 2) Nova usluga 3) Poboljšan postojeći proizvod 4) Poboljšana postojeća usluga
29.1. a) Inovirani proizvod/uslugu ste razvili: 1. Sami sa postojećim kapacitetima 2. U saradnji sa drugim preduzećima ili institucijama , navedite ____________________________ 3. Preuzeli ste proizvod /uslugu koji je razvilo drugo preduzeće ili institucija
29.2 Proces proizvodnje 1) Nove metode proizvodnje/ usluga 2) Unapređene metode proizvodnje/usluga 3) Nova ili unaprijeđena nabavka ili način isporuke proizvoda/ usluga 4) Nov ili unaprijeđen način isporuke proizvoda/usluga 5) Nove aktivnost podrške za poslovne procese 6) Drugo, navesti ________
29.3 Organizacija preduzeća 1) Nove ili poboljšane tehnike upravljana znanjem unutar preduzeća 2) Promjene u organizaciji rada 3) Promjene u odnosima sa drugim preduzećima ili institucijama
29.1. b ) Inovirani proizvod/ usluga je: 1) Nov na tržištu 2) Nov samo za vaše preduzeće
29.4 Marketing 1) Promjene dizаjnа ili pаkovаnjа proizvodа 2) Novi mediji zа promociju proizvodа 3) Nove distributivne metode 4) Nove metode formirаnjа cijenа proizvodа 5) Drugo, navesti __________
30. Koji od sljedećih faktora je bio najjači podsticaj za uvođenje inovacija u Vašem preduzeću u protekle dvije godine? Navesti PRVI I DRUGI po uticaju faktor PRVI (zaokružiti samo jedan faktor koji je prvi po uticaju): 1 2 3 4 5 6 7 DRUGI (zaokružiti samo jedan faktor koji je drugi po uticaju): 1 2 3 4 5 6 7 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)
Odgovor na potrebe potrošača Povećana cjenovna konkurencija Povećana konkurencija proizvoda/usluga Mjere uvedene zbog novih regulatornih ili zakonodavnih obaveza Potreba za povećanjem nivoa produktivnosti radne snage Potreba za povećanjem efikasnosti mašina i opreme Drugo, navesti _________________________________ 31. Koji procenat ukupnih investicija Vašeg preduzeća je u protekle dvije godine bio namijenjen inovacijama, bilo u proizvode/usluge, procese ili organizaciju? 1) 0% 5) 21-50% 2) 1-5% 6) 51% i više 3) 6-10% 7) Drugo, navesti _______________ 4) 11-20% 8) Ne znam/bez odgovora
44 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
32. Koja dva faktora u Vašem preduzeću najviše ograničavaju uvođenje inovacija? PRVI (zaokružiti samo jedan faktor koji je prvi po uticaju): 1 2 3 4 5 6 7 8 DRUGI (zaokružiti samo jedan faktor koji je drugi po uticaju): 1 2 3 4 5 6 7 8 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8)
Pronalaženje ili mobilisanje ljudskih resursa Pristup inovativnim klijentima i/ili tržištima Pronalaženje ili korišćenje novih tehnologija Pronalaženje ili mobilisanje finansijskih resursa Razmjena znanja ili umrežavanje Zaštita znanja Drugo, navesti ___________________________ Ne znam/bez odgovora
33. Uzimajući u obzir navedena ograničenja, i u poređenju sa periodom od prije dvije godine, da li smatrate da kapacitet Vašeg preduzeća za uvođenje inovacija: 1) Raste 2) Opada 3) Ostaje na istom nivou 4) Ne znam/bez odgovora
vI. OPŠTE INFORMACIJE O PREDUZEĆU 34. Naziv preduzeća: ______________________________________________ 35. Adresa preduzeća: ___________________________________________________________ 36. E-mail adresa i broj telefona preduzeća: _____________________________________ 37. Koje godine je preduzeće pod trenutnim nazivom osnovano? _________ 38. Oblik organizovanja preduzeća: ________________________ Šifra: ______ 39. Koliko je zaposlenih u Vašem preduzeću? (uključujući i vlasnika i članove njegove porodice ukoliko rade u preduzeću, bez obzira da li su plaćeni za taj posao) Puno radono vrijeme Žene Muškarci
Pola radnog vremena Žene Muškarci
Trenutno Prije godinu dana 40. Vaša glavna poslovna djelatnost (proizvod ili usluga) je ______________________ Sifra: ______ 41. Da li postoje druge poslovne aktivnosti? 1) Da 2) Ne 42. Ukoliko je odgovor DA, koje su to djelatnosti? (navesti najviše dvije dodatne djelatnosti) 1) ___________________________________________ 2) ___________________________________________ 43. Kako ste finansirali početak Vašeg biznisa? (MOGUĆE VIŠE ODGOVORA) 1) Štednja 2) Podrška porodice 3) Bankovni kredit 4) Državna sredstva 5) Ostalo, navesti _____________________ *Za izvoznike (u svrhe Direkcije za razvoj malih i srednjih preduzeća)
45 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
44. Ime kontakt osobe: ______________________________ i njena pozicija u firmi: ____________________ 45. Koji dio ukupnog godišnjeg prihoda dolazi od izvoznih aktivnosti? Molimo navedite _________________ 46. Kompanija je implementirala sljedeće standarde/sertifikate: 1) ISO 9000 4) HACCP 2) ISO 14000 5) Drugo, navesti ____________ 3) ISO 21000 47. Koja su dva glavna proizvoda Vaše kompanije? 1) _____________________________________ 2) ______________________________________
48. Koji su proizvodi namijenjeni izvozu? 1) _____________________________________ 2) ______________________________________ 49. Trenutna izvozna tržišta: 1) Srbija 2) Bosna i Hercegovina 3) Hrvatska 4) Makedonija 5) EU 27 6) Druga, navesti _________________ 51. Godišnji prihod: 1) Do € 50.000 2) Od € 50.000 do €100.000 3) Od € 100.000 do €200.000 4) Od € 200.000 do €300.000 5) Od € 300.000 do €500.000 6) Od € 500.000 do €1.000.000 7) Više od €1.000.000 8) Ne želim da odgovorim (NE ČITATI)
46 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
50. Buduća izvozna tržišta: 1) Srbija 2) Bosna i Hercegovina 3) Hrvatska 4) Makedonija 5) EU 27 6) Druga, navesti _________________
4.2 Lista tabela i grafika 4.2.1 Tabele Naziv tabele Strana Tabela 1: Struktura uzorka prema opštini i regionu (2009-2011) 5 Tabela 2: Struktura uzorka prema veličini preduzeća (2009-2011) 5 Tabela 3: Struktura uzorka prema organizacionom obliku preduzeća (2009-2011) 6 Tabela 4: Struktura uzorka prema glavnoj poslovnoj djelatnosti (2009-2011) 6 Tabela 5: Struktura uzorka prema veličini preduzeća, po opštinama 8 Tabela 6: Struktura uzorka prema djelatnosti preduzeća, po opštinama 8 Tabela 7: Struktura uzorka prema organizacionom obliku i veličini preduzeća 8 Tabela 8: Indikatori trenutnog stanja i očekivanja za opšte poslove, izvoz i zapošljavanje 13 (2009-2011) Tabela 9: Kategorije preduzeća prema najzačajnijim administrativnim i regulatornim bari19 jerama Tabela 10: Kategorije preduzeća prema najznačajnijim ekonomskim i ostalim barijerama 21 Tabela 11: Kategorije preduzeća pogođenih najznačajnijim ličnim ograničenjima 23 Tabela 12: Preference/potrebe sektora MSP za mjerama unapređenja poslovanja 24 Tabela 13: Struktura (po opštinama) preduzeća koja su/nijesu kontaktirala neke od or27 ganizacija Tabela 14: Struktura (po veličini) preduzeća koja su/nijesu kontaktirala neke od organi27 zacija Tabela 15: Struktura preduzeća (po veličini) koja su/nijesu aplicirala za kredit 29 Tabela 16: Trenutna struktura zaposlenih u preduzeću 35 Tabela 17: Struktura zaposlenih u preduzeću prije godinu 36
4.2.2 Grafici Naziv grafika Strana Grafik 1: Struktura uzoraka prema veličini preduzeća 7 Grafik 2: Struktura uzoraka prema obliku organizovanja preduzeća 7 Grafik 3: Struktura uzoraka prema grani djelatnosti 7 Grafik 4: Uticaj ekonomske kriza na poslovanje preduzeća 11 Grafik 5: Opseg uticaja kri 11 ze Grafik 6: Komparacija realnog prihoda u proteklom mjesecu sa istim mjesecom prošle go12 dine Grafik 7: Kretanje profitne marže u posljednjih 12 mjeseci (ne uzimajući nivo prihoda u obzir) 12 Grafik 8: Kretanje broja kupaca/klijenata u posljednjih 12 mjeseci 13 Grafik 9: Kretanje broja značajnih kupaca/klijenata u posljednjih 12 mjeseci 13 Grafik 10: Indikatori poslovne klime (za 2011. godinu) 14 Grafik 11: Kompozitni indikatori (za 2011. godinu) 14 Grafik 12: Procjena trenutnog poslovnog stanja 15 Grafik 13: Očekivanja po pitanju kretanja buduće poslovne aktivnosti 15 Grafik 14: Očekivanja o broju zaposlenih u toku sljedećih 12 mjeseci 16 Grafik 15: Da li je preduzeće izvoznik dobara ili pruža usluge stranim klijentima 16 Grafik 16: Ocjena izvoznog poslovanja za posljednjih 12 mjeseci 16 Grafik 17: Procjena izvoznog poslovanja za sljedećih 12 mjeseci 16 Grafik 18: Statistika preduzeća prema administrativnim i regulatornim barijerama sa kojima 18 se suočavaju, 2011.
47 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
Grafik 19: Statistika preduzeća prema administrativnim i regulatornim barijerama sa kojima se suočavaju, 2010. Grafik 20: Statistika preduzeća prema ekonomskim i drugim barijerama sa kojima se suočavaju, 2011. Grafik 21: Statistika preduzeća prema ekonomskim i drugim barijerama sa kojima se suočavaju, 2010. Grafik 22: Statistika preduzeća prema unutrašnim barijerama sa kojima se suočavaju (za 2011. godinu) Grafik 23: Statistika preduzeća prema unutrašnim barijerama sa kojima se suočavaju (za 2010. godinu) Grafik 24: Preduzete mjere unaprijeđenja kvaliteta proizvoda ili usluga Grafik 25: Statistika preduzeća koja su kontaktirale institucije podrške Grafik 26: Članstvo u udruženjima (osim Privredne komore) Grafik 27: Naziv udruženja Grafik 28: Konkurisanje za kredit u posljednjih 12 mjeseci Grafik 29: Da li je zahtjev za pozajmicu odobren? Grafik 30: Primljena podrška u posljednjih 12 mjeseci Grafik 31: Vrsta podrške Grafik 32: Da li su u posljednje dvije godine uvedene neke inovacije? Grafik 33. Oblik inovacija Grafik 34: Oblik inovacije proizvoda/usluge Grafik 35: Oblik inovacije proizvodnog procesa Grafik 36: Oblik inovacije u organizaciji preduzeća Grafik 37: Oblik inovacije u marketingu Grafik 38: Najznačajniji faktori za uvođenje inovacija u preduzeću u protekle dvije godine Grafik 39: Faktori koji najviše ograničavaju uvođenje inovacija Grafik 40: Procenat ukupnih investicija u protekle dvije godine namijenjen inovacijama Grafik 41: Prije koliko godina je osnovano preduzeće? Grafik 42: Finansiranje početka biznisa Grafik 43: Udio izvoznih aktivnosti u ukupnom godišnjem prihodu Grafik 44: Implementirani standardi kvaliteta/sertifikatI Grafik 45: Izvozna tržišta Grafik 46: Godišnji prihod
48 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
18 20 20 22 22 25 26 28 28 29 29 30 30 31 31 32 32 32 32 33 34 34 35 36 37 37 38 38
49 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
50 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
51 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011
52 Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeĆa 2011