Nâzım Cafersoy - Elçibey Dönemi Azerbaycan Dış Politikası

AVRASYA- BIR VAKFI ASAM YAYlNLARI: 30 KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI: 6

ELCIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIS POLITIKASI (HAZIRAN 1992 - HAZIRAN 1993]

Bir Bağımsızlık Mücadelesinin Diplomatik Öyküsü Nazim CAFERSOY

ASAM AVRASYA STRATEJIK ARAŞTIRMALAR MERKEZI YAYlNLARI Ankara, 2001

Kütüphane Kart Katalog Bilgisi 327.4791 C223 2001 Cafersoy, Nazim.

Elçibey dönemi Azerbaycan dış politikası: Haziran Haziran

1993:

I 992-

bir bağımsızlık mücadelisinin diplomatik öyküsü

/Nazim Cafersoy._ Ankara: Avrasya Bir Vakfı, Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi, 200 I . xii, 164 s.; 19.5 cm._ (Avrasya Bir Vakfı ASAM yayınlan; 30. Kafkasya Araştırmalar Dizisi; 6) Eser sonunda bibliyografya mevcuttur.

ISBN: 975-6769-25-4 I .Azerbaycan-dış ilişkiler- I 992- I 993 2.Azerbaycan-dış ilişkiler­

Karabağ sorunu 3.Azerbaycan-bağımsızlık mücadelesi-Azerbaycan Halk Cephesi (AHC)-Ebülfez Elçibey l.e.a.

ISBN 975-6769-25-4 Isteme Adresi Konrad Adenauer Caddesi No. 61

06550 Yıldız - Çankaya 1 ANKARA Tel: 0.312. 491 60 70 (Pbx) Belgegeçer: 0.312. 491 60 99

E-posta: asam@avsam.org Web Sitesi: http//www.avsam.org Kapak Tasanm ve Grafik Düzenleme

GRAFIKER 0.312. 417 63 93 -417 42 61 Baskı

GRAFIKER Ofset 0.312. 384 00 18

Aksi belirtilmedikçe, ASAM yayınlanndan çıkan yayınlarda belirtilen görüşler, ASAM'ın resmi görüşü niteli�ini taşımamaktadır. Sadece yazannı ba�lar.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI IÇINDEKILER Sayfa No: SUNUŞ . .. . . .

VII ÖNSÖZ ....................................................IX VAZARIN ÖNSÖZÜ ..........................................Xl GIRIŞ 1 .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

I.KISIM AZERBAYCAN ULUSAL MÜCADELESI VE AHC .

.

.

.

.

.

.

.

.

6

BÖLÜM 1 : SSCB'NIN DAGILMA SÜRECINDE AZERBAYCAN'DAKI IÇ SIYASI GELIŞMELER, 1988-1991 . .. . .

.

.

.

.

.

6

A. Azerbaycan Ulusal Mücadelesinde AHC Öncesi Siyast Gelişmeler . .

.

.

1O

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

B. Ulusal Siyasi Mücadelede AHC Dönemi

.

.

.

1 . Azerbaycan Halk Cephesinin Kurulması

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.. .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.. .

.

2.AHC'de Kriz: "Liberal"- "Radikal' Çekişmesi 3. 20 Ocak 1990 BakO Katliamı

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

14

.

.

.

.

. ..

.

.

.

16

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

20

. ..

.

.

.

.

.

.

.

.

23

.

.. .

.

.

.

.

25

.

4. 20 Ocak'tan Bağımsızlığa Giden Siyasal Süreç ve AHC

.

.

.

.

BÖLÜM ll : AHC'NIN IKTIDARA GELIŞ SÜRECI ....................

(OCAK 1992-HAZIRAN 1992) . . .3 4 A . AHC Iktidannın Ideolojik Temelleri: Yeni Programın Kabulü . . . 35 B. Hocalı Soykınmı . . . . . .. . . .

39 .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

C. Yeni Devlet Başkanlığı Seçimi Karan: AHC'nin Resmen Iktidara Geliş Sürecinin Başlanması . . . . . . . . . . . . . . 42 D. Mütellibov'un Yeniden Iktidara Dönüş Çabası:

15 Mayıs 1992 Darbe Girişimi .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. 43

BÖLÜM lll: AHC IKTIDARI DÖNEMI (HAZIRAN 1992-HAZIRAN 1993) . 47 .

A. AHC Iktidarı Arifesinde Ülkenin Durumu ve AHC'nin Seçim Vaatleri

. 47

.

.

.

.

.

. 51

B. AHC Iktidarının Demokratik Devlet Yapılanması ve Hukuk Alanındaki Politikası

.

.

.

.

. . .

.

.

.

.

.

.

.

.. .. .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI C. AHC Iktidarının lktisadl Politikası

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

53

D. AHC Iktidarının Sosyal Politikası

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

57

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

59

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

61

.

.

.

65

E. AHC Iktidarının Kültür ve Eğitim Politikası F. AHC Iktidarının Askeri Politikası

.

.

.

.

.

.

.

.

ll. KlSlM AHC'NIN IKTIDARI DÖNEMINDE AZERBAYCAN'IN U LUSLARARASI ILIŞKILERI .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

BÖLÜM IV: GENEL OLARAK AHC'NIN DIŞ POLITIKASI VE KARABAG SORUNU 66 .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

A. AHC Iktidarı Öncesi Azerbaycan'ın Uluslararası Konumu B. AHC'nin Dış Politika Anlayışı

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

C. AHC Iktidannın Dış Politikasında Karabağ Sorunu .

2. Dış Politikada Karabağ Sorunu

.

.

.

1. Karabağ Savaşındaki Askeri Politika

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.66

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

68

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

71

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

72

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

77

a) AHC Iktidan Öncesi Dönem

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

77

b) AHC Iktidan Dönemi

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

80

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

80

.

.

.

.

..85

.

.

.

.

.

i-AGIK Minsk Grubu Çerçevesindeki Girişimler

ii-BM'nin Karabağ Sorununa Müdahalesi: 822 Sayılı Karar .

BÖLÜM V: AZERBAYCAN'IN RUSYA FEDERASYONU VE DIGER ESKI SSCB CUMHURIYETLERIYLE ILIŞKILERI (1991-1993) . .

93 A. Azerbaycan-Rusya Ilişkileri

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

93

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

a. Rus Askerterinin Azerbaycan'dan Çıkarılması

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.97

b. Karabağ Sorunun Rusya'nın Tekelinden Çıkanlması

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

c. BDT Üyeliği Sorunu

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

1. AHC Iktidan Öncesi Dönem

2. AHC Iktidannın Rusya Politikası

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

93 96

99

100

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI d. Rusya ile Eşit Siyasi ve Ekonomik Ilişkiler Kurma Girişimleri

.

.

.

.

.

.

e. Ilişkilerde Kötüleşme ve 4 Haziran 1993 Darbesinde Rusya

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

B. Diğer Eski SSCB Ülkeleriyle Ilişkiler

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

1 02 10 4 107

BÖLÜM VI: AZERBAYCAN-IRAN ILIŞKILERI (1991-1993) . . . . . . ....112 A. AHC Iktidarı Öncesi

.

.

.

.

.

.

112

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

B. AHC Iktidarının Iran Politikası

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

1. Iran'la Eşit Siyasi ve Ekonomik Ilişkiler Geliştirme Girişimleri 2. Güney Azerbaycan Sorunu

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

115 115

116

.

.

.

.

.

.

.

.

BÖLÜM VII: AZERBAYCAN-TÜRKIYE ILIŞKILERI (1991-1993)

.

.

.

.

.

.

.

A. AHC Iktidan Öncesi Ilişkiler

121

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

121

B. AHC Iktidarı Döneminde Ilişkiler

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

123

C. Ilişkilerde Karabağ Sorunu

.

.

.

D. 4 Haziran Darbesi ve Türkiye

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

. .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

13 4

.

.

.

.

.

.

.

.

.

13 4 13 4

.

.

.

BÖLÜM VIII: BATI ÜLKELERI ILE ILIŞKILER (1991-1993) A. Azerbaycan-ABD Ilişkileri

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

1. AHC Öncesi Dönemde Azerbaycan-ABD Ilişkileri

.

.

.

.

.

.

.

126 131

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

2. ANC Iktidarı Döneminde Azerbaycan-ABD Ilişkileri .

.

.

.

..

.

.

.

.

.

.

.138

3. Azerbaycan-ABD Ilişkilerinde Karabağ Sorunu 4. Azerbaycan-ABD Ilişkilerinin Petrol Boyutu

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

1 42 1 46

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

B. Avrupa Ülkeleriyle Ilişkiler

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

SONUÇ

.

.

1 48 153

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

KAYNAKÇA

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

161

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI

SUNUŞ 20. yüzyı/m son on yılı, Avrasya'daki yeniden yapılanma çerçevesinde bu coğrafyayı ön plana çıkarmıştır. Türkiye, Avrasya coğrafyasının büyük bir bölümüne hakim olan ve soğuk savaş döneminde dünya hegemonyası için küresel bir mücadele veren SSCB'nin ve sosyalist dünya sisteminin yıkılışından sonra ortaya çıkan bölgesel ve küresel gelişmelere ve yeni yapılanmalara hazırlıksız yakalanmıştır.

Gelişmelerin ülkemizi merkeze koyduğu ve ortaya çıkan güç boşluğunun Türkiye'yi bölgesel önderfiğe doğru ittiği bu ortamda, bu hazırlıksızlığın ve bilgi eksikliğinin ağır sonuçlan ortaya çıkmıştır. Hala Soğuk Savaş dönemini yaşayan ülkemiz açısından, Yeni Dünya Düzeni ve onun temel ekseni olan artan ekonomik, sosyal, kültürel küreselleşme olgusuna her şeyden önce entelektüel ve yapısal dönüşümü gerçekleştirdiğimiz söylenemez.

21. yüzyıla girdiğimiz bu dönemde en büyük eksiğimizin bilgi olduğuna inanan Avrasya Bir Vakfı, kurulduğu günden bu yana ülkemiz kamuoyunun dünya ve özellikle de Avrasya coğrafyasındaki gelişmeler konusunda bil­ gilendirilmesi amacıyla etkinliklerde bulunmuş, yaym/ar yapmıştır. Ülkemizin en önemli uluslararası ilişkiler ve strateji dergisi "Avrasya Dosyası" ve Türkiye'de alanının ilk ve tek örneği olan aylık uluslararası ilişkiler ve analiz dergisi "Stratejik Analiz" bunların en önemli/eridir.

Bilginin en büyük güç olduğu günümüzde, dünya çapmda 5.500 strate­ jik araştırma kurumu (think-tank); uluslararası ilişkiler, iktisat, güvenlik, çevre,

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI toplumsal sorunlar vb. alanlarda çalışıp bilgi üretmektedir. Ne yazık ki bu tür konular sadece devletin sorumluluk alanında görüldüğü için, ülkemizde bir tane bile gerçek bir stratejik araştırmalar kurumu, sivil bir girişim sonucunda ortaya çıkmamıştır. Avrasya-Bir Vakfı, ülkemizin ilk stratejik araştırmalar kurumu olan ASAM'ı, bu temel eksikliği gidermek amacı ile kurmuştur.

Sekiz bölgesel ve dört işlevsel araştırma masası çerçevesinde örgütle­ nen ASAM, on üç ayn dizide stratejik araştırmalann neticesi olan yayınlan toplumumuzun istifadesine sunmaktadır. Bu yayıniann entelektüel bir fırtına yaratacağını umuyoruz.

Elinizdeki kitap Kafkasya Araştırmalan Masası'nın çalışmalan arasında yayımlanan ve bağımsız Azerbaycan 'ın oluşumunda çok önemli olan bir dönemi incelemektedir ve yukanda değindiğimiz entelektüel tırtınaya katkıda bulunacak kıymetli bir çalışmadır.

Ilgili Türk kamuoyunu doğru ve gerçekçi bilgilerle donatmayı amaçlayan Avrasya-Bir Vakfı ve ASAM, bu yayın dizisi ile çok önemli bir görev ve hizmeti yerine getirmiş olmanın haklı gururu içindedir.

Şaban Gülbahar Avrasya-Bir Vakfı Başkanı

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI

ÖNSÖZ Ebulfeyz Elçibey tarihsel perspektiften bak11d1ğmda bölgesel bir önemin çok ötesinde anlam ifade eden bir siyasal liderdi. Elçibey, SSCB sonrasi dönemin Sovyet coğrafyasmda iktidara demokratik seçim ile gelen tek lider olmamakla birlikte, demokrat olan tek liderdir. Elçibey'in Azerbaycan'da başlattiği milli demokratik devrim herşeye rağmen başanya ulaşm1ş, Elçibey Azerbaycan'm bağJmsJzllğml büyük bir cesaret ile gerçekleştirmiştir. Ancak Elçibey'in d1ş politik hedefleri ve demokrat tutumu hep küresel ve bölgesel reel politik ile çelişki içinde olmuştur. Elçibey bu reel politik alan tarafmdan yalmzlaştmlm1ş ve tasfiyesi için ortam hazirlanmlŞtir.

Ancak Elçibey'in bağimSlZ Azerbaycan'm oluşmasma yapt1ğ1 katki en sert muhalifleri tarafmdan bile inkar edi/emiyen bir husus olmuştur.

Nazim Cafersoy tarafmdan kaleme alman bu çalişma, Azerbaycan tari­ hinin önemli bir aşamasma, bağimSiziik sürecine IŞik tutmaktadir. Ülkemizde bu tür çalişmalarm ne kadar az gerçekleştirildiği gözönünde tutulur ise bu çallşmanm bilimsel önemi daha da fazla anlaş1lacaktJr. Yazarm, esasen soğukkanliiik ile incelenmesi genç bir Azerbaycan Türkü için zor olan bir dönemi bilimsel hassasiyet ile incelemiş olmasi aynca övgüye değer. Bu çalişma Elçibey'in aziz ruhunu şad edecektir ve sanmm Nazim Cafersoy için de en büyük k1vanç bu olsa gerek.

Prof. Dr. Ümit Özdağ ASAM Başkanı

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI

YAZARI N ÖNSÖZÜ

Bu çaftşma Ankara Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümünde savunduğum yüksek lisans tezimin gözden geçirilmiş halidir.

Bu konuyu seçmemin nedeni, 1 988-1993 döneminin Azerbaycan 'da bağimSlZIIğa giden ulusal mücadele süreci ve Azerbaycan tarihinde özgür seçimlerin yaplfarak ulusal iradenin iktidar gelmesi bakimmdan çok önemli olmas1dlf. Bu kadar önemli olmasma rağmen, bu konuda Azerbaycan'da yok denecek kadar az bilimsel eser vardlf. Eser, Azerbaycan '1 kardeş ülke, stratejik müttefik olarak tamm/ayan Türkiye'de ise Azerbaycan'm 1988-1993 dönemini değerlendiren, özellikle de Azerbaycan Halk Cephesi iktidar� dönemini ve onun d1ş politikasim bilimsel ölçülere bağft kalarak inceleyen ilk çaflşmadlf. Bu özelliği ile Türkiye'deki bu eksikliği bir ölçüde doldurmayi hedeflemektedir.

Bu çaflşmanm ortaya Çikmasmda pek çok kişinin katk1s1 oldu. Öncelikle tez damşmamm Doç. Dr. Mustafa Aydm hocama bu çaf1şmamm bütün aşamalarmda bana yard1mc1 olduğu ve destek verdiği için teşekkür ediyorum. Bu çaflşmamm hazlflanmas1 sürecinde konuyla ilgili bilgilerini paytaşarak beni aydmlatan Ulusal Mücadele Harekat1m1zm lideri ve ilk meşru devlet başkamm1z merhum Ebülfez Elçibey'i rahmet/e amyorum.

Teşekkür borçlu olduğum diğer bir kişi, bu konuda engin pratik bilgilerini benimle çömertçe paylaşan ve bu konuda yapt1ğ1m hatalafi düzeftme noktasmda bana destek veren AHC döneminin Dişişleri Bakam Saym Tofig Gas1mov. Tezimin bir kitap olarak ortaya Çikmasmdaki israrc1 tutumu ile

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI beni motive eden Prof. Dr. Ümit Ozdağ hocama ve Dr. Yaşar Kalafat hocama da tüm yardımlan için teşekkür ediyorum.

Burada bana okuma sevgisi veren rahmetli Babam Kamil Cafersoy'u rah­ met/e anıyorum. Bana bilimsel alanda çalışma olanağı sağladığı için sevgili annem Zöhre Cafersoy'a ise en içten sevgi ve saygılanmı sunuyorum. Bu arada tezimin yazı/ış süresi içinde çalışmamı başanyla bitirmem için verdik­ leri manevi destekten dolayı değerli arkadaşlanm Araz'a, Zaur'a, llgar'a, Rizvan'a ve Anar'a teşekkür ediyorum. Bu çalışmamı, bizlerin bağımsız ve toprak bütünlüğünü korumuş bir Azerbaycan'da yaşaması için yapılan ulusal mücadelede şehit olanlara adıyorum. Çalışmarnın tüm eksiklikleri ve hatalan bana aittir.

Nazim Cafersoy Haziran 2001 Ankara

ELÇIBEY DöNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI

GIRIŞ 20. yüzyıl insanlık tarihinin en hızlı ve yoğun gelişmelerinin yaşandığı dönem olmuştur. Bir d ünya savaşı ile başlayan , bir d iğerinin tüm uluslararası sistemi alt üst ettiği, Birleşik Krallık, Fransa, Almanya ve benzeri sömürge imparatorluklarının çöktüğü bu yüzyıl, 1 922'de resmen SSCB adıyla yeniden doğan Sovyet Imparatorluğunun çöküşü ile kapanmıştır. Bu çöküş dünya sisteminin iki kutupluluğuna son verirken, yeni bağımsız devletlerin, bu bağlamda 1 8 Ekim 1 991 'de Azerbaycan'ın, uluslararası arenaya dahil olmalarını sağlamıştır.

Brezinski'nin, küçük inanç/ann zaferi biçiminde tanımladığı bu çöküşün yaşanmasında, Sovyet Imparatorluğunda bulunan çeşitli ulusların ulusal mücadelelerinin yadsınamayacak bir rolü olmuştur. Bu çerçevede Azerbaycan'daki ulusal mücadele önemli bir örnek olmasına rağmen, bu konu henüz Batılı akademisyenlerce çok az, Türkiye'de ise hemen hiç çalışılmamıştır. Azerbaycan hakkındaki az sayıda çalışmada AHC iktidarının izlediği dış politika konusunun neredeyse tamamen gözardı edilmiş olması, bu çalışmanın arkasındaki temel güdü olmuştur.

Azerbaycan Halk Cephesi Iktidan Döneminde Azerbaycan Dış Politikası (Haziran 1 992-Haziran 1 993) isimli bu çalışmada SSCB'nin çöküş sürecinde Azerbaycan Halk Cephesi (AHC) liderliğinde sürdürülen ulusal mücadele sürecinin sonucunda iktidara gelen AHC'nin uyguladığı siyasi, ekonomik, askeri, sosyal ve kültürel reformlar çalışmanın arka planı olarak

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI ele alınırken, çalışmanın temel inceleme alanı olarak dış politika üzerinde yoğunlaşılmıştır. Çalışma g i riş, sekiz alt bölümden ol uşan iki kısım ve sonucu içermektedir. Birinci kısım, SSCB'nin dağılma sürecinde Azerbaycan'daki siyasi gelişmeler, bu gelişmeleri etkileyen iç ve dış faktörler ile bu siyasi mücadele döneminde AHC' nin ortaya ç ı kışı, i ktidara geliş süreci , iktidardaki bir yılı boyunca izlediği siyasi, ekonomik, sosyal, askeri, kültür ve eğitim politikalarının ele alındığı üç bölümden oluşmuştur. Çalışmanın esas ağırlık noktası olan ikinci kısım ise, AHC Döneminde Azerbaycan'm Uluslararası Ilişkileri ismini taşımakta olup beş bölümden oluşmaktadır. Bu kısmın ilk bölümünü oluşturan dördüncü bölümde, önce AHC öncesi dönemde Azerbaycan'ın uluslararası ilişkilerinin genel bir değerlendirilmesi yapılmış, ardından AHC'nin dış politika anlayışı parti tüzüğü, teşkilatın lideri Elçibey ' i n seçim programı ve söyleml eri çerçevesinde ortaya konmaya çalışılmıştır. Ayrıca Dördüncü bölümde Azerbaycan dış politikasının temel konusu olan Karabağ sorunu ve Ermenistan'la ilişkiler ele alınarak, AHC iktidarı öncesi ve sonrası ile AG I K ve BM girişimleri çerçevesinde değerlendirilmiştir.

Bu çerçevede, çalışmanın beşinci bölümünde Rusya ile ilişkilere d e ğ i n i l m i ş , AHC i ktidarının R usya politi kası, Rus Ordusun u n Azerbaycan'dan çıkarılması, Karabağ sorunu, BDT üyeliği, eşit ilişkiler kurma çabası ve son olarak da ilişkilerde kötüleşme çerçevesinde incelenmiştir. Ayrıca, bu bölümde Rusya ve Ermenistan dışında kalan diğer eski SSCB ülkeleriyle ilişkiler de ele alınmıştır.

Diğer bir bölümde Iran'la ilişkiler ele alınarak, AHC iktidarının I ran politikası eşit siyasi ve ekonomik ilişkiler kurma ve Güney Azerbaycan sorunu açısından ele alınmıştır. Çalışmanın yedinci bölümünde Azerbaycan-Türkiye ilişkileri AHC iktidarı öncesi ve sonrası ile ele alınmış, ilişkilere Karabağ sorununun etkisi de ayrıca değerlendirilmiştir.

ELÇIBEY DöNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Batılı ülkelerle ilişkilerin, ABD ve Avrupa ülkeleri olarak iki düzlemde incelendiği sekizinci bölümde, ABD'yle ilişki ler 199 1 - 1 993 dönemi içerisinde Karabağ sorunu ve bölgesel enerji kaynakları da göz önüne alınarak incelenmiştir. Avrupa ülkeleri ile ilişkilerde ise I ngiltere, Almanya ve Fransa'ya ağırlık verilmiştir.

Nihayet sonuçta, yapılan incelemeler çerçevesinde AHC dönemindeki Azerbaycan dış politikası konusunda genel bir değerlendirme yapılmıştır.

Metne geçmeden önce, çalışma boyunca Azerbaycan halkı için kullandığım Azerbaycan/J, Azerbaycan Türkü ve Türk kavramlan ile ulusal dil için kullanılan Azerbaycan Dili, Azerbaycanca, Azerbaycan Türkçesi ve Türkçe kavramlan konusuna bir açıklama getirmek istiyorum.

Azerbaycan'da ulusal kimlik tanımlanması konusunda iki temel görüş çatışmaktadır. Bunlardan biri Azerbaycan'da ulusun Azerbaycanfl olarak tanımlanmas ı n ı , d iğeri ise Türk veya eğer özg ü n l ü k vurgu lanmak isteniyorsa Azerbaycan Türkü olarak tanımlanmasını savunuyor. Birinci görüş, görünüm itibariyle yer esasına göre bir ulus kavramsallaştırmasını andırsa da; bazen sadece Azerbaycan'da bulunan Türk çoğunluğu nitelendirmek için kullanılmakta, bazen de Talış, Tat ve benzeri Müslüman azı n l ı k unsu rl arı d a içine alacak biçimde geniş b i r tanımlamayı içermektedir. Bu görüş çerçevesinde, Azerbaycan'da bulunan Rus, Ermeni veya Gürcü azınlı klarından hiçbiri Azerbaycanlı kavramı içerisinde düşünülmemektedir. AHC'nin iktidardan düşmesinden sonra devletin resmi politikası olarak da öne çıkan bu görüş çerçevesinde, 1 995 yılında kabul edilen Azerbaycan Anayasasının 1 . maddesi "Azerbaycan halkının Azerbaycan vatandaşlarından oluştuğunu" belirterek, ülkede 1992'den beri Türk dili adı altında kullanılan resmi dili Azerbaycan Anayasasının 21 . maddesinde Azerbaycan dili (Azerbaycanca) olarak değiştirmiştir. Böylece Azerbaycanlı tanımlamasına bir yasal statü sağlanmaya çalışılmıştır.

Buna karşı olan diğer görüşü savunanlar, Azerbaycanlı kavramının Stalin'in emri ile 1 930'1arın sonunda yapay şekilde zorla halka kabul

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI ettirildiğini ve anılan döneme kadar pasaportta Türk yazıldığını belirtiyorlar.

Bu görüşü savunanlar, halkın Sovyet döneminde değiştirilen Türk isminin geriye iadesinin gerektiğini ve eğer özgünlüğün korunması isteniyorsa, bunun Azerbaycan Türkü kavramı ile yapılması gerektiğini ifade ediyorlar.

Genellikle temel muhalif partiler ve büyük bir aydın kesimi tarafından savunulan bu görüşün taraftarları Azerbaycanlı tanımlamasının etnik kimlik tanımlaması olamayacağını ve sadece "Nerelisin?" sorusunun cevabı olduğunu belirtiyorlar. Ayrıca, Güney Azerbaycan'daki Azerbaycan Türkleri de etnik bağlamda kendilerini Türk olarak tanımlamaktadırlar.

Azerbaycan literatüründe her iki kavramın yaygın olarak ve bazen de birbirinin yerine kullanıldığını dikkate alarak, bu çalışmamız boyunca çeşitli kaynaklarda ülke halkı için kullanılan Azerbaycanlı veya Azerbaycan Türkü ya da Türk kavramlarıyla ulusal dil için de kullanılan Azerbaycan Dili, Azerbaycanca ve Azerbaycan Türkçesi nitelendirmelerini bir arada kullandık. Türkiye'de Azerbaycanlılar veya Azerbaycan Türkleri için kullanılan Azeri kavramını ise kullanmaktan bilinçli olarak kaçındık. Çünkü bu kavram bilimsel literatüre lranlı bir bilim adamı olan Ahmet Kesrevi tarafından siyasal bir amaçla kazandırılmıştır. l ranlı bir Azerbaycan Türkü olan Kesrevi, 1 921 yılında Tahran'da yayınladığı Azeriya Zeban-e Bastane Azerb aycan (Azerbaycan ' ı n Eski D i l i Azerice) isimli eseri n d e , Azerbaycanlllann Türk olmadığını ve tarihte I ran'da Azeri diye Aryan ırkına mensup bir ulusun mevcut olduğunu, Selçukluların lran'a gelmesi ile bu ulusun Türkleştiğini savunuyor. Kesrevi'nin bu tezinin 1 920 yılında Şeyh Muhammed Hıyabani'nin Güney Azerbaycan'da ilan ettiği Azadistan devletinin ard ından I ran ' ı n bütünlüğünü sağ lama amacıyla Fars milliyetçileri tarafından Fars olmayan halkların Ari ırkından olduklarının ispatı çalışmaları çerçevesinde değerlendirilmesi gerekmektedir.1 Yavuz Akpınar ise, Azeri kavramının Türkiye literatürüne Fuat Köprülü tarafından 1 920'1erde, Türk edebiyatının Batı Türkistan edebiyat dairesi (Çağatay

Emre Bayır "Fars Milliyetçili�inin Gelişimi ve Güney Azerbaycan'da Milrı Direniş Hareketi" Avrasya Dosyası, Sonbahar 1 999, cil! 3. sayı 4, s 90-124.

ELÇIBEY DöNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Türkçesi ) ve Osmanlı edebiyat dairesi dışında kalan kısmını nitelendirmek için kullandığı Azeri edebiyati dairesi kavramsallaştırması ile girdiğini ifade etmiştir. Akpınar'a göre bu bağlamda Farsça ateşperes anlamına gelen Azeri kavramının bir etnik kimlik tanımlanması olarak kullanılması yanlıştır.2

2

Iran'daki Gelişmeler Ve Ülkemize olan Etkileri, Jeopolitik Tartışmalar-4 Sonuç Raporu, Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi, Ankara, 23 Haziran 2000, s. 1 5.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI

KISIM I. AZERBAYCAN ULUSAL MÜCADELESI VE AHC BÖLÜM 1 SSCB'nin DAGILMA SÜRECINDE AZERBAYCAN'DAKI IÇ SIYASi GELIŞMELER (1988- 1991) 1 980'1erin son çeyre�i, Azerbaycan tarihine yeni bağ1ms1zl1k mücadelesi dönemi olarak geçmiştir.3 Bu ulusal ba�ımsızlık mücadelesini etkileyen faktörler 1 980'1erin ikinci yansında Sovyetler BirliQi'nde yaşanan ekonomik, siyasi ve sosyal sorunlar ve bunların Azerbaycan'a yansıması, KarabaQ bölgesindeki gelişmeler ve ulusal mücadelenin 1 91 8-1 920 dönemine dayanan tarihi mirasıdır.

1 980'1erin ikinci yarısı Sovyetler BirliQi'nde sosyo ekonomik sorunların açıQa çıktığı ve bu alanda ciddi sorunların toplumsal yaşama önemli ölçüde yansıdığı dönemdir. Sovyet para birimi Ruble hızla değerini kaybederek 1 985 yılındaki 1 $=60 Sovyet kuruşu paritesinden, 1 991 'de 1 $=50 Rubleye kadar gerilemiştir.4 Rublenin deQer kaybetmesi ve sosyalist ekonomik sistemin verimsizliğinin getirdiği ürün kıtlıQı, halk arasında çalışmaya olan ilgiyi azaltmış ve bu da Sovyet ekonomik sistemindeki fiyat denetim 3 4

Azerbaycan'da Mehmet Emin Resulzade liderli�inde XX. yüzyılın başında sürdürülen ve 19181920 döneminde ba�ımsız ulusal devlet kuran mücadeleye atfen 1 980'1erdeki harekat yeni bağ1ms1zllk mücadelesi dönemi olarak adlandırılmaktadır.

Oktay SuHanov, BO'Ii Y1llann Sonu, 90'11 Y1llaniı Başlannda Azerbaycan'da Politik Mücadele, Baka, Maarif, 1995, s. 26.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI mekanizmasını bozmuştur. Ülkede sosyo-ekonomik yapının bozulması ve ürün kıtligının giderek artması nedeniyle kurumlar ve vatandaşlar ellerinde bulunan iki yüz-beş yüz milyar ruble civarındaki parayı kullanamaz duruma gelmişlerdi.5 Paraların elde kalması ve degerden düşmesi ise sosyal rahatsızlıgı artırmıştır. Dogal olarak bu durum Sovyetler Birligi'nin bir parçası olan Azerbaycan'ı da etkilemekte, sosyo-ekonomik sorunları beraberinde getirmekteydi. Azerbaycan'da mal kıtligının getirdigi fiyat artışları ve ürünlerin kara borsaya düşmesi bu sektörle ugraşan kesimi zenginleştirirken, ahalinin fakirleşmesine neden olmuştur. Bir gazeteye göre, 1 980'1erin sonunda kara borsayla ugraşan kesimin elinde on milyar Ruble para toplanmıştı.6 Eskimiş ve verimsizligi tescil edilmiş sosyalist ekonomik model ise bu sorunları çözmekte yetersiz kalmıştır. Bu baglamda, sosyalist ekonominin çok masraflı özelligi , bilimsel teknik geli şmen in yavaşlamas ı , onun sonuçları n ı n ekonomi ve zi raata uygulanması konusundaki pasiflik, Sovyetler Birligi'nin ulusal gelirinde hızlı bir düşüşe neden olmuştur. Gelirlerdeki azalma merkezden yapılan planların gerçekleştirilememesi; bu da ekonomik sorunların daha da derinleşmesine neden olmuş, sonuçta Birligin ekonomik sisteminden kaynaklanan baskılara maruz kalan Sovyet cumhuriyetlerinde ulusal mücadele için uygun ekonomik ortam oluşmuştur.7 Bu dönemde ekonomik krizden kurtulmak için SSCB yönetiminin seçtigi yöntem piyasa ekonomisine geçiştir. Bu amaçla sosyalist ekonominin piyasa ekonomisine geçişini öngören çeşitli kararnameler çıkartılmış, fakat bunlar derin sosyo-ekonomik krizden kurtulmanın çözümü olamamıştır.8 Bu düzenlemelerle piyasa ilişkileri ve yeni mülkiyet Ibid.

29 AQustos 1 990 tarihli Kommunist gazetesinden aktaran ibid., s. 27. lbid., s. 37.

Bu dönemde, örneQin 23 Kasım 1 989'de "Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler BirliQi'nde ve Müttefik Cumhuriyetlerde Kiraya Vermenin Yasal Temelleri", 6 Mart 1 990'da "SSCB Mülkiyetine Ilişkin", 9 Nisan 1990'da "SSCB'de Yerel Yönetimlerin ve Yerel Ekonominin Temellerine I lişkin", 1 9 Ekim 1 990'da "Halk Ekonomisini I stikrarlllaştırma ve Pazar Ekonomisine Geçmenin Temel Yönleri"ne ilişkin kararnameler çıkartılarak düzenlemeler yapılmıştır.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI yapısı için bazı olanaklar sağlamasına rağmen, değişimin temel olarak özel mülkiyeti reddeden sosyalist mülkiyet sistemine göre oluşturulan sosyalist idare sistemi ile yürütülmeye çalışılması başarıyı engellemiştir. Temelde askeri sanayi esasına dayanan Sovyet ekonomisinin krizden çıkamaması ve piyasa ekonomisine geçişte zorlanması, siyasal sistemde de yenilenme gereksinimi ortaya çıkarmış, d u rumu fark eden Sovyet yöneticileri 1 987'den itibaren "sosyalizmin geliştirilmesi" sloganı altında bir takım reformlar başlatmışlardır. Bu reformların öncülüğünü yapan dönemin SSCB Komünist Parti Genel Sekreteri Mihail Gorbaçov, siyasal sistemin ıslahatının ön sıraya alınmasının hem sosyalizmi güçlendireceğini, hem de piyasa ekonomisine geçerek sosyo-ekonomik alanda başarılar kazanmayı mümkün kılacağını savunmuştur.9 Buna göre, "Siyasal reformlar sosyalizmi güçlendirmek ve geliştirmek , toplumsal gelişmenin önündeki sorunları halkın lehine çözmek için tek olası seçenekti."'0 Bu çerçevede, ülkede siyasal sistemin demokratikleşmesini öngören, sivil kurumların ve siyasal partilerin faaliyetine izin veren karar kabul edilmiştir. Üstten başlanan bu demokratikleşme süreci, ülkenin her yerinde olduğu gibi Azerbaycan'da da siyasal mücadeleyi etkileyen ve kolaylaştı­ ran faktörlerden biri oldu. Özet olarak ifade etmek gerekirse, SSCB'nin karşılaştığı ekonomik kriz piyasa ekonomisine geçişi teşvik etmiş, temeli özel mülkiyetin reddine dayanan sosyalist sistemde özel mülkiyeti esas alan piyasa ekonomisinin kurtuluş yolu olarak gerçekleştirilmeye çalışılması ise, bir taraftan sosyalist sistemin dayandığı temelleri yıkarken, diğer taraftan siyasal sistemde demokratikleşme gereksinimini ortaya çıkarmıştır.

Siyasal sistemdeki demokratikleşme girişimleri ise tek parti tekelini sona erdirerek çok partililiğe fırsat tanımış, bu da bağlı cumhuriyetlerde siyasi mücadele için uygun bir ortam yaratmıştır.

Azerbaycan'da ulusal siyasi mücadelenin başlangıcında kolaylaştıncı faktör rolünü oynayan ülkedeki sosyo-ekonomik durum ve bunun 9

10

Sultanov, 80'/i Y1llann Sonu, s.30.

SSCB Komünist Partisi XIX. Kongresi Sonuç Bildirgesi, Bakü, yy., 1988, s 7.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI zorlamasıyla merkezi yöneti min uyguladıQı Perestroyka (Yeniden yapılanma) ve Glasnost (Açıklık) politikalan dışında, bir diQer önemli etken KarabaQ bölgesinin Ermenistan'la birleştirilmesi yönündeki Ermeni talepleri olmuştur. KarabaQ'ın Ermenistan'a birleştirilmesi teklifi ilk kez Kasım 1 987'de Gorbaçov'un Fransa ziyareti sırasında yanında bulunan ekonomi danışmanı Abel Aganbekyan 'ın bir görüşünün basma yansıması ile gündeme geldi.'' Ardından 13 Şubat 1 988 tarihinde Azerbaycan'a baQiı bulunan DaQiık KarabaQ Özerk Bölgesi (DKÖB)'ndeki Ermeni nüfusun bölgedeki idari kurumlara Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (SSC) bayraQını asması, bölgedeki Azerbaycanlı nüfusa baskı uygulaması, dahası Şubat'ta DKÖB Yönetim Kurulunun olaQanüstü bir toplantı yaparak özerk bölgenin Ermenistan'a bi rleştirildiQine i lişkin karar alması üzeri ne Azerbaycan'da geniş toplumsal tepkiler oluşmaya başladı.'2 Öte yandan M erkezi yönet i m i n Ermeni yanlısı tutumuyla Azerbaycan'daki komünist yönetimin KarabaQ'daki olaylara yeterli tepkiyi gösterememesi, Azerbaycan toplumunda siyasi mücadeleye ilgiyi artıran ve KarabaQ sorununun çözümünde ulusal mücadelenin gerekliliQi inancını geliştiren önemli etkenler olmuştur. Gerçekten de, komünist yönetime karşı halkın açık biçimde tepkisini ortaya koyduQu ilk miting, KarabaQ olayları nedeniyle yapılmış ve bu mitingde çoQunlukla Karabağ'ın savunulmasına ilişkin sloganlar atılmıştır.'3 Bu şekilde gündeme gelen KarabaQ duyarlılıQı ve savunmacılıQı daha sonra ülkede yüz binierin katıldığı ulusal mücadele mitingleriyle Karabağ sorununa yeterince tepki göstermeyen yerel komünist yöneticilere karşı muhalefetin doQuşunun ve örgütlü biçime dönüşümünün temelini oluşturmuştur.

Azerbaycan'da siyasi mücadeleyi etkileyen diğer bir önemli etken tarihten gelen ulusal mücadele mirasıdır. Bu miras XX. başlarında 11

12 13

L'humanite, Mercredi, 1 8 Kasım 1987, s. 17'den aktaran Edaıet Tahirzade, Meydan 4 Yı/ 4 Ay 1 . Cilt., BakO, Ay Uıduz, 1997, s. 1 6 -

Tahirzade, ibid., s. 1 7.

Tahirzade, ibid., s. 19.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI filizlanerek 28 Mayıs 1 91 8 tarihinde Azerbaycan Halk Cumhuriyetini kuran Mehmet Emin Resulzade ve yandaşlarının ulusal mücadele geleneQidir.

Resulzade ve arkadaşlarının Müsavatç11ik (Eşitlik) ideolojisi temeline dayanan baQımsız devleti sadece iki yıl (1 91 8-1 920) yaşamış, 28 Nisan 1 92 0 ' d e Sovyet Rusya'nın Azerbaycan ' ı işgali i l e sona ermiştir.

Müsavatç11ik ideolojisi ve "DoQu Halkları" arasında ilk demokratik devlet kurmuş olma özelliQi Azerbaycan 'da 1 98 0 ' 1erin sonundaki siyasi mücadeleye yön veren temel etkenlerden olmuştur. Bu tarihT miras Azerbaycan'daki ulusal siyasi mücadelenin Azerbaycan Halk Cephesi baQiamında örgütlü hale gelmesi ile daha da yönlendinci hale gelmiş ve Azerbaycan'ın ikinci kez baQımsızlıQını ilan etmesi ile sonuçlanmıştır.

A. Azerbaycan Ulusal Mücadelesinde AHC Öncesi Siyasi Gelişmeler Gorbaçov'un Sovyet sisteminde reform yapmak amacıyla ekonomide Perestroyka ve siyasi yapıda Glasnost politikalarını uygulama girişimleri Sovyet sisteminin bir parçası olan Azerbaycan'ı da etkilemiştir. Özellikle siyasi alanda liberalleşme girişimleri Azerbaycan'daki siyasi mücadeleye ivme kazandırmış, siyasi alanda serbestliQin artmasına olanak tanıyan yasanın çıkarılmasıyla beraber, 1 986 yılından itibaren ülkede siyasi amaçlı dernek, kurum ve kuruluşların sayısı hızla artmıştır.14 Ermenilerin KarabaQ konusundaki girişimlerinin halkın siyasi katılımlarını artırması da bu süreci hızlandırmıştır. KarabaQ olayları nedeniyle kitleselleşen siyasi hareketlilik ve tepki halkın giderek daha sık ve geniş katılımil gösteriler yapması ile kendini belli etmiştir. Bu hareketlilikse, zaman içinde amaca ulaşmak için toplumsal örgütlenmeyi ihtiyaç haline getirmiştir.

Azerbaycan'daki ilk sosyo-politik teşkilatianma girişimleri aslında KarabaQ olaylan patlak vermeden önce olmuştur. Bunlar arasında 1 987'de "

Fazil Gezenfer�ıu, Ebü/fez Elçibey Tarihten Ge/ece�e. Ankara, Prestij Matbaacılık, 1 995, s.1 1 6.

ELÇIBEY DONEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI BakO'de Azemeşr binasında ilk toplantısını yapan Çenlibel Birliği önemli bir örnektir.15 Asıl amacı ulusal kültürü koruyup geliştirmek olan ve üyeleri arasında ülkenin ünlü aydınları, öğrenciler ve işçiler bulunan bu birlik kısa sürede siyasi faaliyetlere yönelmiş, bazı toplantılarına Ebülfez Elçibey de katılmıştır. Fakat AHC'nin kuruluşu esnasında teşkilat içinde yaşanan iç çekişmeler nedeniyle faaliyeti durdurulmuştur. 16 Benzeri teşkilatlar arasında Müstegil/er (Bağımsızlar), lnkişaf (Gelişme), Gala (Kale), Yurt , Aş1k Elesker, Ozan, Varf1q (Mevcudiyet) gibi sosyo-politik örgütleri de sayabiliriz.17 Öte yandan, Karabağ'da olayların tırmanması, Ermeni saldırılarının artması, Ermenistan'dan Azerbaycanlıların kovulması ve bu soruna Azerbaycan'daki komünist yönetiminin çözüm bulamaması tüm bu oluşumları biraraya getirecek bir teşkilatianma zaruretini giderek öne çıkarmıştır. Çünkü, "1 988 yılının başlarında ideolojik ve siyasi nitelikli Ermeni saidıniarı başladığı zaman Azerbaycan'da bu saldırıları önleyecek ne bir devlet, ne de kendini savunabilecek bir sivil toplum vardı". 18 Bu çerçevede, ulusal çapta bir örgütlenmeye duyulan ihtiyaç ve "ahaliyi Ermeni saldırılarından korumak için bir savunma cemiyeti" kurma teklifi, açıkça ilk olarak Ebülfez Elçibey'in 1 6 Mart 1988 tarihinde Bilimler Akademisinde yapılan mitingdeki konuşmada dile getirilmiştir. 19 Ardından, Elçibey 1 6 Mayıs 1 988 tarihinde şimdiki Azadflg Meydam (eski adı Leni n Meydanı) yapılan mitingde Azerbaycan Savunma Gerniyeti'nin kurulduğunu açıkladı.20 1 988 yazında ise Bakü Alimler Kulübü (Bakü Bilim Adamları Derneği) adı altında faaliyet gösteren bir grup 15 16 17

lbid. lbid.

Sultanov, BO'Ii Y1llann Sonu, 90'11 Yiliann Başlannda Azerbaycan'da Politik Mücadele, s. 56.

18 Ebülfez Elçibey, "Ba�ımsızlık : Ikinci Girişim", Edalet Tahirzade, Elçi Bey, BakO, Cumhuriyet 19 20

gazetesi yayını, 1 999, s. 333. lbid., s. 54. lbid., AHC liderlerinden Tofig Gasımov'la yaptı�ımız görüşmelerde o bu tarihin 1 8 Mayıs oldu�unu ifade etmiştir.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Azerbaycan aydını tarafından daha önce Baltık cumhuriyetlerinde kurulan "Halk Cephesi" örgütlerini örnek alan ve SSCB içinde cumhuriyetin egemenli�ini sa�lamayı amaçlayan Azerbaycan Halk Cephesi (AHC)'ni oluşturmak için bir I nisiyatif Grubu kuruldu.2' Bu Grup AHC'nin Nizarnname ve Program tasanlannı hazırlamak için çalışmasının yanısıra, Cumhuriyetin ekonomik sorunlarını ve Azerbaycan halkının tarihsel geçmişine ilişkin sorunları konu edinen çeşitli seminerler düzenleyerek, o güne kadar Azerbaycan'da sayıları onlarla ifade edilen sivil örgütlerin temsilcileriyle görüşmeler yaptı.22 Sözkonusu örgütlerden biri de 26 Ekim 1 988 tarihinde kurulan Varllq (Mevcudiyet) teşkilatıydı.23 Daha önce varolan bazı küçük oluşumları bir araya getirerek kurulan bu örgütün temel amacı , cumhuriyetin toplumsal, siyasi, sosyo-ekonomik ve kültürel sorunlarının çözümüne halkın geniş katılımını sa�lamaktı.24 Daha sonra bu örgüt AHC I nisiyatif Grubu'yla birlikte AHC'nin temelini oluşturdu.

Azerbaycan'da siyasi örgütlenme girişimleri hızla sürerken, aynı sürecin temelini oluşturan kitlesel siyasi hareketlilik Karaba�'daki gelişmeler nedeniyle yeni bir ivme kazanmıştır. Kasım 1 988'in ortalarında Ermenilerin Da�lık Karaba�'da Azerbaycan halkı açısından tarihsel bir anıt gibi anlam taşıyan Tophana ormanını toptan imha etmeleri, Azerbaycan'da geniş ulusal tepkiye neden olarak 1 7 Kasım-S Aralık arasında Bakü'nün Azadllg Meydam'nda gerçekleştirilen, daha sonraları "Meydan Harekatı" olarak adlandırılacak gösteriler serisini başlattı. 1 8 Kasım mitinginde gündeme gelen üç temel sorun, Ermenistan'dan kovulan Azerbaycanlılar ile halen orada yaşamakta olanların sorunları, Da�lık Karaba� çatışması nın sorumlulannın amaçlarının ortaya konması ve sorunun çözümü için neler yapılması gerekti�iydi.25 Katılımcı sayısı giderek artan "Meydan Harekatı" 2' Aydın Balayev, Azerbaydjanskoe Natsionalnoe Dvijenie: Ot Musavats Do Narodnogo Fronta (Musavat'tan Halk Cephesine Azerbaycan Ulusal Harekatı), Baku, Elm , 1992, s. 38.

22 23 24 25

lbid., s. 38.

Tahirzade, Elçi bey, s. 54.

Balayev, Azerbaydjanskoe Natsionalnoe Dvijenie, s. 38.

Sultanov, 80'/i Yiliann Sonu, s. 61.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI gösterilerinde ulusal mücadele söylemi zamanla daha belirgin hale gelmiş, "Yaşasın BaQımsız Azerbaycan", "Yaşasın Birleşik Azerbaycan", "Türk Milletine Aşk Olsun" ve "Azerbaycan Türklerinin Ismi Geri Verilsin" gibi sloganlar atılmaya başlanmıştır.26 Mitingierin yapıldıQı alanda daQıtılan bildirilerde "Sorunları Çözecek Tek Güç Halk BirliQi- Azerbaycan Halk Cephesi olabilir" ve "Umudumuz Halk Cephesindedir" gibi çağnlara rastlanmakta, konuşmalarda ise daha çok ulusallıQa, baQımsızlıQa ilişkin görüşler dile getirilmekteydi.

22 Kasım'da yaptıQı konuşmada "Bütün suç Moskova yönetimindedir...

Azerbaycan devleti baQımsızlık hakkını kaybetmiştir" diyen Elçibey 26 Kasım'da daha da ileri giderek "Azerbaycan Halkının en büyük hayali birleşmektir" açıklamasını yaptı.27 Ayni gün konuşma yapanlardan, Halk Hareketi liderlerinden Nemet Penahov da yapılan gösterinin artık sıradan bir miting veya nümayiş olmadıQını, Azerbaycan halkının ulusal harekatı olduğunu ifade ederek fiili durum tespiti yaptı. 28 Sovyet sisteminin Azerbaycan'da çatırdamasına yol açan Meydan Harekatı'nın sonunda 5 Aral ık 1 988'de sabaha karşı saat 04.00'de Sovyet Özel Kuvvetleri tarafından Meydan boşaltılarak bastırıldı.29 l çlerinde Ebülfez Elçibey, Nemet Penahov gibi Azerbaycan ulusal harekatının liderlerinin de bulunduğu 16 gösterici göz altına alındı. 30 Bu gelişmeler ve Sovyet Ordusu ' n u n meydanlardaki halk gösterilerinin dağıtılmasında kullanılması sonucu hareketlenen geniş halk kitlelerini durdurmak için 24 Aralık 1988'de Bakü'de ve cumhuriyetin on yedi rayon'unda olaQanüstü hal ilan edildi.3' Bakü'deki Meydan Harekatı'nın bu şekilde güç kullanılarak bastırılması, harekat liderlerinin gözaltına alınması ve cumhuriyetin çeşitli bölgelerindeki 26 27 28 29 30 3'

Tahirzade, Meydan 4 Yt/ 4 Ay, 1 . Cilt, s. 1 14.

Tahirzade, Elçi Bey, s. 55.

Tahirzade, Meydan 4 Yt/ 4 Ay, 1. cilt,. s. 183.

Balayev, Azerbaydjanskoe Natsiona/noe Dvijenie, s. 39.

Sultanov, 80'/i Ytllann Sonu, s. 64. lbid., Rayon Sovyet sisteminde bir idari taksimat bölgesi olup, tam olmasa da, Türkiye idari

yapılanmasında daha çok ile uygun düşmektedir.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI ola�anüstü ha.l uygulamaları kısa bir dönem için de olsa ulusal siyasi mücadelede bir düşüş ve zayıflama dönemi başlattı.

B. Ulusal Siyasi Mücadelede AHC Dönemi Meydan Harekatı'nın askeri güç kullanılarak bastırılması ve ulusal mücadele liderlerinin devlet kurumlarındaki görevlerine son verilerek gözaltına alınmaları bell i b i r dönem için halkı sindirmiş ve u l usal mücadelede zafiyete yol açmıştır. Bu durgunluk dönemi SSCB Yüksek Sovyeti'nin DKÖB'ni Azerbaycan egemenlik alanından çıkararak do�rudan Moskova'ya ba�layan 12 Ocak 1 989 tarihli "Azerbaycan SSC'nin DKÖB'de Özel Yönetim Biçiminin Uygulanması" kararını alması ve ulusal harekat liderlerinin bir aylık göz altı sürelerinin sona ermesi ile yeni bir hareketlili�e dönüştü.32 Bu arada Ermeni saldırıları ve Karaba� sorunun çözümünde örgütsüz mücadeleyle yapılan m i t i n g ve g revierin soru n u n u n çözü m ü n ü sa�layamaması, çalışmalan daha çok organize bir ulusal mücadele teşkilatı oluşturmak üzerine yo�unlaştırmayı zaruri hale getirmiştir. Durgunluk dönemini sona erdiren ilk örgütlenme girişimi, 1989 yılı Şubat ayının sonlarında oldu. AHC Inisiyatif Grubu ile Var/1k arasında Mart ayının başına kadar süren görüşmeler sonucu imzalanan anlaşmaya göre, AHC Geçici I nisiyatif Merkezi (AHC-G I M) ve iki tarafın beşer kişiyle katı laca�ı Koordinasyon Kurulu oluşturuldu.3334 13 Mart'ta AHC-GIM'e Çenlibel, Baku Alimler Kulübü gibi di�er bazı örgütler de katıldı.35 Aynı gün AHC-G I M resmi onaydan geçmek için Azerbaycan Yüksek Sovyeti'ne başvuruda bulundu. Ülke halkından binlerce kişi de AHC'yi destekleme iste�i ile Azerbaycan Komünist Parti Birinci Sekreteri Ebdürrahman Vezirov'a yazılı 32

lbid., s. 64.

33

lbid., s. 39.

34

35

lbid., s. 39 ve Baıayev, Azerbaydjanskoe Natsiona/noe Dvifenie, s.39.

Tahirzade, Elçi Bey, s. 55.

ELÇIBEY DöNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI başvuruda bulundu.36 Ardından ünlü Azerbaycan yazar ve şairleri l smail Şıhlı, Yusif SemedoQiu, Memmed Araz ve Sabir Rüstemhanlı, Azerbaycan halkına çaQrıda bulunarak demokratikleşme mücadelesi için AHC'de birleşmeyi önerdiler.37 Ülkede oluşan bu kamuoyu baskısı sonucunda AHC­ GIM Koordinasyon Kurulu ile görüşmeyi kabul eden Azerbaycan Komünist Parti Birinci Sekreteri Ebdürrahman Vezirov, ilke olarak AHC'yi kurma fikrine karşı olmadıQını belirttikten sonra, demokratik halk harekatı liderlerini dikkatli olmaları ve CIA ile baQiantılı olduQu için Özgürlük Radyosu'na çıkmamaları konusunda uyardı.38 B u arad a AHC-G I M faaliyetlerini g id erek artı rmakta ve yaygınlaştırmaktaydı. Merkezin Nisan 1 989 sonlarında Bakü'de organize ettiQi bölgesel etnik sorunların çözümüne ilişkin konferansa SSCB'nin diQer bölgelerinden resmen kayıtlı olmayan örgütler ve yurt dışından muhabirler de katıldılar.39 Ayrıca AHC-GIM faaliyetlerinin halka aktarılması amacıyla Rusça ve Azerbaycan Türkçesinde AHC Bülteni çıkarılmaya başlandı.40 AHC temsilcileri daha sonra Mayıs başında Estonya'daki Birinci Ulusal Demokratik Hareketler toplantısına, 1 3-1 5 Mayıs'ta da Baltık Asamblesine ve ard ından Taşkent'teki Birlik Halk Harekatı'nın ilan kurultayına katıldılar.41 Bir yandan bu gelişmeler yaşanırken, diQer yandan Azerbaycan'daki iç gerginlik de giderek artmaktaydı. Durumun gerginleşmesine neden olan etkenler arasında, SSCB Komünist Partisinin Nisan 1 989 toplantısının ardından Azerbaycan resmi basınında AHC aleyhine propagandanın artmasının yanısıra, Azerbaycanlıların Ermenistan'dan kovulması, hem Merkez hem de Ermenistan tarafından Azerbaycan egemenliQini ihlal eden 36

Baıayev Azerbaydjanskoe Natsionalnoe Dvijenie, s. 39.

37

lbid., s. 40.

,

38

39 40 41

Suıtanov 80'/i Yiliann Sonu, s. 66. ,

Baıayev, Azerbaydjanskoe Natsionalnoe Dvijenie, s. 40. lbid. lbid.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI kararların alınması gibi gelişmeler vardı.42 Bu ortamda SSCB Bakanlar Kuru l u ' n u n , D KÖ B ' deki kurum ve kuruluşların Azerbaycan SSB egemenliğinden çıkarılmasını öngören 6 Mayıs 1 989 tarihli karan durumu daha da gerginleştirdi.43 Haziran ayında Azerbaycan'ın diğer bölgelerini Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti(NÖC)'nden ayıran Ermenistan'a ait Mehri rayon'undan geçen Azerbaycan trenlerine saldınların başlamasıyla birlikte, Ermenistan tren geçişlerini engelleyerek fiilen NÖC'e ambargo uygulamaya başladı." Ardından bölgede Moskova'nın kurduğu ve Arkadi Volski'nin Başkanlığını yaptığı Özel Yönetim DKÖB, Azerbaycan'la siyasi, ekonomik ve kültürel bağlarını fiilen kopardı.'5 Bunun üzerine, Baku'de ve diğer bölgelerde uygulanan olağanüstü hal rej imine rağmen, halk ülkedeki gelişmelere tepkisini göstererek Meydan Harekatı'ndan sonra ilk kez 28 Mayıs 1 989'de, 1 91 8'de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin ilan edildiği günde, Baku'de gösteri yaptı.46 Sistemsiz bir biçimde yapılan bu gösteri n i n ardından 4 Haziran'da Baku ' n ü n Spartak (Spartaküs) stadyu m unda 1 9 1 8- 1 92 0 dönemindeki Azerbaycan Demokrati k Cumhuriyeti'nin ü ç renkli bayrağının göndere çekildiği örgütlü bir gösteri daha yapıldı.'7 1.Azerbaycan Halk Cephesinin Kurulması

Yukarıda belirttiğimiz gelişmeler ışığında, 1 6 Temmuz 1 989'de Bakü'de AHC Kuruluş Kongresi yapıldı .a Kongreye AHC 30 rayon şubesinden oy verme hakkı olan 1 96 ve gözlemcilerle birlikte toplam 240 temsilci katıldı.'9 .

•ı

lbid. ve Sultanov, 80'/i Yiliann Sonu, s. 66.

43

lbid.

..

lbid.

46

Tahirzade, Elçi Bey, s. 55.

45

47 48 49

Baıayev, Azerbaydjanskoe Natsionalnoe Dvijenie, s. 41.

Sultanov, 80'/i Yıliann Sonu, s. 67.

Tahirzade, Elçi Bey, s. 56.

Tahirzade, Meydan 4 Yı/ 4 Ay, 1 . Cilt., s. 267.

ELÇIBEY OÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Kongre AHC-GI M faaliyet raporunu, Azerbaycan'daki siyasi durumu, AHC­ GIM'in basınla ilişkilerini, AHC Meramnamesi (Program) ve Nizamnamesi ile teşkilat konularını görüşerek karara bağladı.50 AHC Başkanlığına Ebülfez Elçibey'in seçildiği kongrede, ayrıca AHC Merkez Idare Kurulu, Denetim Kurulu, Meşveret Kurulu ve Yayın Kurulu oluşturuldu.51 Kongrede kabul edilen en önemli kararların başında AHC Program ve N izamnamesi geliyord u. Programda kendini "cumhu riyetin bütün alanlarında köklü demokratikleşmeyi ve yeniden yapılanmayı savunan toplu msal bir teşkilat" olarak tanımlayan A H C ' n i n n ihai amac ı , Azerbaycan'da hukuk devleti ve gelişmiş demokratik toplum kurmak olarak belirtilmişti.52 Siyasi anlamda Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (SSC)'nin siyasi, ekonomik ve kültürel egemenliğini savunan AHC, ilan ettiği "Azerbaycan SSC Devlet Egemenliği Kararnamesi" ile "SSCB içinde egemenliği perestroyka girişimlerinin başansı ve birlik federe kurumlarının yeniden yapılanması durumunda mümkün gördüğünü", aksi takdirde "Azerbaycan'ın tam bağımsızlığı için mücadele" edeceğini bildiriyordu (Genel Ilkeler, madde 1 .5 ve AHC'nin Politik Hedefleri, madde 2.1).

Yönetim alanında, AHC i l ke olarak Sovyet idare kurumları ile yönetilmeyi kabul etmekte, fakat bu kurumların gerçek anlamda halkın iradesine dayanmasını ve kendi yönetim bölgesinde tam egemen olmasını istiyordu (madde 2.7).

Ekonomik alanda, "bölgesel kendini yönetim" yaklaşımını kabul eden AHC, Azerbaycan toprakları, suları, madeni kaynaklar ve diğer doğal zenginli kleri üzerinde c u m h u riyet i n tam ekonomik egemenliğini savunmaktaydı. Ekonomik çoğulculuğa ve farklı mülkiyet biçimlerine de yer veren programda ayrıca, Azerbaycan arazisindeki bütün kurum, kuruluş ve 50 51 52

lbid., s. 269. lbid.

Programa Narodnogo Fronta Azerbaydjana (AHC'nin Programı), .1989, 1 . Obşie Prinsipı,

(Genel I lkeler) madde 1 . 1 . ve 1 .2., s.1 . Bu bölümde bundan sonra AHC'nin Programına yapılan bu göndermalerin tümü aksi belirtilmedikçe bu kayna�a atıf yapmaktadır.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI müesseselerin Azerbaycan SSC Yüksek Sovyeti yönetimine verilmesi savunuluyordu (Ekonomi, madde 4).

Sosyal adalet alanında, nüfusun tarihsel ve ulusal geleneklerine uygun sosyal güvenlik ve demografik bir politika yürütülmesi savunulmakta, özgürlük insanlıQın en kıymetli deQeri olarak görülmekte ve hiçbir toplumsal yarar yaklaş ı m ı n ı n insan hakları i h lallerinin gerekçesi olamayacaQı belirtilmekteydi (Sosyal Adalet, madde 5.2 ve Insan Haklan, madde 6.2).

AHC Programında etnik azı n l ı klar konusuna da özel önem verilmekteydi . Örgüt, etnik politikasını bütün ulusların eşitliQi ve kendi ulusal gereksinimlerini karşılama hakkına dayandırmaktaydı. Bu baQiamda, Azerbaycan Cumhuriyeti'nde yaşayan Rus, Ermeni, Lezgi, Talış, Kürt, l ngiloy ve diQer etnik azınlıkların ulusal gelenekleri, dil ve kültürlerinin korunması ve geliştirilmesi için gerekli koşulları saQiamak için çaba gösterileceQi belirtilmekteydi ( Etnik Sorunlar, madde 7.1).

Programda Azerbaycan halkının etno-kültürel birliQinin saQianabilmesi için Azerbaycan SSC ile I ran arasında politik, ekonomik ve kültürel ilişkilerin geliştirilmesine özel önem verileceQi ifade edilmekteydi (madde 7 . 3) . Ayrıca, Moskova yönetiminin her fırsatta dile getird iQi Islam köktendinciliQi suçlamasına da cevaben yalnızca inanç özgürlüQünün savunulduQu belirtilerek, " . . . temelsiz, kaba suçlamalarla d ünyada milyonlarca insanın inanç ve geleneQine saldırılmasının" durdurulması talep ediliyordu.53 Kongrede kabul edilen "Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetine Ilişkin" kararla, Azerbaycan Yüksek Sovyeti ve Bakanlar Kurulundan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin kurulduQu 28 Mayıs'ı Azerbaycan BaQımsızlık Günü ilan etmeleri ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti 'nin devlet 53

Baıayev, Azerbaydjanskoe Natsionalnoe Dvijenie, s. 41.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI sembolleri olan üç renkli bayrak, arma ve marşın ulusal semboller olarak benimserneleri talep edildi.s.ı AHC'nin bu şekilde kurulmasıyla, ulusal mücadele, daha da örgütlü hale geldi. 29 Temmuz'da Bak ü ' d e yapılan gösteride DKÖB Özel Yönetimi'nin ortadan kaldırılarak bölgede Azerbaycan'ın egemenliQinin yeniden saQ i a n m ası, AHC ' n i n resmen onaylanması, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin ulusal sembollerinin ulusal devlet sembolleri olarak kabulü talepleri tekrar gündeme getirildi. Gösteriler arttıkça taleplerin şiddeti de artmaktaydı. Nitekim, 5 AQustos'ta yapılan gösteride AHC Başkanı Ebülfez Elçibey yaptıQı konuşmada bu kez "En büyük görevimiz Azerbaycan'ın ekonomik ve politik egemenliQini saQiamaktır.

EQer bizi yine dikkate almazlarsa, yine ezilirsek, SSCB'den aynlmayı talep edeceQiz" diyordu.55 Ülkedeki siyasi durumun giderek gerginleştiQi bu dönemde gerçekte Azerbaycan'da ikili bir hakimiyet söz konusuydu: Bir yanda resmi iktidar sahibi olan ve Moskova'nın desteQine dayanan yerel komünist yönetim; diQer tarafta gerçek güç sahibi ve halkın desteQini almış olan AHC. Bu dönemde AHC için çözülmesi ivedi sorunların başında, olaQanüstü halin ve DKÖB Özel Yönetimi'nin kaldırılması geliyordu. Ancak yerel Komünist Parti Birinci Sekreteri Ebdürrahman Vezirov ve Moskova yönetimi bu taleplere karşı çıkıyorlardı. Bu nedenle AHC sorunları çözmek için genel grevleri baskı aracı olarak kullanmaya çalışarak, önce 21 -22 AQustos'ta iki günlük bir uyan grevi ve bundan sonuç alamayınca da 4-1 1 Eylül'de bir haftalık ulusal grev gerçekleştirdi. Bu baskının sonucunda 1 3 Eylül'de Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Yönetimi (AKP-MY) ile AHC arasında anlaşma imzalandı. 56 Anlaşma çerçevesinde 1 5 Eyl ü l ' d e Azerbaycan Yüksek Sovyeti olaQanüstü toplanarak uzun tartışmalar s.ı 55 56

Suıtanov, 80'/i Yıliann Sonu, s. 71 .

Tahirzade, Elçi Bey, s. 56. lbid., s. 57.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI sonunda DKÖB Özel Yönetimini laQvettiğini açıkladı. Ardından, 23 Eylül'de hazırlanmasına AHC uzmanlarının da katıldıQı "Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin EgemenliQine I lişkin Anayasal Kanun" AKP-MY tarafından kabul edildi.57 Kararın Azerbaycan Yüksek Sovyeti tarafından kabul edilmemesi üzerine ulusal grev tehdidinin gündeme gelmesi nedeniyle, AHC yönetimiyle tekrar görüşen iktidar SSCB üyesi cumhuriyetler arasında ilk kez Azerbaycan'da EgemenliQe Ilişkin Anayasal Kanununun Azerbaycan Yüksek Sovyeti tarafından kabul edilmesine onay verdi. Ardından 5 Ekim 1 989'da Azerbaycan Bakanlar Kurulu AHC'yi resmen tanıdı.ss 2.AHC'de Kriz: "Liberal" ve "Radikal" Çekişmesi

AHC'nin ulusal siyasi mücadelede liderlik yaptıQı dönemde, Eylül-Ekim 1 989'da örgüt içinde "liberaller" ve "radikaller" arasında görüş farklılıkları ortaya çıktı. Örgüt içindeki bu anlaşmazlık farklı mücadele yöntemleri benimseme isteklerinden kaynaklanıyordu. Aralarında l sa Gemberov (Gember), Tofıg Gasımov, Sabit BaQırov ve Hikmet Hacızade gibi Merkez Yönetim Kurulu üyelerinin de bulunduQu "liberal" kanat, Azerbaycan'ın baQımsızlıQının kazanılması için evrimsel yöntemin tercih edilmesini ve mevcut siyasi ve h u k u ki norm lar çerçevesinde mücadele etmeyi savunurken, "radikal" kanat mensubu Merkez Yönetim Kurulu üyeleri Etibar M emmedov, Nemet Penahov ve Rehim Gazıyev devrimsel mücadele yöntem iyle SSC B ' den mutlak ve acilen ayrı lmayı savunmaktaydılar.59 27-28 Ekim 1 989'da AHC Meclisi'nin Bakü'de yapılan ilk toplantısında taraflar arasındaki anlaşmazlık AHC yönetimini bölecek ve bazı üyelerin istifasına neden olacak kadar güçlendi. 60 Bu gelişmenin ardından uradikaller" AHC içerisinde denetimi ellerinde tutan uliberaller"e yöneli k saldırılarını güçlendirdiler ve onları kararsızlıkta suçlamaya Sl 58 SS 60

fbid.

Suıtanov, 80'/i Yıliann Sonu, s. 72. /bid.,

S.

73.

Aydın Baıayev, Azerbaydjanskoe Natsiona/noe Dvijenie, s. 46.

ELÇIBEY OONEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI başladılar. Bir yandan cumhuriyet yönetiminin, diQer yandan "radikaller"in saldırılarına uQrayan AHC yönetimi ise örgütün iç sorunlarını çözmek amacıyla 1 0 Aralık 1 989'da bir olaQanüstü kongre toplanması karan aldı.61 Anılan tarihte toplanan ll. OlaQanüstü Kongre kurultay yetkileriyle donatılmış yeni kongre toplanması önerisini görüşerek aşaQıdaki karan aldı: 1.

AHC Merkez Yönetim Kurulunun faaliyeti Kongreye kadar iki haftalıQına askıya alınmıştır.

2.

Bu süre içinde tüm yetkiler, içinde AHC Başkanı'nın da bulunduQu Teşkilat Grubuna verilmiştir.

3. Teşkilat Grubu AHC Başkanının önerisi üzerine Merkez Yönetim Kurulu üyeleri arasından seçilir.

4. Teşkilat Grubu AHC'nin Kongresini toplayacak. Bu Kongreye AHC'nin seçilmiş kurumlarının yeniden seçilmesini karara bağlama yetkisi verilecek.

5. Teşkilat Grubu Kongrenin yapılmasındaki genel ilkeleri Merkez Yönetim Kurulu üyeleriyle birlikte belirlemelidir.

6. Teşkilat Grubu'nda kararlar oy çokluQu ile alınır.

7. Aralık'ta yapılan Olağanüstü Kongrenin teşkilat meselelerini görüşmesi uygun görülmemiştir.

8.

Bu karar MYK üyelerinin oy çokluQu ile alınmıştır.62

Bu kararlar üzerine kurulan AHC Teşkilat Grubu 1 8 Aralık 1 989 tarihinde toplanarak kurultay yetkileri ile donatılmış kongrenin 6-7 Ocak 1 990'da Bakü'de yapılmasına karar verdi.63 Bu Kongrede hem AHC M ec l isinde, hem d e 1 4 kişilik AHC-MYK' de mutlak çoQ u n l u Q u n "liberaller"e geçmesi üzerine örgüt içi mücadeleyi kaybeden "radikaller", 61

Azadlıq, 24 Aralık 1989, sayı 1 , s. 2.

62

lbid.

63

lbid.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI ulusal mücadelede etkin d uruma gelmek amacıyla AHC-MYK iradesi dışında yeni girişimlerde bulundular.64 Yeni seçilen AHC-MYK üyeleri içerisinde azınlıkta kalan "radikaller"den Etibar Memmedov ve Rehim Gazıyev 8 Ocak'ta istifa ederek MYK dışında kalan Nemet Penahov'la birlikte Ulusal Savunma Komitesi (USK) kurduklarını açıkladılar.65 Durumun kontrolden çıktıQını gören AHC-MYK, denetimi saQiayabilmek için AHC Başkanı Ebülfez Elçibey'in de katılacağı bir USK oluşturmaları konusunda eski MYK üyeleri Memmedov ve Gazıyev'e yetki vermeye karar verdi.66 Böylece AHC "radi kalleri n " emrivakilerini onaylamak durumunda kalırken, cumhuriyet yöneticileri ve Moskova'nın Baku'de bulunan temsilcileri Yevgeni Primakov ve Aleksandr Grienko, AHC'yle görüşmelerinde USK'da temsil edilen "radikalleri" muhatap almayı tercih etmekteydiler.67 Bu arada, Azerbaycan Komünist Partisi Birinci Sekreteri Vezirov'un 1 5 Ocakta Baku 'de yaptıQı bir konuşmada halkı Ermenilere karşı oluşturulmak istenen gönüllü biriikiere katılmaya ve silahlanmaya çaQırması ve diğer parti yetkililerinin de sık sık bunu dile getirmeleri, ülkedeki durumu daha da gerginleştirmişti.68 AHC resml yayını organı Azadltq gazetesi daha 30 Aralık 1989'daki sayısında, Bakü'de durumu gerginleştirmek için yerel Ermenilere karşı kışkırtıcı eylemler yapılacağı konusunda duyumlar aldıklarını ve toplumun bu konudaki provokasyonlara uymaması uyarısında bulunmuştur. Fakat bu uyarıya raQmen, 1 3 Ocak'ta Baku'de Ermenilere karşı başlatılan talan ancak 1 6 Ocak'ta durdurulabildi. 69 Balayev'e göre, görgü tanıklarının

64 Balayev, Azerbaydjanskoe Natsionalnoe Dvifenie, s. 47.

65

66

Tahirzade, Elçi Bey, s. 60. Sayın Gasımov USK'nın ilk kez Vezirov tarafından 6 Ocak 1990'da BakO Buzdolabı fabrikasında yaptıQı bir konuşmada dile getirildi{lini belirtmektedir. lbid. Bu konuda da çelişkili açıklamalar var. Yine Gasımov AHC'nin Memedev ve Gaziyev'e

67

böyle bir yetki vermediQi ifade etmektedir.

Balayev, Azerbaydjanskoe Natsionalnoe Dvijenie, s. 48.

68

lbid.

69

lbid., s. 48-49.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI ifadeleri ve edinilen kanıtlar, o sırada Bakü'de bulunan polisin ve 12.000 kişilik iç güvenlik gücünün müdahale etmeme emri aldıklarını ortaya koymaktadır.'0 N itekim bu gelişmeler Moskova'nın Bakü'ye askeri müdahalesine gerekçe olarak kullanılmıştır.

3. 20 Ocak 1990 Baku Katliamı Azerbaycan'da siyasi tansiyon artarken, Moskova'nın aldı�ı bir karar d urumu daha da gerginleştirdi. SSCB Yüksek Sovyeti Prezidyumu (Başkanlık Divanı)'nun 1 5 Ocak 1 990 tarihli "DKÖB ve Bazı Bölgelerde Ola�anüstü Hal I lan Etme" kararı, özellikle de bu kararın 7. maddesinde Azerbaycan SSC Yüksek Sovyet'ine uygulamanın kapsamını Bakü ve Gence illerine genişletme önerisinde bulunması halk arasında adaletsiz ve tepkiyle karşı landı.'1 Halkın 1 6 Ocak'ta arabalarla Bakü şehrinin giriş yollarını ve şehirdeki askeri birlik yerleşim bölgelerini barikatlana kuşatma altına alması üzerine o sırada Bakü'de bulunan SSCB Yüksek Sovyet'ini oluşturan iki meclisten biri olan Birlik Sovyet'inin Başkanı Primakov, SSCB Komünist Partisi Merkez Komitesi Sekreteri Grienko ve SSCB Komünist Partisi Şube Müdürü Mihayilov kamuoyuna Bakü'de ola�anüstü hal ilan edilmeyece�ini açıkladılar.72 Bu sırada AHC yönetimi, Moskova'nın 1 5 Ocak'ta aldı�ı kararın Azerbaycan halkına hakaret anlamına geldi�ini ve kararın c u m h u riyet i n egemenli � i ne aykırı o l d u � u n u ifade ederek Azerbaycan Yüksek Sovyet'ini 20 Ocak tari hine kadar ola�anüstü toplantıya ça�ırd ı . 1 7 Ocak'ta halka duyurulan bu ça�rıda, ayrıca, barikatların kaldırılması ve şehirde ola�anüstü hal uygulanmaya çalışılması durumunda direnilmemesi istendi. 73

70

lbid.

71

lbid.

72 73

Suıtanov, 80'/i Y1llann Sonu, s. 81.

Balayev, Azerbaydjanskoe Natsionalnoe Dvijenie, s. 49 .

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI B u g elişmeler üzeri n e , SSC B ' n i n Azerbaycan 'daki d e n et i m i n i kaybetmesi ihtimali belirince son çare olarak SSCB Yüksek Sovyeti Prezidyumu 19 Ocak'ta "Bakü Kentinde Olağanüstü Hal I lan Etme" kararı aldı.ı• Karar 20 Ocak saat OO.OO'den itibaren geçerli olacaktı. Fakat, 1 9 Ocak saat 1 9.27'de Azerbaycan televizyonunun, daha sonra ortaya çıktığı üzere, SSCB KGB'si tarafı ndan bombalanması sonucu bu karar konusunda halk bilgilendirilemedi.75 AHC yöneticilerinin son anda haberdar oldukları olağanüstü hal kararına uyarak halkın evlerine gitmesi yönündeki telkinleri etkili olmayınca, Sovyet Ordusunun 20 Ocak'ta ateşli silah kullanarak Bakü'ye girişi sonucunda, resmi açıklamalara göre 1 3 1 kişi öldü, 744 kişi yaralandı, 400 kişi gözaltına alındı ve 4 kişi kayboldu.76 Sovyet Ordusunun Bakü'ye giriş sebebi konusunda çeşitli açıklamalar yapıldıysa da, dönemin SSCB Savunma Bakanı Orgeneral Dimitri Yazov'un daha sonra lzvestiya gazetesine verdiği demeçte, ordunun Bakü'ye AHC kurumlarını dağıtmak amacıyla girdiğini açıklamış olması, Moskova'nın o dönemdeki niyeti konusunda önemli bir işarettir. 77 Öte yandan , Primakov'un 1 7 Ocak'ta AHC Başkanı Elçibey'le görüşmesi sırasında, AHC Başkanının demokratik seçim isteklerine ilişkin olarak "bundan sonra SSCB'den aynimaya bir adım kalır" ifadesi de Yazov'u onaylar niteliktedir.78 Aynca AHC Genel Merkezi'nin basılarak aranması, bir çok AHC üyesinin gözaltına alınmaları ve ardından 25 Ocak'ta AHC'nin resmi yayın organı Azadltq g azetesi ile Dağ l ı k Karabağ ' a Yard ım Komitesin i n yayını Azerbaycan gazetesinin basımının Bakü Olağanüstü Hal Komutanı tarafından durdurulmalan da Sovyet Ordusu'nun müdahalesinin kime karşı olduğunu açıkça göstermiştir. 79 74

S uıtanov 80'/i Y1llann Sonu, s. 84. ,

75 76

n 78 79

lbid.

Eıdar lsmayııov v.d., Azerbaycan Tarihi, Bakü, Ö�retmen, 1995, s. 331.

Baıayev, Azerbaydjanskoe Natsionalnoe Dvijenie, s. 50.

Tahirzade, Elçi Bey, s. 61 .

Tahirzade, Meydan 4 Yl/ 4 Ay, 2. Cil!, s. 65. ve Sultanov, 80'/i Y1llann Sonu, s. 83.

ELÇIBEY DöNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI 20 Ocak katliamının ardından, AHC liderleri Tofig Gasımov, Vurgun Eyubov, Necef Necefov ve milletvekilleri Anar ve Bahtiyar Vahabzade'nin çabalan ile 21 -22 Ocak tarihlerinde olaQanüstü toplanan Azerbaycan SSC Yüksek Sovyeti, olaQanüstü hal uygulamasının durdurulması ve ordunun Bakü'den çıkarılmasını istedi.80 AHC Merkez Yönetim Kurulu da 26 Ocak'ta aldıQı kararla örgütün yalnızca sivil yöntemlerle işgalcilere karşı mücadele yapmasını istedi.8 1 Bu gelişmeler ışığında 20 Ocak katliamını Moskova'nın Azerbaycan'da kontrolünü kaybetmesini önleme girişimi olarak deQerlendirmek yanlış olmayacaktır. M oskova tarafı ndan planlanan ve yerel Komünist yöneticilerin desteği ile gerçekleştirilen bu olay bir gözdaQı niteliQi taşımaktaydı.

4. 20 Ocak'tan Bağımsızlığa Giden Siyasal Süreç ve AHC 20 Ocak katliamının ardından Azerbaycan'da Gorbaçov'a, Komünist Partisine ve Sovyet devletine karşı büyük bir tepki dalgası gelişti. Ülkede üç günlük ulusal matem ilan edildi. Olağanüstü Ml uygulanmasına rağmen, 22 Ocak'ta Bakü'de matem gösterisi ve ardından şehitlerin Şehitler Hiyabanı (Eski DaQüstü Park)'na gömme merasimine yaklaşık iki milyon kişi katıldı.82 22-24 Ocak tarihlerinde Azerbaycan'ın bütün bölgelerinde ulu­ sal yas merasimleri yapıldı.83 Katliama tepki olarak kırk günlük ulusal grev başladı. Halk toplu olarak Komünist partisinden istifa ederken Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komitesi binasının duvarlarına "Gorbaçov katildir", "Sovyetler Birliği Komünist Partisi Defol", Işgalciler Defalup Gidin" ve benzeri sloganlar yazılmaya başlandı.84 Tepkiler Bakü'de "Komünist" 80 81 82 83 84

Tahirzade, Meydan 4 Yl/ 4 Ay, 2. Cilt, s. 56. ve Gasımov'ıa görüşme Balayev, Azerbaydjanskoe Natsionalnoe Dvijenie, s.50. l smayı ıov Azerbaycan Tarihi, s. 332.

Tahirzade , Meydan 4 YI/ 4 Ay, ll ciıt, s. 64. l smayı ıov, Azerbaycan Tarihi, s. 332. ,

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI adıyla çıkarılan gazetenin basımının engellenmesi, sokaklarda "komünist" yazılan levhalarla Lenin, Kirov ve diQer komünist liderlerin ismi ile ilgili olan her tür levha ve heykelin tahrip edilmesine kadar vardı.85 Halk arasında bu tepkiler sürerken, AHC de mücadelenin dozunu artıran kararlar aldı. 5 Şubat'ta AQdaş rayon'unda yapılan olaQanüstü AHC Meclis Toplantısında kurumun olaQanüstü koşullarda varlıQını sürdürmesi ve kenetlenmesi, Azerbaycan'da herkesi Komünist Parti üyeliQinden ayrılmaya ve Azerbaycan'dan olan SSCB milletvekillerinin mazbatalarını geri iade etmeye çaQırma yönünde kararlar alındı.86 Daha sonra 24-25 Mart tarihlerinde Akstafa rayon'unda yapılan AHC Meclis toplantısında da Azerbaycan Yüksek Sovyeti seçimleri görüşülerek AHC'nin seçim programı kabul edildi. Programda AHC'nin, Azerbaycan'ın tam baQımsızlıQı, özel mülkiyet hakkının verilmesi, çok partili sistem ve siyasi sansürün kaldırılması için mücadele edeceQi ilan edildi. 87 AHC tarafında bu gelişmeler yaşanırken, 20 Ocak katliamının ardından Azerbaycan Komünist Parti Birinci Sekreteri görevine getirilen Ayaz Mütellibov liderliQindeki yerel Komünist yönetim, kendisini AHC'yle açık çatışmaya götüren siyasi çizgisini sürdürmekteydi. I ktidar ve muhalefet arasında gerginliği azaltmak ve bir ulusal mutabakata varmak için ülkenin aydınlarından önemli bir kesim, Nisan sonlarında tarafiara çaQrıda bulunarak görüşmeler yapılmasını istediler.88 Bu çaQrının ardından 1 O Mayıs'ta Yüksek Sovyet binasında devlet yetkilileriyle, aydınların ve AHC liderlerinin katılımı ile yapılan toplantıda bir Danışma Kurulu oluşturuldu.

Tarafların altışar kişiyle katıldıkları Danışma Kurulu ilk toplantısını 1 7 Mayıs'ta yaptı.89 Toplantıda gözaltına alınanların serbest bırakılması, iktidarın AHC'ye karşı tutumunun deQişmesi, olaQanüstü halin kaldırılması, 85 86 87

BB 89

Tahirzade, Meydan 4 Yıl 4 Ay, 2. Cilt, s. 62.

Tahirzade, lbid, s. 50. ve Elçi Bey, s. 62.

Baıayev, Azerbaydjanskoe Natsiona/noe Dvijenie, s. 52. lbid.,

S.

53.

Tahirzade, Elçi Bey, s. 63.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Yüksek Sovyet'e seçimler ve askere alınma konuları görüşüldü. Ayrıca iktidar, Azadflq gazetesinin basımına yeniden başlanmasına, AHC de Devlet BaşkanlıQı kurumunun oluşturulmasına razı oldu.90 Bu toplantının ardından 1 8 Mayıs'ta Mütellibov Azerbaycan Yüksek Sovyeti tarafından Devlet Başkanı seçildi ve 21 Mayıs'ta 1 sayılı karar ile Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin ilan edildiQi 28 Mayıs'ın, Azerbaycan DevletçiliQi Günü olarak kabul edilmesini onayladı.91 Fakat Mütellibov ilk toplantının ardından bir daha Danışma Kurulu toplantılarına katılmadı ve Kurul yetkisiz bir kuruma dönüştü. Kurulun somut tek faaliyeti 4 Temmuz'dan itibaren Azadflq gazetesinin yeniden basılmasını saQiaması oldu.92 Mütellibov Devlet Başkanı seçilmesinin ardından yukarıda belirtilen iki jestin dışında, muhalefetle ilişkileri iyileştirmek için hiçbir çaba göstermedi.

Bu da iktidarla AHC arasındaki ilişkilerin gerginleşmesine neden oldu ve AHC' nin girişimi ile muhalefeti bir araya getirerek güçleri birleştirmek amacıyla 8 Temmuz'da yapılan toplantıda "Demokratik Azerbaycan" seçim bloQu oluşturu l d u .93 BloQun seçim man ifestosunda hukuk devleti kurulması, Azerbaycan devlet egemenliginin parlamento kararları ile gerçekleştirilmesi, politik ve ekonomik alanda g erçek anlamda çoQulculuQun saQianması gibi ilkeler dikkati çekmekteydi.!M Bu gelişmelere paralel olarak muhalefete yönelik baskılar artmaya başladı. Resmi basında AHC'ye yönelik saldırılar arttı, ardından 1 4 Temmuz'da Azadlıq gazetesi tekrar kapatıldı. Muhalefete yönelik baskılar çerçevesinde yalnızca 1 990 yazında gözaltına alınan AHC üyelerinin sayısı 250'yi bulmuştu.95

90 91 92

83 !M

95

lbid. lbid. lbid.

Tahirzade, Meydan 4 Yt/ 4 Ay, 2. Cilt, s. 1 52 Azadltq, 13 Temmuz 1 990'dan, aktaran Baıayev, Azertıaydjanskoe Natsionalnoe Dvijenie, s.

57.

Kommersant no. 27, 1990'dan, aktaran ibid., s. 56.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Parlamento seçimleri öncesi artan gerginlik, olaganüstü hal sürerken Azerbaycan Yüksek Sovyet'i ve yerel sovyetler için 30 Eylül'de yapılan seçimlerde de etkisini gösterdi. Baskılar altında yapılan ve yasadışı uygulamalara sahne olan seçimler sonucunda, "Demokratik Azerbaycan" seçim blogunun 231 adayından 23'ü AHC'den olmak üzere sadece 31 'i parlamentoya girebildi.96 Muhalefet temsilcilerinin parlamentoya seçilmesi politik mücadelede yeni bir dönemin başlangıcına işaret ediyordu. 5 Şubat 1 99 1 'de ilk toplantısını yapan yeni parlamentoda mücadelesini " Demokrat i k Azerbaycan " b l o g u (Demblok) çerçevesinde sürdüren m u h alif milletvekillerinin ilk ciddi sınavı, yeni Birlik Anlaşmasının halk oyuna sunulması tartışmalarında yaşandı. Parlamentoda 7 Mart'ta yapılan görüşmelerde Birlik Anlaşmasın ı n 1 7 Mart'ta Azerbaycan ' d a halk oylamasına sunulması kararı çıktı.97 Karara karşı çıkan AHC Meclisi ise 1 0 Mart'ta yaptıgı toplantıda, Azerbaycan halkının çıkarlarına aykırı olarak nitelendirdigi Birlik Anlaşmasına karşı çıkma ve halkı oylamayı boykot etmeye çagırma kararı aldı.98 Muhalefetin halk oylaması, aleyhte ülke çapında imza toplaması ve halkın açlık grevi yapan "Demblok" üyelerini desteklemelerine ragmen iktidar, 1 7 Mart'ta yaptıgı referandumda halkın yeni Birlik Anlaşmasını % 95 oranında desteklediQini açıkladı.99 AHC'nin verilerine göre ise katılım oranı ancak % 20 civarında idi.100 Birlik Anlaşması oylamasına Azerbaycan katılırken, Ermenistan'ın katılmayı reddetmesi Moskova'nın bir yandan Mütellibov iktidarının konumunu güçlendirmek, diger yandan Ermenistan'a gözdagı vermek 96 Tahirıade, Elçi Bey, s. 64.

97

98 99 100

Tahirıade, Meydan 4 Yl/ 4 Ay, 2. Cilt, s. 1 66. Birlik anlaşması Gorbaçev tarafından SSCB'yi daha gevşek yapılı bir federasyon çerçevesinde yeniden örgütlemeyi amaçlayan bir öneri olarak gündeme getirilmiştir. lbid., s. 168.

Balayev, Azerbaydjanskoe Natsionalnoe Dvijenie, s. 64 Tahirıade, Meydan 4 Yil 4 Ay, 2. Cilt, s.167.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI amacıyla Karabag konusunda Azerbaycan lehine bir takım girişimlerde bulunmasına neden oldu. Azadltq gazetesinin "özgürlük karşıligında toprak" biçiminde degerlendirdigi 25-27 Nisan 1 991 tarihlerinde başlayan ve Azerbaycan'ın Çaykend ve bazı köylerinin Ermeni silahlı güçlerinden kurtarılması, AHC tarafından Azerbaycan'ın Birlik Anlaşmasını imzalaması karşıligında aldıgı taviz olarak nitelendirildi.101 Çaykend Operasyonu Mütellibov'un Azerbaycan'daki desteginin artırılması için kullanıldı ve Mayıs-Haziran aylannda onun arkasındaki halk destegi iktidarda kaldıgı süre içinde en üst düzeye ulaştı. 102 Bu durumu dikkate alan Mütellibov yönetimi kazandıgı prestiji halk tarafından seçilen Devlet Başkanı görevine gelmek için bir fırsat olarak görerek 8 Eylül 1 991 'de devlet başkanlig ı seçimi yapılması için 26 Haziran 1 991 'de Yüksek Sovyet'ten karar çıkarttı. 1 ro Buna karşılık parlamentodaki muhalif "Bagımsız Azerbaycan" (önceki ismi Demokratik Azerbaycan) blogu parlamentoyu terk ederek çalışmaları boykot etti. Blok üyelerinin parlamentoyu terk etmelerinin ardından Parlamento Yeni Birlik Anlaşması'nı onayiayan kararı aldı.104 Parlamentoyu boykot eden "Bagımsız Azerbaycan" blogu 26 Haziran 'da yaptıgı yazılı açıklamada, muhalefetin devlet başkanlıgı seçimlerine Bakü'de olaganüstü halin kaldırılması, muhalefetin eşit esaslarda temsil edildigi yeni seçim kurulunun oluşturulması ve seçimlere BM ile diger uluslararası örgütlerden ve SSCB'nin diger cumhuriyetlerinden gözlemcilerin katılımının saglanması koşullarının gerçekleştirilmesi durumunda katılacagını ifade etti.105 Politik arenada iktidar ve muhalefet arasında gerginlik yaşandıgı bu dönemde, 1 3- 1 7 Temmuz'da AHC ilk Kurultayının birinci devresini yaptı. 1 06 101 Suıtanov 80'/i Yiliann Sonu, s. 109 ve Baıayev, Azerbaydjanskoe Natsionalnoe Dvijenie, s. 65.

102 lbid.

1()3 lbid.

104 lbid., s. 66. ,

105

lbid.

106

Tahirzade, Meydan 4 Yl/ 4 Ay, 2. Cilt, s. 1 7 1 .

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Kurultayda yaptıQı konuşmada AHC Başkanı Ebülfez Elçibey SSCB'nin aşama aşama daQılma döneminde olduQuna dikkat çekerek, AHC'nin amacının baQımsız, birleşik, demokratik Azerbaycan devleti kurmak olduQunu ifade etti. '07 Kurultayın bu devresinde yapılan deQerlendirmelerden çıkan sonuç, SSCB'nin çöküşünün gerçekliQe dönüştüQü ve Azerbaycan iktidarının faaliyetinin olumsuz olduğuydu .'08 Komünist rejimin Dağlık Karabağ olaylarını Azerbaycan demokratik harekatına karşı bir araç olarak kullandığına dikkat çekilen Kurultayda, Güney Azerbaycan sorununa da deQinilerek, Azerbaycan'ın birliğinin geleceğin temel konusu olduğu belirtildi.'09 Kurultayda din konusuna da deQinilerek I slam dini Azerbaycan tinsel hayatının ayrılmaz parçası olarak nitelendirilmiş ve AHC'nin "Islamı siyasi rejim olarak deQil, fakat milletin manevi zenginliği ve yükselişinin aracı" olarak kabul ettiği ifade edilmişti.110 Kurultayın birinci devresinde alınan kararlar içinde AHC'nin gelecek dönemdeki görevlerine de yer veriliyordu. Politik alanda AHC'nin görevleri, Komünist rejimin ve Azerbaycan iktidannın başansızlığını ortaya koymak, olaQanüstü hal koşullarında yapılan devlet başkanlıQı seçimlerini boykot ederek SSCB ve uluslararası kamuoyunun dikkatinin bu tür antidemokratik koşullarda yapılan seçimler üzerinde yoQunlaşmasını sağlamak, bu koşullarda seçilen Devlet Başkanının tanınmaması için çaba göstennek ve ulusal baQımsızlık mücadelesi ile özgürlük mücadelesinde halkın birliQini saQiamak biçiminde belirlendi.'" I ktisadi alanda ise ekonomik baQımsızlık mücadelesinin politik baQımsızlık mücadelesi ile beraber yürütülmesi, özelleştirmeyle ilgili adil bir program hazırlanması ve özel mülkiyetin savunulması temel görevler olarak ifade edildi.112 107

Açıkgöz, Ebüifez Bçi Bey, s. 237.

'08 Sullanov, 80'/i Yıliann Sonu, s. 1 12.

'09 Açıkgöz, Ebüffez Bçi Bey, s. 235.

1 10 111 112

lbid., s. 236.

Sultanov, 80'1i Yıliann Sonu, s. 1 14. lbid s. 1 13. ..

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Elçibey'i tekrar AHC başkanlığına seçerek dağılan Kurultayın ikinci devresinin Eylülde yapılması kararı alındıysa da, Ağustos'ta Moskova'da başarısızlığa uğrayan darbeyle SSCB'de hızlanan politik gelişmeler nedeniyle kurultay daha ileri bir tarihe ertelendi.113 1 9-21 Ağustos tarihlerinde Moskova'da Gorbaçov'a karşı yapılan darbe girişiminde AHC 1 9 Ağustos'ta darbeye karşı ilk tepki gösteren örgütlerden biri olarak darbecilere karşı mücadelenin lideri Yeltsin'i destekleyen açıklamalarda bulunurken , Azerbaycan demokratlarının temsilcileri Moskova'daki darbe karşıtı gösterilerde yer aldılar.114 O sırada I ran'da resmi ziyarette bulunan Mütellibov'un darbecileri destekler açıklama yapması ve iki gün içinde başarısızlığa uğrayan darbenin sonunda Gorbaçov'un iktidara tekrar dönüşü ise Azerbaycan'daki Komünistler için sonun başlangıcı oldu. Darbenin başarısızlığa uğramasının ardından, 23 Ağustos'ta Bak ü 'de AHC Genel Merkezi önünde yapılan gösteride Moskova'daki darbe girişimi ve Azerbaycan iktidarının darbeyi destekleme politikası eleştirildi.115 Mütellibov'un olağanüstü hal yürürlükteyken yapılan bu gösteriyi güç kullanarak bastırma girişimi ve bunun sonucunda içlerinde AHC Başkanı olmak üzere bir çok AHC üyesinin dövülmesi ve AHC Genel Merkezini tahribi siyasi gerginliği daha da artırdı.116 26 Ağustos'ta halk askeri araçlarla kuşatılmış Lenin Meydam'na girerek gösteri yaptı. 11 1 Gösteride Yüksek Sovyet'in olağanüstü toplanması, Baku'de olağanüstü halin kaldırılması, Komünist Partisi'nin ve Yüksek Sovyet'in feshi, yeni seçim kanununu kabul edilmesi ve ulusal ordu oluşturması talep ediliyordu. 118 Muhalefetin talepleri karşısında Mütellibov taviz vermek durumunda kaldı: Komünist gazetesinin ismi Halk Gezeti 113 lbid., s. 1 1 6.

114 lbid., s. 1 14.

1 15 lbid., s. 1 15.

118 Tahirzade, Bçi Bey, s 67.

117 lbid.

1 18 lbid.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI (Halk Gazetesi) ve Lenin Meydam Azadlıq Meydam olarak deQiştirildi, Len i n ' i n heykeli Aıadl1q Meydant'ndan kald ı rı l d ı . 1 19 27 AQustos'ta Azerbaycan Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti olaQanüstü toplanarak 30 AQustos'ta Azerbaycan'ın baQımsızlıQını ilan eden beyannameyi kabul etti, olaQanüstü halin kaldırılması ve ulusal savunma gücünün oluşturulması da karara baQiandı. 1 20 Bu arada Mütellibov'un AHC'ye verdiQi tavizlerin Azerbaycan ' ı baQımsızlıQa götürmesinden rahatsız olan Gorbaçov yönetimi tekrar Mütellibov'a destek venneQe başladı. Yeniden Moskova'nın desteQini alan Mütellibov muhalefetin karşı çıkmasına raQmen, 8 Eylü l ' d e d evlet başkanlıQı seçimlerine gitti.121 Seçimlere Mütellibov dışında katılan sosyal­ demokrat aday Zerdüşt Elizade aday olmanın kendine saQiadıQı avantajları kendini popülerleştinnek için kullandıktan sonra adaylıktan çekildi.,� AHC, halkı seçimleri boykota çaQırırken, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Meclisi de özerk cumhuriyette seçim yapılmaması yönünde karar aldı. DKÖB'de ise seçimler yapılmadı. AHC verilerine göre, Baku'de halkın % 80'inin boykot ettiQi seçimlere tek aday olarak giren Mütellibov resmi rakamlara göre % 98,5 oranında oy alarak devlet başkanı oldu.123 1 24 Muhalefetin seçimlerin ertelenmesi yönündeki taleplerine raQmen, Mütellibov'un Devlet BaşkanlıQına "seçilmesi" ülkedeki gerilimi daha da artırdı. Eylül ayı boyunca AHC'nin önderliQinde Azadl1q Meydam'nda ve Devlet BaşkanlıQı önünde yapılan gösteriler sonunda Mütellibov AHC l iderleri ile görüşmelere gitmek zorunda kal d ı . 3 Ekim'de yap ı l an görüşmede Yüksek Sovyet üyelerinden taraflar arasında eşitlik esasına dayanan geçici b i r yasama kurumu (Milli Meclis) oluşturması 119

1 20 121

lbid. lbid.

Baıayev, Aıerbaydjanskoe Natsionalnoe Dvijenie, s. 71.

122

lbid.

123

lbid. ve Tahirzade, Elçi Bey, s. 67.

124

Tahirzade, Elçi Bey, s. 67.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI kararlaşt ı r ı l d ı . 1 25 Ayrıca Yüksek Sovyet toplantısında ulusal ordu oluşturulması ve Azerbaycan'ın bağımsızlığının ilanı kararlarını alması yönünde fikir birliğine vanldı. Ardından 8 Ekim'de toplanan Yüksek Sovyet, 9 Ekimde ulusal ordunun kurulması, 1 8 Ekim'de "Azerbaycan Devletinin Bağımsızlığına I lişkin Anayasa Aktı" ve 30 Ekim'de Yüksek Sovyet'in Milli Mec/is'e dönüştürülmesine ilişkin kararları kabul etti.128 Kabul edilen An ayasa Akt ı ' n d a "Azerbaycan C u m h u riyeti Y ü ksek Sovyet ' i n i n , Azerbaycan MiiiT Şurası'nın 2 8 Mayıs 1 9 1 8 tarihli lstiklal Beyannamesine ile Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin mirasına dayanarak ve kendi 30 Ağustos 1 991 tarihli Beyannamesini esas alarak bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti'nin siyasi ve iktisadi kurumlarını oluşturmaya" karar verdiği belirtiliyordu.127 M illi Meclis iktidar ve muhalefet tarafl arına mensup milletvekillerinden yirmi beşer kişi olmak üzere toplam elli kişiden oluşturuldu ve ilk toplantısını 27 Kasım'da yaptı.128 Azerbaycan halkı da 29 Aral ı k'ta yapılan halkayi arnasında Azerbaycan'ın bağımsızlığı lehinde oy kullanarak Azerbaycan Cumhuriyeti Yüksek Sovyet'inin 1 8 Ekim 1 991 tarihli bağımsızlık kararını onayladı.

125

Baıayev, Azerbaydjanskoe Natsionalnoe Dvijenie, s. 72.

126

Tahirıade, Elçi Bey, s. 70.

127

128

Halk Gezeti, no 219, 7 Ekim 1991.

Tahirzade, Elçi Bey, s. 70.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI

BÖLÜM ll.

AHC'NIN IKTIDARA GELIŞ SÜRECI (OCAK 1 992-HAZIRAN 1993) 1 8 Ekim 1 991 tarihinde Yüksek Sovyet'in Azerbaycan'ın bağımsızlığını ilanının ardından 29 Aralıkta bu kararın halk oylaması ile kabulü yeni bir dönemin başlangıcı oldu. Artık SSCB içinde olan Azerbaycan SSC yerini bağımsız devlet olma iradesini ilan etmiş Azerbaycan Respublikas1 (Azerbaycan Cumhuriyeti) almıştır. Yeni bağımsız devletteki siyasi gelişmeler de eskiye oranla farklı bir anlam taşımakta, siyasi gelişme ve süreçlerde bağımsızlık temel etken olarak olaylan etkilemekteydi. AHC'nin siyasi olaylarda temel yöneitici işlevi gördüğü Ocak 1 992'de başlayan dönemi iki alt döneme ayırmak mümkündür. Bunlardan birincisi, AHC'nin iktidara geliş süreci olarak nitelendireceğimiz Ocak 1 992-Haziran 1 992 dönemi ve ikincisi ise AHC'nin iktidarda olduğu 1 7 Haziran 1 992 - 1 7 Haziran 1 993 dönemidir.

Birinci dönemde süreci belirleyen dört önemli gelişme olmuştur: 25-27 Ocak 1 992'de yapılan AHC 1. Kurultayının ll. devresinde kabul edilen yeni Parti Programı, 26 Şubat'taki Hocalı Katliamı, 25 Mart'ta Azerbaycan Yüksek Sovyet'inin aldığı devlet başkanlığı seçimi yapılması kararı ve 1 5 Mayıs'taki darbe girişimi. Sözünü ettiğimiz b u dört gelişme AHC'nin iktidara doğrudan gelişinin ideolojik ve siyasi temellerini oluşturmuştur.

AHC'nin iktidarda olduğu dönem ise bağımsız devlet için gerekli olan yapısal reform ve atılımların gerçekleştirilmek istendiği, yeni bağımsız devletin komşularıyla ilişkilerinin ve uluslararası arenadaki yerinin

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI belirlenmesi çabası ile Karabağ sorununu çözme girişimlerinin belirleyici olduğu dönemdir. Çalışmamızın bu bölümünde ilk önce birinci devrenin belirleyici gelişmeleri ele alınacak, bundan sonraki bölümde ise AHC iktidarının ele alındığı dönem incelenecektir. AHC iktidarının ele alındığı bölümde esasen iç reform ve uygulamalara değinilecek; AHC iktidannın dış politikasını ikinci kısımda ele almak üzere şimdilik analizimizin dışında bırakacağız. AHC iktidarının düşüşünü sağlayan 4 Haziran Darbesi süreci iç etkenleri başlı başına bir çalışma konusu olduğu için burada dış etkenleri bağlamında ele alınmıştır.

Yukarıda da belirttiğimiz gibi, bu dönemin temel yönlendirici olayları AHC'nin yeni programının kabul edilmesi, Hacalı Katliamı, yeni devlet başkanı seçiminin yapılması karan ve 1 5 Mayıs'ta ki darbe girişimidir. Bu olaylardan birincisi, ulusal bağımsızlık hareketinin lokomotifi olan AHC'nin ideolojik ve siyasi tercihlerini yansıtması ve bunların AHC iktidarı döneminde uygulanması bağlamında önemlidir. 26 Şubattaki Hacalı Katliamı ise eski komünist nomeklaturanın yerel temsilcisi Ayaz Mütellibov iktidarının sona ermesi ve iktidar alanında yerel komünistlerin büyük bir yenilgiye uğraması anlamına geldiği için dikkate değerdir. Yüksek Sovyet'in 7 Haziran'da devlet başkanlığı seçimi yapılmasını öngören 25 Mart 1 992 tarihli karan da AHC'yi iktidara taşıyan resmi süreci başlatması bakımından önem arz etmektedir. 1 5 Mayıs'taki başarısız darbe girişimi ise Mütellibov'un güç kullanarak iktidara yeniden gelmesini AHC'nin halkın desteğini arkasına alarak engellemesi ve fiilen iktidarı eline alarak kendi kadrolarını devlet kademelerine yerleştirmeye başlaması açısından önem taşımaktadır.

A. AHC Iktidarının Ideolojik Temelleri :Yeni Programın Kabulü AHC'nin yeni programının, daha önce de belirttiğimiz gibi, Eylül 1 991 'de yapılması kararlaştırılan 1. Kurultayın ll. Devresinde ele alınması öngörülmüştü. Fakat, 1 9-21 Ağustos'ta Moskova'daki başarısız darbe girişimi ve ardından SSCB'deki hızlı siyasi gelişmeler Kurultayın l l .

Devresinin 25-27 Ocak 1 992'de yapılmasının kararlaştınlmasına neden oldu.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Kurultayın gündemindeki en temel konu olan yeni program ile ilgili iki farklı tasan Azadlıq gazetesinin 1 4 Ocak, 17 Ocak ve 21 Ocak 1 992 tarihli sayılannda yayınlanarak kamuoyunun tartışmasına açıldı. Bu tasanlardan birincisi Arif Rehimov, Aydın Kerimov, Ali Mesimov, Nesir Ağayev, Firudun Celilov ve Tahi r Kerimli tarafından hazırlanan temelde milliyetçilik, ülkücülük, dayanışmacılık, halkçılık, demokrasi ile hürriyet ve adalet ilkelerine dayanan muhafazakar-milliyetçi bir çizgiye sahipti. 129 Buna karşılık Hikmet Hacızade, Sabit Bağırov, l sa Gemberov, Penah Hüseyinov, Tofig Gasımov, Zaur Aliyev, Kamran Aliyev ve Ali Kerimov tarafından hazırlanan ikinci tasarı sivil toplum ve hukuk devleti ilkeleriyle demokratikleşme, insan haklan, miırı egemenlik ve yasalann üstünlüğüne daha fazla vurgu yapan liberal bir çizgiyi savunuyordu.130 Ayrıca, her iki tasarı da AHC'yi yakın amacı Kuzey Azerbaycan'da bağımsız ve demokratik hukuk devleti kurmak isteyen ve nihai hedefi bağımsız, demokratik, birleşik Azerbaycan olan bir sosyo-politik teşkilat biçiminde tanımlıyordu.

25 Ocak 1 992'de başlayan ve iki gün süren kurultayın sonunda kabul edilen yeni program bir anlamda her iki tasarının sentezi niteliğindeydi.

Yeni programda AHC, "bağımsız, birleşik, demokratik Azerbaycan için mücadele eden kişi ve kurumları birleştiren sosyo-politik örgüt" olarak tanımlanmıştı. 131 Bu bağlamda AHC'nin parti değil, içinde partileri de bulunduran sosyo-politik bir harekat olarak tasarlandığı görülmektedir.

Programda AHC' n i n amacı Azerbaycan C u m h u riyeti ' n i n g e rçek bağımsızlığının yeniden inşası ve sivil toplumun geliştirilmesi yoluyla demokratik hukuk devletinin kurulması olarak ortaya konmuştur.132 Teşkilat ideolojik anlamda Müsavatçılık ilkelerine, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti devlet geleneğine ve Mehmet Emin Resulzade'nin yükselttiği Azerbaycan ulusal bayrağında simgelenmiş esaslara dayanmaktadır.133 1 29

Azadllq, No 104, 14 Ocak 1 992.

'30

Azadlıq, No 106, 21 Ocak 1 992.

AHC Meramname ve Nizamnamesi, Genel I lkeler, Bakü, yy. 1992, s. 3.

131 132 133

lbid. lbid. 1 91 1 yılında Azerbaycan'da kurulan Müsavat Partisinin ideolojik temellerini oluşturan

Müsavatçılık istikiAI, milliyetçilik, devletçilik, özgürlük, miltt tesanüdçülük (ulusal dayanışma)

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Sovyet I mparatorluğu'nun çökmesi ve ulus-devletlerin kurulması sürecini, geçiş dönemi olarak nitelendiren programda AHC'nin görevleri şu şekilde ortaya konmuştur: Müstemlekeciliğin, totalitarizmin ve diktatörlük rejiminin ortadan kaldırılması; ifade özgürlüğü ve çok partili sistemin oluşturulması; piyasa ekonomisine geçiş; gelişmiş ülke olmak için ulusal gelişme programının uygulanması; ülke güvenliğinin garantisi amacıyla ulusal ordu oluşturulması; ülkede bölücülük ve ulusal bütünlüğü ortadan kaldıracak eğilimiere kaşı mücadele; göçmenlerin haklarının savunulması ve yaşam koşullarının iyileştirilmesi; halkın refahının temin edilmesi; programda belirlenen fikirlerin halk içinde yaygınlaştırılması; dünyadaki demokrat i k g ü ç l erle sıkı işbirliği ve Azerbaycan ' ı n nükleer silah bulunmayan ülke ilan edilmesi.134 Geçiş döneminde siyasi alanda gerçekleştirilmesi öngörülen görevler de ulusal, demokratik ve laik bir hukuk devleti kurmak ve ülkede ulusal bütünlüğü sağlamanın yanısıra azınlıklara haklarını vererek onların kültürlerini geliştirmek için her türlü olanağın sağlanması ve Azerbaycan Türkçesinin devlet dili vasfına kavuşturulması olarak belirtilmekteydi. 135 Programda iktisadi alanda ise serbest piyasa ekonomisinin uygulanması, özelleştirmeler yapılması, toprağın köylüler arasında bölünmesi, ulusal para, banka, maliye, bütçe, vergi ve gümrük sistemlerinin oluşturulması ile yabancı sermayenin gelmesi için uygun koşulların geliştirilmesi temel hedefler olarak ortaya konmuştur.136 Sosyal alanda, geçiş döneminde vatandaşların refah düzeyin i n kötüleşmesinin önlenmesi; etkin bir sigorta sisteminin oluşturulması, aile kurumunun devlet tarafından korunması için gerekli önlemlerin alınması, ilkelerini içermektedir. Musavatçılık bu gün Azerbaycandaki Musavat ve Azerbaycan Halk Cephesi Parti isimli partilerin ideolojik esaslannı oluşturmaktadır. Bakınız. Nesib Nesibzade "Musavatçılık Geçmişte ve Şimdi" Nesib Nesibzade, Bölünmüş Azerbaycan Birleşik Azerbaycan, BakO, Ay-Uiduz, 1997.

134 135 136

/bid., AHC'nin Amaç ve Görevleri, s. 4-5. lbid.,

ı. Siyasi Alan Bölümü, madde 1 , 5, ve 6, s. 6-7.

lbid., ll. Ekonom Bölümü, madde 3, 5, 6, 7 ve 8, s. 9-1 1 .

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI meslek odaları ve sendikaların teşviki gibi konulara dikkat edilmesi öngörülüyordu.137 Demokrasi ve insan hakları alanında, hukuk sisteminde demokratik reformların yapı l ması, i m parator l u k döneminden kalma bütün antidemokratik kurumların ortadan kaldırılması, yasaların herkese adil biçimde fark gözetmeden ve insan hakları dikkate alınarak uygulanması, çok partili sistemin oluşturulması ile ordu, ulusal güvenlik, yargı ve iç güvenlik kurumlarının görevlileri dışındaki vatandaşların sosyo-politik kurumların faaliyetlerine katılma haklarının sa�lanması ve uluslararası normlara uygun olan insan haklarının gerçekleştirilmesi için gerekli siyasi, ekonomik, hukuki, kurumsal ve manevi koşulları oluşturmak temel amaçlar olarak ortaya konmaktaydı. 1 38 Kültür, e�itim ve bilim alanında ulusal kültürün geliştirilmesi için bir program hazırlanıp uygulanması, azınlıklara kültürel özerklik verilmesi ve kendi dillerinde e�itim almalarının sa�lanması Azerbaycan kültürünün ve tarihinin genel Türk kültürünün bir parçası olarak ö�retilmesi, Türk kültür tarihinin ö�renilmesi ve bu kültürün di�er temsilcileri ile ortak alfabe ve edebi dil gelene�inin canlandırılması, bilgi alışverişinin artırılması ve ortak televizyon sisteminin oluşturulması, Azerbaycan Türklerinin ulusal ve kültürel birli�ini sa�lamak amacıyla Azerbaycan ve I ran arasında ekonomik, siyasi, dini, bilimsel ve benzeri ilişkilerin güçlendirilmesi, yurtdışındaki Azerbaycan Türkleri ile ilişkilerin güçlendirilmesi, 31 Aralık gününün uDünya Azerbaycan Türklerinin Ulusal Dayanışma Günü" ilan edilmesi, devlet tarafından parasız mecburi e�itimin verilmesi ve bilimsel gelişme için gerekli önlemlerin alınması öngörülüyordU.139 Maneviyat ve din alanında, ulusal maneviyatın bilimsel çalışmalarla ortaya konularak ulusal devletin, ekonominin, hukuk sisteminin ve kültürel 137 138 139

/bid., lll. Sosyal Alan Bölümü, madde. 1 -4; s. 1 1 -1 2. lbid., IV. Demokrasi ve Insan Haklan Bölümü, madde 1-5, s. 1 3-15. lbid., V. Kültür, E�itim, Bilim Bölümü, madde. 1, 4, 5, 6, 7 , 8 ve 10, s. 1 5-18.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POUTIKAS/ gelişmenin orijinal esaslara dönmelerinin saQianması, kültürel yozlaşmanın önlenmesi, toplumun manaviyatının oluşmasındaki temel etkenlerden dine gereken önemin verilmesi, inanç özgürlüQünün saQianması, Islam ülkeleri ile dini ve kültürel ilişkilerin geliştirilmesi ve her türlü fanatizme karşı mücadele temel görevler olarak öne çıkmaktaydı.140 Çevre alanında, ekolojik dengenin korunması için gerekli önlemlerin alınması, ekolojik açıdan tehlikeli kuruluşların ortadan kaldırılması, etkin bir denetleme kurumunun oluşturulması ve bu alanda uluslararası kurumlarla işbirliQi yapmak öngörülüyordu.141 26 Ocak 1 992'de kabul edilen bu yeni program AHC'nin bir yıllık iktidan dönemindeki uygulamalarının esasını oluşturmuştur.

B. Hocalı Soykınmı AHC tam anlamıyla baQımsızlıQı savunan yeni programını kabul ederken, Azerbaycan i ktidarı SSCB'nin yeniden başka bir biçimde canlandırılması anlamını taşıyan BDT çerçevesinde işbirliQini geliştirme çabası içindeydi. Mütellibov iktidarı daha 21 Aralık 1 991 'de SSCB'nin çöküşünün ilan edildiQi ve Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya tarafından 8 Aralık 1 991 'de kurulan BDT'ye diQer eski SSCB üyeleriyle birlikte olumlu görüş bildirdiQi Almatı toplantısına katılmıştı.142 Azerbaycan'ın Almatı toplantısında kabul edilen BDT Beyannamesine katılması muhalefet tarafından ciddi şekilde eleştirildL I ktidar, DaQiık KarabaQ sorunun çözümünü öne sürerek BDT'ye girilmesinin gerekliliQini ifade ederken, AHC Başkanı Elçibey "BDT'yi altı ay içinde daQılacak bir kurum" olarak nitelendiriyordu.143 140 lbid., VI. Manaviyat ve Din Bölümü, madde. 1 -5, s. 1 8-20.

141 lbid., V,ll. Ekoloji Bölümü, madde 1 5 s. 20-2 1 .

142 lsmayılov, Azertıaycan Tarihi, s . 341 .

143 Sultanov, 80'/i Yiliann Sonu, s. 1 44.

-

,

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Ülkede siyasi gerginliQi artıran başka bir gelişme DaQiık KarabaQ'da Ermeni saldırılarının artması ve bazı Azerbaycan köylerinin yakılıp yıkılmasıydı. Saldırılar önlenemiyordu, çünkü iktidarın Yüksek Sovyet'in 9 Ekimde 1 991 'de verdiQi ulusal ordu oluşturma kararını gerçekleştirrnek için çaba göstermemesi nedeniyle baQımsız Azerbaycan'ın ulusal ordusu kurulamamıştı.

Bunun yarattıQı tehlikeli durum Azerbaycan iktidarının AHC'nin baskısı ile BDT ekonomik işbirliQi anlaşmasını ve SSCB'nin dış borçlarını ödemeyi reddetmesinin ardından Rusya'nın DaQiık KarabaQ'da Ermeniler lehine faaliyetlerini artırması ile daha açık biçimde fark edildi. BaQımsızlıQın ilfm e d i l d i Q i 1 8 Ekim 1 99 1 tari h i n d e n 1 992 Şubat ' ı n a kadar bölgede Azerbaycanlıların yaşadıQı yaklaşık on köy saldınlar sonucu işgal edildi. 1 44 5 Şubat'ta DaQiık KarabaQ'daki durumla ilgili AHC üyeleri ve Milli Meclis üyelerinin ortak toplantısında AHC sorunla ilgili çözüm önerileri paketi sunarak 1 4 Şubat'a kadar bu önerilerin gerçekleştirilmemesi durumunda M i lli M eclisin ülke yönet i m i n i üstlenmesini talep ett i . 6 Ş u bat'ta katılımcıların talebi üzerine toplantıya katılan Devlet Başkanı Mütellibov'un çözüm paketinin tartışılmasını beklemeden toplantıdan ayrılması, AHC ile iktidar arasındaki işbirliQi yolunu kapadı. 1 '5 Bu gelişmenin ardından AHC Yüksek Meclisi 1 5- 1 6 Ş ubat 1 992 tari h l i toplantısında M ütelli bov yönetiminin istifasını ve iktidarın MiiiT Meclis'e devrini talep eden bir karar kabul etti.1 46 Baku'de siyasi tansiyon artarken DaQiık KarabaQ'da stratejik öneme sahip Hocalı kentinin durumu giderek kötüleşiyordu. DaQiık KarabaQ'daki tek havaalanının bulunduQu yedi bin n üfuslu Hocalı, 1 99 1 yaz ve sonbaharındaki Ermeni saldırılan sonucu kuşatma altına alınmıştı ve ulaşım sadece helikopterlerle saQianıyordU. 1 47 Ermeniler açısından Hocalı'nın ele 144 Suıtanov 80'/i Yıliann Sonu, s. 1 53.

145 Tahirzade, Elçi Bey, s. 72.

146 lbid.

147 Sultanov, 80'/i Yıliann Sonu, s. 1 55. ,

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI geçirilmesi Askeran ile Hankendi arasındaki yolun açılarak, Şuşa dışındaki bütün DaQiık KarabaQ'ın Ermeni kontrolü altına geçmesi açısından önemliydi. Bu kadar stratejik öneme haiz olmasına ve Hocalı yöneticilerinin işgal tehlikesinin yüksek olduğu yolundaki uyarılarına raQmen, Mütellibov iktidarı Hocalı'nın savunulması yönünde gerekli çabayı göstermedi. Bu arada, Azerbaycan Milli Güvenlik BakanlıQı, Savunma BakanlıQına verdiği 1 4 ve 1 6 Şubat tarihli bilgi notlarında kentin durumunun gerçekten zor olduQu; muhtemel bir saldırı sırasında Hankendi'nde konuşlandırılmış Sovyet IV. Ordusu, 366. Alayına ait askeri teçhizatın da bu saldırıda kullanılabileceQi belirtmişti. 148 Hocalı'da kentin savunulması için ayrılmış yetersiz askeri güç, 80 kişilik yerel tabur ve hava alanının savunulması için ayrılmış 60 yerel polis ile 250 otomatik silah, bir adet askeri zırhlı araç, bir adet 1 02 kalibreli top, biri AGS ve dördü PD-25 tipi i toplam beş makineli silahla sınırlıydı. 1 49 Hocalı yöneticilerinin en azından sivil halkı çıkarma istekleri de Azerbaycan merkezi yönetimi tarafından dikkate alınmadı.

Sonuçta, Ermeniler 26 Şubat gecesi 366. Alayın asker ve subaylarının da aktif desteği ile Hocalı'ya saldırdıklarında kentteki küçük askeri gücün savunma gayretleri yeterli olmadı. Saldın sonunda Hocalı işgal edildi, 450 kişi öldürüldü, 400 kişi yaralandı, 70-80 kişi kayboldu, 20 kişi esir alındı ve 800 kişi çeşitli biçimde zarar gördÜ. 1 50 Azerbaycan halkı olayın şoku içindeyken, 27 Şubat'ta Mütellibov Moskova'da aralarında BDT Ortak Ordusuna katılma anlaşmasının da bulunduQu çeşitli anlaşmalara imza attı.151 Hocalı soykırımını takip eden bu imza olayı ülkede muhalefetin radikalleşmesine neden oldu. Muhalefetin talebiyle 5 Mart'ta olağanüstü toplanan Yüksek Sovyet'te, Başkan Elmira Gafarov'a istifa etti ve yerine Yakup Memmedov seçildi. Ardından, 6 Mart'ta muhalefet milletvekillerinin ve parlamento önüne toplanmış halkın

148

lbid., s. 1 57.

149 lbid., s. 1 58.

150 1 1 Ekim 1992 tarihli Milli Meclis tutanaklan, aktaran Sultanov, 80'/i Y1llann Sonu, s. 163.

151 lbid., s.1 70.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI baskısı ile Mütellibov'un istifa etmesi üzerine devlet başkanlıQı yetkileri Meclis Başkanı Yakup Memmedov'a geçti.1sı

C. Yeni Devlet Başkanlığı Seçimi Karan: AHC'nin Iktidara Geliş Sürecinin Resmen Başlaması 5-6 Mart'taki olaQanüstü toplantıda Yüksek Sovyet, devlet başkanlıQı kurumunun kaldırılmasını isteyen AHC'ye koalisyon hükümeti kurma teklifinde bulundu. 153 Toplantının ardından Başbakan Hasan Hasanov'la AHC Başkanı arasında koalisyon kurmak için niyet protokolü imzalandı, fakat protokolde bu hükümetin AHC Yüksek Meclisi'nin 8 Mart 1 992 tarihli taleplerinin (Devlet BaşkanlıQı sisteminin kaldırılması, Yüksek Sovyet'in Anayasa kabulü dışındaki bütün yetkilerini Milli Meclis'e vermesi) yerine getirilmesinin ardından o luşturulacaQı beli rti liyord u . 1 54 Yakup Memmedov'un AHC'nin bu taleplerini gerçekleştirmek için 15 Mart'a kadar süre istemesi ve AHC'nin hiçbir gösteri düzenlememesine ilişkin istekleri kabul edildi. 1 55 Fakat, elde ettiQi bu zaman zarfında öneml i kadro deQişiklikleri yapan Yakup Memmedov, Savunma Bakanlıgı'na Rehim Gazıyev'i ve Içişleri BakanlıQı'na da Tahir Eliyev'i atama dışında hiçbir muhalefet temsilcisine hükümette görev vermedi. Degiştirilen d iger kadrolara ise eski komünist nomeklaturanın temsilcileri atandı. AHC taleplerinin gerçekleştirilmesi için verilen son gün olan 15 Mart yaklaştıkça Yakup Memmedov'un basın toplantıları ve televizyon konuşmalarında devlet başkanlıgı seçimlerinin yapılması için hazırlıklar yapıldıQı daha fazla belirg inleşmeye başladı.156 I ktidarın devlet başkanı seçimine gitme yönündeki çabaları ve koalisyon hükümeti için gerekli koşulları yerine getirmemesi, mevcut koşullarda Başkanlık sisteminin Azerbaycan için 152 Tahirzade. Elçi Bey, s. 72.

153 lbid., s. 73.

1 54 155

1S6

lbid.

Sultanov, BO'Ii Y1llann Sonu, s. 1 78. lbid., s. 1 85.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI uygun olmadıQını ve parlamenter demokrasiyi savunan AHC'nin tepkisini getirdi.

Yüksek Sovyet ' i n 25 M art'ta yapılan olaQan üstü toplantısında muhalefet milletvekillerinin yeni anayasa kabulüne kadar devlet başkanlıQı sisteminin kaldırılması önerisi kabul edilmedi.'57 Görüşmeler sırasında AHC Başkanı yaptıQı konuşmada aşaQıdaki uyarıda bulundu: "Devlet başkanı seçmek için acele ediyorsunuz, seçin, fakat üç ay sonra seçeceQiniz devlet başkanını bir yıl sonra düşüreceksiniz... Devlet başkanı o ülkede seçilir ki, orada iktidarı elinde tutabilsin. Halk Cephesi veya başka bir siyasi güç onu d ü ş ü remes i n . E l e kurumlar o luşturulmal ı d ı r k i , devlet başkanı n ı savunab i l s i n veya devlet başkanı n ı n d i ktatöre dönüşmesi ni engelleyebilsin" .'58 Muhalefetin itirazlarına raQmen, Yüksek Sovyet 25 Mart'ta verdiQi kararla devlet başkanlıQı seçimini 7 Haziran 1 992'de yapma karan aldı.'59 Olayların bu şekilde gelişmesi üzerine AHC Yüksek Meclisi 27 Mart'ta seçime katılma kararı, 9 Nisan'da da Ebülfez Elçibey'i aday gösterme karan aldı.'60

D. Mütellibov'un Yeniden Iktidara Dönüş Çabası: 15 Mayıs 1992 Darbe Girişimi Yüksek Sovyet'in seçim kararı almasının ardından Merkez Seçim Kurulu AHC Başkanı Elçibey'in yanısıra, Yüksek Sovyet'in Başkanı Yakup Memmedov, Profeser Nizami Süleymanov, Etibar Memmedov, llyas lsmayılov ve Rafik Abdullayev'i de resmen aday olarak kayda aldı.'6' 157

lbid., s.186.

1 58

Tahirzade, Elçi Bey, s. 74.

159

lbid., s. 75.

ısı

lbid.

Su ltanov, BO'Ii Yıliann Sonu, s. 1 88.

161

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Seçim sürecinde ülkedeki siyasi durum gerginleşmeye ve Yüksek Sovyet'in önünde çeşitli muhalif güçlerce gösteriler yapılmaya başlandı. 25 Nisan'da yapılan gösteride bir grup gösterici devlet başkanlı�ına yaş sınırlaması getiren Anayasanın 1 2 1 /2 Maddesinin de�iştiril mesi ve dönemin Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Meclis Başkanı Haydar Aliyev'in adaylı�ının kabul edilmesini talep etti. 1 62 Öte yandan, eski Devlet Başkanı Mütellibov istifa dilekçesinin kendisine ilaç verilerek yazdırıldı�ını iddia ediyor, Hacı Ebdül liderli�indeki yandaşları da Yüksek Sovyet önünde istifanın geri alınması yönünde gösteriler yapıyordu.163 Seçim sonucunda AHC adayının seçilece�i giderek belirginleşirken, 2 Mayıs 1 992'de Türkiye'den dönemin Başbakanı Demirel' le M illiyetçi Hareket Partisi Genel Başkanı Alparslan Türkeş'in Baku'yü ziyaretleri ve Türkeş'in Elçibey'i destek mitingine katılması, AHC liderinin devlet başkanlı�ı şansını daha da pekiştirdi.164 Bu arada 9 Mayıs'ta Da�lık Karaba�'daki son Azerbaycan yerleşim bölgesi olan Şuşa Ermenilerce ele geçirildi. Bu asker1 yenilgi ülkedeki siyasi krizi daha da artırdı. Bu arada Mütellibov yandaşları Yüksek Sovyet önünde on bir gün süren mitingin ardından parlamentoyu M ütell ibov'u tekrara iktidara getirmek için ola�anüstü toplantı yapma�a zorladılar.165 253 milletvekilinin katıldı�ı 1 4 Mayıs'taki Yüksek Sovyet ola�anüstü toplantısında Hocalı Soykırımını araştıran Meclis Komisyonunun, ilgili olayda Mütellibov'un hatalan oldu�u. fakat suç unsuru taşıyan sorumlulu�u bulunmadı�ını belirten raporu okundu.168 Bunun ardından verilen teklif üzerine Mütellibov'un istifasını kabul eden 6 Mart 1 992 tarihli Yüksek Sovyet kararı iptal edildi.167 Toplantı aynı zamanda devlet başkanlı�ı 162 163 164

lbid., s. 1 90. lbid.

Tahirzade, Elçi Bey, s. 76.

16S Sultanov, 80'/i Yıliann Sonu, s. 191.

166 lbid., s. 192.

167 lbid.

ELÇIBEY DONEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI seçimlerinin yapılmasına ilişkin 25 Mart 1 992 tarihli karan da iptal ederek seçim kampanyasının durdurulmasına karar verdi. 1 68 Bu şekilde taraftarları Ayaz Mütellibov'un yeniden iktidara dönmesini saQianmaya çalışırken, 1 5 Mayıs'ta AHC Genel Merkezi önünde yapılan gösteride, 1 4 Mayıs tarihli Yüksek Sovyet kararı devlet darbesi olarak tanımlanarak halk anayasal düzeni korumak için mücadeleye çaQırıldı. 1 69 Gösteriyi takiben göstericiler AHC yanlısı silahlı güç ve askeri araçların koruması altında Yüksek Sovyet'e doQru yürüşe geçerek yol üzerindeki önemli binaları ve Ulusal Televizyon binasını ele geçirdiler. Aynı gün saat 20.00'ye kadar devlet başkan l ı Q ı i kametgahının boşaltılm aması d u r u m u n d a uçaklardan bombardımanın başlayacaQı uyarısı yapılmasının ardından Mütellibov bir Rus asker1 uçaQıyla ülkeyi gizlice terk etti. Olaylarda bir kişi ölmüş ve üç kişi de yaralanmıştı. 1 70 Mütellibov'un iktidara dönüşünün engellenmesinin ardından ülkede iktidar fiilen AHC'nin eline geçti. 14 Mayıs kararlarının yasal temellerini ortadan kaldırmak için Yüksek Sovyet Başkan Yardımcısı ve AHC üyesi Tamerlan Garayev'in girişimleri ile MiiiT Meclis toplanarak Yüksek Sovyet'in 1 4 Mayıs'ta karar yetersayısı bulunmadıQı gerekçesiyle o gün alınan karariann anayasaya aykırı olduQunu ilan etti. 171 Fakat, bu sefer de devlet başkanlıQı görevini yürüten Yakup Memmedov'un bu karan imzalamaması yeni bir kriz dogurdu. Krizi çözmek için 1 6-17 Mayıs tarihlerinde AHC ve Yüksek Sovyet yöneticilerinin yanısıra hükümet üyelerinin de katıldıQı bir toplantıda yeni bir koalisyon hükümeti oluşturulması ve Yüksek Sovyet'e yeni bir başkan seçilmesi konularında uzlaşma saQiandı.ın 1 8 Mayıs'ta yapılan Yüksek Sovyet toplantısında Yakup Memmedov'un yerine başkanlık görevine AHC'den l sa Gemberov seçildi. 1 73 168

lbid., s. 193.

169

lbid., s. 197.

1 70 Dimitri Furman, "Üçüncü Dünyaya Dönüş (Azerbaycan Demokrasisinin Kederli Tarihi)" Azadl1q, 16 Eyıüı 1993.

171

Sultanov, 80'/i Y1llann Sonu, s. 203.

ın

lbid., s. 205.

173 Tahirzade, Elçi Bey, s. 80.

- V,

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI M ütellibov'un ülkeden ayrılışının ardından AHC liderlerinden lsa Gemberov'un Yüksek Sovyet Başkanı seçilmesi, AHC'nin siyasi arenadaki gücünün muhalefetten iktidar alanına taşınmakta olduQunun en önemli göstergesidir. Bu durum Ebülfez Elçibey'in başkanlık seçimlerindeki şansını artırdı ve muhalif adaylardan Etibar Memmedov'un adaylıktan çekilmesinde etkili oldu.

I nisiyatifi tamamen ele geçiren AHC, seçim sürecinin devam etmesini ve 7 Haziran 1 992'de devlet başkanlıQı seçimlerinin yapılmasını saQiadı.

Merkez Seçim Komisyonu'nun 13 Haziran'da yaptıQı resmi açıklamaya göre geçerli ayların % 59,4'ünü alan Ebülfez Elçibey'in 1 6 Haziran'da yemin ederek devlet başkanlıQı görevini devralmasıyla bir sene sürecek AHC iktidarı resmen başladı.174

m

lbid., s. 82. Seçimde di�er adayların aldıkları oylar şu şekilde gerçekleşti: Nizami

Süleymanov- % 33; Yakup Memmedov- % 1 ,7; l lyas l smayılov- % 0,7; Rafik Abdullayev- % 0,5.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI

BÖLÜM lll.

AHC IKTIDARI DÖNEMI (HAZIRAN 1992-HAZIRAN 1993) A. AHC Iktidan Arifesinde Ülkenin Durumu ve AHC'nin Seçim Vaatleri Iktidara gelen AHC ciddi sorunlarla karşı karşıyaydı. Daha sonra Elçibey iktidara geliş arifesinde ülkedeki durumunu şu şekilde tasvir edecektir: "Siyasi anarşi, çeşitli silahlı güçler arasındaki çatışma, devlet kurumlannın faaliyetsizliQi ülkeyi iç savaşın eşiQine getirmişti. Aynca; 1.

Devletin Ulusal Ordu kurulmasına yönelik olumsuz tutumu önce Hocalı soykınmına, ardından Şuşa ve Laçın'ın işgal edilmesine ve ülkede şaşkınlık turyasının esmesine, hatta Berde, Yevlah ve Gence kentlerinden halkın göçmesine neden olmuştu.

2.

Ülkede merkezi yönetimin yokluQu, anarşi ve suçun artmasına olanak vermekteydi. Organize suç örgütleri başkent ve rayonlarda açık açık faaliyet gösteriyor, insanlar açıkça yasadışı silahlarla dolaşıyordu.

3.

Ülkenin zenginlikleri soyuluyordu. Yerli ve yabancı kişiler sınırlannı kendisi kontrol edemeyen, gümrüQü ve ulusal parası bulunmayan ülkemizden on b i n lerce b ü y ü k ve k ü ç ü k baş hayv a n ı , b ü y ü k m i ktarda i nşaat malzemelerini, teknik araçlan ve deQerli hammaddeyi yurtdışına taşıyordu. Ülkeden çıkanlan mal, getirilenlerden üç-dört kere azdı. Özelleştirme yasa­ sı çıkanlmasına raQmen, üst düzey görevliler görevlerini kötüye kullanarak müesseseleri yasadışı biçimde özelleştirmekteydiler. Eski ekonomik

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI ilişkilerin bozulması ve anarşi 1 992 yılının ilk dört ayında ülkedeki sanayi üretimin önceki yılın aynı dönemine oranla yüzde kırk oranında düşmesine neden olmuştu. Ziraat alanında daha önce yapılması öngörülen on bin hektar alanda tahıl ve pamuk yetiştirme için gerekli olan ekim bile yapılmamıştı. Bir buçuk yıl geçmesine rağmen devlet bütçesi henüz belirlenmemiş, nakit para yetersizliği nedeniyle köylülere 1 991 yılı Ocak mahsul paralan dahi ödenmemişti.Vergi sisteminin bulunmaması nedeniyle on milyar ruble vergi dışı kalmıştı.

4.

Ülkenin bağımsızlığı ilan edilmişse de bunun gerçekleşmesi için hiçbir çaba gösterilmemiştir. Bağımsız dış politikanın bulunmaması Ermenistan­ Azerbaycan anlaşmazlığı konusunda uluslararası arenada yanlış bir imaj oluşturmuştu". 175

Sorunlar bununla da bitmiyordu. Azerbaycan'ın temel ihtiyaç maddeleri stokları ve üretilmiş petrol stokları tükenmiş, yedi milyon nüfuslu ülkenin Merkez Bankası'nda toplam birbuçuk milyon dolar ve on milyon ruble para kalmıştı.176 Bu koşullar altında iktidara gelen Elçibey, yapacaklarını temel ilkeler halinde Seçim Programında belirtmişti . I ç politikada ülkenin toprak bütünlü�ünü ve vatandaşların güvenli�ini sa�lamayı, vatandaşların kişisel ve siyasi haklarının uluslararası normlara uygun olarak gerçekleşmesini sa�layacak siyasal sistemi oluşturmayı vaat eden Elçibey, bu ortamı sa�layacak demokratik toplumun yasal temellerini oluştumıak için yeni bir anayasanın yapılmasını esas koşul olarak görüyordu . Ayrıca ü l ke güvenli�inin sa�lanması ve Karaba� sorununun çözümünde etkin garantör olarak ulusal ordunun kurulmasının şart oldu�u ifade ediliyordu. Karaba� krizinin çözümü konusuna iç politika bölümde yer verildi�i programda, bu sorunun çözülmemesi d urumunda siyasi ba�ımsızlı�ın ve iktisadi

1 75 "Ebülfez Elçibey'in AHC ll. Ola�anüstü Kurultayındaki Konuşması", Azadlıq, 8 Aralık 1992.

176

Ebülfez Elçibey, "Ba�ımsızlık: I kinci Girişim", Tahirzade, Elçi Bey, s. 336.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI gelişmenin mümkün olamayacaQı belirtilerek, çözümün BM Nizamnamesi ve AGIK ilkeleri çerçevesinde saQianabileceği savunuluyordu. 1 77 Dış politika konusu daha sonraki kısımda geniş olarak ele alınacağı için burada sadece, programın dış politikada Azerbaycan'ın BM Nizamnamesi ve AGIK kararlarına dayanan eşit haklara ve karşılıklı çıkara dayalı dış politika izleyeceQinin ifade edildiQini belirtmek yeterli olacaktır. 178 I ktisadi alanda ülkenin ekonomisinin tamamen yeniden kurulması, özel mülkiyet ve piyasa ekonomisine dayanan ve uluslararası uygulamayı esas alan etkin ekonomik kurumların oluşturulması isteniyor, Azerbaycan'ın uluslararası ekonomik faaliyetlere aktif katılımının saQianması yönünde politika izleneceği b e l i rtiliyord u . Piyasa ekonom isinin yasal temellerinin oluşturulması ilk iş olarak kabul ediliyor, özelleştirme, iç pazann korunması, toprak reformunun yapılması, ulusal para, maliye ve gümrük sisteminin oluşturulması öngörülüyordu. 1 79 Sosyal güvenlik ve demografik alanda toplumun her üyesinin saygın biçimde yaşaması n ı sağlayacak ve Azerbaycan halkının ulusal geleneklerini dikkate alan bir politikanın uygulanacaQı ifade ediliyordu. Ayrıca, vatandaşların maaşlarından devlet bütçesi, tıbbi yardım, eQitim ve benzeri sektörler için yapılan kesintileri azaltmayı öngören yeni sosyal güvenlik programının gerçekleştirileceği, devlet sosyal güvenlik sisteminin yanısıra özel sigorta sistemine izin verileceği de belirtilmekteydi. 1110 Hukuk alanında, halkın kendi kaderini belirleme hakkını kullanarak devletini kurmasını temel alan ve her bir vatandaşın temel ve siyasi haklarının bütünlüQü ilkesi ile sınırianan demokratik iktidar (çoQunluQun iktidarı) kabul ediliyordu. Hukuk sisteminde demokratik ıslahatların

177

1 78 119

180

"Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Başkanı Adayı Ebülfez Elçibey'in Seçim Programı", ll. I ç Politika Bölümü, Azadllq, 3 Haziran 1992. s 5. lbid., ı. Dış Politika Bölümü, lbid., lll. Ekonomi Bölümü, /bid., IV. Sosyal Politika Bölümü,

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI yapılacaQı, mahkeme sisteminin deQiştirileceQ i, yeminli mahkemeler sisteminin kurulacaQı ve cezaevleri sisteminin iyileştirilmesi için önlemler alınacaQı vaat ediliyordu.1 81 Etnik ilişkilerde hakların eşitliQi, kendi kaderini tayin etme, baQımsızlık ve ulusal ihtiyaçların gerçekleştirilmesinde, çoQunluk oldukları için, Azerbaycan Türklerinin sorumlu olduklan belirtiliyor, ülkede yaşayan bütün etnik grupların kültür, dil ve geleneklerinin korunması ve gelişimi için her türlü tırsatın saQianacaQı ifade edi liyordu . Ayrıca kuzey ve güney Azerbaycan Türklerinin etnik ve kültürel bütünlüQünü saQiamak amacıyla ortak tarih, edebiyat, sanat ve Azerbaycan Türklerinin çaQdaş sosyo­ ekonomik ve siyasi hayatını araştıran ortak kurumların kurulması, devlet dili ilan edilen Türkçenin gerçekten bu statüye ulaşması için çaba gösterilmesi, yurtd ışındaki Azerbaycan l ı larla i l işkilerin geliştiri lmesi de vaatler arasındaydı. 1 82 Kültür, bilim ve eQitimde gelişmenin saQianması için devlet politikası oluşturulması ve kişisel girişimleri teşvik için uygun koşulların saQianması, bu alanlardaki hantal bürokratik yapının laQvedilerek mali desteQin artırılması, ulusal ihtiyaçlara ve çaQdaş normlara uygun olmanın yanısıra biçim, model ve program çeşitliliQini temel alan yeni bir ulusal eQitim doktrin i n i n hazırl a n ı p gerçekleştirileceQi yönünde beyanlarda bulunuluyordU.183 Maneviyat ve din alanında inanç ve din farklılıQını kabul eden, her türlü fanatizmi reddeden, bütün dinlerin özgür gelişimini garanti eden bir devlet politikasının izleneceQi ve dindarlara dini ihtiyaçlannın gerçekleştirilmesi için uygun ortam oluşturulacaQı ifade edilerek, bütün ibadet yerlerinin

181

182 183

/bid., V. Hukuk Bölümü, lbid., vı. Etnik I lişkiler, lbid, V, ll. Kültür, Bilim ve EOitim Bölümü,

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI onarılarak dindarlara iadesi, dini eğitim yapılmasının önündeki bürokratik engellerin kaldırılması öngörülmekteydi. 184 Çevre alanında halkın sağlığının korunmasının hayatiyetinden yola çıkan, ülkenin doğal kaynaklarının korunması ve ananlmasını esas alan, ekolojik yararların iktisadi yararlardan önemli olmasına dayanan devlet politikasının yürütülmesi, ilgili uluslararası anlaşmaların imzalanması, BM, diğer uluslararası örgütler ve komşu devletlerle çevrenin korunması konusunda işbirliğine gidilmesi isteniyordU. 1 85

B. AHC Iktidannın Devlet Yapılanması ve Hukuk Alanındaki Politikası Elçibey devlet başkanlığına seçildiğinde kendisi bekleyen sorunların başında, ülkede merkezi otoritenin ve iç istikrarının sağlanması geliyordu.186 Bu yoldaki en büyük engel de yasadışı silahlı güçlerdi. Bu nedenle Elçibey ilk olarak 1 Temmuz'da "Yasadışı Silah ve Askeri Malzemenin Edinilmesi, B u l u ndurul ması ve Taşı nmasın ı n Önlenmesi ile Kamu Düzen i n i n Sağlanması I çin Ek Önlemler Alınması" başlıklı kararnarneyi yürürlüğe koydu. 187 Ardından da dağılma arifesine gelmiş olan Içişleri ve Milli Güvenlik Bakanlıklarında değişiklikler yapılarak iç istikrarın sağlanması için yetkilerini artırıldı, belediye ve gümrük polisleri kuruldu. 188 Alınan bu önlemler sayesinde Berde, Şeki, Ağcabedi, Astara ve diğer kentlerdeki yasadışı silahlı birlikler lağvedilerek ve buralarda merkezi otoritenin denetimi sağlandı.

184 185 186

tbid,

v,ııı. Maneviyat ve Din,

/bid, IX. Çevre Bölümü,

"Azerbaycan Devlet Başkanı Ebülfez Elçibey'in Azerbaycan Televizyonundaki 23 A�ustos 1 992 tarihli konuşması", Halk Gezeti, 26 A�ustos 1992. s. 2.

187 Tahirzade, Elçi Bey s. 93.

188 "Yüz Günün Kronolojisi", Azerbaycan, 26 �ustos 1992. ,

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Yeni iktidar ayrıca devletin çeşitli kurumlarını yeni hukuki ve iktisadi sisteme göre yeniden kurmayı hedefliyordu. 1 89 Bu çerçevede, Devlet BaşkanlıQı kurumu ile Bakanlar Kurulu'nun görevleri arasında kesin ayınma gidilerek Bakanlar Kurulu'na ekonomi ve sosyal alanların yönetimi, Devlet BaşkanlıQı'na ise bu alanların stratejisini belirleme görevi verildi. Bu amaçla Devlet Başkanı'na baQiı bir I ktisadi Konsey kuruldu, bölgesel idareler Devlet Başkanına baQiandı, kültürel konular ise Bakanlar Kurulu'nun yetki alanına devredildi. 190 22 Haziran 'da AHC Yüksek Meclisi ' n i n seçimlerden sonraki ilk toplantısında konuşma yapan Devlet Başkanı, temel görevlerinin toprak bütünlüQünün korunması, genç Azerbaycan devletinin güçlendirilmesi ve milli baQımsızlıgının onarılması oldugunu ifade ettP91 23 Haziran'da gerçekleştirilecek reformların koordinasyonu için "Stratejik Programlardan Sorumlu Devlet Başkanı DanışmanlıQı" görevi oluşturularak Sabit Bagırov bu göreve atandı. 192 25 Haziran'da Milli Meclis Siyasi Partiler Yasası'nda degişiklik yaparak yasayı daha demokratik hale getirdi. 193 lik yüz gün içinde alınan diger kararlar arasında Devlet Başkanı'nın etnik azınlıkların kültürel gelişimine ilişkin kararnamesi, kitle iletişim araçları kanunu, inanç özgürlüklerinin saglanmasına ilişkin yasa, sosyal güvenlik ve emekli maaşlan hakkında kanun ve seçim yasası da vardt. 194

189 "AHC Iktidannın Devlet Yapılanması ve Hukuk Alanındaki Politikası", dizi yazısı 1, Azadflq, 3 Kasım 1994.

190

1 91

192 193 194

lbid.

Tahirzade, Elçi Bey, s. 87. lbid., s. 88. lbid.

Azerbaycan, 26 A�ustos 1 992 ve Tahirzade, Elçi Bey, s. 131 . Fakat demokratik devlet

y apılanmasına zarar veren bazı olumsuz gelişmeler de yaşanmaktaydı. I çişleri Bakanı l skender Hemidov'un yazdıklanndan dolayı 24 Eylül 1 992'de Aydml1k gazetesi Genel Yayın Yönetmeni Mahat l smayıl�lu'nu ve 1 Ekim'de de Ayna gazetesi Yayın Yönetmeni Cahangir Hüseyinov'u tartaklaması kitle iletişim araçlan mensuplannın ciddi tepkisine neden oldu. Bu olaylardan dolayı Devlet Başkanı ve Meclis Başkanı resmen özür diledi.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Devlet Başkanı 1 993 yılını "devlet yapılanması yılı" ilan etmişti. Onun öngörüsüne göre 1 993 yılında etkin bir yürütme oluşturulacak, yeni parlamento seçilecek, yeni anayasa kabul edilecek ve adli ve iktisadi alanlardaki reformlarda önemli aşamalar kaydedilecekti.195 Bu çerçevede Anayasa tasansını hazırlayacak bir Anayasa Komisyonu ve adiT ıslahatları belirleyecek bir Özel Komisyon kuruldU.196 Özel Komisyon'un görevi totaliter rejimin baskı unsuru olan eski mahkeme sistemini ortadan kaldırarak, yerine demokratik ilkelere dayanan, vatandaşların hak ve özgürlükleriyle devletin yasal menfaatlerini savunacak yeni bir mahkeme­ hukuk sistemi kurmaktı.197 Bu çerçevede, "Mahkeme Isiahatlan Programı" hazırlanmış, mahkemelerin statüsüne ilişkin yeni yasal düzenlemeler yapılmış ve cezaevi rejimi sivilleştirilerek, bu kurumlar I çişleri Bakanlığından alınıp Adalet Bakanlığına bağlanmıştır.198 Böylece, genel olarak bir yıllık Elçibey iktidarı döneminde devletin çeşitli alanlarına ilişkin yüz kırktan fazla yasa ve kararname kabul edilerek yasama ve hukuk sisteminin yenilenmesi yönünde çaba gösterilmiştir. 199

C. AHC Iktidannın Iktisadi Politikası AHC'nin iktidara gelirken nasıl bir ekonomik miras devraldığını yukarıda belirtmiştik. I ktisadi alanda uygulanan programı anlatmaya geçmeden önce bir noktaya değinmemiz gerekir. AHC iktidarı döneminde önemli politik görevlere, AHC ve Musavat Partisi üyelerinin yanısıra, diğer partilerden de kadrolara atanarak yenilenme sağlanmışsa da, aynı 1 95

lbid, s 187.

196 197 196

lbid.

1 99

lbid. lbid. ve GezenleroQiu, Ebüffez Elçibey Tarihten Ge/ec�. s. 189. Bu reformlar çerçevesinde

Elçibey iktidannın ikinci ayında eski Sovyet yasalanna göre "ekonomik suçlar"dan hüküm giymiş 7000 hükümlü al edildi.

"AHC I ktidannın Devlet Yapılanması ve Hukuk Alanındaki Politikası", dizi yazısı 1, Azadllq, 5 Kasım 1994.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI uygulama ekonomi alanında yapılmamış ve ekonominin yönetildiği Bakanlar Kurulunda önemli kadro değişiklikleri yapılmayarak eski kadronun yüzde seksen-daksanı korunmuştur.20° Fakat, bu politikanın pratikteki sonucu, siyasi açıdan iktidarı tamamen kontrolüne alan AHC'nin ekonomik iktidarın eski rejim kadrolarının elinde kalmasına fırsat vermesi, dolayısıyla iktidarının zayıflaması olmuştur. Bu uygulamanın temelde iki amacı vardı: Birincisi ekonomi yönetimi gibi teknik bir konuda uzun süre bu alanda çalışmış, yönetim deneyimine sahip eski kadrolardan yararlanma; ikincisi ise bu şekilde eski rejim temsilcilerine düşman muamelesinin yapılmadığını göstererek ulusal uzlaşma beyanlarını uygulamada göstermekti.20' AHC iktidarının iktisadi programına göre, reformların 1 992 yılının ortalarından başlayarak 1 994 ortalarına kadar sürecek ilk aşamasında gerekli yasal koşulların oluşturulması, maliye, kredi ve banka sisteminde köklü değişikli kleri n yapı lması, özelleştirme ve ziraat reformlarına başlanması, enflasyon oranının azami ölçüde düşürülmesi ve nüfusun refah düzeyinin kötü leşmesini ön lemek öncelikli amaçlar olarak ortaya konmuştu.202 4 Haziran 1993 darbesi bu programın ilk aşamasının tamamlanmasını engellese de bir yıllık dönemde önemli işler yapıldı. l ik önce reformların yasal temelini oluşturacak otuz beş yeni yasa çıkarıldı.203 Ayrıca, "Piyasa Ekonomisine Geçişin Temel I lkeleri" ve "Krize Karşı Önlemler Paketi" isimli iki program hazırlandı.:ıo.c Yine bu dönemde, Azerbaycan'ın uluslararası iktisadi ve marı kurumlarına üye kabul edilmesi gerçekleşmiş ve ekonomik sorunların çözümü için Dünya Bankası'nın desteği sağlanmıştır.205 200 201 202 203 204 205

Abulfaz Elchibey, "lndependence: Second Attempt", Antero Leizinger (der.), Caucasus and Unholy Alliance, Finlandiya,Vantaa, Ki�a-Leitzinger(Leitzinger Books), 1997, s. 73. lbid., s 74. " I ktisadi ve Sosyal Politika", dizi yazı l, Azadltq, 18 Ekim 1994, s. 4. lbid. lbid. lbid.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Reformların gerçekleştiril mesi için gerekli olan yeni ekonomik kurumların oluşturulması çerçevesinde Iktisadi Konsey, Devlet Emlak Komitesi, Devlet Antitekel Politikası ve I şvereniere Yardım Komitesi, Toprak Komitesi, Ekonomi Bakanlığı, Emek ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı kurulmuş; bankacılık sistemi, Gümrük Komitesi, Dış Ekonomik Ilişkiler Bakanlığı ve Merkez Bankası da yeniden yapılandırılmıştır.206 Mali açıdan iflas durumunda olan ülkenin güçlendirilmesi için çeşitli önlemler alınarak Hazi ran 1 99 2 ' d e Devlet Değerli Taşlar Fonu oluşturulmuş, bir yıllık sürenin sonunda bu fonda 1 ,5 ton altın ve değerli taş toplanmıştır.207 Iktidara gelirken teslim alınan 1 ,5 milyon dolar döviz rezervi, 1 Haziran 1 993 tarihi itibariyle 1 56 milyon dolara çıkarılmıştır.208 Alınan önlemler sonucu yasadışı yollarla yurtdışına çıkarılan 70 milyon dolar değerindeki döviz tekrar ülkeye kazandırılmıştır.209 Rusya'nın ekonomik bağımlılığından kurtulmak için 15 Ağustos 1 992 tarihinde ulusal para birimi Manat tedavüle çıkarılmış ve 1 Manat= 1 0 Ruble paritesi uygulanmıştır.210 Bu parite bir yıllık süre içerisinde 1 Manat=9 Ruble oranına gerilemiştir.2" Banka sisteminde reformların yasal temellerini oluşturmak için Ağustos 1 992'de "Azerbaycan M i l li Bankası", "Azerbaycan Cumhuriyetinde Bankalar ve Banka Faaliyetleri", "Döviz Düzenlemeleri", "Ulusal Para" , "Ipotek Alınması" ve "Iflas Yasası" isimli yasalar kabul edilmiştir.212 Ocak 1 993'den itibaren Ulusal (Merkez) Banka yeniden yapılandırılmış, yeni bağımsız devletlerle mali işlemler yapmak için bankalar arası anlaşmalar yapılmış ve I MF'nin finans desteği ile yaklaşık kırk banka uzmanı eğitim 206

lbid.

Elchibey, lndependence: Second Attempt, s. 75.

208 lbid.

209 "I ktisadi ve Sosyal Politika", dizi yazısı ı, Azadlig, 18 Ekim 1994.

210 Tahirzade, Elçi Bey, s. 94.

211 Elchibey, lndependence: Second Attempt, s. 75.

212 " I ktisadi ve Sosyal Politika", dizi yazısı ı, Azadflq, 18 Ekim 1994.

207

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI programı çerçevesinde yurtdışına gönderilmiştir. Türkiye'den 250 milyon dolar kredi alınması ve bu paranın % BO'inin yatınm için, %20'sinin temel gıda mallan alımı için harcanması konusunda anlaşma saQianmıştır. Ülkede yabancı ortaklı Türkiye-Azerbaycan Bankası ve Milli I ran Bankası'nın şubeleri faaliyete başlamıştır.

Ticaretin li beralleştiril mesi ve d ev l et ticaret müesseseleri n i n özelleştirilmesi, yanm kalmış inşaatların tamamlanıp kullanılması için kiraya verilmesi, işvereniere yardım ve benzeri konulardaki Devlet Başkanı kararnameleri özel girişimlerin önünü açmıştır. Bu uygulamalar sonucu ülkede 10 binden fazla küçük işletme, 1 20'den fazla özel ticaret bankası ve yaklaşık 450 yabancı ortaklı işletme faaliyete başlamıştır. Yönetim, özel girişime mali yardım amacıyla "lşverenlere Destek Fonu" oluşturmuş ve işvereniere kredi vermek için devlet bütçesinden bu fona 4,5 milyar Ruble para aktarmıştır.213 AHC iktidan eski SSCB ile ekonomik ilişkilerini iki taraflı anlaşmalarla gerçekleştirme politikasını izlem iştir. Dış ticarette Rusya önemin i korumakla birlikte, Türkiye, I ran ve Batılı devletlerin (özellikle l ngiltere'nin) aQırlıQı giderek artmıştır. Bir yılık dönemde dış ticaret dengesi sürekli fazla vermiş ve 1 993'ün birinci dönemi sonunda bu fazla 1 22,2 milyon dolara ulaşmıştır.214 Aynı dönemde, sanayi mallarının üretimindeki düşme Rusya'da %1 7 iken Azerbaycan'da % 1 O olmuştur.215 Yine aynı dönemde, diQer eski SSCB ülkelerinden Rusya'da yıllık enflasyon oranı %2600, Ukrayna'da %3500, Gürcistan ve Ermenistan 'da %4000 civarında olmasına karşılık Azerbaycan'da %1 200 oranında gerçekleşmiştir.216 Ülkeye yabancı yatırımların gelmesini teşvik için kolaylaştıncı yasalar çıkarılmıştır. Bir yıllık AHC iktidarı döneminde özellikle petrol alanına 213 21 4 21 5 216

lbid. lbid.

Elchibey, lndependence: Second Attempt, s. 75. " I ktisadi ve Sosyal Polilika", dizi yazısı ı, Azadllq, 18 Ekim 1994.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI yabancı şirketlerin yatırım yapması için ciddi çabalar gösterilmiştir. Bu ba�lamda Batılı büyük petrol şirketleri BP, Amaco ve Statoil ile Hazar'daki Güneşli , Çırak ve Azeri petrol alanlarının ortak işletilmesine ilişkin beyanname kabul edilmiş, ayrıca Haziran 1 993'de ülkeye yaklaşık on milyar dolar girmesini sa�layacak petrol anlaşması imzalanması için gerekli hazırlıklar yapılmıştır.217 Ülkede reformların gerçekleştirilmesi yönündeki çabalar uluslararası kurumlar tarafından da başarılı bulunmuş; örne�in, Avrupa Kalkınma Bankası AHC iktidarının ekonomi politikasını "Azerbaycan piyasa ekonomisine ve d emokrasiye geçmek i ç i n d i Q e r eski Sovyet cumhuriyetlerine oranla daha hazırlıklıdır ve Azerbaycan hükümeti piyasa ekonomisine geçiş ve ekonomik reformların yapılmasında gereken çabayı göstermektedir." şeklinde değerlendirmiştir.2'8

D. AHC Iktidannın Sosyal Politikası AHC iktidarının soysal politikası geçiş döneminde yapılan reformların halkın üzerindeki fakirleştirici etki lerini asgariye indirmek üzerine kurulmuştur. Sosyal alana yön e l i k ekonomik önlemler üç temele dayandırılmıştır: Üretimdeki düşüşü ve enflasyon artışını önleyerek toplumun refah düzeyinin kötüye gidişine durdurmak; vatandaşların özgürce iş yaparak kendi refah düzeylerini artırmalan için gerekli ortamı oluşturmak ve gelirlerin yeniden dağıtımı aracılığı ile toplumun düşük gelirli bölümünün geçiş döneminden zarar görmemesini sağlamak.2'9 Ebülfez Elçibey'in resmen göreve başlanmasının ardından imzaladığı 1 7 Haziran 1 992 tarihli ilk kararnamenin "Azerbaycan Vatandaşlarının Parasal Gelirleri n i n ve Bankalardaki Hesapları n ı n Enflasyona 211 218 219

lbid. lbid., s. 5.

Ibid.. s. 5.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Endekslenmesi" olması devletin artan fiyatlar nedeniyle değerini kaybeden parasal kaynaklar nedeniyle zor durumda kalan halka destek çabası olarak yorumlanabilir.220 AHC iktidarı arifesinde memur ve işçilerin önemli bir kesimi dört aydan beri maaş alamamıştı. Bu sorunun esas nedeni Azerbaycan ekonomisinin Rusya Merkez Bankasından gelen Ruble'ye bağımlı olması ve bu paranın da sık sık gecikmesiydi. 1 5 Ağustos 1 992'de ulusal para birimi Manat'ın tedavüle çıkanlması ekonomiyi Ruble bağımlılığından kurtarmış ve böylece maaşların zamanında ödenmesi sağlanmıştır.

Yapılan fiyat artışlarında toplumun düşük gelirli kesiminin durumu esas alınarak artışların aşamalı olarak yapılmasına dikkat edilm iştir. Bu bağlamda Kasım 1 992'de enerji fiyatlarına %240, ekmek ürünlerine % 1 80 oranında zam yapılırken, asgari ücret %360 oranında artırılmıştır.22' Bu dönemde ülkedeki asgari ücretin Rusya' dakine oranla 1 ,4 kez, ortalama ücretin ise 1 ,6 kez düşük olmasına rağmen, temel tüketim mallarının fiyatı 2,5 kez daha düşük olmuştur.222 Fiyatiann artması nedeniyle zor durumda kalan kooperatifler aracılığıyla ev yaptıran vatandaşiann fıyat farkından doğan zararları devlet tarafından ödenmiş, toplumun sosyal durumu ile doğrudan ilgilenen Emek ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı kurulmuş, işsiziere iş sağlanmasını düzene sokmak için Işçi Bulma Kurumları oluşturulmuştur.223

220 221 222 223

Tahirzade, Elçi Bey, s . BB. " I ktisadi ve Sosyal Politika", dizi yazısı ı, Azadflq, 1B Ekim 1994, s. 5. " I ktisadi ve Sosyal Politika", dizi yazısı ı, Azadflq, 1B Ekim 1994, s. 5. lbid. ve Zerka/o, 10 Eylül 1 992. s. 2. Alınan tüm bu önlemlere raQmen, Eylül 1992'de BakO'de yapılan kamuoyu araştırmasına göre iktidarın sosyal politikası halktan yalnızca %32, 5 oranında destek alabilmiştir.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI E. AHC Iktidarının Kültür ve Eğitim Politikası AHC'nin bir yıllık iktidarı döneminde kültür ve eğitim politikası eski komünist rejimin kültür ve eğitim alanındaki etkilerini ortadan kaldırarak yeni milli devlet için gerekli olan kültürel temeli hazırlamak üzerine kurulmuştur. Bu bağlamda, bağımsızlığın bir milletin temel başansı olduğu konusu basın ve televizyonda sıkça işlenmiş, ilk bağımsız ulusal devlet olan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti mirasını gün ışığına çıkaracak çalışmalar yapılmış, Mehmet Emin Resulzade'nin ve dava arkadaşlarının hayat ve faaliyetlerinin halka aniatılmasına büyük önem verilmiştir.224 Bu çerçevede, bir yıllık iktidar döneminde kültür politikasının temel yönü milliyetçilik, vatanseverlik ve demokratik ilkelerin yerleştirilmesine yönelik çalışmalar olmuştur.225 Öncelikle, Stalin'in 1 937'de adını "Azerbaycan Dili" olarak değiştirdiği "Türk Dili", 22 Aralık 1 992'de Milli Meclis'in kararıyla devletin resmi dili olarak kabul edilmiş, daha sonra 25 Aralık'ta yine Stalin'in zorla kabul ettiği Kiril alfabesinin yerine Latin alfabesine dönülmesi onaylanmıştır.226 AHC döneminde devlet yazışmalarının yalnızca bu dilde yapılmasına önem verilmiş, devlet kurumlarında ve büyük şehirlerde sık sık kullanılan Rusçanın bu niteliğini kaybetmesi için çaba gösterilmiş, medya aracılığıyla devlet dilinin önemi ve egemen olması yönünde yayınlar yapılmıştır.

Ardından komünist rejim tarafından unutturulmaya çalışılan Türklük bilinç ve tarihinin tekrar kazanılması yönünde çalışmalara devlet politikası olarak hız kazandırı l m ı ştır. Bu çerçevede , M illi Meclis 2 Şu bat 1 993 'de "Azerbaycan Cumhuriyeti Vatandaşlannın Soyadlannın Devlet Diline Uygun Hale Getirilmesi" kararını kabul etmiştir.

Böylece, bir yandan kültürel alanda Türklük bilincinin güçlendirilmesi yönünde politikalar uygulanırken, öte yandan da ülkedeki etnik azınlıkların 224 Mehmet Emin Resulzade 1918-1 920 yıllan arasında mevcut olan ilk baQımsız Azerbaycan 225 221

Cumhuriyetinin kurucusu ve devlet başkanı olmuştur.

"Humanitar /Kültürel Politika", Azadllq, 1 7 Kasım 1 994.

Tahirzade, Elçi Bey, s. 1 84.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI kültürel varlıQını koruma ve geliştirmelerini öngören 1 6 Eylül 1 992 tarihli Devlet Başkanı kararnamesi imzalanmıştır.227 Eski SSCB coQrafyasında türünün tek ömeQi olan bu kararname kapsamında ülkede etnik azınlıkların kültürel varlıklarını koruma ve geliştirme çabaları devlet tarafından desteklenmiş, AHC i ktidarı döneminde Baku'de otuz kadar kültür merkezinin kurulmasına yardım edilmiş, ayrıca etnik azınlıkların dört gazetesine devlet tarafından mali yardım yapılmış, devlet televizyon ve radyosunu kullanma olanaklan saQianmıştır.228 Ülkenin kültürel gelişmesinde önemli yere sahip basının faaliyetinin düzenlenmesine ve devlet desteQinin saQianmasına özel ilgi gösterildi.

AHC iktidannın daha ilk yüz gününde kitle iletişim araçlan yasası çıkarılarak gazetelere yüz milyon Ruble para yardımında bulunuldu. 229 1 2 AQustos 1 992'de Milli Meclis "Basın Kurumları ve Personeline Yönelik Kolaylıklar" kararıyla basın sektörünün faaliyetini daha da kolaylaştırdı.230 Ülke savaş içinde olsa da devletin kültür faaliyetlerine verdiQi destek azaltılmamaya çalışıldı. Bu baQiamda kültürel faaliyetlere Devlet BaşkanlıQı fonundan toplam 54.6 milyon Ruble yardım yapıldı. 25 Aralık 1 992'de yayınlanan kararname ile yurtdışındaki Azerbaycanlı soydaşlarla baQiantı kurulması ve "Dünya Azerbaycanlılar Kurultayı" düzen lenmesi için organizasyon komitesi oluşturuldu.23' Ardından 4 Şubat 1 993'te Devlet Başkanı Kararnamesi ile bir grup sanatçı "Azerbaycan Devlet Sanatçısı" ismiyle ödüllendirilmiştir. 232 Ayrıca 1 6 Nisan 1 993 tarihli " Ekonomik Reformlar Döneminde Kültür Adamlarına Devlet DesteQinin SaQianması" karamamesi yürürlüğe kondu.

227

"Humanitar /Kültürel Politika", Azadltq, 17 Kasım 1994.

228

Elchibey, lndependence: Second Attempt, s. 79 ve Gezenfer�lu, Ebuffez Elçibey Tarihten Geleceğe, s. 192.

229

Azerbaycan, 26 Agostos 1 992.

230

Tahirzade, Elçi Bey, s 1 08.

23'

Azerbaycan, 25 Aralık 1992.

232

Tahirzade, Elçi Bey, s. 1 99.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI AHC iktidarının yeni toplum bilinci oluşturma çabaları içerisinde eğitim politikasına özel yer ayırmamız gerekmekted ir. Eğitim politikası eski komünist rej i m i n korun ması na hizmet eden eğitim sistemin i n değiştirilmesine yönelmiştir. B u çerçevede yapılan eğitim reformlarının başında rüşvet sisteminin egemen olduğu üniversite giriş sisteminin değiştirilmesi gelmektedir. Üniversite giriş sisteminde rüşveti önlemek için test sisteminin uygulaması ilk kez 1 9 Haziran 1 992 tarihinde Türkiye'ye yüksek eğitim için gönderilen 1 1 25 öğrencinin seçimi sınavında yapıldı.

Ardından 21 Haziran'da Öğrenci Girişi Devlet Komisyonu oluşturuldu ve yerli üniversitelere giriş sınavlarının da test sistemi ile yapılması için hazırlıklara başlandı.233 Paralel bir gelişme, Azerbaycan Eğitim Uzmanları Heyeti'nin on bir yıllık öğretim kurumlarında (Mektep) verilecek yedi yeni sosyal dersin eğitim programını belirlemeleri ve bu program esasında altmış kadar yeni okul kitabının yazılmasıdır. Bu çerçevede, ilkokul öğrencilerine yeni Latin Alfabesi öğretilmeye başlanmasının yanısıra, yeni eğitim programlarının ve okul kitapların hazırlanmasını stratejik öncelik olarak gören iktidar yüz on milyon Manat ödenek ayırarak eğitim kitapları basacak "Öğretmen" basımevini hizmete açmıştır.234 F. AHC Iktidannın Askeri Politikası

AHC iktidarının önündeki en önemli sorunlardan biri de ulusal ordu kurulmasıy d ı . Ermen istan ' ı n ü l keye yönel i k askeri sal d ı rıları ve Karabağ'daki işgal, bu bağlamda ülkenin toprak bütünlüğünün tehlike altında bulunması ulusal ordu oluşturma konusunu özellikle hayati hale getirmekteydi. AHC iktidarı öncesi dönemde yerel komünist yönetim ulusal ordu kurulması konusuna önem vermemişti. Mütellibov yönetimi Eylül 1 991 'de bir Savunma Bakanlığı kurmuş ve AHC'nin baskısı ile 9 Ekim 1 992'de Yüksek Sovyet'te Ulusal Ordu kurma kararı aldırmış, fakat, bunun 233

lbid., s 108.

234

lbid.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI ötesinde ulusal ordunun kurulması için aktif bir girişimde bulunmamıştı.235 Mütellibov Ermeni saldırılarına karşı bir taraftan Moskova'nın askeri desteQine, diQer taraftan da Içişleri BakanlıQı bünyesinde oluşturulmakta olan Özel Amaçlı Polis Gücü (OMON)'ne güvenmekteydi.236 Mütellibov yönetiminin önemli bir endişesi, ulusal ordu kurulması durumunda bunun temelini KarabaQ Savaşı sırasında halk tarafından kurulan ve esasen AHC yanlısı olan gönüllü askeri güçlerin oluşturacaQıyd ı. Ordu kurulması yönünde hiçbir girişim yapılmamasının sonuçları KarabaQ savaşında ararda gelen kayıplarda görüldü. Mütellibov iktidarını takip eden yaklaşık iki aylık Yakup Memedov döneminde de bu alanda önemli bir adım atılmayarak, bedeli 9 Mayıs'ta Şuşa'nın ve 1 7 Mayıs'ta da Laçın kentinin Ermenilerin eline geçmesi ile ödendi.

Bu koşullarda iktidara gelen AHC, ulusal ordu kurulması ve KarabaQ savaşının yürütülmesinde önemli adımlar attı. 31 Temmuz'da Devlet Başkanı ve Azerbaycan Cumhuriyeti Silahlı Kuwetleri Baş Komutanı'nın Emri yayınlanarak Ulusal Ordu kurulması süreci hızlandırıldı.237 Askerlik çaQına gelmiş gençlerin düzenli olarak orduya alınması ve nizami ordu birliklerinin kurulmasına başlandı. Daha önce gönüllü olarak savaşan birliklerin Savunma BakanlıQına baQianarak Ulusal Ordu'ya katılmaları saQiandı. Ordu kurulmasında uygulanan politika sonucu 1 992 AQustos ayı sonuna kadar Azerbaycan 1 5 bin asker ve bundan bir az fazla sayıda gönüllülerden oluşan bir askeri güce sahip oldu.238 Azerbaycanlı subayların sayı ve nitelik bakımından yetersizliQi nedeniyle Ulusal Orduda bir yandan 235

Arif Yunusov, "KarabaQ Savaşı", Azerl:ıaycan, 22 Ocak 1993. BaQımsızlıQın ilanından sonraki altı ayda Mütellibov yönetiminin ulusal ordu kurulması konusunda hiçbir girişim yapmadıQı Genelkurmay Başkanı Şahin Musayev'in Hacalı soykırımının ardından toplanan Yüksek Sovyet'te yaptıQı konuşmada ulusal ordu kurulmasına ilişkin 9 Ekim tarihli Yüksek Sovyet karannı takip eden altı ay içinde sadece yüz elli asker toplandıQını belirirnesiyle açıkça ortaya çıkmıştır.

236

lbid.

237 Tahirzade, Elçi Bey, s 102.

238 "Azerbaycan Devlet Başkanı Ebülfez Elçibey'in Azerbaycan Televizyonunda yaptıQı 23 AQustos 1 992 tarihli konuşma", Halk Gezeti, 26 AQustos 1992.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI eski Sovyet Ordusunun Rus ve Ukraynalı etnik kökenine sahip subayları kullanılırken, öte yandan da yeni subaylar yetiştirilmek üzere Türkiye'nin askeri okullarına öQrenciler gönderildi.

26 Temmuz 1 992'de SSCB Hazar Askeri Filosundaki beş geminin Azerbaycan'a verilmesiyle Azerbaycan Askeri Deniz Filosunun kurulmasına başlandı. Aynı tarihte başlayan ve 1 5 Kasıma kadar süren Azerbaycan­ Rusya görüşmeleri sonucu Hazar Askeri Deniz Filosunun gemileri ve emlakının % 25'inin Azerbaycan Savunma BakanlıQına verilmesi karara baQiandı.239 Rusya ile yapılan bu anlaşma sonucu Azerbaycan'a on yedi Askeri gemi verildi.240 Ardından Azerbaycan, Rus askeri gemilerinin Baku Boğazını terk etmelerini istedi ve gemiler kırk üç gün sonra bölgeyi terk ederek Mahaçkale'ye (Dağıstan) çekildiler.241 Karabağ savaşı alanında Elçibey iktidarının ilk dört ayında Azerbaycan ordusu Ağdere, Goranboy, Gedebey rayon'larında büyük bir araziyi düşmandan temizledi. Aynca on binden fazla Ermeni'nin yaşadığı Başkent kasabası, Laçın bölgesinde otuz üç köy, Cebrayıl'ın ondan fazla köyü kurtanldı. Laçın koridoruna ve Hankendi'ye yönelik birkaç taarruz girişimi yapıldı.242 Azerbaycan kendi sınırlannı kendisi koruma isteğini uygulamaya döken ilk eski Sovyet cumhuriyeti oldu.243 Bu çerçevede 7 Ağustos 1 992'de Moskova'da iki ülke adına görüşmeler yapan Azerbaycan'ın Rusya Büyükelçisi Hikmet Hacızade ve Rusya'nın Azerbaycan Büyükelçisi Valter Şoniya arasında "Azerbaycan Cumhuriyeti Topraklarında Bulunan Rusya Sınır Kuwetlerinin Geçici Statüsü ve Faaliyeti" isimli anlaşma imzalandı.244 239 Tahirzade, Elçi Bey, s 1 00.

240 Eıçibey'in Konuşması", Türk Dil Kurumu'ndaki Konferans, Ankara, 241 Tahirzade, 13 Saat Elçibey'le Yiizyüze, Bakü, 1999 , s 43.

242 Gezenfertıgıu, Ebiilfez Elçibey Tarihten Gelec�e. s 1 82.

243 Eıchibey lndependence: Second Attempt, s 75.

244 Tahirzade, Elçi Bey, s 106. "

,

14 Nisan 2000.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Anlaşmaya göre, Rusya sınır kuwetleri aşamalı olarak 1 994 AQustos'una kadar Azerbaycan'dan çıkarılacak ve Azerbaycan ulusal sınırlarının korunması yetkisi Azerbaycan'a devredilecekti.245 Sınırların korunması için 27 AQustos 1 992 'de Devlet Başkanı tarafından "Azerbaycan Devlet Sınırların ı n Korunmasının Güçlendirilmesi I çin Alınacak Önlemler" karamamesi imzalandı.2•8 Rus Sınır Kuwetlerinin Azerbaycan'ı terk ederek ülke sınırlarının savunulmasını Azerbaycan'a devretmesi anlaşmada belirlenmiş zamandan önce, 13 Mart 1 993'de gerçekleşti.247 Seksen binlik Rus ordusunu çıkarılması süreci Gence'de yerleşen son Rus askeri BirliQinin 26 Mayıs 1 993 yılında ülkeyi terk etmesi ile sona erdi.2• Bununla Azerbaycan iki yüzyıl d a n beri ü lkede konuşlandırılmış olan Rus Ordusundan kurtulmuş oldu.

245

lbid.

246 lbid., s 1 1 5.

247 lbid., s 218.

2ca Gezenfero{lıu, Ebüffez Elçibey Tarihten Geleceğe, s. 185.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI

KlSlM ll .

AHC IKTIDARI DÖNEMINDE AZERBAYCAN'IN ULUSLARARASI ILIŞKILERI BÖLÜM IV. GENEL OLARAK AHC'NIN DIŞ POLITIKASI VE KARABAG SORUNU A H C ' n i n b i r y ı l l ı k i ktidarı d ö n e m i n d e uyguladığı politi kayı değerlendirirken ilk önce AHC'nin iktidarda bulunmadığı dönemin ele alınması, ardından AHC programı, AHC lideri Elçibey'in seçim vaatleri ve söylemleri çerçevesinde bu iktidarın genel dış politika ilkelerinin ortaya konulması gerekir. Çalışmanın bu kısmında üstte belirtilen hususlar ortaya konduktan sonra AHC'nin iktidarda bulunduğu dönemde nasıl bir dış politika izlediği değerlendirilecektir.

AHC dış politikasını değerlendiri rken Azerbaycan'ın uluslararası durumu ve karşılaştığı sorunlar nedeniyle bazı ülkelerle ilişkilerinin öne çıktığını görüyoruz. Bu bağlamda AHC iktidarının dış politikasında ağırlık teşkil eden konuların başında Karabağ sorunu çerçevesinde Ermenistan'la ilişkiler ve sorunun çözümüne ilişkin uluslararası arenada yapılan çabalar gelmekted ir. I kinci önemli konu 1 92 0 ' de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'ni ortadan kaldırarak ülkeyi yetmiş yıl Sovyet rejimi ile yöneten Rusya ile ilişkiler olmuştur. Yeni bağımsızlığını kazanmış Azerbaycan için tarihte bağımsızlığına karşı en büyük tehdidi oluşturan Rusya ile ilişkilerin boyutu çok önemliydi. AHC dış politikasının üçüncü önemli yönü I ran'la ilişkilerdir. Azerbaycan için I ran'ın önemi her şeyden önce, Rusya ve I ran arasında imzalanan 1 813 Gülistan ve 1 828 Türkmençay antlaşmaları ile

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Azerbaycan'ın ikiye bölünerek kuzeyin Rusya'da ve güneyin ise I ran sınırları içerisinde kalmasından kaynaklanmaktadır. AHC'nin "Birleşik Azerbaycan" düşüncesini kendi liderinin aQzından iktidara gelmeden çok önce dile getirdiQini düşündüQümüzde I ran'la ilişkilerin önem kazandıQını görüyoruz.

Dış politikada dördüncü önemli yön Türkiye ile ilişki lerdir. Tarihi bakımdan aynı kültür, etnik ve dil kökeni ile Türkiye'ye duyulan yakınlık Türkçülük söylemleri ile desteklanince bu ülke daha bir önem kazanmıştır.

Bölgede kendi baQımsızlıQının saQianmasında Rusya gibi tehdit görülen ülkelere karşı denge unsuru olma ve yeni siyasi ve ekonomik sisteme geçmede destek saQiama baQiamında başta ABD ve I ngiltere olmak üzere Batılı ülkelerle ilişkiler de bu dönem Azerbaycan dış politikasının başka bir önemli yönünü teşkil etmiştir.

A. AHC Iktidarı Öncesi Azerbaycan'ın Uluslararası Konumu Azerbaycan'ın ikinci kez uluslararası arenaya baQımsız devlet olarak girmesi 1 8 Ekim 1 991 'de baQımsızlıQını ilan etmesi ile olmuştur. Yirminci yüzyılın ilk çeyreQinde Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ismi ile baQımsızlıQını kazanan devlet, ancak iki yıl (1 91 8-1 920) yaşamış ve 28 Nisan 1 920 yılında Sovyet Rusya'nın Azerbaycan'ı işgali ile ortadan kalkmıştır. Ülkenin uluslararası arenaya baQımsız devlet olarak yeniden dönüşünü ifade eden 1 8 Ekim 1 991 tarihli BaQımsızlık Beyannamesi, Azerbaycan'ın diQer devletlerle ilişkilerini uluslararası hukuk çerçevesinde devletlerin eşit l i Q i , g ü ç k u l l anmama ve g ü ç kullanma tehdidinde bulunmama, devlet sınırlarının deQişmezliQi, çatışmaların barışçıl araçlarla çözümü, diQer devletlerin içişlerine müdahale etmeme, insan hakları ve temel hak ve özgürlüklere saygı gösterme, halkların eşitliQi ve onların kendi kaderini belirleme hakkı, devletlerin işbirliQi, uluslararası hukuktan doQan sorumlulu kları yerine getirme ve benzeri i l kelere dayandıracaQını belirtiyordu.249 249 "Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Bal:)ımsızlık Beyannamesi", madde 1 6, Halk Gezeti, 7 Kasım 1991.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Bağımsızlık Beyannamesi ' n d e bel i rtilen noktaların ard ı n d an Azerbaycan'ın uluslararası arenada takip edeceği ilkeler Azerbaycan Parlamentosunun 29 Ekim 1 991 tarihinde BM'ye yaptığı çağrıda ifade edildi. Sözkonusu ilkeler Parlamentonun çağrısında, "Azerbaycan Cumhuriyeti'nin 1 920 Nisan'ında Rusya devletinin askeri müdahale ile lağvettiği bağımsızlığını halkın iradesine dayanarak yeniden ilan ettiği, demokrasi, özgürlük ve eşitlik ilkeleri esasında uluslararası arenada kendine yakışır bir yer edinmeyi, kendi olanakları ölçüsünde uluslararası güvenliğin ve işbirliğinin güçlendirilmesine katkıda bulunmayı istediği, BM Nizamnamesini kabul ettiği ve ondan doğan sorumluluklarını yerine getirmeye hazır olduğunu" beyan ederek, Nizamnamenin 4. Maddesi uyarınca BM üyelerinden onu bu örgüte üye olarak kabul etmelerini istiyordu.250 Bu ilkeler çerçevesinde uluslararası sisteme giren Azerbaycan'ın AHC öncesi yaklaşık sekiz aylık dönemdeki dış politikasının altı ayı Mütellibov iktidarı ve son iki ay da Yakup Memmedov yönetimince yürütülmüştür.

Azerbaycan devletinin resmen tanınmasının ilk adımlarının atıldığı bu dönemin ilk altı ayındaki Mütellibov iktidarı döneminde, bir yandan yabancı ülkelerin Azerbaycan'ı resmen tanıma süreci ve uluslararası örgütlere üye olması sürerken, diğer yanda dış politikada da temel ağırlık noktasının Rusya'ya verildiği ve diğer bölge ülkeleri ile de genel olarak dostça ilişkiler kurma politi kası yürütüldüğünü görüyoruz. Bu dış pol itika anlayışı bağlamında, Mütellibov iktidarının Rusya ile ilişkilerde öncelik tanıdığı konuların başında BDT üyeliği geliyordu. Bu çerçevede Azerbaycan 21 Aralık 1 991 tarihinde BDT üyeliğine katılmıştır.251 Mütellibov ilk dış ziyaretini 1 991 sonlarında lran'a yapmış, bu ziyaret sırasında iki ülke arasında ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi ve Nahçivan'a geçiş için Iran toprağını kullanma ve bu bölgenin serbest ekonomik bölge 250

Musa Gasımov, Uluslararast Ilişkiler Sisteminde Azerbaycan (1991- 1995), Bakü, Gencıik,

1 996, s. 1 2.

251

lsmayııov, Azerbaycan Tarihi, s. 341 .

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI ilan edilmesi karara baQianmıştır.m 1 2 Şubat 1 992'de I ran Devrimi yıldönümü kutlamaları sırasında büyük bir heyetle tekrar l ran'a giden Mütellibov yönetiminin Basın Bakanı Sabir Rüstemhanlı, ulran'ın içişlerine karışma düşüncesinde olmadıklarını ve Birleşik Azerbaycan'ın imkansız olduQunu" ifade ederek I ran'ın bu konudaki endişelerini gidermeye çalışmıştır.253 öte yandan Mütellibov 24-25 Ocak 1 992'de Türkiye'yi de ziyaret ederek Dostluk, lşbirliQi ve Iyi Komşuluk anlaşması imzalamıştır.254 Yakup Memmedov döneminde ise BDT'ye daha mesafeli yaklaşıldıQını görüyoruz. Memmedov ilk önce bölge ülkeleri Rusya, Türkiye ve I ran'la ikili iyi ilişkiler geliştirmekten yana olduQunu, dış politikada izlenilmesi gereken ilkelerin tarafsızlık, bloklara girmeme, hiçbir devlete karşı saldırgan politika yürütmeme o l d u Q u n u ifade etmiştir.255 Bu dönemde Azerbaycan uluslararası kurumlara üye olma çabası çerçevesinde 8 Aralık 1 991 'de Islam Konferansı'na, 20 Ocak 1 992'de AGIK'e ve 2 Mart 1 992'de BM üye kabul edilmiştir.258

B. AHC'nin Dış Politika Anlayışı AHC iktidarının yürüttüQü dış politikayı deQerlendirmek için iktidara gelen AHC'nin programındaki dış politika yaklaşımının, onun liderinin seçim öncesi vaatlerini ve söylemlerinin, dönemin dış politikasının yürütülmesinden sorumlu kişilerin görüşlerinin açıQa çıkartılması gerekir.

Bu noktada ilk önce ortaya konulması gereken unsur AHC teşkilatının dış politika anlayışıdır.

252

Nesib Nesibli, "Azerbaycan- I ran l lişkileri:Eskiden ve Şimdi", Nesib Nesibli, Azerbaycan

Jeopolitigi ve Petrol, Bakü, Hazar Üniversitesi yayını, 2000, s. 143.

2!>3

2S4 � ı56

Ercan Durdular, "I ran'ın Azerbaycan ve Ermenistan Politikası", Avrcısya Dosyası, cilt 2, sayı 1 , 1 995, s. 128.

"I lişkilerde Yeni Dönem", Halk Gezeti, 28 Ocak 1 992.

"Düzen, Yasalar ve Birlik Gerekiyor", Halk Gezeti, 18 Mart 1993.

Gasımov, UluslatataSI Ilişkiler Sisteminde Azerbaycan (1991-1995), s. 21.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI AHC'nin dış politikadaki genel yaklaşımı 25-27 Ocak 1 992'de yapılan AHC kurultayında kabul edilen programında belirtilmiştir. Aslında daha program kabul edilmeden önce önerilen iki tasarın ı n ayrıldığı esas noktalardan biri dış politika anlayışındaki temel farklılıktı. Hazırlayıcılarının daha çok liberal anlayışa vurgu yaptığı program tasarısında, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin esas dış politika doktrininin silahlı tarafsızlık olması gerektiği savunuluyordu.m Muhafazakar ve milliyetçi anlayışa ağırlık veren tasarı ise daha aktif dış politikayı savunuyordu. Bu tasarının dış politika anlayışı tartışmalar sonunda kabul edilen programda aynen benimsenmiştir.

Programda AHC'nin dış politika anlayışı "Azerbaycan devletinin bütün ülkelerle barış içinde yaşaması ve sorunlarını güç kullanmadan çözmesi, içişlerine karışmaması , çok yönlü işbirliği ve karşılıklı yardım esasına dayanarak kendi dış politikasını belirleyi p gerçekleştirmesi, diğer devletlerle doğrudan diplomatik ilişkiler kurması ve uluslararası kurumlarda temsil olunması" gerektiği biçiminde ifade edil mekteydi . 258 Ayrıca programda Azerbaycan devletinin mevcut coğrafi, tarihi, geleneksel, ulusal-psikolojik, ekonomik ve diğer etkenleri dikkate almak suretiyle dış politikasında özel olarak önem vermesi gereken noktalar şu şekilde belirtilmekteydi: 1. Kafkaslardaki gerginlik kaynaklannı görüşmeler aracılığı ile çözmek; demokrasi, özgürlük ve imparatorluğu savunan güçlere karşı ulusal bağımsızlık mücadelesi yapan Kafkasya halkları ile karşılıklı dayanışmada bulunmak, aynca onlarla ekonomik, kültürel ve diğer yönlerde sıkı işbirliği yapmak amacıyla "Kafkas Evi" kurmak; 2. Bağımlı halkların ulusal özgürlük ve bağımsızlık için yaptıkları mücadelede dayan ışmaya gitmek ve onların mücadelesini savunmak; 257

"Azerbaycan Halk Cephesi Mararnname Tasansı", Azadltq, 21 Ocak 1 992.

251 AHC Meramname ve Nizamnamesi, 1. Siyasi Bölüm, maddede 8. s 7-8, Bakü, yy., 1 992.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI 3. Türk devletleri ile her yönlü sıkı işbirliQi kurmak, milli ve manevi deQerler sistemini birbiri ile baQiantılı olarak araştırmak ve bu deQerleri gelecek nesiller için korumak için genel Türk kültürel birliQinin kurulmasını saQiamak; 4. Dünyadaki I slam devletleri ile her alanda işbirliQi yapmak; 5. Barış, güvenlik ve insanlıQın gelişmesi için demokratik rejimii bütün dünya devletleri ile her yönlü ilişkiler kurmak.259 AHC iktidannın dış politikanın genel esaslarının belirlenmesinde ikinci önemli kaynak Devlet Başkanı Elçibey'in seçim programıdır. Programın dış politika bahsinde Azerbaycan'ın BM Nizamnamesi ve AG I K sonuç bildirgeleri esasında eşit haklara ve karşılıklı yarara dayanan politika ile uluslararası arenada bağımsız devletler sırasına girmesi gerektiği ifade ediliyordu. 260 Seçim programında Azerbaycan'ın AHC programında belirtilen uluslararası hukuk ilkelerine bağlılığı tekrar dile getirilirken ülkenin Avrupa ve Asya kavşağında yerleşmesi nedeniyle barış içinde işbirliği ve uluslararası güvenliğin sağlanmasında Asya ve Avrupa'daki gelişmelerde yer alması gerektiQi de belirtilmekteydi.26' Programda ayrıca ülke için en iyi dış politikanın silahlı tarafsızlık ve nükleer, kimyasal ve biyolojik silahiann ü reti m i , yerleştirilmesi ve kullan ı l m asından vazgeçi l m esi o l d u ğ u savunulmaktaydı. Programda yabancı askeri güçlerin ülkede yalnız Azerbaycan Cumhuriyeti hükümeti ile imzalanmış özel devletlerarası anlaşmalarla yerleştirilebileceği ifade edilmişti.262 Eski SSCB'nin bağımsızlık kazanan devletler ile ilişkilerinde eşitlik ve karşılıklı yarara, sınırların ihlal edilmezliği ve içişlerine karışmama ilkelerine dayanarak geleneksel ekonomik ve kültürel ilişkilerini korunması ve geliştirilmesinin gerekli 259

lbid., s. 8.

260

"Azerbaycan Devlet Başkanı Adayı Ebilfez Elçibey'in Seçim Programı", Azad/1q, 3 Haziran 1 992.

26' lbid.

262

lbid.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI olduQu ifade edilmekteydi.263 SSCB"nin eski borç ve mülkiyetine varisliQin Azerbaycan'a da ait olduQu ve diQer varislerle bu konuların görüşülerek belirlenmesine katılma isteQi dile getirilmekteydi.264 Ayrıca Türk halkları ile etno-kültürel birliQini saQiamak amacıyla Azerbaycan'ın komşu devletlerle iktisadi, politik ve kültürel ilişkilerin gelişimine özel önem verilmesi gerektiği belirtiliyordu.

Ebülfez Elçibey AHC iktidarının dış pol itika amaçlarına i l işkin görüşlerini dile getirirken bunlar içerisinde en önemlilerini Avrupa/Batı yönlü bir dış politika izleme, Rusya'nın siyasi ve askeri etkinlik alanından kurtulma ve I ran'ın bölgesel etkinlik çabalarına karşı koyma biçiminde özetlemiştir.265

C. AHC Iktidannın Dış Politikasında Karabağ Sorunu AHC iktidannın karşılaştıQı en önemli sorunların başında ülkenin toprak bütünlüQünün korunması ve bu baQiamda Karabağ sorunu gelmekteydi.

Ebülfez Elçibey'in seçim programında KarabaQ sorununun çözülmesi, siyasi bağımsızlık ve ekonomik gelişmenin saQianmasında temel koşul olarak görülmekteydi.266 Karabağ sorununun çözümünde BM ve AGIT ilkeleri esasının uygulanması gerektiği belirtilerek, sorunun taraflarınca mevcut sınırların değiştirilmezliQinin kabul edilmesi, ayrıca seçimle gelen yerel ve merkezi kurumların yetkilerinin kesin sınırlarının belirlenmesinin temel koşullar olduQu ifade edilmiştir. 267 KarabaQ sorununun barışçıl araçlarla çözülmesinin garantisi olarak ülkenin kısa sürede güçlü bir ordu kurması öngörülmekteydi.268 263 lbid.

284 265 264i

lbid.

2 Ekim 1999'de Bakü'de Ebülfez Elçibey'le yaplıQımız görüşme.

"Azerbaycan Devlet Başkanı Adayı Ebulfez Elçibey'in Seçim Programı", Azadltq, 3 Haziran 1 992.

267 lbid.

268

lbid.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI AHC iktidannın KarabaQ sorununun çözülmesi yönündeki politikasında askeri çabalar ve uluslararası politik görüşmelerin birlikte uygulanmaya çalışıldıQını görüyoruz. Askeri önlemler ve uluslararası politik görüşmelerin birlikte kullanılması nedeniyle burada, önce AHC döneminde KarabaQ'da uygulanan askeri politikaya deQinmek, ardından uluslararası arenada uygulanan politikayı ortaya koymak faydalı olacaktır.

1 . Karabağ Savaşındaki Askeri Politika Şubat 1 988 tarihinde alevlenen KarabaQ sorunu, Azerbaycan'ın baQımsızlı Q ı n ı i lan ett i Q i 1 8 Ekim 1 99 1 ' e kadar KarabaQ ' daki Azerbaycanlıların yaşadıQı köylere ve Azerbaycan'ın Ermenistan'la sınır bölgelerine küçük çaplı Ermeni saldırıları biçiminde sürdü. Çatışmanın gerçek bir savaş halini alması, Ekim 1 99 1 ' d e Ermenilerin DaQ iık KarabaQ'da başlattıQı geniş çaplı saldınlarla olmuştur. Ermenistan'da 1 989 yılından beri kurulma çalışmalan yapılan ve daha sonra Ermenistan ulusal ordusunun esasını teşkil eden Ermeni Ulusal Askeri BirliQi'nin başlattıQı bu geniş çaplı saldırılar sonucu Ocak 1 992 tarihine kadar DaQiık KarabaQ'da Azerbaycanlllann yaşadıQı elli yedi köyden eliisi Ermenilerin eline geçti.2811 O güne kadar KarabaQ sorununda hep savunmada kalan Azerbaycan yönetiminin ulusal ordu kurma yönünde yeterince çaba göstermemesi, Ermenilerin böyle bir başarı yakalamasındaki en önemli etkendi. Ocak 1 992'de Ermenilerin Hankendi yakınlarındaki Kerkicahan köyüne saldınlan sürerken, Azerbaycan'daki Mütellibov iktidarı hiçbir gerekçe göstermeden gönüllülerin katılımı ile yeni oluşturulmaya başlanan Ulusal Ordunun ikinci alayını daQıttı ve bunun ardından 1 8 Ocak'ta Nebiler köyü, ertesi gün ise Kerkicahan köyü Ermenileri n eline geçti. 210 Gerçek bir savaş niteliQi kazanan KarabaQ sorununda önemli yenilgilerden biri, 26 Şubat'ta Ermenilerin 366. Rus Alayı'nın doQrudan katılımı ile Hocalı'yı işgal ederek

2118 270

Yunusov, "KarabaQ Savaşı", yazı dizisi ı, Azerbaycan, 23 Ocak 1993. lbid.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI katliam yapmasıydı.271 Mart ayının ortalarında Dağlık Karabağ'da işgal edilmemiş yalnız Şuşa kenti ve etrafındaki beş Azerbaycan köyü kalmıştır.m Ermenilerin Şuşa'nın işgal edilmesine yönelik saldırıları 7-8 Mayıs'ta başlad ı . Çok anlamlı bir nokta, Şuşa'ya sald ı rı lar devam ederken Ermenistan Devlet Başkanı Petresyan ve Azerbaycan'ın Devlet Başkanlığı görevini de yürüten Meclis Başkanı Yakup M emmedov 'un I ran ' ı n arabuluculuğu i l e Tahran'da barış görüşmeleri yapmakta olmalarıdır.213 8 Mayıs'ta tarafların ve I ran Devlet Başkanı Rafsancani'nin, sorunun görüşmeler aracılığı ile çözülmesini kabul eden ortak beyanname imzalamalanna rağmen, 9 Mayıs'ta Şuşa Ermenilerin eline geçti.274 Daha on gün geçmeden 1 7 Mayıs'ta Ermenistan'ı Dağlık Karabağ'a bağlayan Laçın kenti işgal edildi.

Karabağ savaşı AHC'nin 15 Mayıs darbesini engelleyerek fiilen iktidara gelmesi ile yeni bir döneme girdi. 1 8 Mayıs'ta Meclis Başkanlığına AHC liderlerinden l sa Gember'in seçilmesinin ardından, askeri alanda ilk önce eski SSCB askeri mirasının paylaşılmasına ilişkin 1 5 Mayıs 1 992'de yapılan Taşkent anlaşmasına göre, Rusya 4. Ordusu tarafından Azerbaycan'a verilmesi gereken 220 tank, 220 askeri araç, 285 top, 1 00 askeri uçak ve SO helikopterin alınması için girişimler başlatılarak uçak ve helikopterler dışındakiler Azerbaycan'a kazandınldı.275 Bu mirasın alınması ve daha da önemlisi başından beri Ulusal Ordu'nun güçlendirilmesinin savunucusu bir iradenin iktidara gelişi savaşta olumlu değişikliklerin başlangıcı oldu. lik olumlu gelişme, Ermenilerin Mayıs ayında kazandıklan başaniann ardından saldınlannı sürdürerek Sansu ve Çaykend köylerini ele geçirerek Murovdağ 271 Tahirzade, Elçibey, s. 42 272 Yunusov, "Karaba� Savaşı", yazı dizisi 1, Azerbaycan, 23 Ocak 1 993.

273 Gasımov, Uluslararası Ilişkiler Sisteminde Azerbaycan (1991-1995), s. 1 O 1 .

274

lbid.

275 Yunusov, "Karaba� Savaşı" yazı dizisi IV, Azerbaycan, 26 Ocak 1 993.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI koridorunu denetim altına almak ve ülkenin kuzeybatı bölgesindeki rayon'ları kuşatmak; ayrıca ülkenin ikinci büyük kenti Gence'yi tehdit altına almak için Haziran'da yeni bir saldırı başlataeakları haberinin alınması üzerine Azerbaycan Ordusu'nun 1 2 Haziran 1 992 'de karşı saldırıya geçerek bir ay içinde Ermeni nüfusun çoQunlukta bulunduQu ve KarabaQ dışında bulunan Azerbaycan rayon'unu (Şaumyan) tümüyle, DaQiık KarabaQ idari sınırları içinde bulunan ikincisini (AQdere) ise %80 oranında geri alınmasıdır.276 Ermenilere karşı yaz boyunca sürdürülen saldırılar sonucu AQdere rayon'unda sekiz köy ve Gedebey rayon'unda da bir köy kurtarıldı. Ardından, Kazakistan'ın arabuluculuQu ile 27 AQustos'ta imzalanan Almatı anlaşması ile savaş 1 Eylül 1 992'de durdu.277 4 Eylül'de Ermenilerin ateşkesi bozup saldırıya geçerek on bir köyü işgal etmelerine karşılık veren Azerbaycan Ulusal Ordusu üç köyü daha kurtardı. Karşılıklı devam eden saldırılarda daha başarılı operasyonlar gerçekleştiren Azerbaycan ordusu, Kasım'da Hankendi'ne on km kadar yaklaştı ve Laçın koridorunun ele geçirilmesi için girişimler başlatıldı. Fakat bu noktada Suret Huseyinov'un aniden birl ikleri ni geri çekmesi operasyonun başarısızlıkla sonuçlanmasına neden oldu. Aralık sonunda Ermeniler tekrar saldırarak on üç köyü işgal ettiler.278 Aralı ksız devam eden Ermeni sald ırılarına 2 1 Ocak'ta Suret Huseyinov'un bu kez AQdere rayon'undan birliklerini geri çekmesi de eklenince durum tehlikeli bir hal almaya başladı.279 Ermeniler 5 Şubat 1 993'te tekrar KarabaQ'ın kuzey bölgelerine saldırılara başladılar.280 Bu arada Azerbaycan iktidan 20 Şubat 1 993'de, Rusya'nın desteklediQi bilinen ve bu ülkenin baskısı nedeniyle o güne kadar görevden alınamayan 276

"l yuniskiy Perelem Na Karabakhskom Fronte" ( Karabag Cephesinde Haziran Dönüşümü), Zerlciılo, 13 Temmuz 1992.

Gasımov, UluslararaSl iiişkiier Sisteminde Azerbaycan (1991-1995), s. 101.

277 278 Azerbaycan, B Ocak 1 993 279 Tahirzade, Elçi Bey, s. 201 .

280

Carol Migdalovitz, Armenian-Azerbaijan Conflict, Washington, Congres Research Servis lssue Brief, 12 Nisan, 1995. s.S.

ELÇIBEY DöNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Savunma Bakanı Rehim Gazıyev'i ve iki kez birliklerini Bakü'den talimat almadan geri çekerek orduyu zor durumda bırakan Kolordu Komutanı Suret Huseyinov'u görevlerinden aldı.281 Bu arada, 5 Şubat'ta başlayan Ermeni saldırıları 1 O Mart'a kadar sürdü ve Ermeniler Ağdere rayon'unun merkezi ve birkaç köyü dışındaki bütün arazisini yeniden işgal ettiler.282 AHC iktidarı döneminde Karabağ savaşındaki en büyük yenilgi, Ermenistan'la Dağlık Karabağ arasında tampon bölge konumunda bulunan Kelbecer rayon'unun Ermeniler tarafından işgalidir. 31 Mart 1 993'de Ermeniler harekete geçerek Kelbecer rayon'unun on iki köyünü işgal etti ve bu rayon'u Azerbaycan'la birleştiren yolu da ele geçirerek bölgede yaşayan altmış bin ve Laçın rayon'unda yaşayan otuz iki bin kişiyi kuşatma altına aldılar.283 3 Nisan'da Kelbecer bütünüyle Ermenilerin eline geçti.284 Devlet Başkanlığı'ndan yapılan resmi açıklamada, Kelbecer'in düşmana teslim edilmesinin temel nedeninin merkez komutanlığının kenti savunma emrine askerlerin itaat etmemesi ve yardım gelmesini beklerneyerek savaş hattını terk etmesi olduğu belirtilmiştir. Ayrıca açıklamada askerlerin disiplin düzeyinin kötü olması ve emirlere uymamalarının rayon'un savunma sistemini çökerttiği de ifade ediliyordu.285 Dönemin Savunma Bakanı General Dadaş Rzayev de daha sonra yaptığı açıklamalarda Kelbecer'in işgal edilmesinin nedeninin, Suret Huseyinov'un Terter rayon'undaki birliklerini geri çekmesinin ardından Ermenilerin bu bölgedeki askeri güçlerini Kelbecer saldırısına aktarmaları olduğunu belirtmiştir.288 Başka bir subay, Albay l sa Sadıgov'a göre ise kaybın esas nedeni, ordunun ortak bir merkez komutanlığının bulunmamasıydı.287 281 Tahirzade, Elçi Bey, s. 21 1 .

282

lbid., s. 216.

283

lbid., s. 228. lbid., s. 229.

Azerbaycan, 6 Nisan 1993.

Yeni Musavat gazetesi, 2 Nisan 1 999. www members.xoom.musavat.com/archiv Yeni Musavat gazetesi, 22 Nisan 1999. www members.xoom.musavat.com/archiv

284 285 288

287

.

.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Öte yandan, Elçibey iktidarı döneminde Devlet Başkanlığı Devlet­ Hukuk Dairesi Başkanı olan Fazil Gezenteroğluna göre, Kalbecer'in kaybedilmesinin nedeni ülkede darbe için uygun ortam oluşturmaktı. Buna göre, Suret Huseyinov ve Rehim Gazıyev ordu içinde kendilerine yakın subaylara emir vererek Azerbaycan askerlerinin geri çekilmelerini ve böylece Kalbecer'in işgal edilmesini sağlamışlardı. Plan, Kalbecer'in işgali sonucu Baku'ye gelecek göçmenlerin siyasi tansiyonu artırmasını ve halk tepkisinin kullanılarak d oğacak siyasi krizde silah gücü ile AHC'nin iktidardan düşürülmesini öngörmekteydi.288 Bu arada ülkede siyasi tansiyonun yükselmesi ve diğer yandan da Ermeni saldıolannın artması nedeniyle Devlet Başkanı Elçibey 2 Nisan 'da ülkede altmış günlük olağanüstü hal ilan etti.289 Öte yandan, Kalbecer'in işgalinin ardından Ermeni saldırıları Fizuli rayon'una yöneldi. 4 Nisan 'da Fizuli rayon merkezinin iki km yakınına kadar ilerleyen Ermeni güçlerine karşı savunma hattının teşkil edilmesi için Meclis Başkanı l sa Gember, Devlet Başkanı Müşaviri Arif Hacıyev ve Ulusal Güvenlik Bakanı Birinci Yardımcısı Sulhaddin Ekberov bölgeye gittiler.290 Alınan önlemler sayesinde 6 Nisan 'da saldın durdurularak Ermeniler geri püskürtüldü.291 Özet olarak ifade etmek gerekirse iktidara gelişinin ilk altı ayında askeri alanda önemli başarılar sağlayan Elçibey iktidarı, Ermenilere yönelik Rus askeri desteğinin artması ve ordu içerisindeki disiplin sorunlarının çözülememesi nedeniyle Ocak 1 993'den itibaren ciddi askert yenilgiler almıştır.

288 Gezenferogıu, Ebüffez Elçibey Tarihten Gelecege, s. 2 1 1 -212.

289 Tahirzade, Elçi Bey, s. 228.

290 lbid., s. 231 .

291 lbid.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI

2. Dış Politikada Karabağ Sorunu a) AHC iktidan Öncesi Dönem SSCB'nin çöküşü ve Azerbaycan 'ın baQımsızlıQını kazanmasının ardından o güne kadar iki Sovyet cumhuriyeti arasındaki bir anlaşmazlık olarak gelişen Karabağ sorunu, iki baQımsız devlet arasında bölgesel yansımaları da olan bir sorun niteliQine dönüşmüştür. Bu şekilde bir nitelik deQiştirmesinin ardından çözümünde üçüncü devletlerin arabuluculuk görevleri üstelenmesiyle sorun giderek daha da uluslararası bir karakter kazanmıştır.

Sorunun çözülmesi için Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki ilk arabuluculuk girişimi Ekim 1991 'de Rusya Devlet Başkanı Boris Yeltsin ve Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev tarafından yapılmıştır. I ki devlet başkanının girişimleri ile biraraya gelen Azerbaycan Devlet Başkanı Mütellibov ve Ermenistan Devlet Başkanı Petresyan arasındaki görüşmeler sonrası dört devlet başkanının imzaladıQı, sorunun barışçıl yollarla çözümüne ilişkin beyanname, aynı ay içinde başlayan Ermeni saldırıları nedeniyle sonuçsuz kaldı.292 Daha sonra 20 Şubat'ta Rusya Dışişleri BakanlıQı'nın girişimi ile Moskova'da biraraya gelen Azerbaycan ve Ermenistan Dışişleri Bakanları ateşkesin saQianması ve yerleşim bölgeleri üzerindeki ablukanın kaldırılması konusunda anlaştıklarını belirttiler. Her iki ülke AGIK ilkelerine baQiı kalma ve BM ile öteki uluslararası kurumların barış çabalarını d estekleme sözü verdiler.293 Fakat bu anlaşmanın imzalanmasından bir hafta sonra, 26 Şubat'ta Ermeniler bu kez 366. Rus alayının katılımı ile Hocalı Katliamı'nı gerçekleştirdiler.

Karabağ sorununda başka bir arabuluculuk girişimi Şubat 1 992'de I ran'dan geldi. Üst düzey Ermeni ve Azerbaycanlı yetkililerin Mart ayında Tahran'da yaptıkları görüşmelerde ateşkes sağlanması, Ermenistan'a 292 293

Gasımov, Uluslararasl iiişkiier Sisteminde Azerbaycan (1991-1995), s. 1 02.

Cemaleddin Taşkıran, Geçmişten Günümüze Karabag Meselesi, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1995, s. 1 65.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI uygulanan ambargonun kaldınlması, askeri güçlerin denetim altına alınması ile esirler ve cesetlerin iadesi konuları görüşüldü.294 1 5 Mart'ta tarafların imzaladıQı beyanname ile ilk önce bir haftalık ateşkes ilan edildi.295 Daha sonra, DaQiık KarabaQ'a sekiz-on kişilik bir uluslararası gözlemciler grubunun yerleştirilmesini öneren I ran'ın çabaları ile 6-8 Mayıs 1 992'de Tahran 'da biraraya gelen Azerbaycan Parlamento Başkanı Yakup Memmedov ve Ermenistan Devlet Başkanı Petrosyan 8 Mayıs'ta ortak beyanname imzaladılar; fakat daha bir gün geçmeden Ermenilerin önce Şuşa'yı ve 1 7 Mayıs'ta da Laçın'ı işgal etmeleri sonucu I ran bu işgalleri kınayarak arabuluculuk girişimlerine son verdi.296 Uluslararası örgütlerden B M 'nin KarabaQ sorunuyla ilgilenmesi, Azerbaycan'ın 2 Mart 1 992'de üye olmasının ardından başlamış ve Mart ayı içinde ABD eski Dışişleri Bakanı Cyrus Vance başkanlıQındaki BM inceleme heyeti DaQiık KarabaQ'ı ziyaret etmiştir.297 Bu ziyaret, AG I K Temsilcisi Jiri Dienstbier tarafından yapılan arabuluculuk girişimleri ile desteklenmiştir.298 AG I K ' i n DaQiık KarabaQ sorunu i l e d o Q rudan ilgilenmesi M art sonlarında başlar. 24 Mart 1 992'de Helsinki'deki AGIK Dışişleri Bakanları Toplantısında DaQiık KarabaQ bölgesinde barış saQianması için Temmuz ayında M insk'de Ermenistan ve Azerbaycan'ın yanısıra ABD, R usya Federasyonu, Türkiye, Almanya, l talya, Fransa, lsveç, Çek Cumhuriyeti ve Beyaz Rusya'dan oluşan on bir ülkenin katılacaQı uluslararası bir konferans

294 Abdallah Ramezanzadeh, " l ran's Role as Mediator in the Nagorna-Karabakh Crisis", Contested Borders in the Caucasus, Bruno Coppieters (der.), Brussels, Vubpress, 1 996,

http://poli. vub.ac.be/pubiV 295

lbid.

296

Gasımov, UluslararaSt Ilişkiler Sisteminde Azerbaycan (1991-1995), s 101 .

297

Olivier Paye v.d., "UN and CSCE Policies in Transcaucasia", Contested Borders in the Caucasus, Bruno Coppieters (der.), Vrije Universiteit Brussels, Vubpress, 1 996.

298

lbid.

httpJ/poli. vub.ac.be/pubiV

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI yapılması kararlaştırıldı.299 Toplantıda Minsk'de yapılacak uluslararası konferansın düzenlenmesi için AG I K adına Maric Raffaelli'ye yetki verildi.

Bu arada, 26 M art 1 992'de BM Güvenlik Konseyi AGI K girişimleri nedeniyle DaQiık KarabaQ sorununun çözümüne müdahale etmeme kararı aldı.30J Minsk Konferansı'na başkanlık edecek Raffaelli, konferansa hazırlık amacıyla Konferans'a katılacak ülkelerin temsilcileri ile 1 Nisan tarihinde Roma'da biraraya geldi.301 Belirli aralıklarla Mayıs'a kadar süren görüşmeler Şuşa ve Laçin'ın işgali edilmesi ile Azerbaycan tarafından durdurduruldu.

21 Mayıs'ta Helsinki'de yapılan AG I K Kıdemli M emurlar Komitesi toplantısındaki görüşmelerde, Azerbaycan tarafı Ermenistan'ın işgalci saldırılarına maruz kaldıQını belirterek saldırgana karşı ciddi yaptırımlar uygulanmasını talep etti.302 Ermenistan ise AGIK aracılıQı ile yapılan görüşmelerin durmasından Azerbaycan'ın sorumlu olduQunu ve bu ülkenin DaQiık KarabaQ sorununu güç kullanarak çözmek istediQini belirtti. Bu toplantıda ABD temsilcisinin Azerbaycan'ın toprak bütünlüğünü onayiayan ve bütün yabancı kuvvetlerin çekilmesini isteyen karar tasarısı elli bir ülkenin onayını alırken Ermenistan'ın aleyhte oy kullanması ile karara dönüşmedi.303 Fakat, ilk aşamada on bir ülke temsilcileri ile yürütülen beş aşamalı Roma görüşmelerine, Mayıs'ta Şuşa ve Laçın'ın işgalinin ardından katılımcılarca ekleme yapılarak Dağlık KarabaQ'ın Azerbaycanlı ve Ermeni taraflannın temsilcilerinin de "ilgili taraf" olarak katılması kararlaştırıldı.304

299

Manvel Sarkisyan, Politiçiskiy Problemi Kavkaza. Politika Armenii vı Regiona (Kafkasların Politik sorunları. Ermenistan'ın Bölge Politikası), Ermenistan Ulusal ve Uluslararası Araştırmalar Merkezi, Erivan 1998, s. 54.

lbid., s. 54.

301 Taşkıran, Geçmişten Gimümüze Karaba(1 Meselesi, s. 169.

300

302 303 304

Gasımov, Uluslararasiilişkiler Sisteminde Azerbaycan (1991-1995), s.1 05.

Taşkıran, Geçmişten Günümüze Karaba(1 Meselesi, s. 1 72.

Sarkisyan, Politiçiskiy Problemi Kavkaza, s.54.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI b) AHC Iktidan Dönemi i-AGIK Minsk Grubu Çerçevesindeki Girişimler AHC Da�lık Karaba� sorununun BM Nizamnamesi ve AGIK ilkeleri esasında toprak bütünlü�ü ilkesi çerçevesinde görüşmeler aracılı�ı ile çözülmesini istedi�ini Elçibey'in seçim programı ile belirtmişti. Nitekim, 1 5 Mayıs'ta AHC'nin fiili olarak iktidara gelmesiyle birlikte, Azerbaycan'ın uluslararası arenada sorunun çözümünü sık sık gündeme getirdi�ini; bu ba�lamda esas a�ırlı�ın AGIK'e verildi�ini görüyoruz. Dönemin Dışişleri Bakanı Tofıg Gasımov, AGIK ilkelerinin Azerbaycan'ın çıkarianna uydu�unu ve sorunun bu kurumun çabaları ile çözülmesini tercih ettiklerini belirtmiştir.:ıo:; Bu ba�lamda, Azerbaycan AGIK Roma toplantılannda sorunun çözümü konusunda iki temel unsura dayanmıştır: Birincisi Azerbaycan'ın toprak bütünlü�ü kuşku altına alınamaz ve görüşmelerin konusu olamaz; ikincisi Azerbaycan diQer etnik azınlıklara olduQu gibi Ermenilere de hiç bir etnik ayrımcılık yapmamakta ve kültürel özerklik olanaQı vermektedir.306 Ermenistan ise görüşmelerde Azerbaycan üzerinde toprak iddiasının olmad ı Q ı n ı belirtmekte, fakat aynı zamanda DaQ i ı k Karaba Q ' ı n Azerbaycan 'a ait oldu�unu kabul etmemekteydi. Ermenistan ayrıca ateşkes için hazır olduQ u n u , fakat DaQ i ı k KarabaQ ' ı n statüsünün belirlenerek yerel Ermenilere güvenceler verilmesi gerektiQini ve sorunun nihai kararını Karaba� Ermenilerinin verebileceQini ifade ediyordu.307 Bu dönemde, bölgedeki gelişmeler diplomatik görüşmeleri doQrudan etkilemiştir. Mayıs ayında savaş alanında elde ettikleri başarılar ve buna karşılık diplomatik alanda 21 Mayıs'ta Azerbaycan'ın toprak bütünlüQüne ilişkin Helsinki toplantısı karar önerisine sadece kendisinin karşı çıkması ile

306

·Azerbaycan AGIT'I Tercih Ediyor". Azadlıq, 20 Haziran 1 992 "Poslednaya "Goryaçaya" Toçka: Razvyazka Vazmojna" (Son "Sıcak" Bölgede Dü{lüm Çözülüyor.), Zerkalo, 29 A{lustos 1 992.

31)]

lbid.

305

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI yalnızlıga itilmiş olması, Ermenileri yeni saldırılar planlamaya itmiştir.

Haziran'da saldırı yapılacagı haberinin alması üzerine Azerbaycan'ın 1 2 Haziran'da karşı saldırıya başlaması diplomatik görüşmelerde aksamalara neden oldu. Taraflar arasında 29 Haziran-? Temmuz 1 992 tarihlerinde sürdürülen Roma toplantılarının üçüncü devresinde Daglık Karabag Ermen i leri n i n daha önce Mayıs ayında elde etti kleri " i l g i l i taraf" statüsünden vazgeçerek "Daglık Karabag Cumhuriyeti" adı altında toplantılara katılma istegi katılımcılar arasında kabul görmedi.308 Anılan gerekçeyle görüşmelere katılmayan Karabag Ermenilerinin bu tavrı katılımcılar arasında tepkiye sebep olurken, ABD Dışişleri Bakanı James Baker, Daglık Karabag Ermenilerinin Roma görüşmelerine katılmalarını saglayacaklarını belirtti. Bu arada, Ermenistan ve Azerbaycan'a askeri operasyonların durdurulması ve ateşkes ilanı için çagrıda bulunuldu.309 Bu gelişmeler üzerine, 1 5 Temmuz'da yapılması öngörülen Roma görüşmelerinin yeni turu ertelendi. Savaş halen sürüyordu ve savaşın durdurulması amacıyla AG I K Minsk Grubu Başkanı Maric Raftaeili 27 Agustos'ta Baku'yü ziyaret ederek Minsk Grubu ülkelerinin ateşkes saglanmasına ilişkin çagnsını Devlet Başkanı Elçibey'e sundu.310 Baku'de yaptıgı açıklamada AGIK'in sorunun çözümündeki planı ile ilgili bilgi veren Raffaelli, önce ateşkesin saglanması, ardından bölgeye uluslararası gözlemcilerin yerleştirilmesi ve buna paralel olarak Minsk Konferansı için görüşmelerin başlaması gerektigini belirtti. Ayrıca, taraflar arasında statü konusunun temel ayrılık noktası oldugunu ifade eden Raffaelli, Ermenistan -Azerbaycan an laşmazlıgında Dagl ı k Karabag Ermen ilerinin kendi kaderlerini belirleme hakkının söz konusu olamayacagını ve onların görüşmelere yalnız "ilgili tarar olarak katılabileceQini de ekledi.311 Raftaeili ile görüşmenin ardından Elçibey de yaptıgı açıklamada, Ermenistan'la

D

"Baker Roma Toplantısıdan Umutlu", Azadlıq, 15 Haziran 1992.

:119

lbid.

310 "Raffaelli Ermenistan'a Endişeli Gitti", Azadlıq, 27 AQustos 1 992.

31 1 lbid.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Azerbaycan arasında ateşkesin saQianmasını isteyerek, "Azerbaycan'da bulunan Ermenistan Silahlı Kuvvetleri topraklarımızdan çıkmalıdır.n görüşünü dile getirdi.312 Baku'deki görüşmenin ardından Raftaeili Erivan'a geçerek ateşkes yapılmasına ilişkin çaQnyı Ermenistan tarafına da sundu.

Bu arada Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan Nazarbayev'in girişimi ile Azerbaycan, Ermenistan ve Kazakistan Dışişleri Bakanlan 27 AQustos 1 992'de biraraya gelerek ateşkes ilanı ve üst düzeyde görüşmeler yapılmasına ilişkin Almatı Beyannamesini imzaladılar.313 Bu beyannameye uygun olarak 1 Eylül'den itibaren taraflar arasında ateşkes saQiandı.314 3 Eylül 1 992'de Ermenistan ve Azerbaycan, Minsk Grubunun çaQnsına ve Almatı anlaşmasına uyarak Ermenistan'ın I ncevan rayon'unda imzaladıklan protokolde çatışmanın barışçıl çözümünden yana olduklarını belirterek 1 5 Eylül'de Almatı'da Kazakistan, Azerbaycan ve Ermenistan Çalışma Gruplarının görüşmelere başlamasına karar verdiklerini açıkladılar.315 Fakat Ermenistan'ın Almatı anlaşmasını uygulamaya yanaşmaması nedeniyle Çalışma Gruplannın 1 4-1 5 Ekim'de yaptıQı üçlü görüşmelerden bir sonuç alınamadı.316 Benzer biçimde, 1 9 Eylül'de Soçi'de (Rusya) Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan ve Rusya Savunma Bakanları, 25 Eylül'den itibaren KarabaQ'da ve Ermenistan-Azerbaycan sınınnda iki aylıQına ateşkesin ilanı, bütün silahlı güçlerin KarabaQ'dan çıkarılması ve Rusya, Gürcistan, Beyaz Rusya, Ukrayna ve Kazakistan'dan gözlemcilerin bölgeye gelmesini içeren bir anlaşma imzaladılar.317 Ateşkesin ilan edilmesine ilişkin aynntılan görüşmek için Azerbaycan Savunma BakanlıQı Özel Komisyonu Moskova'ya giderek 312 313 314 315 318 317

lbid.

Gasımov, Uluslararası ilişkiler Sisteminde Azerbaycan (1991-1995), s 102. lbid., s. 1 03.

"Aimatı Anlaşmasının Uygulamasının Denetimi Protokolü", Aıadlıq, 5 Ekim 1 992.

Gasımov, Uluslararası Ilişkiler Sisteminde Azerbaycan (1991-1995), s 1 02.

"25 Eylül'de Karaba�'da Ateşkes Yapılacak", Azadliq 4 Eylül 1 992.

ELÇIBEY OONEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Ermenistan Savunma Bakanlığı yetkili leri ile Silahlı Kuvvetlerin Geri Çekilmesi Protokolü'nü imzaladılarsa da Ermenilerin Karabağ'da ve Nahçıvan'da yeni saldınlara başlamalanyla bu girişim de sonuçsuz kaldı.318 Bu arada, Ermenistan bir taraftan saldınlarını sürdürürken, öte yandan Ermenistan Devlet Başkanı Levon Ter-Petrosyan 23 Eylül'de BM Genel Kuru l u n d a yapt ı ğ ı konuşmada barış için ateşkes sağlanmas ı n ı desteklediklerini, fakat Dağlık Karabağ Ermenilerinin etnik azınlık statüsüne i n d i rilemeyeceğ i n i belirtti .319 Konuşmasında ayrıca, ateşkesin sağlanmasının ardından Azerbaycan'ın Dağlık Karabağ'la statü konusunu görüşmesi ve d ah a sonra Ermenistan ' l a çatışmadan doğan d iğer sorunların ele alınabileceğini belirtti.320 Ermenistan Dışişleri Bakanı Raffi Ovanesyan da Azerbaycan\ Dağlık Karabağ'ın %25'ini işgal eden ülke olarak nitelendirerek Dağlık Karabağ'ın muhatap alınmasını istedi.32 1 Anlaşıldığı kadarıyla Ermenistan Dağlık Karabağ'ın muhatap alınmasını talep ederek d i p lomatik alanda sorunun çözülmesi için AG I K'teki başarısızlığının ardından konuyu BM'e taşıma girişiminde bulunmuştur.

Fakat bu girişim fazla yankı bulmamıştır. Hatırlanacağı gibi, daha 26 Mart 1 992'de BM aldığı kararla Dağlık Karabağ sorununda arabuluculuk girişimi yapmayacağını ve AG I K'in çabalarını desteklediğini beyan etmişti.

Ermenistan'ın konuyu BM'e taşıma çabaları sürerken 1 4 Ekim'de ABD'nin M insk Grubunun Roma görüşmelerindeki Temsilciler Heyeti Başkanı John Maresca, Roma görüşlerinin yeniden başlaması amacı ile Moskova ve Erivan'dan sonra Bakü'de Devlet Başkanı ve Dışişleri Bakanı ile görüşmeler yaptı.322 Maresca'nın girişimi ile ABD, Rusya, Türkiye,

318 Gasımov, Uluslararası ilişkiler Sisteminde Azerbaycan (1991-1995), s. 1 02.

319 "Ermenistan Devlet Başkanı'nın BM Genel Kurulundaki Konuşması", Azerbaycan, 27 Eylül 320

321 322

1992 lbid.

Azerbaycan, 3 Kasım 1992.

"AG I K Girişimlerini Artınyor", Azerbaycan, 15 Ekim 1992

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Azerbaycan ve Ermenistan Aralık ayında Cenevre'de biraraya gelerek yeni bir çözüm programını görüştüler.323 Azerbaycan Dışişleri Bakanı Tofig Gasımov yaptığı açıklamada çözüm programının askeri çatışmaların sürdüğü bölgede dört ay boyunca günlük denetim, Laçın ve Şuşa'nın yavaş yavaş uluslararası gözlemcilerin denetimine verilmesi, Azerbaycan topraklarından bütün yabancı silahlı güçlerin çıkarılması ve Karabağ'ın dağlık kesiminin askersizleştirilmesi prensiplerini içerdiğini belirtti.324 Gasımov bölgenin statüsü konusunun da bundan sonra g ündeme gelebileceğini belirtti .325 Bu girişimin ardından 3 Ocak 1 993'de Kremlin'de görüşen ABD Başkanı George Bush ile Rusya Devlet Başkanı Boris Yeltsin Dağlık Karabağ'a ilişkin bir ortak deklarasyon imzaladılar. Deklarasyonda Dağlık Karabağ'da ve Ermenistan-Azerbaycan sınırındaki çatışmalardan rahatsız olduklarına dikkat çekiliyor, tarafların anlaşmalara uyması isteniyor, kendilerinin makbul kararların alınması yolunda AG I K'in temel çerçevesini tercih ettikleri belirtiliyordu.326 Buna karşılık, ilgili devlet başkanlarına Elçibey tarafından yazılan bir mektupta barış girişim leri ve varılan mutabakatların müteaddit defalar Ermeniler tarafından ihlal edildiği hatıriatıiıyor ve buna en son örnek olarak Ermenistan Silahlı Kuvvetlerinin Aralık sonunda başlattıkları saldırı ile Azerbaycan devlet sınınnı on beş km ihlal ederek on üç köyü işgal etmeleri gösteriliyordu.327 Mektupta ayrıca gerçek işgalcinin kim olduğu açıkça olarak ortaya konmadıkça sorunun adil çözümüne ulaşılamayacağı ve askeri çatışmaların Azerbaycan topraklarında sürdürüldüğü ifade edilerek Azerbaycan'ın uluslararası normlara uygun adil çözüm çabalannı desteklediği belirtiliyordu.328

323

Gasımov, Uluslıuarası flişkiler Sisteminde Azerbaycan (1991·1995), s.1 05

324 Azerbaycan, 28 Ocak 1993.

325

lbid.

326

Azerbaycan 5 Ocak 1993.

327 Azerbaycan, 8 Ocak 1993.

328

lbid.

ELÇIBEY DöNEMI AZERBAYCAN DIŞ POUTIKASI Bu gelişmelerin ardından, Azerbaycan Dışişleri Bakanı Tofig Gasımov "Beşlerin" Cenevre görüşmelerinde önerilen çözüm planı çerçevesinde görüşmeler yapmak üzere 20 Şubat 1 993'de Roma'ya giderek ABD, Rusya, Türkiye, Azerbaycan ve Ermenistan temsilcileri ile Minsk Konferansı Başkanı Raffaelli'nin katıldıgı (5+ 1 formülü) Roma görüşmelerinin VI. turunda iştirak ett i . 329 Görüşmeler sonucu taraflar tam ateşkesin saglanması ve Minsk Konferansının resmen açılması için anlaşmaya varamadılar, fakat ateşkes yapılmasından hemen sonra bölgeye gözlemcilerin gelişi konusunda anlaştılar.330 Aynca, gözlemcilerin bölgedeki işlevleri ile ilgili ayrıntıları belirleyip çözümiemek için AG I K Çalışma Grubunun yerinde incelemeler yapması karartaştınldı.331 öte yandan, Minsk Konferansının başlatılabilmesi için tarafların 26 Nisan'da bir görüşme daha yapmalanna karar verilmiştir.332 Barış görüşmeleri AGIK çerçevesinde bu şekilde devam ederken Ermenilerin 27 Mart'ta başlattıkları saldırı ile 3 Nisan 'da Kelbecer'i işgal etmeleri, barış görüşmelerinin niteliQini yeniden degiştirmiştir. ii-BM'nin Karabağ Sorununa Miidahalesi: 822 Sayılı Karar

Ermenistan'ın 27 Mart'ta başlayan Kelbecer saldınsı Karabag'daki barış sürecine yeni bir boyut getirdi. Ermenilerin Rusya 7. Ordusunun aktif katılımı ile Kelbecer'i işgal etme girişimleri karşısında 31 Mart 1 993'de Azerbaycan Devlet BaşkanlıQı Basın Merkezinden yapılan açıklamada, Ermenistan Silahlı Kuwetlerinin saldınsı sonucu Kalbecer'in işgal edilmek üzere oldugu ve Ermenistan'ın işgal politikasını devlet politikası haline getirmiş olduguna dikkat çekilerek, dünya ülkelerinin yöneticilerini, BM, AGIK, I KÖ ve diQer uluslararası örgütleri Ermenistan Cumhuriyeti'nin işgal politikasını kınarnaya ve işgalin önlenmesi için kesin önlemler almaya çagnldı.333 329

Azerbaycan, 23 Şubat 1993.

:ı:��

Azerbaycan, 1 1 Mart 1993.

331

Azerbaycan, 3 Mart 1 993.

332

Azerbaycan, 1 1 Mart 1 993.

333

Azerbaycan, 02. Nisan 1993.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Benzeri bir diğer açıklama da Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı tarafından yapıldı. Ayrıca, Devlet Başkanı Elçibey BM Genel Sekreteri Butros Gali'ye mektup yazarak BM'nin duruma müdahale etmesini istedi.334 1 Nisan 'da M i l li M eclisi de duruma müdahale edil mesi için d ü nya ü l keleri parlamentolarına, AB'ye, AG I K'e ve BM'ye çağrıda bulundu.335 Elçibey 2 Nisan'da ABD ve Rusya Devlet Başkanlarına bir kere daha mektup göndererek durumun ağır olduğunu bildirdi.336 Bu çağnlara paralel olarak BM Azerbaycan Temsilcisi Mahmud Said Savunma Bakanlığının verdiği brifınge katıldı ve durumla ilgili BM Genel Sekreterine bilgi verdi.337 Tüm bu girişimiere rağmen, 3 Nisan'da Kelbecer'in bütünüyle Ermeni güçlerince işgal edilmesi üzerine Dışişl eri Bakanlığı bir açı klama yayınlayarak saldırıya Ermenistan Ordusunun yanısıra, Ermenistan'da yerleşik 7. Rus Ordusu subay ve askerlerinin de katıldığını belirtti.338 Açı k l amada B M , AG I K ve d iğer u l uslararası kurumlara üye olan Ermenistan'ın işgalci olduğunun ilan edilmesi ve BM Nizamnamesine uygun olarak gerekli yaptırımların uygulanması da istendi.339 Azerbaycan'ın BM Temsilcisi Hesen Hesenov da durumla ilgili BM'de Güvenlik Konseyi üyeleri Birleşik Krallık, Fransa, Rusya, Çin, Venezüella ve Fas'ın temsilcileri ile görüşmelerde bulundu.340 6 Nisan'da BM Güvenlik Konseyi Devlet Başkanı Elçibey'in duruma müdahale etme çağrısını görüşerek Güvenlik Konseyi adına Konsey Başkanı Pakistanlı Marker'in bir açıklama yapmasını kabul etti. Beyanatta Güvenlik Konseyi'nin Ermenistan ve Azerbaycan arasındaki ilişkilerin kötüleşmesinden ve Dağlık Karabağ'daki durumdan endişe duyduğu, 334 Tahirzade, Elçi Bey, s 226.

335

lbid., s 227.

336

336

lbid., s 228.

"Yabancı Dipıomatıann Tutumu", Azerbaycan, 3 Nisan 1993.

Azerbaycan, 6 Nisan 1 993.

339

lbid.

340

lbid.

337

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI özellikle yerel Ermenilerin Kelbecer'e müdahalesinden rahatsızlığı dile getirilerek, bölge barışı ve güvenliği için tehdit teşkil eden bu tür eylemiere son verilerek bu kuvvetlerin bölgeden çıkarılması talep ediliyordu.341 Ayrıca, Güvenlik Konseyi'nin ülkelerin bağımsızlığı ve toprak bütünlüğü ile sınırların değişmezliği ilkeleri çerçevesinde AG I K barış girişimlerini desteklediği belirtilerek, BM Genel Sekreterinden AG I K'Ie işbirliği çerçevesinde durumla ilgili bir rapor hazırlaması istendi.342 1 4 Nisan'da Genel Sekreter tarafından Güvenlik Konseyi'ne sunulan raporda, BM'nin Azerbaycan'daki etnik çatışmalara Ermenistan kuvvetlerinin müdahale edip etmediğinin tam anlamıyla belirlenemediği, fakat, saldırıda tank, otomatik silah ve uçakların kullanılmasının yerel etnik kuvvetler dışındaki kuvvetlerin de saldırıya katılmış olmaları olasılığını güçlendirdiği belirtiliyordu.343 Kelbecer saldırısına diğer uluslararası kurumlar ve ülkeler de tepki verdiler. lik olarak Türkiye 31 Mart'ta Ermeni işgalini kınayan bir açıklama yayınladı. Dışişleri Bakanı Hikmet Çetin ABD ve Rusya Dışişleri Bakanlan ile telefon görüşmeleri yaptı.344 6 Nisan'da ABD Dışişleri Bakanlığı bir açıklama yaparak etnik Ermenilerin Kelbecer rayon'una saldınsını kınadığını ve bu saldırı ile ilgili derin endişesini Ermenistan yönetimine ve Dağlık Karabağ Ermenileri temsilcilerine ifade ettiğini belirtti. Açıklamada ayrıca etnik Ermenilerin bütün kuvvetlerinin Kelbecer rayon'undan hemen ve tamamen çıkarılması istendi.345 Ermenistan'ın I ngiltere Büyükelçisi de Dışişleri Bakanlığına çağrılarak kendisine Dışişleri Bakanı Hugg tarafından lngiltere'nin, Ermenistan'ın AG I K çerçevesinde banş görüşmeleri sürecine geri dönmesi, ateşi hemen ve koşulsuz durdurması talebi iletildi.346 Fransa ve ltalya ise daha ihtiyatlı bir dille anlaşmaılığın görüşmeler yoluyla 341 Azerbaycan, 13 Nisan 1 993.

342

343 344 345 346

lbid.

Azerbaycan, 19 Nisan 1993.

Tahirzade, Elçi Bey, s. 227.

Azerbaycan, 8 Nisan 1993. lbid.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI çözülmesini isteyen açıklamalar yayınladılar.347 I ran Dışişleri BakanlıQı Ermenistan'ın "son dönemde işgal ettiQi Azerbaycan topraklarından" çıkmasını istedi.348 Islam Konferansı Örgütü Azerbaycan'ın tutumunu desteklediQini ve B M 'deki g i rişimlerde Azerbaycan'ı savunacaQını belirtirken, Avrupa Konseyi Bakanlar Kurulu da yaptıQı açıklamada BM Güvenlik Konseyi Başkanı'nın tutumunu destekledi.349 Tüm bunlar olurken, aynı günlerde Ermenistan Dışişleri Bakanı Cerard Liberdyan yaptıQı açıklamada Ermenistan'ın bu saldırı ile hiç bir ilişkisinin olmadıQını iddia etti.350 Kelbecer saldınsının ardından 6 Nisan 'da Moskova'da Rusya Savunma Bakanı Pavel Graçev kendisi ile görüşmeye gelen Azerbaycan Devlet Sekreteri Penah Huseyinov'a bölgedeki sorunları görüşmek üzere Ermenistan ve Azerbaycan yetkililerinin tekrar biraraya gelmelerini önerdi.

Bu öneri üzerine 8 Nisan'da Rusya'nın Soçi kentinde biraraya gelen Penah Huseyinov'la Ermenistan Savunma ve Güvenlik Bakanı Vazgen Sarkisyan arasındaki görüşmede de ateşkes sa�lanması mümkün olmamıştır.351 Gelişmeleri ayrıntılı olarak incelemek için 8 Nisan'da gelen AG I K Askeri Eksperler Grubunun Başkanı Hayne Hapannen'in her iki ülke temsilcileriyle imzaladıgı 1 9 Nisan tarihli üç günlük ateşkes anlaşması ile Ermeni saldırısı bir nebze dursa da uluslararası ilişkilere raQmen kesik kesik sürmüştür.352 Kelbecer saldınsı tarafiann AG I K çerçevesinde 26 Nisan'da yapılacak DaQiık KarabaQ görüşmelerine ilişkin tutumlarını da etkiledi. Türkiye Cumhurbaşkanı Turgut Özal'ın cenaze töreni için gittiQi Ankara'da 2 1

347 3411 349 350 351 352

lbid. lbid.

Azerbaycan, 20 Nisan 1993.

Azerbaycan, 21 Nisan 1993.

Azerbaycan, 10 Nisan 1993.

Azerbaycan, 21 Nisan 1993.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Nisan'da yaptığı basın toplantısında Elçibey, AGIK Cenevre çözüm planı görüşmelerinin alternatifi olmadığını, fakat Kelbecer işgalinin sürdüğü koşullarda AGI K barış görüşmelerinin sürdürülmesinin de bir anlamı kalmadığını; görüşmelerin, ancak Kelbecer'in boşaltılmasının ardından sürdürülebileceğini ve boşaltma için BM'de karar kabul edilmesi yönünde girişimlerde bulunduğunu belirtti.353 Ayrıca Ankara'da biraraya gelen Ermenistan Devlet Başkanı Petresyan ve Azerbaycan Devlet Başkanı Elçibey, AG I K Minsk Grubu çerçevesinde görüşmelerin sürdürülmesinin yararlı olacağında görüş birliğine vardılar.354 Başbakan Demirel'le görüşmesinin ardından Petresyan da yaptığı açıklamada; Elçibey'le görüşmenin olumlu geçtiğini, her iki tarafın da sorunun barışçıl yollarla çözülmesini istediğini ve kısa zaman içinde çözümün sağlanacağına inandığını belirtti .355 Nihayet, 30 Nisan'da BM Güvenlik Konseyi Dağlık Karabağ sorununu görüşerek on beş üyesinin oybirliği ile 822 sayılı kararı kabul etti. Karann metninde aşağıdaki noktalar yer almaktaydı:

Güvenlik Konseyi, Konsey Başkanının Dağlik Karabağ anlaşmazlığma ilişkin 29 Ocak 1993 ve 6 Nisan 1993'de verdiği beyanatlara dayanarak; Genel Sekreterin 14 Nisan 1993'de yaptığı konuşmayı dikkate alarak; Ermenistan Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti arasmda ilişkilerin kötüleşmesinden doğan ciddi rahatsızlığını ifade ederek; Askeri operasyonların güçlendiğini, özellikle yerel Ermeni/erin Azerbaycan Cumhuriyetinin Kelbecer rayon'una son müdahalesinin endişe verici olduğunu belirterek; :w

Azadııq, 23 Nisan 1993.

354

ıbid.

355

lbid.

UZAKDOGU - PASIFIK ARAŞTIRMALARI DIZISI Bu durumun bölgede banş ve güvenlik için tehdit oluşturmasından rahatsızlık duyarak; Çok sayıda sivil ha/km göçmen durumuna düşmesini ve bölgede, özellikle Ketbecer rayon 'unda ortaya çıkan olağanüstü insani durumla ilgili endişe duyduğunu ifade ederek; Bölgede bütün devletlerin bağımsızlığı ve toprak bütünlüğüne saygı gösterdiğini bir daha onaylayarak; Uluslararası sınırlarm ihlal edilemezfiği ve toprakların ele geçirilmesi için güç kullanımının kabul edilemez olduğunu bir kere daha onaylayarak; AGIK çerçevesinde yürütülen barış sürecini desteklediğini belirterek ve silahlı operasyonlarm güçlendirilmesinin bu sürece vereceği zararlardan dolayı endişe içinde olduğu için; 1. Ateşkesin kesin biçimde yapılması, aynca bütün işgal güçlerinin Ketbecer rayon'undan ve Azerbaycan'ın bu yakm/arda işgal edilmiş diğer rayon 'larından çıkarılması amacıyla bütün askeri operasyon/ann ve düşmanca eylemlerin durdurulmasmı talep eder; 2. Ilgili taraf/ann, çatışmanın AGIK Minsk Grubu banş süreci ile çözümü için görüşmelere hemen ve tekrar başlanması ve sorunun banşçıl araçlarla çözümünü zor/aştıracak eylemlerden kaçınmasını ısrarla vurgular; 3. Sivil ha/km zorluklarını azaltmak için bölgede, özellikle çatışmanın etkili olduğu bütün rayon 'larda insani yardımlarm yapılabilmesi için engellerin kaldm/masını isteyerek, bütün taraflarm uluslararası insani hukukun ilke ve norm/anna uymak zorunda olduğunu belirtir; 4. Genel Sekreterden AGIK Başkanı, aynca AGIK Minsk Grubu ile görüşmeler yaparak bölgedeki, özellikle Azerbaycan 'm Ketbecer rayon 'undaki durumu değerlendirerek bu konuda Güvenlik Konseyi'ne rapor sunmasını rica eder;

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI 5. Bu konuyla aktif olarak ilgi/enmeyi sürdüreceği karannı alır. 356 Kararda Azerbaycan için olumlu olan ve olmayan noktalar vardı. Olumlu olan noktaların başında ilk kez sorunun bir BM kararına konu olması gelmektedir. I kinci olarak, bölgedeki ülkelerin toprak bütünlüQüne saygı gösterilmesi istenmekte ve sınırların güç kullanarak deQiştirilmesinin kabul edilemezliQi ilkesinin DaQiık KarabaQ sorunu için de geçerli olduQu ortaya konmaktaydı. Üçüncü olarak, işgalci güçlerin Kalbecer'den ve yakınlarda işgal e d i l m i ş d iğer Azerbaycan rayonlarından çı karı lması talep edilmekteydi. Olumsuz noktalar ise Ermenistan'ın doğrudan işgalci ilan edilmemiş olması ve Kelbecer rayon'una yapılan saldırının yerel Ermeni güçlerince gerçekleştirildiğinin ifade edilmiş olmasıdır. Ayrıca, savaşın bütün süreci boyunca gerçekte Ermenistan tarafından işgal edilen bölgelerden çıkması değil de, Kalbecer rayon'u ve "son dönemlerde işgal edilmiş rayonların" boşaltılması istenmekteydi. Genel olarak olumlu kabul edilebilecek bu kararı değerlendiren Azerbaycan Dışişleri Bakanı Tofig Gasımov da Ermenistan'ı işgalci devlet olarak kabul etmemesine rağmen olumlu bir adım olduQunu belirtmiştir.357 5 Mayıs tarihinde tarafiara sunulan ABD, Rusya ve Türkiye'nin, Kalbecer'in 14 Mayıs'a kadar boşaltılması ve 17 Mayıs'ta AGI K barış görüşmelerinin tekrar başlatılmasına ilişkin çözüm planı, 7 Mayıs'ta Azerbaycan ve DaQiık Karabağ Azerbaycanlıları tarafından kabul edilirken, Ermenistan ve Dağlık Karabağ Ermenileri tarafından reddedildi.358 Ardından AG I K Minsk Grubu'nun Azerbaycan ve Ermenistan dışındaki üyeleri 822 sayılı kararın isteklerinin gerçekleştirilmesi yönünde 3-4 Haziran'da BM SekreterliQi'nin gözlemcileriyle biraraya gelerek yeni bir çözüm planı hazırladılar. Çözüm planına göre, taraflar boşaltma takvimini ve Minsk Grubu Başkanı'nın mektubunu 1 1 Haziran'da imzalayarak Başkana iade 356

Azerbaycan, 4 Mayıs 1 993.

357 Azerbaycan, 4 Mayıs 1 993.

358

Azadlıq, 7 Mayıs 1 993.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI etmeli, 1 1 Haziran'da Kalbecer'in 1 5 Haziran'da boşaltılacaQı ilan edilmeli, altmış günlüQüne ateşkes ilan edilmeli, 20 Haziran'da boşaltma sona ermeli, 2 1 -23 Haziran'da AG I K Denetim Komisyonu boşaltma gerçekleşip gerçekleşmediQini kontrol etmeli ve 1 Temmuz'da da elli AGIK gözlemcisi bölgeye gelmeliydi.359 Bu arada 4 Haziran'da başlayan Gence isyanı Azerbaycan'da siyasi gerginlik yarattı ve 1 7 Haziran'da Elçibey'in doQduQu Keleki köyüne (NÖC) gitmesi ile AHC iktidarı fiilen sona erdi. Azerbaycan'da iç politik gerginlik sürerken AG I K M insk Grubu Başkanı Raffaelli'nin Azerbaycan ve Ermenistan'a ziyaretleri sırasında Ermeniler çözüm planını uygulamayı red dettiler ve Azerbaycan' daki d arben i n get i rd i Q i karmaşadan faydalanarak yeni bir saldırı başlattılar. Böylece AG I K çözüm planı başarısızlıQa uQradı.

359

Musa Gasımov, Uluslararası /lişkiler Sisteminde Azerbaycan (1991-1995), s. 1 07.

ELÇIBEY OONEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI

BÖLÜM V. AZERBAYCAN'IN RUSYA FEDERASYONU VE DIGER ESKI SOVYET CUMHURIYETLERIYLE ILIŞKILERI (1991 -1993) A. Azerbaycan-Rusya Ilişkileri 1 . AHC Iktidan Öncesi Dönem AHC iktidarının dış politikasında Rusya'yla ilişkiler önemli bir yer tutmaktaydı. Bu büyük komşu ülke tarihsel süreç içinde Azerbaycan'ın kaderini etkileyen en önemli etken olmuştur. Rusya l mparatorluQu Gaçar I ran'yla yaptıQı 1 81 3 Gülistan ve 1 828 Türkmençay anlaşmaları ile Azerbaycan'ı paylaşmıştır. 1 91 7 Ekim devrimi ile Rusya l mparatorluQu'nun daQılması ve oluşan politik ortamda Azerbaycan'ın 28 Mayıs 1 91 8'de ilan ettiQi baQımsızlık uzun sürmemiş, 28 Nisan 1 920'de Xl. Kızıl Ordu'nun saldırısı ile Azerbaycan yeniden bu defa Sovyet Rusya tarafından işgal edilmiştir. SSCB ismi altında Rusya egemenliQi 1 991 yılına kadar sürmüş, Azerbaycan'ın 1 8 Ekim'de baQımsızlıQını ilan etmesi ile ilişkiler yeni bir boyut almıştır.

BaQımsızlıQın ilan edilmesinin ardından, Mütellibov iktidarının Rusya aQırlıklı bir politika izlediQini görüyoruz. Bu politika çerçevesinde Mütellibov iktidarı muhalefete raQmen, eski SSCB'nin devamı niteliQini taşıyan BDT'nin 21 Aralık 1 991 tarihli Almatı Bildirisine imza atmıştır.360 BaQımsızlıQı 360

lsmayılov, Azerbaycan Tarihi, s. 341.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI muhalefetin baskısı ile ilan eden Mütellibov, Rusya ile ilişkileri en önemli unsur olarak görmüş, Karabağ sorununun çözümünde ondan yardım beklemiştir. Rusya da Mütellibov iktidarı döneminde Azerbaycan'la ilişkilerini bağımsız bir ülke ile ilişkiler olarak görmemiş ve bu bağlamda da Azerbaycan 'ın bağımsızlığını resmen tanımamıştır.36' Azerbaycan'ın bağımsız devlet gibi Rusya ile Dostluk ve Işbirliği Anlaşması imzalama istekleri Rusya tarafından her defasından reddedilmiştir.362 Mütellibov'un her şeye rağmen Rusya ile aynı kulvarda yürüme politikası 26 Şubat'ta Rusya 366. Alayı'nın Hocalı katliamında aktif rol alması ile çökmüştür.

Hocalı katliamının ardından Mütellibov istifaya zorlanırken, Devlet Başkanlığı görevini vekaleten yürüten Meclis Başkanı Yakup Memmedov Rusya ile ilişkilerinde ihtiyatlı davranarak, BDT çerçevesinde ilişkileri geliştirmek konusunda mesafeli tutum takınmıştır. Mütellibov'un 21 Aralık 1 991 'de imzalad ığı BDT'ye katılma anlaşması parlamento tarafından onaylanmamış, Yakup Memmedov 21 Mart 1 992'de Kiev'de yapılan BDT toplantısına katılmamış, görüşmeye giden diğer Azerbaycan temsilcileri Kiev'de BDT'ye ilişkin hiçbir anlaşmaya imza atmamıştır.363 Yakup Memmedov, Rusya'nın Azerbaycan politikasını değerlendirirken Rusya'nın Karabağ sorununda sürekli Ermenistan'ın yanında olduğunu, hatta bu savaşın Ermenistan ve Rusya'nın Azerbaycan halkına karşı tek yanlı savaşı olduğunu ifade etmiştir.364 Memmedov ayrıca, Rusya'nın Ermenistan'a ordu kurması için her türlü desteği verirken, Azerbaycan'ın bu yöndeki girişimlerini sürekli engellemeye çalıştığını belirtmiştir.:ısı; Rusya'nın Azerbaycan politikasında Nisan 1 992'de bazı değişiklikler yaşanmıştır. Bunda I ran'ın Azerbaycan'da aktifleşme girişimleri ve buna 361

"Rusya Neden Azerbaycan'ı Tanımıyor", Ülfet B Şubat 1992.

362

lbid.

363

"Rusya Ermenistan Aracılı�ı lıe Azerbaycan'a Baskı Yapma Çabasında", Yakup Memmedov'ıa müıakat, Halk Gezeti, 27 Mart 1992.

384

lbid.

365

lbid.

,

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI baQiı olarak ABD Dışişleri Bakanı Baker'in 1 2 Şubat'taki Azerbaycan ziyaretinin yanısıra, Azerbaycan BDT'nin Kiev toplantısındaki olumsuz tutumunun ve AGIK'in KarabaQ sorunu ile doQrudan ilgilenmeye başlaması gibi faktörlerin etkili olduQunu ifade etmek mümkündür. Sonuçta, Rusya 4 Nisan'da Azerbaycan'ı resmen tanıyan ve diplomatik ilişkiler kuran 1 08. ülke oldu.366 Bu arada, Azerbaycan ve Ermenistan arasında denge saQiamak amacıyla Rusya parlamentosu da Aralık 1 991 'de imzalanan Ermenistan-Rusya Dostluk ve lşbirliQi Anlaşmasını onaylama kararını Azerbaycan'la benzeri anlaşma imzalanana kadar erteledi.367 Ardından, Rusya Dışişleri Bakanı Andrey Kozırev diplomatik ilişkileri kurmak, Bakü'de Rusya büyükel ç i l i Q i n i açmak, çeşitli anlaşmalar imzalamak, BDT askerlerinin Azerbaycan'daki statüsünü belirlemek ve KarabaQ sorununun çözümünü görüşmek üzere Bakü'yü ziyaret etti.368 Azerbaycan Dışişleri Bakanı ile görüşmesinin ardından yaptıQı basın toplantısında Kozırev, KarabaQ sorunun çözümünün Yeltsin için bir kaç günlük iş olduQunu belirtti.361 Bu şekilde iki ülke ilişkilerinde bir yumuşama eQilimi belirmişken, bu kez Azerbaycan'ın BDT askerlerinin ülkeden çıkarılması ve tüm eski Sovyet ordusu silahlarının Azerbaycan'a verilmesi talebi i l işkileri yeniden gerginleştirdi .370 Rus askerlerinin BDT Ordusu kisvesi altında ülkede, özellikle KarabaQ'da kalmasına itiraz eden Azerbaycan, bunun bedelini KarabaQ savaşında ödedi. KarabaQ'da bulunan Rus birlikleri Ermenistan'a yerleşme gerekçesi ile kışiaiarından ayrılarak 9 Mayıs 1 992'de Şuşa'nın ve 1 7 Mayıs'ta Laçın'ın işgal edilmesinde Ermenilere destek verdiler. Şuşa'nın işgalinin I ran'ın taraflar arasında arabuluculuk yaparak Tahran'da anlaşma imzalattıQı 8 Mayıs gününden bir gün sonra gerçekleşmesi, aynı zamanda, Rusya'nın bölgede kendi dışında kimsenin etkili olmasını istemediQi 368

"Kozırev: Velisin Karaba� Anıaşmazlı�ını Bir Kaç Günde Çözer.", Azadliq, 7 Nisan 1992.

367

lbid.

368

lbid.

389

lbid.

370 "Şahin Musayev: Rusya yine dikte ediyor", Azadltq, 7 Nisan 1992.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI şeklinde de yorumlanabilir. Bir daha arabuluculuk girişiminde bulunmayan I ran'ın bu mesajı aldığı anlaşılıyor.

2. AHC Iktidannın Rusya Politikası Rusya'nın bölgede etkinliğini koruma çabalarını hızlandırdığı bir dönemde iktidara gelen AHC, Rusya ile ilişkilerde büyük zorluklarla karşı karşıya kaldı. Öncelikle, AHC'nin liderliğini yaptığı halk harekatı, temelinde Rus I mparatorluğundan kurtulma mücadelesiydi.371 Dolayısıyla, AHC iktidarının bölgedeki Rus egemenlik arzularıyla çatışması kaçınılmazdı.

Fakat, sürekli tam bağımsız devlet olma söylemini kullanan AHC, tarihte Azerbaycan'ın bağımsızlığına en büyük tehdit olarak beliren Rusya ile ilişkilerini pratik gerçeklerden hareketle güvenli bir temele oturtma çabası içinde olmuştur.

AHC iktidarının Rusya politikasının ilk unsurlarını Elçibey'in seçim programında görüyoruz. Programda eski SSCB'den bağımsızlıklarını kazanan devletlerle ilişkilerde eşitlik ve karşılıklı yarara, sınırların ihlal edilmezliği ve içişlerine karışmama ilkelerine dayanan geleneksel ekonomik ve kültürel ilişkilerin korunması ve geliştirilmesinin gerekli olduğu ifade edilmekteydi.372 SSCB'nin eski borç ve mülkiyetine vansliğin Azerbaycan'a da ait olduğu ve diğer varislerle bu konuların görüşülerek belirlenmesine katılma isteği dile getirilmekteydi.373 Programda ayrıca yabancı askeri güçlerin ülkeye yalnız Azerbaycan Cumhuriyeti hükümeti ile imzalanmış özel devletlerarası anlaşmalarla yerleştirilebileceği tespit edilmekteydi.374 Bu husus da Azerbaycan'daki Rus üstlerinin durumuna ilişkindi.

Ebülfez Elçibey AHC iktidarının d ı ş politika amaçlarına ilişkin görüşlerini dile getirirken bunlar içerisinde esas amaç olarak Rusya'nın 371 Tahirzade, "13 Saat Elçibey'le Yıizyıize", s. 26.

372 Azadllq, 3 Haziran 1992.

373 lbid.

374 lbid.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI askeri ve siyasi etkinlik alanından kurtulmayı ortaya koymuştu.375 Bu çerçevede, AHC iktidarı askeri ve siyasi açıdan Rusya'dan kurtulma politikasını birkaç faktör aracılıQı ile gerçekleştirmeye çalışmıştır. Bunlar Rus askerlerin i n Azerbaycan ' d an çı kart ı l ması , Rusya ' n ı n sürekli Azerbaycan'a baskı aracı olarak kullandıQı KarabaQ sorununu Rusya'nın tekelinden çıkararak AGIK arabuluculuQuna aQırlık vermek, Rusya'nın siyasi etki alanı BDT'ye üyeliQi ret etmek ve Rusya ile eşit haklara sahip baQımsız devlet olarak ekonomik ve politik ilişkiler oluşturmaktı.

a) Rus Askerlerinin Azerbaycan'dan Çıkanlması Azerbaycan'dan Rus askerinin çıkarılması AHC iktidarı döneminde ülkenin baQımsızlıQı için en temel güvenlik konusu olarak ele alınmış, devlet başkanı Elçibey bu konuda özellikle ısrarcı olduQunu belirtmiştir.376 Bu nedenle Rus ordusunun Azerbaycan'dan çıkarı lması için ilk önce 7 AQustos'ta Moskova'da Azerbaycan Büyükelçisi Hikmet Hacızade ile Rusya'nın Azerbaycan Büyükelçisi Valter Şoniya arasında parafe edilen anlaşma ile Rus sınır kuwetlerinin geçici statüsü belirlenerek, iki yıl içinde sınır kuwetlerinin teçhizatının tamamen Azerbaycan'a devredilmesi ve bu görevi yerine getiren Rus askerlerinin ülkeyi terk etmeleri öngörülmüştür.377 Bu anlaşma ve sınır güçlerinin çıkarılmasına ilişkin üç protokol 6 Ekim 1992'de Moskova'da Azerbaycan Devlet Sekreteri P. Hüseyinov ve Rusya Güvenlik Bakanı V. Barannikov arasında Rus Sınır Kuwetlerinin 1 Haziran 1 993'de çıkarılmasını öngörecek biçimde imzalandı. 378 Sınır Kuvvetleri çıkarılana kadar Azerbaycan devlet sınırları Rusya'nın Zakafkasya Askeri KomutanlıQı ve Azerbaycan Devlet Sınırları Muhafıza Komitesi Kuwetleri tarafından ortak korunacaktı.379 375 Sayın Elçibey'le 2 Ekim 1999 tarihinde Baku'de yaptı�ımız görüşme.

376 Tahirzade, "13 Saat Elçibey'le Yüzyüze", s. 39.

377 378 379

Azadlıq, 13 Agostos 1 992.

Azadlıq, 9 Ekim 1 993.

Azerbaycan, 1 O Ekim 1992.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Rusya IV. ordusunun bütünüyle ülkede çıkarılması konusu 1 2-13 Ekim 1 992'de Moskova'da yapılan Yeltsin-Eiçibey zirvesinde de gündeme gelmiştir. Zirvedeki konuşmasını aktarırken Elçibey, Rus ordusunun bütünüyle Azerbaycan'dan çıkarı lmasını Yeltsin'den istediğini, fakat Yeltsin'in ilk önce buna karşı çıktığını belirtmiştir.380 Buna karşılık Rus ordusunun Azerbaycan'dan halk tarafından mutlaka çıkarılacağını ifade eden Elçibey, kendisinin bu tutumunun Yeltsin'i yumuşattığını, fakat, Yeltsin ' i n yine de bunun bir iki seneye yayarak gerçekleştirilmesini istediğini ifade etmiştir.38' Elçibey ayrıca kendi iktidarları döneminde Rus ordusunun içten aşındırılarak Azerbaycan'dan gitmesinin üç-dört ayda sağlandığını belirtmiştir.

1 994 yıl ortalarında çıkarılması öngörülen Rus ordusunun zamanından önce çıkarılmasında birkaç etkenin rol oynadığını belirtmek mümkündür.

Bunlardan birincisi Elçibey'in ifade ettiği gibi, "Azerbaycan'da bulunan Rus ordusu subaylarının ülkeden ayrılması için çeşitli hizmet tazminatı, hayat boyu emeklilik hakları verilerek ülkeyi terk etmeleri sağlanmış, komutansız kalan Ukraynalı, Özbek, Kazak ve benzeri etnik kökene sahip erierin ülkeyi terk etmesi içinse o cumhuriyetierin muhalefet örgütlerinden yardım istenmiştir.382 I kinci bir neden olarak Rusya'nın Rus ordusunu daha iyi koşullarla Azerbaycan'a geri getirebileceği hesaplarını ifade etmek mümkündür. Bu açıdan G eneral Şerbak ' ı n komutan ettiği Rusya Ordusunun on bin kişilik 1 04 . Tümeni 28 Mayıs 1 993'de Gence'den ayrılırken Azerbaycan Ordusuna bırakması gereken silahları, daha sonra darbeyi başlatan ve Azerbaycan ordusuyla hiçbir resmi ilişkisi kalmayan ve Rus yanlısı olduğunu saklamayan Suret Huseyinov'a bırakmasını olağan karşılamak gerekir.383 Böylece Rus ordusunun darbenin ardından tekrar ülkeye gelmesi mümkündü.

380

Ebülfez Elçibey'in 1 1 Nisan 2000'de Avrasya Stratejik Araştınnalar Merkezi'nde (Ankara) yaptıOı "Rusya'nın Kafkasya Politikası" konulu konuşması.

381 2 Ekim 1 999'de Elçibey'le Bakü'de yaptıOımız görüşme.

382

383

Ebülfez Elçibey, "Rusya'mn Kafkasya PolitikaSI" konuşması, Avrasya Stratejik Araştınnalar Merkezi, 1 1 Nisan 2000.

Tahirzade, "13 Saat Elçibey'le Yüzyüze", s. 221

ELÇIBEY DöNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI

b) Karabağ Sorunun Rusya'nın Tekelinden Çıkanlması Rusya'nın KarabaQ sorunundaki politikasının iki farklı düzlemde ve farklı biçimlerde geliştiQini görüyoruz. Bunlardan birincisi olan askeri alanda Rusya, Azerbaycan karşıtı ve Ermeni yanlısı bir tutum sergilemiş, Rus ordusu Hocalı, Şuşa, Laçın ve Kalbecer'in Ermeniler tarafından işgal edilmesine katkıda bulunmuştur. Bu politikanın ikinci ayaQını KarabaQ sorunun çözümüne ilişkin diplomatik çabalar oluşturmuştur. Bu diplomatik çabaları da kendi içinde ikiye ayırabiliriz. Bunlardan birincisi Rusya'nın kendi arabuluculuk çabaları ve diQeri ise AG I K çerçevesindeki barış görüşmelerine katılmasıdır.

Rusya'nın KarabaQ'da doQrudan arabuluculuk faaliyetleri Ekim 1 991 'de Rusya Devlet Başkanı Yeltsin ve Kazakistan Devlet Başkanı Nazarbayev ikil isinin Mütellibov ve Petrosyan'ı biraraya getirerek imzalattıkları, fakat daha sonra uygulanamayan beyannamedir.384 I kinci başarısız girişim, Şubat 1 992'de yapıldı. 20 Şubat'ta Rusya Dışişleri BakanlıQının girişimi ile Moskova'da biraraya gelen Azerbaycan ve Ermenistan Dışişleri Bakanları ateşkesin saQianması ve yerleşim bölgeleri üzerindeki ablukanın kaldınlması konusunda anlaştıklarını belirttiler. Her iki ülke ayrıca, AGI K ilkelerine baQiı kalma ve BM ile öteki uluslararası kurumların barış çabalarını destekleme sözü verd i ler.385 Fakat, bu anlaşmanın imzalanmasından bir hafta geçmeden, 26 Şubat'ta Ermeniler Hocalı katliamını gerçekleştirdiler. Çatışmaların devam etmesi üzerine, Rusya Ekim 1 992'de yeniden arabuluculuk girişiminde bulundu. Sonuçta, 2 6 Ekim 1 99 2 ' d e Soçi ' d e Rusya Federasyon u G üven l i k Bakanı Barannikov, Savunma Bakanı Graçev, Azerbaycan Savunma Bakanı Gazıyev, Ermenistan Savunma Bakanı Sarkisyan ve Gürcistan Savunma Bakanı Ketavani sekiz maddeden oluşan bir anlaşma metni imzaladılar. Bu anlaşma ve ardından buna uygun olarak Moskova'da imzalanan USilahlı 384

Gasımov, Uluslararası /lişkiler Sisteminde Azerbaycan (1991-1995), s. 1 02.

385

Taşkıran, Geçmişten GDnDmDze Karabag Meselesi, s. 165.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Kuvvetleri Geri Çekme" protokolü ise yine Ermenilerin Karabağ 'da saldınlan durdurmaması nedeniyle uygulanamadı.386 Rusya'nın Karabağ sorununa arabuluculuk çalışmalarında AG I K çerçevesindeki faaliyetleri AGIK Minsk Grubu üyesi olarak gerçekleşmiştir.

Karabağ sorununu Rusya ile yakınlaşarak çözme politikasının Hacalı Katliamı ile çökmesin i n ardından istifaya zorlanan Devlet Başkanı M ütellibov ' u n görevini vekaleten yürüten Meclis Başkanı Yakup Memmedov döneminde AGIK Karabağ sorununda aktif görev almıştır. l ktidann AHC'ye geçmesinden sonra AHC'nin Karabağ sorununun AG I K çerçevesinde çözülmesini tercih ettiğini dönemin Dışişleri Bakanı Tofig Gasımov açıkça dile getirmiştir. Bu tercihin diplomatik gerekçelerle o zaman açıkça ifade edilmeyen nedeni, sorunun çözümünde Ermenistan tarafına daha yakın olan Rusya'nın ABD tarafından dengelenmesidir.387 AHC iktidarı döneminde Rusya'nın Karabağ politikasında askeri ve diplomatik çelişkiler en belirgin haliyle Kelbecer'in işgalinde ortaya çıkmıştır. Bir yandan Kelbecer'in işgaline Ermenistan'daki Rusya VII. Ordusu doğrudan katılırken, öte yandan Rusya BM Güvenlik Konseyi'nin Kelbecer'in boşaltılmasına ilişkin 822 sayılı kararı veto etmemiştir.388

c) BDT Üyeliği Sorunu Azerbaycan-Rusya ilişkilerini etkileyen unsurlardan biri de BDT üyeliği konusudur. Bağımsız Devletler Topluluğu, 8 Aralık 1 99 1 'de Beyaz Rusya'daki Belovejskaya Puşka'da biraraya gelen Rusya, Beyaz Rusya ve Ukrayna tarafından imzalanan anlaşma ile kurulmuştur.389 Anlaşma ile SSCB'nin uluslararası bir hukuki kurum olarak mevcudiyetinin sona erdiğini 388

Gasımov, UluslararaSI Ilişkiler Sisteminde Azerbaycan (1991-1995), s. 1 02.

387 25 Eylül 1 998'de Azerbaycan eski Dışişleri Bakanı Tofig Gasımov'la Bakü'de yaptıQımız

görüşme.

Azerbaycan, 1 1 Nisan 1993.

389 http://www.cis.minsk.by/russian/cis_prof.htm 388

ELÇIBEY DONEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI ilan eden 3 ülke eski SSCB'yi oluşturan diQer cumhuriyetleri de bu yeni oluşuma üye olmaya çaQırdılar. 21 Aralık 1 991 'de Almatı'da biraraya gelen Baltık cumhuriyetleri dışındaki eski SSCB üyeleri BDT'ye katıldıklarını ilan ettiler.390 Görüşmeye katılan Mütellibov da muhalefetin itirazına raQmen, Azerbaycan'ı BDT üyesi yapan anlaşmayı imzaladı. Fakat bu anlaşma daha sonra muhalefetin etkin olduQu parlamento tarafından onaylanmadı. ÜyeliQe karşı çıkan AHC yönetimi BDT'yi Rusya'nın etkinliQini sürdürmek için oluşturd u Q u bir kurum olarak d eQerlendirdi .39' Buna raQmen, M ütel libov 27 Şubat 1 992'de Moskova'da BDT'yle ilgili bazı yen i antlaşmalara imza attı.392 Ondan sonra göreve gelen Yakup Memmedov 21 Mart 1 992'de Kiev'de yapılan BDT toplantısına katılmamış, Azerbaycan temsilcileri Kiev'de BDT'ye ilişkin anlaşmalara imza atmamıştır.393 AHC kendi iktidarı döneminde muhalefetteyken karşı çıktıQı BDT'den uzaklaşmak ve bunu yaparken de Rusya'nın tepkisini azaltmak için ihtiyatlı bir politika uygulamıştır. Bu baQiamda Azerbaycan parlamentosu 7 Ekim 1 992'de Mütellibov'un 21 Aralık 1 991 'de imzaladıQı BDT anlaşmasını onaylamayı reddetti.394 Fakat BDT ile ilişkiler tamamen kesilmedi ve Başbakan Birinci Yardımcısı Abbas Abbasev başkanlıQındaki Azerbaycan heyeti 8 Ekim'de Bişkek'te yapılan BDT toplantısına gözlemci statüsü ile katıldı.395 Ayrıca ret kararının 1 2 Ekim 'de Moskova'da imzalanacak Azerbaycan-Rusya Güvenlik ve l şbirliQi Anlaşması'nın hemen öncesinde alınmasının da, Rusya'nın karara olası tepkilerini azaltmak amacıyla yapıldıQını belirtmek mümkündür. Moskova'da Yeltsin'le yapılan görüşme sırasında da BDT konusuna deQinen Elçibey bu kurumun geleceQinden umutlu olmadıQını, ülkesinin Batı ve DoQu ülkeleri ile karşılıklı yarar ve güvenliQe dayan ilişki kurmak düşüncesinde olduQunu ifade etmiştir.396 390

lbid., s. 34 1 .

391 "BDT: Evet mi, Hayır mı?", Azadlıq, 2 9 Eylül 1 992.

392

Tahirzade, Elçi bey, s. 72.

393

"BDT: Azerbaycan Dikkat Merkezinde", Halk Gezeti, 21 Mart 1992.

394

Azerbaycan, 9 Ekim 1 992.

395

Azerbaycan, 17 Ekim 1 992.

396 "Azerbaycan-Rusya: Dostluk, lşbirliQi ve Güvenlik Anlaşması lmzalanmıştır.", Azerbaycan, 14 Ekim 1 992.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Üyelik ret kararının ardından BDT toplantılarına gözlemci olarak katılan Azerbaycan, bu konudaki ihtiyatlı tavrını Başbakan Penah Hüseyinov başkanlı�ındaki heyetin yine gözlemci statüsü ile katıldı�ı 1 4 Mayıs 1 993'de Moskova'daki BDT toplantısında da sürdürmüştür. Moskova'daki toplantının ardından açı klama yapan heyet üyesi Abbas Abbasov, "Azerbayca n ' ı n eski SSCB toprakları n d a ortak i ktisadi m e kan oluşturulmasına siyasi çıkarlarına zarara vermeyece�i ölçüde razı olaca�ını" ifade etmiştir.397 Azerbaycan'ın gözlemci statüsü ile BDT toplantılarına katılması AHC'nin iktidardan düşmesine kadar sürmüştür.

d) Rusya ile Eşit Siyasi ve Ekonomik Ilişkiler Kurma Girişimleri AHC iktidarı için Rusya ile ilişkilerde en önemli zorluk, Rusya'nın Azerbaycan'ı eşit haklara sahip bir ülke olarak görmesini sa�lamak ve o n u n l a iki ba�ımsız ülke aras ı n d a i mzalanan tü rden anlaşmalar imzalamaktı. Rusya 1 9. yüzyılın başlarından beri kendi yönetimi altında bulundurdu�u Azerbaycan'ı ba�ımsız ülke olarak görmekte zorluk çekmiş, iktidarda Rusya'ya demokrasi sa�lama i d diasında olan Yelts i n ' i n bulunmasına ra�men, Azerbaycan'ı ba�ımsızlı�ını ilan ettikten yaklaşık beş buçuk ay sonra Nisan 1 992'de tanımıştır. Azerbaycan Devlet Başkanı Dış Politika Danışmanı Vefa Guluzade Şubat 1 992'de yaptı�ı açıklamada, Rusya'ya defalarca devletlerarası işbirli�i ve güvenlik anlaşması imzalama önerisinde bulund u kları n ı , fakat Rusya ' n ı n buna yanaşma d ı � ı n ı belirtmiştir.398 Rusya Nisan 1 992'de Azerbaycan'ı tanıyarak diplomatik ilişkiler kursa da Azerbaycan'la di�er eski SSCB ülkeleriyle imzaladı�ı gibi bir Güvenlik ve lşbir1i�i Anlaşması imzalaması Ekim ayına kadar uzamıştır.

Azerbaycan'ın Rusya Büyükelçisi Hikmet Hacızade daha A�ustos ayında anlaşmanın hazır oldu�unu belirtmiş, anlaşmanın hazırlanış sürecinde 397 Azerbaycan, 1 B Mayıs 1993.

398

"Rusya Azerbaycan'ın BaQımsızlıQını Neden Tanımıyor.", U/fet, B Şubat 1992.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Rusya'nın anlaşmayla ortak bir ekonomik mekan oluşturma ve tarafların topraklarındaki etnik azınlıklara özerklik verme hususundaki önerilerinin Azerbaycan tarafından kabul edilmediQini belirtmiştir.399 Azerbaycan ve Rusya arasında ikili ekonomik ve siyasi ilişkileri eşit koşullarda geliştirme yolunda en önemli adımlar Eylül sonu ve Ekim ayı içerisinde atılmıştır. Bu süreç 30 Eylül 1 992'de Rusya Başbakanı Yegor Gaydar'ın Azerbaycan hükümetinin daveti ile Baku'ye gelmesiyle başlamış, Gaydar bir günlük ziyareti sırasında Devlet Başkanı Elçibey tarafından kabul ed i l m i ş ve Başbakan Reh i m H useyinov ' l a g örüşmüştür. •oo Görüşmeler sonunda iki ülke arasında serbest ticaret, 1 993 yılında ticari ve iktisadi işbirliQi, karşılıklı ticari temsilciliklerin açılması, uzlaştırılmış para kredi ve döviz politikaları uygulanmasına ilişkin anlaşmalar imzalamıştır. .a1 1 2 Ekim 1 992'de Elçibey'in Moskova ziyareti Azerbaycan ve Rusya arasındaki ilişkilerde önemli bir dönüm noktası olmuş, yapılan görüşmenin ardından Azerbaycan ile Rusya arasında Dostluk, I şbirliği ve Karşılıklı Güvenlik anlaşması imzalanmıştı r.402 Anlaşmaya göre, her iki ülke birbirlerinin bağımsızlığına saygı göstererek, içişlerine müdahale etmeden, toprak bütünlüğü, sınırların değiştirilemezliği, güç kullanmama ve güç kullanma tehdidinde bulunmama, insan haklan ve temel özgürlüklere ilişkin sorumluluklara uyma ve uluslararası normlar çerçevesinde ilişkilerini gel iştirme taah h ü d ü n d e b u l u nuyorlard ı . 403 Anlaşma beş yılığına imzalanmıştı ve önceden yazılı bildirim ile beş sene daha uzatılabilecekti..a.

Anlaşmanın imzalanmasının ardından yapılan basın toplantısında Yeltsin artık "ağabey-kardeş" ilişkilerinin geçmişte kaldığını ifade ederken, Elçibey 399 .aa

.01 .a2 .oJ

.a.

"Rusya Sınır Kuwetleri Neden Azerbaycan'da", Azadltq, 13 A{lustos 1992 Azerbaycan, 2 Ekim 1992 . lbid.

.

Azerbaycan, 1 4 Ekim 1 992 .

"Azerbaycan Cumhuriyeti ile Rusya Federasyonu Arasında Dostluk, l şbirli�i ve Karşılıklı Güvenlik Anlaşması", madde 1 , Azerbaycan Diplomasisi Dergisi, 1993, No 1 . s. 27 . lbid., maddede 26.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI anlaşmayı demokratik Rusya ve demokratik Azerbaycan arasında ilişkiler kurma bakımından ilk adım olarak nitelendirmişti..os 1 5 Ekim'de Bakü'de basın toplantısı yapan Devlet Başkanı Elçibey Rusya ile ilişkilerin iki taraflı anlaşmalar çerçevesinde ve Azerbaycan'ın baQımsız olduQunu kabul etme ilkesine dayandınlarak geliştirildiQini belirtiyor ve Rusya'nın Azerbaycan'la eşit taraf ve baQımsız devlet gibi anlaşma imzaladıQının altını çiziyordu.408 Anlaşmanın imzalanmasının ardından Azerbaycan-Rusya ilişkilerindeki iyileşme, iki ülke parlamentolan arasındaki gelişmenin saQianması için 1 4 Kasım 1 992'de Rusya Federasyonu Yüksek Milletler Sovyeti Başkan Yardımcısı Ramazan Abdullatipov'un Baku'ye gelişi ve iki parlamento arasında ilişkilerin geliştirilmesine ilişkin protokolün imzalanması ile sürdü.407

e) Ilişkilerde Kötüleşme ve 4 Haziran 1 993 Darbesinde Rusya Fakat ilişkilerdeki iyileşme süreci Rusya dış politikasında "Yakın Çevre Doktrininin n egemen olması i l e kötüleşmeQe başladı . Eski SSCB cumhuriyetlerinde Rusya'nın özel çıkarları olduQunu ifade eden "yakın çevre" kavramı ilk kez Rusya Dışişleri Bakanı Kozırev 2 Ocak 1 992 tarihinde yazdıQı bir makalede gündeme getirildi.408 Kozırev'in bu görüşünü 1 992 yılının sonunda Stokhelm'da yapı lan AG I K Konferansındaki konuşmasında, eski SSCB Cumhuriyetlerinin askeri ve ekonomik bakımdan federasyon veya konfederasyonda birleşmeleri gerektiQi biçimde tekrar dile getirdi.409 Rusya'nın "yakın çevre" de özel ayrıcalıkları olması düşüncesi .os

Halk Gezeti, 1 4 Ekim 1 992.

408

Azerbaycan, 1 6 Ekim 1992.

Parlameni I lişkileri Güçleniyor", Halk Gezeti, 19 Kasım 1 992.

407 408

oiOII

Neıavisimaya Gazeta, 2 Ocak 1 992'den aktaran Nesib Nesibli, "Azerbaycan ve Moskova­ Erivan-Tahran Jeopolitik Kuşatması", Stratejik Analiz, cilt 1 , no 4, 2000, s. 63. Aslında Türkçeye Yakın Çevre olarak I ngilizceden çevrilen kavramının Rusça orjinali olan Blijniy Jarubej kavramı Yakın YurtdiŞI anlamına gelmektedir. (yazar) Nesibli, "Azerbaycan ve Moskova- Erivan-Tahran Jeopolitik Kuşatması", Stratejik Analiz, cilt 1 , no 4, 2000 , s. 63.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Yeltsin'in 1 993 yeni yıl konuşmasında "Rusya'nın yakın çevredeki Ruslan korumada daha aktif olacağı" ifadesi ile Rusya resmi çevrelerinde giderek daha fazla etkinlik kazanmaya başladı.410 Şubat ayında Yeltsin BM'den Rusya Federasyonu ordusuna eski SSCB üzerindeki çatışmalara "Barış Gücü" olarak müdahale etme yetkisi verilmesini istedi:n Aynı ay içinde "yakm çevre"ye dayanan dış politika doktrini Rusya Güvenlik Konseyi tarafından kabul edildi ve Nisan'da da Yeltsin tarafından onaylanarak yürürlüğe girdi.m Rusya'nın Yakm Çevre Doktrini'ni uygulamaya başlaması Rusya'nın geleneksel etkinliğinden kurtulma ve eşit ilişkiler kurma amacında olan Azerbaycan'a baskı yapılması biçiminde yansıdı. Bu bağlamda, Ermenilerin Karabağ'daki Şubat saldınlan başladı. Bakü'deki Azerin Analitik Merkezi'ne göre, bu saldırılar Rusya'nın Azerbaycan yönetiminden Gence'de konuşlanmış General Şerbak komutasındaki 1 04. çıkarma tümenine banş gücü statüsü verme talebine Azerbaycan Devlet Başkanı tarafından ret cevabı verilmesi nedeniyle baskı amacıyla başlatılmıştı.41 3 Saldırıya Rusya'nın Ermenistan'da yerleşik VII. Ordusu aktif bir şekilde katılırken, yenilgilerde büyük sorumluluğu olan ve Rusya Savunma Bakanı Graçev'le g izli telefon görüşmeleri yaptığı belirlenen Savunma Bakanı Rehim Gazıyev'in görevden alınması Rusya'nın kızgınlığını daha da artırdı.

Dönemin Azerbaycan I çişleri Bakanı lskender Hamidov bir gazeteye verdiği demeçte, General Şerbak'ın Meclis Başkanı lsa Gember'e ve Rusya Büyükelçisi Şoniya'nın da Penah Huseyinov'a Rusya yönetiminin, özellikle Savu nma Bakanı G raçev ' i n , bu g örevden almayı onaylamad ı ğ ı n ı söylediğini belirtmiştir_.,. B u olaylara paralel olarak Azerbaycan'ın Rus 410 Ümit ÖzdaQ, "SSCB'den Rusya Federasyonu'na (1985-1 993)", Avrasya Dosyası, Kış 1993, cilt 41 1 41 2

"13 41 4

3, sayı 4, s. 1 74

.

lbid.

l dil Tuncer, "Rusya Federasyonu'nun Yeni Güvenlik Doktrini: Yakın Çevre ve Türkiye", Gencer Özcan ve Şule Kut (der.), En Uzun On Yıl, I stanbul, Boyut yayınlan, 1998, s. 450.

Tahirzade, Elçi Bey, s. 202.

"Rusya Azerbaycan Savunma Bakanı'nın DeQiştirilmesine Itiraz Etmiş", Azadlıq, 3 Mart 1 993.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI bankalarında mevcut otuz milyar Ruble parası dondurulurken, Rusya ile ulaşım yolları tahrip edilmeye başlanmıştır.4 1 5 Öte yandan, Rusya VII. Ordusu Kalbecer'in Ermeniler tarafından işgali operasyonuna katılırken, Azerbaycan Dışişleri BakanlıQı Rusya'yı saldırıdaki rolünden dolayı kınayan bir açıklama yaptı.4 16 Bu arada, Devlet Sekreteri Penah Huseyinov'un ateşkes için Moskova'dan yardım istemesi de sonuç vermedi.

Rusya ile ilişki lerin kötüleşmesi ve belirsizli k süreci Azerbaycan yetkililerinin söylemlerinde de ihtiyatla dile getirilmeQe başlandı. Bu baQiamda Meclis Başkan lsa Gember Mayıs 1 993'de bir gazeteye verdiği demeçte, "Rusya'nın Azerbaycan politikasında belirsizliğin egemen o l d u ğ u n u ve bunun da Rusya ' n ı n kendi içindeki iç belirsizlikten kaynaklandığını" ifade etti.417 Rusya, Karabağ sorununun çözümünde bir yandan ABD ve Türkiye ile birlikte banş planı önerirken, öte yandan 4 Haziran'da Gence'de başlayan darbeden önce son Rus askeri tümenini Azerbaycan'la Rusya arasında imzalanan anlaşmalar gereği Azerbaycan Savunma Bakanlığına bırakması gereken silahları darbecilere bırakarak ülkeden ayrı l d ı . Bu durum, Rusya'nın 4 Haziran darbesine iştiraki sorusunu gündeme getirmektedir.

Bu darbenin başlatıldığı sırada Azerbaycan'ın Rusya Büyükelçisi tarafından Azerbaycan yönetimine gönderilen bir gizli toplantı tutanağında 1 -4 Haziran tarihlerinde Moskova'da Rusya Savunma Bakanı Graçev'in, Güvenlik Bakanı Barannikov'un, ismi açıklanmayan bir karşı istihbaratçının, darbenin aktif teşkilatçısı Rehim Gazıyev'in, Ayaz Mütellibov'un, Haydar Aliyev'in Temsilcisi Natik Aliyev'in ve Kurban Abilov isimli kişilerin biraraya gelerek Azerbaycan'daki durumu görüştükleri belirtiliyordu. 418 Daha sonraları, Rehim Gazıyev 7 Eylül 1 994 tarihinde mahkemeye çıkarılınca m 416

Tahirıade, Elçi Bey, s. 202.

417

Azerbaycan, 6 Nisan 1993. Şaig BehramoQıu, "lsa Gember: ABD Yönetiminin Demokratik DeQerieri Savunma Kararlılı{lını Be{lendim", Azerbaycan, 22 Mayıs 1 993, s. 2.

418

GezenferoQıu, Ebuffeı ElçibeyTarihten Geleceye, s. 218

ELÇIBEY DöNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI yaptığı açıklamada KGB mensupları ile Moskova'da Elçibey'i düşürmek için toplantılar yaptıklarını, bu toplantıların en sonuncusuna da Aliyev'in bizzat katıldığını iddia ederek Elçibey'in yerine Mütellibov'u getirmeyi kararlaştırdıklarını ifade etmiş ve duruşmaların halka açık yapılması durumunda ilgili resim ve bantlan sunacağını belirtmiştir.419 I lginç olan başka bir nokta, darbenin Elçibey'in Haziran ortalarında I ngiltere'ye ziyarette bulunarak Batılı şirketlerle petrol anlaşması imzalamak yolunda önemli görüşmeler yapacağı zamana denk gelmesidir. Darbenin hemen ardından darbeci Suret Huseyinov'un Nezavisimaya Gazeta'ya verdiği bir demeçte petrol anlaşmasının önce Rusya ile yapılması gerektiğini söylemesi de bu bağlamda anlamlıdır.420 Bütün bu anlatılanlar çerçevesinde sonuç itibariyle, AHC'nin Rusya ile eşit statüye ve karşılıklı yarara dayanan ilişkiler kurma politikasının Rusya tarafından kabul edilmediğini söyleyebiliriz.

B. Diğer Eski SSCB Devletleriyle Ilişkiler AHC öncesi dönemde on iki eski SSCB cumhuriyeti ile ilişkilerin sadece karşılıklı resmi tanımadan öteye geçmediğini ve bağımsız devletler arasında ilişkiler düzleminde geliştirilmediğini söylemek mümkündür.

Bunun nedenlerinden biri Mutallibov'un bu ülkeleri BDT'nin üyeleri olarak değerlendirmesi ve ilişkileri bu çerçevede geliştirmeye önem vermiş olmasıdır. Mutallibov'un iktidardan düşmesinin ardından gelen Yakup Memmedov'un iki buçuk aylık kısa yönetim döneminde ise Ermeni saldınlarının artması ile Karabağ'ın temel gündem maddesi haline gelmesi bu ülkelerle ikili ilişkilerin geliştirilmesine engel olmuştur.

419

lbid.

420

Yasin Aslan, Üçüncü Roma'nm Jeopolitik Arzu/an, Ankara, Avrasya Uluslararası I lişkiler ve Stratejik Araştırmalar Merkezi, 1996, s. 143.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI AHC'nin daha iktidara gelmeden önce bu ülkelerle ilişkiler konusundaki görüşü Elçibey'in seçim programında "Eski SSCB'den baQımsızlık kazanan devletler ile ilişkilerde eşitlik ve karşılıklı yarara, sınırların ihlal edilmezliQi ve içişlerine karışmama ilkelerine dayanan geleneksel ekonomik ve kültürel ilişkilerin korunması ve geliştirilmesinin gerekli olduQu" biçiminde ortaya konmuştur.021 I ktidara gelişin ardından ise bu ülkelerle ikili ilişkilerin hızla geliştirilmesi çabasına girişilmiştir.

Azerbaycan için eski SSCB cumhuriyetleri içerisinde ikili ilişkilerin geliştirilmesinde en önemli ülke Gürcistan olmuştur. Bu önemsenme, Gürcistan'ın Azerbaycan için Karadeniz aracılıQı ile Batıya çıkış kapısı olmasından kaynaklanmıştır. Ayrıca, Gürcistan ' ı n baQımsız olması Azerbaycan için Rusya yayı l macılıQı ve B DT üyeliQine itiraz etme konusunda bölgede bir müttefik kazanma anlamını da taşımıştır.

Bu yaklaşım baQiamında geliştirilen Azerbaycan-Gürcistan ilişkileri çerçevesinde 1 8 Kasım 1 992'de iki ülkenin dışişleri bakanları Tofig Gasımov ve Aleksandr Çivaidze arasında protokol imzalanması ile diplomatik ilişkiler kurulmuştur.422 lki bakan arasında yapılan görüşmelerde ayrıca karşılıklı siyasi ve ekonomik ilişikierin geliştirilmesi ile her iki ülkede bulunan Gürcü ve Azerbaycanlı azınlıkların d urumu görüşülmüştür.•23 Gürcistan'ın Borçalı bölgesinde bulunan Azerbaycanlı azınlıQın eski Gürcü devlet Başkanı Gamsakhurdiya döneminde büyük baskılarla karşılaşmış olması iki ülke arasında zaman zaman gerginliklere sebep olmuşsa da, Şevardnadze ' n i n Gürcistan M eclis Başkanı seçi lmesinin ardından Azerbaycan MiiiT Meclis Başkanı lsa Gember'in bu konuda Şevardnadze'ye mektubu ve Mürşüt Memmedov başkanlıQındaki heyetin Gürcistan'ın Marneuli rayon'una ziyareti bu sorunun çözülmesinde olumlu adımlar atılmasını saQiamıştır.024 421 "Azerbaycan Devlet Başkanı Adayı Ebilfez Elçibey'in Seçim Programı", Azadllq, 3 Haziran 1992.

022

"Diplomatik I lişkiler Oluşturuluyor", Halk Gezeti, 20 Kasım 1992.

023

lbid.

424 "Azerbaycan-Gürcistan Ilişkilerinde Borçalı Sorunu", Sabah (Azerbaycan), 7-20 Kasım 1992.

ELÇIBEY DöNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Gürcistan 'la i l işkilerin geliştirilmesi yönünde en önemli gelişme Şevarnadze'nin 3 Şubat 1 993'de Bakü'ye yaptıQı resmt ziyarettir.425 Bu görüşme sırasında iki ülke arasında beş yıllık Dostluk, l şbirliQi ve Karşılıklı Güvenlik Anlaşması imzalanmıştır}26 Bu anlaşma, Gürcistan'ın bir eski SSCB cumhuriyeti ile imzaladıQı ilk anlaşma özelliQini taşımaktadır. 427 Azerbaycan ayrıca, Gürcistan'a kredi saQiamış ve petrol vermiştir.428 Eski SSCB ülkeleri içerisinde Azerbaycan'ın önem verdiQi ikinci ülke Ukrayna olmuştur. Eski SSCB'nin Rusya'dan sonraki ikinci güçlü ülkesi olarak deQerlendirebileceQimiz Ukrayna, Rusya'dan baQımsız olma isteQi ve milliyetçi yönetimi ile Azerbaycan için iyi müttefik olma niteliQi taşımıştır.

Elçibey Ukrayna ile ilişkileri geliştirmek amacıyla 9-1 0 Aralık 1 992'de Kiev'e iki günlük ziyarette bulunmuştur.429 Bu ziyaret sırasında Ukrayna Devlet Başkanı Leonid Kravçuk ve diQer resmi yetkililerle görüşmeler yapılmış ve iki ülke arasında beş yıllık Dostluk ve lşbirliQi Anlaşması imzalanmıştır.m Eski SSCB cumhuriyetleri arasında ilişkilerin geliştirilmesine önem verilen başka bir ülke Moldova olmuştur. AHC döneminde bu ülke ile ilişkilerin geliştirilmesi yolunda ilk adımlar atılmış, Moldova Başbakanı Andrey Sangeli başkanlıQındaki bir heyet 1 7 Ekim 1 992'de Bakü'yü ziyaret etmiş, görüşmeler sırasında ele alınan temel konular ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi ve yeni ilişkilerin kurulması olmuştur.431 AHC iktidan için Orta Asya cumhuriyetleri ile baQiantılar kurulması daha iktidara gelmeden önce AHC programında yer alan "Türk devletleri ile her 425

"Halklann ve Uderlerin Arzusu Uyuşuyor" Azerbaycan, 5 Şubat 1 993.

"Azerbaycan Cumhuriyeti ve Gürcistan Cumhuriyeti Arasında Dostluk, lşbirli�i ve Karşılıklı Güvenlik Anlaşması" Azerbaycan, 9 Şubat 1993.

427 "Gürcistan Dostlara Yöneliyor", Azadllq, 5 Şubat 1993.

'28 Gasımov, Uluslararası ilişkiler Sisteminde Azerbaycan (1991-1995), s. 93.

429 " lşbirli�inin Temelleri Atılmıştır", Azerbaycan, 12 Aralık 1 992. m "Azerbaycan Cumhuriyet ve Ukrayna Cumhuriyeti arasında Dostluk ve lşbirli{ji Anlaşması", Azerbaycan, 15 Aralık 1 992.

431 "Moldova ile Anlaşma Yapılmasının Nedeni Onlarca Azerbaycan I ktisadi şirketidir."

Azerbaycan, 20 Ekim 1 992.

428

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI yönlü sıkı işbirli�i kurmak, milli ve manevi de�erler sistemini birbiri ile ba�lantılı olarak araştırmak ve bu de�erleri gelecek nesiller için korumak adına genel Türk kültürel birli�inin kurulmasını sa�lamak" ifadesinin bir yansıması olarak görülmekteydi. Ayrıca, Karaba� konusunda bu ülkelerden destek alınabilece�i de düşünülmekteydi . Bu ba�lamda, Orta Asya cumhuriyetleri ile ilişkilerin geliştirilmesi yönünde çaba gösterilmiş; Kazakistan, Türkmenistan ve Tacikistan'la diplomatik ilişkiler kurulmuş, Özbekistan ve Kırgızistan ile ilişki kurma yönünde adımlar atılmıştır.432 Bu ülkelerden Kazakistan'ın Ekim 1 991 'de Karaba� sorunun çözümü için Rusya ile birlikte arabuluculuk girişiminde bulundu�unu daha önce belirtmiştik. AHC iktidarı döneminde Kazakistan Devlet Başkanı Nursultan N azarbayev, Karaba� ' ı n Azerbayca n ' ı n bir parçası o l d u � u n u ve Ermenistan'ın toprak iddialarının temelsiz oldu�unu ifade etmiştir.433 Fakat, Kazakistan dışındaki Orta Asya cumhuriyetleri bu konuda mümkün oldu�unca Ermenistan ve Azerbaycan arasında tarafsız bir tutum sergileme yaklaşımı içerisinde olmuşlardır. Bunun en somut örn�i 31 Ekim 1 992'de Ankara'da yapılan Türk Devletleri Zirvesinde yaşanmış, Azerbaycan ve Türkiy e ' n i n çabaları na ra� m e n , d i � e r c u m h u riyetler zirve sonuç bild irgesinde Karaba� sorun una ilişkin bir karara yer vermek istememişlerdir.'3' Hatta, Türkmenistan Ermenilerin Karaba�'a yönelik saldırılan sırasında Ermenistan'a do�al gaz vermeye devam etmiştir.

Genel olarak Türkçü bir anlayışa sahip olan AHC iktidan ortak kurumlar oluşturmak aracılı�ı ile Türkiye ve Orta Asya Türk cumhuriyetleriyle ilişkilerini geliştirmeye çalışmış, bu ba�lamda Türk devletleri zirvesinin yapılmasının aktif savunucusu olmuştur. Elçibey, Ankara'da 31 Ekim 1 99 2 ' d e yapılan i l k z i rveye katı larak i l g i l i ül kelerin i lişkilerini 432

Musa Gasımov, "Ba�ımsız Azerbaycan'ın Dış Politikası" Azerbaycan 6 Kasım 1992.

433

"Ebülfez Elçibey'in Nursullan Nazarbayev ve Eduard Şevardnadze'yle Telefon Görüşmeleri", Azerbaycan, 26 Şubat 1 993.

Gareth Winrow, Turkey in Post-Soviet Central Asia, londra, The Royal Institute of International Affairs, 1 995, s. 20.

434

,

ELÇIBEY DÖNEMI .AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI geliştireceklerine ilişkin ortak beyannameye imza atmış ve ikinci zirvenin 2 Mayıs 1 993'de Bakü'de yapılması konusunda mutabakat saQianmıştır.435 Bu zirvede Elçibey Türkçe'nin BM resmi dili olması için ortak çalışma yapılması önerisinde bulunmuş, fakat Nazarbayev her Türk cumhuriyetinin bu tür önerlerini kendi başına BM 'ye sunmasını desteklediQini ifade etmiştir.436 Bu dönemde Azerbaycan'ın Orta Asya ülkeleri ile ilişkilerinde önemli gerginlikler ve soQukluklar da yaşanmıştır. Bu ülkeler Elçibey'in Türk dünyasının ortak hareket etmesi yolundaki görüşlerine ve Türkiye Cumhurbaşkanı Özal'ın Türk Ortak Pazarı kurulması önerisine mesafeli yaklaşmışlardır.437 Azerbaycan ve Orta Asya cumhuriyetleri arasında soQukluk ve gerginliQin bir diQer nedeni, Elçibey'in demokrasinin zaruri olduQu görüşü ve bu çerçevede Kazakistan ve Özbekistan'daki rejimleri otoriter olduQu gerekçesi ile sık sık eleştirmiş olmasıdır.438 AHC iktidannın demokrasi yanlısı tutumu yalnızca eleştiri düzeyinde kalmamış, Azerbaycan yönetimi Özbekistan'ın baskı altında kalan muhalif liderleri Muhammed Salih ve Abdürrahman Pulatov'a Türkiye'ye geçiş hakkı tanıyarak Özbekistan yönetiminin bu konudaki iade veya sınır dışı isteklerini ret etmiştir. Bu olay iki ülke arasında ilişkileri soQutmuş ve Özbekistan yönet i m i n i n Bakü-Taşkent uçak seferlerini d u r d u rmasına neden olmuştur.439

435

"Kardeş Halkiann lşbirli�i Gelişmeye Hizmet Ediyor". Azerbaycan, 9 Kasım 1992.

436

"Türk Dünyası Büyük Adımlar Attı", Türl<iye, 6 Kasım 1992.

437 Şule Kul, "Yeni Türk Cumhuriyetlerinin Dış Politikası", Büşra Ersanlı Behar (der.), Ba�ımsızlı�ın lik Yı/lan, Ankara. Kültür Bakanlı�ı yayınlan, 1994, 22 sayılı dipnot, s. 253

438

Gasımov, Uluslararası Ilişkiler Sisteminde Azerbaycan (1991-1995), s. 96.

439

lbid.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI

BÖLÜM VI. AZERBAYCAN-IRAN ILIŞKILERI (1991 -1993) A. AHC Iktidarı Öncesi Dönem I ran'la ilişkilerin düzenlenmesi, baQımsızlıQınr 1 991 'de tekrar kazanmış olan Azerbaycan'ın dış ilişkilerindeki önemli bir boyutu teşkil etmektedir.

Her şeyden önce, I ran Azerbaycan'la sınır komşusudur. Ikinci olarak, I ran 1 81 3 ve 1 828 anlaşmalan ile Azerbaycan'ı Rusya ile paylaşmıştır ve I ran'da yaklaşık yirmi beş-otuz milyon Azerbaycan Türkü yaşamaktadır.440 Bu nedenle SSCB'nin daQılması ve kuzey Azerbaycan'ın baQımsızlıQını ilan etmesi I ran yönet i m i n d e rahatsızlıQa neden olmuştur. Öncelikle, baQımsızlıQın ilan edilmesi Tahran'ı Azerbaycan'la ilişkilerde nasıl bir tutum sergileyeceQi konusunda ikileme sokmuştur.

I ran açısından öncelikli soru n , Azerbaycan ' ı tanıyıp tanımamak olmuştur. I ran yönetiminin küçük bir kesimi "eski I ran topraQı olmuş" Azerbaycan'ın I ran'la birleştirilmesini savunurken, diQer bir kesim bunun I ran'daki Türk etkisini daha da kuwetlendireceQini öne sürmüştür.", Bu 440

Nesib Nesibzade(NesibıQ, Bölünmüş Azerbaycan Birleşik Azerbaycan, Bakü, Ay-yıldız, 1997, s. 236. Bu rakam dışında bazı yazarlar I ran'da bulunan Azerbaycan Türkleri hakkında 1980'1i yıliann başına ilişkin bazı rakamlarda I ran nüfusunun %36,8'den %53,8 varan bir hissesini teşkil etti�ini ifade ederler. Aynntılı bilgi için bakınız. Rafael Blaga, /ran Halklan El Kitabi, yy., 1997. s. 274-275. .. , Nesib Nesibli, "Azerbaycan- I ran I lişkileri: Geçmişte ve Şimdi", Nesib Nesibii Azerbaycan Jeopoliti�i ve Petrol, Bakü, Hazar Üniversitesi yayını 2000 . s. 140.

ELÇIBEY DONEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI çerçevede, I ran Azerbaycan'ın baQımsızlıQından duyduQu endişeyle Azerbaycan'ı tanımak için acele etmemiş, hatta Iran Dışişleri Bakanı Velayeti Kasım 1 991 'de SSCB'ni ziyaretinin sonunda Baku'ye gelirken yaptıQı açıklamada güçlü Sovyet Konfederasyonunun gerekliliğini belirtmiştir.4•2 Velayeti'ye göre, baQımsız cumhuriyetlerde Batının etkisini yalnız bu kurum aracılığı ile engellemek mümkündü.4.t3 Baştaki şaşkınlıQına rağmen, I ran Aralık 1 991 'de Azerbaycan'ı tanıdı.444 Azerbaycan Devlet Başkanı Mütellibov ilk resmi ziyaretini 1 991 yılı sonunda lran'a yaptı. Ziyaret sırasında yapılan görüşmelerde iki taraf arasında Ermenilerin ambargo uyguladıkları Nahçıvan bölgesi ile bağlantı kurmada Azerbaycan'ın Iran topraklarını kullanması konusunda uzlaşma saQiandı .c.cs Ayrıca, Nahçıvan'ın serbest ekonomik bölge ilan edilmesi ve iki ülke arasında ekonomik ilişkilerin geliştirilmesini öngören anlaşmalar da imzalandı ..c.cıı .

Iki ülke arasında gelişen ilişkiler çerçevesinde I ran, Ocak 1 992'de Baku'de büyükelçilik açtı."7 Aynı ay içinde I ran Dışişleri Bakanlığı'ndan bir heyet ilişkileri gözden geçirmek ve Hazar'ın doQal kaynaklarının kullanımı ve petrol tesislerinin modernize edilmesi konularını görüşmek üzere Baku'ye gitti..c.cıı Ardından, Mütellibov, iyi komşuluk göstergesi olarak, 1 2 Şubat 1 992'de I ran Devrimi kutlarnalarına kalabalık bir heyetle katıldı.

Ziyaret sırasında heyetten bir bakan "Doğu ve Batı Azerbaycan'ın I ran'dan ayrılarak birleşik Azerbaycan Devleti kurmalarının imkansız olduQunun belirterek lranlı yetkililerin bu konudaki korkularını gidermeye çalıştı."' w

Gareth Winrow, "Azerbaycan and Iran", Alvin Z. Rubinstein and Oles Smolansky (der.), Regional Power Rivalries in the New Eurasia: Russia, Turtıey and Iran, Londra, 1 995, s. 96.

.c.c:ı

lbid.

444

lbid.

....s

Nesibli, "Azerbaycan I ran I lişkileri: Geçmişte ve Şimdi", s. 143 .

.c.ce lbid.

"7 .c.ce

Winrow, "Azerbaycan and I ran", s. 96.

Durdular, "lran'ın Azerbaycan ve Ermenistan Politikası", s. 1 28.

..... lbid.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Bu arada, Iran gelişen ilişkiler çerçevesinde, Azerbaycan'daki kültürel etkinligini artırmak için Kiril alfabesinden Latin alfabesine geçiş konusundaki çalışmalarda kararın Arap alfabesi yönünde olması için sıkı bir çalışma içine girdi. Hatta bunun propagandasının yapılması için Tahran'da Kiril alfabesi ile özel yayınlar basılarak Azerbaycan'da dagıtıldı.450 25 Aralık 1 991 'de tercihin Latin alfabesinden yana kullanılması ise I ran'ın tepkisine sebep oldu.451 Öte yandan, kültürel etkinliği artırma çabaları çerçevesinde Iran din adamları Azerbaycan'a gönderilmekte, Tahran'dan I ran devrimini öven yayınlar getirilerek dağıtılmaktaydı. Ayrıca, I ran bu dönemde Bakü'de birkaç gazete ve derginin yayınına destek olmaya başladı.452 Iran'ın bölgede etkin olma bağiamındaki girişimlerinden biri de Karabağ sorununda arabuluculuk misyonunu üstlenmesiydi. Bu çerçevede, 25 Şu bat 1 99 2 ' d e Dışişleri Bakanı Velayeti Bakü'yü ziyaret ed erek arabuluculuk önerisinde bulundU.453 I ran'ın arabuluculuğu ile Azerbaycan ve Ermenistan yetki l i l eri 1 5 M art 1 99 2 ' de Tah ran 'da ateşkes memorandumu imzaladılar.454 Ardından Nisan'da I ran Dışişleri Bakanı Yardımcısı Mahmud Vaezi ateşkes ve savaş tutsaklarının değişimi konusunda ayrıntıları görüşmek üzere Bakü'yü ve Erivan'ı ziyaret etti.455 7-8 Mayıs'ta I ran Devlet Başkanı Rafsancani'nin, Ermenistan ve Azerbaycan yöneticilerinin görüşmelerinde arabuluculuk yaparak ateşkes anlaşmasını imzalatmasının ardından, 9 Mayıs'ta Şuşa Ermeniler tarafından işgal edildi.458 Vaezi yaptığı açıklamada ülkesinin bu işgali kınadığını, Dağlık Karabağ'ın Azerbaycan'ın bölünmez bir parçası oldugunu ve bölgede sınırların değiştirilmesine karşı olduklarını açıkladı.457 Fakat I ran'ın bu tepkisi 450

Nesibli, "Azerbaycan I ran I lişkileri: Geçmişte ve Şimdi", s.1 41.

451

lbid.

452

lbid. s. 1 42.

453

"Velayetinin Barış Ziyareti", Halk Gezeti, 26 Şubat 1992.

454

Abdollah Ramezanzadeh, "lran's Role as Mediator in the Nagoma-Karabakh Crisis", Bruno Coppieters (ed), Contested Borders in the Caucasus, kaynak httpJ/poli.vub.ac.belpublil 455 Winrow, "Azerbaycan and Iran", s. 99.

458 Nesibli, "Azerbaycan- I ran I lişkileri: Geçmişte ve Şimdi", s. 1 44.

457 Winrow, "Azerbaycan and Iran, s. 99.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI sonuç vermedi, ardından 1 7 Mayıs'ta Laçın işgal edildi. Böylece I ran'ın arabuluculuk girişimleri başarısızlıkla sona erdi.

Bu dönemde, yeni bağımsız olan Azerbaycan'ın devlet yönetimindeki deneyimsizliğini ve sorunlarını kullanan I ran, siyasi etkinliğini artırmak ve Islam devrimi ihracını gerçekleştirmek için çalışmalar başlatmıştır. Baku'ye ve diğer bölgelere I ran'dan çoğunluğu din adamı olan kişiler gönderilmiş ve I ran propagandası yapılmıştır. •se Iran'ın Azerbaycan Cumhuriyetinde en güçlü faaliyet gösterdiği bu dönemde ülkelerarası ikili ilişkilerde karşılıklılık esası Iran'ın lehine değişmiştir.

B. AHC Iktidarının Iran Politikası 1 . Iran'la Resmi Düzeyde Eşit Siyasi ve Ekonomik Ilişkiler Geliştirme Girişimleri I ran'ın Azerbaycan'da etkinliğini artırma çabalarını yoğunlaştırdığı bir dönemde iktidara gelen AHC, lran'a yönelik iki temel esasa dayanan aktif bir politika uygulamaya başladı. Bunlardan birincisi, ilişkilerde önceki dönemde bozulmuş olan karşılıklılık ve eşitlik esasında kurulması ve ikincisi Iran'da Azerbaycan Cumhuriyeti'nin varlığının tanıtılmasıydı.459 Eşit ilişkileri geliştirme çerçevesinde Azerbaycan Dışişleri Bakanı Tofig Gasımov'un lran'a ilk resmi ziyaretini 1 8-20 Ağustos 1 992'de gerçekleşti.460 I ki ülkenin dışişleri bakanlıkları arasında işbirliği protokolü imzalanan bu ziyarette ayrıca, Tebriz ve Nahçıvan'da karşılıklı konsolosluk açılması karara bağlandı.461 Gasımov, ziyaretinin, amacının I ran'la o güne kadar imzalanan fakat henüz uygulamaya geçirilmemiş yaklaşık beş yüz anlaşma 458 459 460 461

Nesibli, "Azerbaycan'ın Iran Politikası : Bazı Deneyimler ve Sonuçlar" , s. 1 52. lbid., s. 1 53.

Tahirzade, Elçi Bey, s. 106.

Baheddin Heziyev, "Öz ve üvey I ran( 1)", Azadltq, 22 A!)ustos 1992. s. 6.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI ve protakale canlılık kazandırmak oldu�unu ifade etmiştir.462 Görüşmelerde ayrıca, I ran'ın Azerbaycan'a do�al gaz vermesi ve Iran topraklarından geçerek Nahçivan'a giden ulaşım ve enerji hatlannın yapılması konusunda görüş birli�ine varılmıştır.

Bu ziyaretin ardından iki ülke arasında iktisadi, ticari ve kültürel ilişkileri geliştirmek için ortak bir komisyon kurulmuş, komisyonun 20 Kasım 1 99 2 ' d e Bakü ' d e yapt ı � ı toplantıda i l i ş k i leri gel iştirmek için bir memorandum ve dokuz protokol imzalanmıştır.463 I lişkilerin daha da geliştirilebilmesi amacıyla 1 993 Ocak ve Nisan aylarında Azerbaycan Devlet Sekreteri Penah Hüseyinov lran'ı iki kez ziyaret ederek ekonomik ve kültürel alanlarda çeşitli anlaşmalar yaptı. Bu dönemde iki ülke arasındaki iktisadi ve ticari ilişkilerin geliştirilmesi sonucu I ran bu alanda Rusya'dan sonra ikinci konuma yükselmiştir.461

2. Güney Azerbaycan Sorunu AHC iktidan döneminde Azerbaycan-I ran ilişkilerinde en önemli mesele Güney Azerbaycan sorunu olmuştur. 1 81 3 Gülistan ve 1 828 Türkmençay anlaşmalarıyla Azerbaycan'ın bölünmesi sonucu yaklaşık yirmi beş-otuz milyon Azerbaycan Türk'ünün I ran'da ulusal hakları olmadan yaşamak durumunda kalmaları ilişkilerde bazen kapalı, bazen da açık olarak gündeme gelmiştir.485 AHC'nin I ran'la ilgilenmesi daha 1988 yılında başlayan ulusal özgürlük harekatı gösterilerinde "Tebriz, Tebriz" ve " B i rleşik Azerbaycan " sloganlarının sıklıkla ifade edildi�i günlere dayanmaktadır. lik başta 462 lbid.

Necef Necefov, "lran'la Azerbaycan Arasında Ortak Anlaşma lmzalanmıştır.", Azerbaycan, 21 Kasım 1 992.

464 Elchibey, "/ndependence: Second Attempt", s. 79.

48S Nesibli, Bölünmüş Azerbaycan Birleşik Azerbaycan, s.236.

463

ELÇIBEY DöNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI gösterilerde slogan düzeyinde kalan Azerbaycan'ın bölünmüşlüğü, ulusal özgürlük harekatında AHC'nin kurulması ve lider teşkilat konumuna gelmesi ile daha ciddi bir boyut kazanmıştır. Azerbaycan halkının bölünmüşlüğü sorunu AHC'nin ilk programına, "Azerbaycan halkının etne­ kültürel birliğinin sağlanması için Azerbaycan SSC ile Iran arasında siyasi, ekonomik ve kültürel ilişkilerin geliştirilmesine özel önem verilmesi" biçiminde yansımıştı.466 1 989 yılının sonlanna gelindiğinde Azerbaycan SSC ve I ran arasında Azerbaycan'ın ikiye bölünmüşlüğünü ifade eden Aras nehri üzerinde ticaret yapılması ve sınır rejiminin yumuşatılmasına ilişkin resmi görüşmeler sonuç vermemişti.467 Soruna ilişkin hiçbir olumlu gelişmenin sağlanmaması üzerine, soruna AHC'nin müdahalesi gündeme gelmiştir. Bu konuda ilk girişim Aralık 1 989 başlarında AHC Nahçıvan Şubesi'nin Güney Azerbaycan'la iktisadf, kültürel ve her tür insani ilişkilerin kurulması talebi ile Aras nehri kıyısında gösteriler yapmasıdır!68 1 2 Aralık'ta Güney Azerbaycan Ulusal Demokratik Harekatı'nın (1 945-1 946) yıldönümü olması nedeniyle Aras'ın her iki kıyısında gösteriler düzenlendi. Daha sonra AHC Nahçıvan Şubesinin Aras nehri kıyısındaki verimli toprak arazilerini halka dağıtma talebinin geçekleştirilmesi için yönetime verdiği son süre olan 31 Aralık 1 989'da Nahçıvan'dan Astara'ya kadar Sovyet-Iran sınır engelleri halk tarafından yıkıldı.

Azerbaycan'ın bağımsızlığını kazanması ile yeni bir döneme giren Iran­ Azerbaycan ilişkilerinde AHC kendi konumunu Ocak 1 992'de kabul ettiği ikinci programında, "Azerbaycan Türklerinin ulusal ve kültürel birliğini sağlamak amacıyla Azerbaycan ve I ran arasında ekonomik, siyasi, dini, bilimsel ve benzeri ilişkilerin güçlendirilmesi, yurtdışındaki Azerbaycan Türkleri ile ilişkilerin güçlenmesi, 31 Aralık gününün Dünya Azerbaycan Türklerinin Ulusal Dayanışma günü ilan edilmesi için çaba gösterilmesi" biçiminde belirlenmiştir. 469 A H C ' n i n her iki programında yer alan 466 Programa Narodnogo Fronta Azerbaydjana, 7. Natsionalnıy Vopros, madde 2, s. 6.

467 Nesibli, "Azerbaycan-Iran Ilişkileri: Eskiden ve Şimdi", s.139.

468

lbid.

469

AHC Mararnname ve Nizamnamesi, V. Kültür, EQitim, Bilim Bölümü, madde. 1 ; 4; 5; 6; 7; B;

1 0; s 15-18.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Azerbaycan Türklerinin birliği ve l ran'a yönelik tutumu ulusal mücadele döneminde teşkilat Başkanı Elçibey tarafından da sık sık siyasal arenaya getirilmiştir. Daha önce "Birleşik Azerbaycan" konusu da dahil olmak üzere çeşitli düşüncelerinden dolayı 1 975'de hüküm giymiş olan Elçibey'in AHC Başkanlığı döneminde, "çok etnikli I ran'da Farslar dışında kalan halkların ulusal haklarının ihlal edilmesinin, onlara ulusal dillerinin okullarda yasak olmasının bu ülkenin gelecekte dağılmasına neden olacağına" ilişkin ifadeleri I ran'da endişe doğurmuştur.470 Özellikle, Elçibey'in devlet başkanı seçimlerinden bir gün önce Azerbaycan Ulusal Televizyonunda yaptığı seçim konuşmasında I ran'ın parçalanacağına ilişkin ifadeler kullanması I ran'ın endişelerini daha da artırmıştır.471 öte yandan, resmi ikili ilişkiler düzeyinde "Güney Azerbaycan" konusu açıkça hiç telaffuz edilmemiştir. Nitekim, 1 8-20 Ağustos 1 992'de I ran'da temaslarda bulunan Azerbaycan Dışişleri Bakanı Tofig Gasımov'a ziyaretin ardından yapılan basın toplantısında Elçibey'in l ran'a yönelik eleştirisel konuşmaları hatırlatıldığında, Gasımov, Elçibey'in bu konuşmalarını devlet başkanı olmadan önce yaptığını ve bunun resmi devlet kanaati olarak kabul edilmemesi gerektiğini ifade etmiştir.472 Fakat, iki ülke ilişkileri konusunda kamuoyuna verilen görüntüde "Güney Azerbaycan" sorununun gündeme gelmediği ifade edilse de, kapalı kapılar arkasında konu sık sık gündeme gelmiştir. Örneğin, Elçibey Iran Büyükelçisi tarafından defalarca lran'a davet edilmiş, fakat kendisi bunu ancak I ran ' ı n bazı koşulları yeri n e getirmesi d u ru m u n d a gerçekleştirebileceğini ifade etmiştir.473 Elçibey tamamı Güney Azerbaycan sorunu ile ilgili olan bu koşulları şöyle sıralamıştır: Ziyarete Tebriz'den başlanacak, sonra Tahran'a gidilecek; I ran'da Azerbaycan davası ile ilgili tutuklanan bütün mahkumlar serbest bırakılacak, I ran'la iyi ilişkilerin bu 470 Nesibli, "Azerbaycan- Iran I lişkileri: Eskiden ve Şimdi", s. 144.

471 Elçibey'in 6 Haziran 1 992'de Ulusal Televizyonda yaptıQı seçim konuşması.

472

Baheddin Heziyev, "Öz ve üvey I ran (ll)", Azadlıq, 25 AQustos 1 992. s. 3.

473 2 Ekim 1 999'de Elçibey'le Baku'de yaptıQımız görOşme.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI soruna takı lmaması için Güney Azerbaycan 'da m i l li kültürün g e l i ştirilmesine ve bu dilde eğitim yapılmasına, gazete ve dergi çıkarılmasına izin verilecek. Elçibey bu koşulların çoğunun I ran tarafından reddedildiği ve yalnız Azerbaycan kültürünü geliştirme merkezleri kurma düşüncesine sıcak yaklaşıldığını belirtmiştir.474 Azerbaycan, resmi düzeyde bölünmüşlük sorununu genel olarak I ran'la i lişkilerini daha fazla geliştirerek aşma çabası göstermiştir. Fakat, Azerbaycan'ın iki ülke arasında geliş gidişin kolaylaştırılması, televizyon kanalları yayınlarının karşılıklı mübadelesi ve karşılıklı kültür günleri yapılması yönündeki önerileri I ran tarafından kabul edilmemiş, Nahçıvan'da I ran konsolosluğu açılmasına rağmen, Tebriz'de konsolosluk açılması engellenmiştir.475 Bu arada, Azerbaycan'da milli yönetimin iktidara gelmesi I ran'daki Azerbaycan Türkleri arasında da hareketlilik doğurmuştur. I ran'da Ali Vekili'nin başkanlığında Karabağ'a Halk Yard1m1 Komitesi kurulmuş ve Karabağ göçmenlerine yardımda bulunulmuştur. Tahran Üniversitesinin Türk (Azerbaycanlı) öğrencileri Azerbaycan konusunda bir panel düzenleyerek Güney Azerbaycan'ın sorunlannı milletvekillerinin katılımı ile tartışmışlar, I ran'ın Azerbaycan politikasındaki aynmcılığın eleştirildiği panel resmi Tahran'ı endişeye sürüklemiş, Ulusal Güvenlik Konseyi'nde konu görüşülerek bu tür konularla ilgilenecek özel bir grup oluşturulmuştur.476 Daha sonra Kelbecer'in işgalinin kırkıncı gününde Tahran Mescid'inde (Camisi'nde) yapılan toplantı ve şehitlere mevlit okuma büyük bir gösteriye dönüşmüştür.

Bu arada Azerbaycan , Güney Azerbaycan Türklerine her türlü vatandaşlık haklanndan yaralanma olanağı sağlayacağını açıkladı. Devlet Başkanı Elçibey, 2 Şubat 1 993'de yaptığı bir konuşmada kendisi için 474 lbid.

075 Nesibli, "Azerbaycan-Iran l ıişkiıeri:Eskiden ve Şimdi", s. 145.

476 lbid.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI güney-kuzey ayırımının olmadığını ifade ederek, Güney Azerbaycanlllara devlet kurumlarında görev alma hakkının sağlanacağını belirtti.477 Bu gelişmeler l ran ' ı endişele n d i ri rken, Tahran ülke i ç i n d e olayları tırmandırmamak için basında Azerbaycan'a karşı ve Türk karşıtlığı içeren yazıların yayınianmasına son vermiş ve Azerbaycan konusunda ihtiyatlı davranmaya başlamıştır. Hatta, ülkedeki ajitasyonu yatıştırmak amacıyla, Kelbecer'in işgali sonrası Iran Dışişleri Bakanlığı Ermenistan'ın işgal ettiği Azerbaycan topraklarından çıkmasını istemiştir.478 I ran, öte yandan, AHC iktidarının oluşturduğu tehlikeyi bertaraf etmek için Azerbaycan'daki muhalefete destek olmuş, özellikle Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Meclis Başkanı Haydar Aliyev'le sıkı işbirliği geliştirerek Ağustos 1 992 ve Mart 1 993'de l ran'a ziyaret edip görüşmelerde bulunmasını sağlamıştır.479 Hatta I ran 'ın Bakü Büyükelçisi'nin darbe sırasında Gence'ye giderek Suret Hüseyinov'la görüştüğü bilinmektedir.

477 Tahirzade, Elçi Bey, s. 199.

478 Azerbaycan, 8 Nisan 1 993. s. 3 479 Nesibıi, Azerbaycan-Iran lıişkiıeri:Eskiden ve Şimdi", s. 146.

•

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI

BÖLÜM VII. AZERBAYCAN-TÜRKIYE ILIŞKILERI (1991 -1993) 1 8 Ekim 1 991 'de bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan'ın Türkiye ile ilişkileri özel bir önem arz etmektedir. Bu Azerbaycan'ın Türkiye'yi komşuları arasında kendisine tarihsel, kültürel ve stratejik açılardan en yakın ülke olarak görmesinden kaynaklanmaktadır. SSCB'nin çöküşünden sonraki dönemde Türkiye de Azerbaycan'ı tarihsel, kültürel ve stratejik nedenlerle Kafkasya politikasının temeline yerleştirmiş ve iki ülke arasındaki ilişkiler hızla geliştirilmeye çalışılmıştır. Çalışmamızın bu bölümünde 1 99 1 - 1 993 döneminde Azerbaycan-Türkiye ilişkilerine değinirken bunu, AHC iktidan öncesi dönem ve AHC iktidarı dönemi olmak üzere iki başlık altında genel bir çerçeve çizerek inceleyecek; Azerbaycan dış politikasının temel konusu olma niteliği nedeniyle Karabağ sorununun iki ülke ilişkilerdeki yerini ayn bir başlıkta ele alacağız.

A. AHC Iktidan Öncesi Ilişkiler Bağımsızlık sonrası Azerbaycan ile Türkiye arasındaki resmi ilişkiler 9 Kasım 1 991 'de Türkiye'nin Azerbaycan'ı tanıması ile kuruldu.•so Türkiye Azerbaycan'ı uluslararası arenada bağımsız devlet olarak tanıyan ilk ülke olmuştur. Türkiye'nin bu kararını tarihten gelen etnik ve kültürel yakınlığın yanısıra, çöken SSCB'nin ardından sınırındaki tehdidin azalması ve tampon 480

Süha Bölükbaşı, "Ankara's Bakü-Centered Transcaucasia Policy: Has it Failed?", Middle East no. 1 . Kış 1997, s 83.

Journal Cilt 51,

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI işlevi görecek ba�ımsız bir devletin oluşması gibi stratejik bir gerekçe ile de açı klamak m ü m k ü n d ü r. Türkiye ' n i n bu dönemdeki politi kası Azerbaycan'ın ba�ımsızlı�ının korunması ve bu ülkenin Da�lık Karaba� üzerindeki egemenlik haklannın tekrar sa�laması üzerine kurulmuştur. Bu politika, ba�ımsızlı�ını yeni kazanan ve Da�l ı k Karaba� üzerinde egemenli�ini sa� lama almak isteyen Azerbaycan ' ı n bu konudaki girişimlerine önemli bir destek olmuştur.

Bu çerçevede, Azerbaycan'ın ilk devlet başkanı Mütellibov a�ırlıklı olarak Rusya yanlısı bir politika izlese de, Türkiye ile ilişkileri geliştirme yönünde de çaba içerisinde olmuştur. Ocak 1 992'den itibaren hız kazanan çabalar çerçevesinde Mütellibov 1 4 Ocak'ta Türkiye Dışişleri Bakanlı�ı Siyasi Işler Daire Başkanı Bilal Şinişir başkanlı�ındaki heyeti kabul ederek iki ülke arasında diplomatik ilişkiler kurulması ve büyükelçilikler açılması konusunu karara ba�ladı}81 Aynı görüşmede Türkiye'ye resmen davet edilen Mütellibov, 23-24 Ocak 1 992 tarihlerinde Türkiye'yi ziyaret etmiş ve bu ziyaret sırasında iki ülke arasında askeri alan dışındaki bütün alanlarda ikili ilişkilerin geliştirilmesine ilişkin on bir maddelik bir Dostluk ve lşbirli�i An laşması imzalanmış, fakat daha sonra bu anlaşma Azerbaycan parlamentosu tarafından onaylanmamıştır.482 Bu durumu, anlaşmanın ülkede Şubat ayından itibaren gerginleşen iç politik durumun gölgesinde kalması ve parlamentonun temel gündeminin muhalefet ve iktidar arasındaki gerginlik ve Karaba� sorununa odaklanmış olması ile açıklamak mümkündür. Bu anlaşmanın dışında, 29 Şubat 1 992'de Azerbaycan Başbakanı Hasan Hasanov'la Türkiye Milli E�itim Bakanı Köksal Toptan ve Devlet Bakanı Şerif Ercan arasında BakO'de imzalanan mutabakat zaptı ile Türkiye Azerbaycan'a gerekli miktarda alfabe bastırarak yollamayı, ö�renci kabul edip okutmayı, uzman de�işimi ve Azerbaycan'daki e�itim reformlan için her türlü katkıyı yapmayı yüklenmiştir.483 481 "Azerbaycan-Türkiye: Diplomatik Ilişkiler Tekrar Kuruldu", Halk Geıeti, 15 Ocak 1 992.

482

Halk Gezeti, 29 Ocak 1992 ve Elizabeth Fuller, "Türkiye Orta Asya ve Transkafkasya'da Nüfus Sahibi Olmak Için Güreşiyor", Yeni Forum, AQustos 1996, s. 8.

483 Mehmet Saray, Azerbaycan TOrklerinin Tarihi, I stanbul, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi Serisi1 , Nesil matbaacılık, 1993, s.95.

ELÇIBEY DöNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Mütellibov'un Mart'ta istifaya zorlanmasının ardından Meclis Başkanı sıfatıyla Devlet BaşkanlıQı görevini yürüten Yakup Memmedov döneminde de iki ülke arasında ilişkilerin geliştirilmesi yönünde yeni adımlar atılmıştır.

Bu çerçevede 1 3 Mart 1 992'de iki ülkenin yetkilileri arasında enerji alanında işbirliQi protokolü imzalanmıştır.484 Ayrıca 2-3 Mayıs 1 992'de Başbakan Demirel Yakup Memmedov'un daveti üzerine Baku'yü ziyaret etmiş, Azerbaycan yetkilileri ile görüş alışverişinde bulunmuş ve iki bin Azerbaycanlı öQrenciye Türkiye'de burslu eQitim olanaQı saQianması sözü vermiştir..as

B. AHC Iktidan Döneminde Ilişkiler Elçibey'in iktidara gelmesi ile Azerbaycan'ın dış politikasında bir stratejik tercih deQişimi yaşanmış ve Türkiye Azerbaycan dış politikasıda özel bir konuma oturtulmuştur. Ideolojik görüş itibariyle Türk milliyetçisi olduQunu belirten ve Atatürk hayranlıQını sık sık dile getiren Devlet Başkanı Elçibey, "Türkiye Azerbaycan'ın dış politikasının baş köşesinde yer tutacaktır" diyerek Türkiye'ye atfettiQi önemi ortaya koymuştur.486 Ayrıca Elçibey, Türkiye'yi Azerbaycan'ın stratejik ortaQı olarak gördüklerini, iki ü l ke arasında bu konuda resmi anlaşma olmamasına raQmen, dış politikalarını Türkiye'nin stratejik çıkarlarına zarar vermeyecek biçimde yürütmeye çalıştıklarını belirtmiştir.487 Bu anlayış çerçevesinde AHC iktidan döneminde Türkiye ile ilişkilerin g el iştirilmesi ve h atta strateji k ortakl ı k oluşturulması politikası uygulanmıştır. I lişkilerin güçlendirilmesi yönünde ilk girişim 1 992 Haziran ayında yapılmıştır. Elçibey göreve gelmesinin ardından 24-27 Haziran 484

lbid., s.97.

485

lbid., s.1 1 o. no 23, 1 992'den aktaran Fuller, "Türkiye Orta Asya ve Transkafkasya'da Nüfus Sahibi Olmak I çin Güreşiyor", s. B. 2 Ekim 1 999'de Bakü'de EbOifez Elçibey'le yaptı!)ımız görüşme.

486 Moskovskie Novosti,

487

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI 1 992'de ilk yurtdışı gezisini Türkiye'ye yaparak; Ankara'da Azerbaycan, Arnavutluk, Bulgaristan, Ermenistan, Yunanistan, Gürcistan, Moldova, Romanya, Rusya, Türkiye ve U krayna Devlet Başkanlarının katılımı ile gerçekleştirilen Karadeniz Ekonomik lşbirliQi (KEIB) zirve toplantısına katılmıştır.•88 Daha hava alanında yaptıQı açıklamada, Anadolu'ya ve Atatürk'e özel sevgi duyduQunu belirten Elçibey, 25 Haziran'da I stanbul'da KEIB anlaşmasını ve BoQazlar Beyannamesini imzalamıştır.489 Ayrıca 26 Haziran'da TBMM'de bir konuşma yapan Elçibey, ülkesinin Mustafa Kemal çizgisinde olduQunu belirterek Türkiye'yi model kabul ettiklerini ifade etmiştir. 490 AHC iktidarı döneminde ilişkilerin güçlendirilmesi yönündeki yeni girişimler AQustos başında Azerbaycan Dışişleri Bakanı Tofıg Gasımov'un Ankara ziyareti sırasında gündeme gelmiştir. Ziyaret sırasında Gasımov, ülkesinin dış politikada merkez olarak Ankara'yı görmek istediQini belirterek, diQer ülkelerle diplomatik ilişkiler kurarken uzman eğitimi ve marı sorunlarda Türkiye'den yardım istemiştir..9' Ziyaret sırasında her iki ülkenin dışişleri bakanlıklan arasında işbirliQi ve danışma toplantılan yapılmasına ilişkin anlaşma ve konsolosluk protokolü imzalanmış (1 1 AQustos 1 992), Türkiye Dışişleri BakanlıQının diplomatik görevlilerin yetiştirilmesinde Azerbaycan'a yardımcı olması karara baQianmıştır.492 AHC iktidarının Türkiye ile ilişkileri geliştirme çabası siyasi ve ekonomik alanlar dışında, eQitim alanına da taşınmış ve 1 9 Temmuz 1 992'de YÖK'ün yardımı ile Azerbaycan'da Türkiye üniversitelerine giriş sınavları gerçekleştirilerek ilk etapta 929 öQrenci burslu olarak Türkiye'ye gönderilmiştir. Bu sayıya i l aveten iki yüz öQrenci d e askeri oku l l arda eQitim almak üzere Azerbaycan'dan Türkiye'ye gönderilmiştir.

488

"Anadolu TopraQında Görüşmeler", Halk Gezeti, 30 Haziran 1992.

489

lbid.

090

lbid.

491 "Azerbaycan Dışişleri Bakanının Türkiye'ye lık Ziyareti Sona Ermiştir.", AQustos 1992.

4112

lbid.

Halk Gezeti, 1 5

ELÇIBEY DONEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Ilişkilerin gelişmesinde önemli dönemeçlerden biri Elçibey'in 28 Ekim-S Kasım 1 992 tarihlerindeki dokuz günlük Türkiye ziyaretidir. Bu ziyaret sırasında önce Cumhuriyet Bayramı kutlarnalarına katılan Elçibey, 31 Ekim'de Ankara'da gerçekleştirilen ilk Türk Devletleri Zirvesine katılarak ortak beyan nameyi imzalamıştır.493 Ayrıca, 2 Kasım'da Ankara'da Azerbaycan BüyükelçiliQi açılmış, iki ülke arasında lşbirliQi ve Dayanışma Anlaşması dahil ticaret, ulaşım ve suçluların iadesi konulannda anlaşmalar imzalanmıştır.�9ol Bu anlaşmalar içerisinde en önemlisi olan lşbirliQi ve Dayanışma Anlaşması, çeşitli alanlarda ilişkileri geliştirmeyi ihtiva eden on iki maddeden oluşmaktaydı ve on yıllık süre için baQianmış ve önceden bildirim ile beş yıl daha uzatılması öngörülmüştür.495 Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin ekonomik alanda geliştirilmesi amacıyla Türk işadaml arı n ı n Azerbaycan 'a yat ı rım ların d a vergi i n dirimleri sağlanmıştır. Azerbaycan'ın Türkiye'den 1 992'de ithalatı 94 milyon dolar ve Türkiye'ye ihracatı 25,4 milyon dolar iken, bu rakamlar sırasıyla 1993'de ithalatı 68, 2 milyon dolar ve i h racatı 33.9 m i lyon dolar olarak gerçekleşmiştir.�96 Türkiye Eximbankı'nın Azerbaycan'a toplam 300 milyon �93 "Kardeş Halklannın lşbir1i{li Gelişmeye Hizmet Ediyor.", Halk Gezeti 3 Kasım 1 992.

490 lbid. ,

�

�

Azerbaycan Dışişleri Bakanlı{lı Anlaşmalar Dairesi Arşivi, Türkiye ile Ilişkiler Dosyası. Dönemin Azerbaycan Dışişleri Bakanı Tofig Gasımov, kendisiyle 29 Temmuz 2000'de Ankara'da yaptı{lımız görüşmede, imzalanan bu anlaşmaya Rusya ile Ermenistan arasında Aralık 1 991 'de imzalanan Dostluk ve lşbir1i{li Anlaşmasında bulunan üç maddenin (üçüncü devletin saldınsı durumunda karşılıklı yardım, Rusya'nın Emıenistan'a askeri teknik yardım yapması, Rusya'nın Emıenistan Ordusuna askeıi e{litim vemıe) benzerlerinin konarak iki ülke arasındaki ilişkilerin stratejik ortaklı{la dönüşmesi için yo{lun çaba harcadı{lını belirtmiştir. Gasımov aynca, bu konunun Türkiye'nin NATO yükümlülükleri ile ba{ldaşıp ba{ldaşmadı{lını dönemin NATO Genel Sekreterine ve ABD Dışişleri Bakanı Baker'a da sorup olumlu cevaplar aldı{lını ifade etmiştir. Gasımov son olarak, Türkiye-Azerbaycan stratejik ortaklı{lı önerisini Türk yetkililerle görüşmelerde ısrarla gündeme getirdi{lini, Rusya'nın bu öneriye karşı çıkması durumunda ona Emıenistan'la yaptı{lı anlaşma hatır1atılarak, o zaman anılan anlaşmadaki ilgili maddelerin çıkanlmasını istenebilece{li ve böylece Rusya-Emıenistan ve Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin bir karşılıklılık temeline oturtulabilece{lini savundu{lunu, fakat bu görüşün Türk yetkililer tarafından kabul gömıedi{lini belirtmiştir.

"Azerbaycan Ülke Raporu", TIKA, s. 106.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI dolar (bunun 1 00 milyon doları Nahçıvan Özerk Cumhuriyetine) kredi vermesi konusunda mutabakat sağlanmıştır.497 Ekim 1 992'de Türkiye, Baku'de eski SSCB mekanında ilk dijital telefon santralını kurarak 2500 telefonluk bir hat hibe etmiştir.•98 Elçibey yönetimi Türkiye ile ilişkileri her alanda geliştirme yönündeki girişimlerini sürekli sürdürerek, Batılı şirketlerle imzalanacak petrol anlaşmasında Türkiye'nin de yer almasını istemiştir. Baku'den Ankara'ya gönderilen notlarda " Eiçi bey g i b i d ost ve m üttefi k bir yönetici işbaşındayken Türkiye hızla boru hatları konusunda harekete geçmelidir." mesajı verilmiştir.499 Türkiye'nin Azerbaycan petrolü işine girmesi, Elçibey'in 1 992 yılı 5 Aralık gecesi lzmir'de bir otel odasında Turgut Özal'a "Türkiye'yi petrol işine sokacağ ı m , iki adamını Baku 'ye g önder" demesi i l e başlamıştır.500 B u görüşmenin ardından TPAO v e BOTAŞ'tan iki yetkili Baku'ye giderek Batılı şirketlerle beraber görüşmelere katılmıştır.50' Ayrıca Elçibey M art 1 993'de SOCAR Başkanı Sabit Bağırov' u Ankara'ya göndererek Azerbaycan petrolünün Ceyhan'a aktanlmasını sağlamak için gizli bir anlaşma yapmıştır.502 Fakat 4 Haziran darbesinin ardından Aliyev yönetimi tüm petrol anlaşmaları görüşme sürecini durdururken Türkiye de bir süre bu süreçten dışlanmıştır.

C. Ilişkilerde Karabağ Sorunu Azerbaycan-Türkiye ilişkilerinin önemli boyutlarından biri de Karabağ sorununun gelişimi ve iki ülkenin bu konudaki yakın görüşleri olmuştur.

497

499

lbid., s. 57. Bu krediden NÖC 'nin payına düşen 100 milyon dolar verilirken, sözü verilen 200 milyon dolarlık kısmı Elçibey I ktidannın devrilmesine kadar Azerbaycan'a ulaştınlmamıştır.

Baskın Oran, "Türkiye'nin Balkan ve Kafkas Politikası", Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Ocak-Haziran 1 995, s. 276.

L.ale Sanibrahimo{llu, Kurt Kapanmda K1S1r Siyaset, Ankara, I mge, Kasım 1997, s. 24.

500

lbid., s.25.

501

lbid.

502

lbid, s.26.

4118

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Türkiye'nin 1 988 Şubatında başlayan Karabag sorunu karşısındaki genel politikası, SSCB'nin resmen çöktügü 1 8 Aralık 1 991 'e kadar bu ülkenin içişlerine karışmama politikası çerçevesinde yürütülmüştür.503 Türkiye'nin bu dönemdeki tek girişimi Başbakan Demirel'in Kasım 1 991 'de dönemin Azerbaycan Başbakanı Hasan Hasanov'a mesaj yollayarak bölgede gerginligi artırıcı kışkırtmalardan sakınmalarını istemesi olmuştur.504 Türkiye'nin bu mesajının Azerbaycan'da arabuluculuk girişimi olarak algılanması ve iki hafta sonra verilen cevapta Hasanov'un Türkiye'nin arabuluculuk girişiminden memnun kalacaklarını belirtmesi üzerine, Türkiye Dışişleri Bakanlıgı arabuluculuk niyetinde olmadıklarını açıklamak durumunda kalmıştır.505 Bu açıklamanın üzerinden beş hafta geçmeden Mütellibov'un Ankara ziyareti sırasında, Türkiye bu sefer arabuluculugu her iki tarafın onayı ile yapabilecegini ifade etmiştir.506 Türkiye, Karabag konusunu Demirel'in 1 1 Şubat 1 992 tarihli ABD ziyaretinde de d i l e getirerek, ABD'ye Dag lık Karabag sorununda Ermenistan'ı desteklemekten vazgeçme çagrısında bulunmuştur.507 Şubat 1 992'de Karabag'da olaylar artarken Türkiye, sorunu bir yandan NATO Siyasi Komisyonu'nun gündemine götürmüş, öte yandan 1 9 Şubat'ta TBMM Karabag sorununu görüşmüştür. TBMM'deki görüşmelerde Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı, "Batı, Karabag sorununda Ermenistan'ı destekler ve Ermenistan uzlaşmaz tutum takınırsa, bölgesel savaş çıkar'' uyarısında bulunmuştur.508 Aynı dönemde Türkiye'nin Dogu Anadolu'da askeri tatbikat yapması Ermenistan'da gövde gösterisi olarak algılanırken, BDT Silahlı Kuvvetler Başkomutanı Mareşal Şapaşnikov Türkiye'nin Kafkasya'da 503 Cemalettin Taşkıran,

Geçmişten Günümüze Karaba� Meselesi, Ankara, Genelkurmay

Basımevi, 1 995, s. 181.

504

Mustafa Budak, ·Azerbaycan-Ermenistan I lişkilerinde Da�lık Karaba� Meselesi ve Türkiye'nin Politikası", Kafkas Araşttrma/an, Cil! ll, lstanbul 1 996, s. 1 33.

505

lbid.

508

lbid., s.134.

507 Taşkıran, Geçmişten Günümüze Karabag Meselesi, s. 1 64.

508

lbid., s.1 66.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI gelişmeleri hiçbir tarafı kışkırtmayacak derecede duyarlılıkla izlediQini ifade etmiştir.� Şubat sonundaki Hocalı katliamı, Türkiye'de Mart ayının ilk günlerinde gösterilere neden olmuş; Türkiye hükümeti de Ermeni saldırılarının devam etmesi durumunda daha fazla hareketsiz kalamayacaQını açıkça ifade etmiştir.510 1 3 Mart'ta Demirel'in girişimleri ile ateşkes saQianırken, ay sonunda Türkiye'nin aktif girişimleri ile AGIK Helsinki zirvesinde DaQiık KarabaQ 'da barışın saQianması için uluslararası M insk Konferansı yapılması ve aralarında Türkiye'nin de bulunduQu on bir ülke tarafından Minsk Grubu oluşturulması kararı alınmıştır. KarabaQ barış görüşmeleri AGIT çerçevesinde sürdürülürken, Türkiye'nin tutumu, bir an önce barışın saQianması ve DaQiık KarabaQ'da Azerbaycan egemenliQinin saQianması biçiminde özetlenebilir. AGIT sürecine dahil olan Türkiye Mayıs ayında Ermeni saldırılarının Nahçıvan ve Şuşa'da artması üzerine girişimlerini yoQunlaştırmış, ABD Başkanı Bush'un yardımıyla Nahçıvan'da ateşkes saQianırken, Türkiye Şuşa için BM Güvenlik Konseyine başvurmuştur.511 1 7 Mayıs'da Laçın'ın düşmesinin ardından Nahçivan'a saldırıların artması üzerine NÖC Meclis Başkanı Haydar Aliyev Türkiye'den asker göndermesini istemiş, fakat Türkiye bir yandan askeri müdahaleden kaçınırken, diQer yandan uluslararası örgütlerle birlikte çalışma yolunu tercih etmiştir.512 Aynı günlerde Şapaşnikov " KarabaQ'a üçüncü taraf karışırsa, üçüncü dünya savaşı çıkar" açıklamasını yaparak Türkiye'ye gözdaQı vermeye çalışmıştır.513 Haziran ayında Minsk Grubu çerçevesinde barış görüşmeleri sürerken Türkiye görüşmelerde yer almış, bu arada Ermenistan'la ilişkilerini 509 510 511 51z 513

lbid. lbid., s. 1 67. lbid., s.1 71 . /bid. lbid.

ELÇIBEY DöNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI geliştirmek ve DaQiık KarabaQ 'ın Azerbaycan özerk bölgesi olarak tanınmasının iki ülke arasındaki ilişkilerin geliştirilmesine saQiayacaQı yararları anlatmak için Erivan'a bir heyet göndermiştir.514 Bu yakınlaşma girişiminden olumlu bir sonuç çıkmamışsa da, Ankara ABD'nin baskılarıyle Ermenistan'da Taşnaklara oranla daha ılımlı gözüken Devlet Başkanı Petrosyan'la iyi ilişkiler geliştirme çerçevesinde bir takım adımlar atmıştır.

Bu baQiamda, Eylül 1 992'de Türkiye Ermenistan'a yüz bin ton buQday satarak, o sırada Azerbaycan 'ın bu ülkeye uyguladıQı ambargonun etkisizleştirilmesine katkıda bulunmuştur. 51 5 Ankara'nın Ermenistan'la yakınlaşma girişimleri bununla da kalmamış, Kasım 1 992'de buQday satışına başlanmış ve Türkiye'nin Ermenistan'a 1 992-1 993 kışı boyunca üç yüz milyon kilowatt-saat elektrik enerjisi satması taahhüdünü içeren bir enerji anlaşması imzalanmıştır.516 Türkiye'nin bu girişimleri Azerbaycan tarafından tepkiyle karşılanmış, CumhurbaşkanlıQı Basın Merkezinden yapılan açıklamada Türkiye'nin bu hareketi "saldırgana açıkça destek vermek" biçiminde yorumlanmıştır.51 1 Azerbaycan Dışişleri Bakanı Tofig Gasımov özellikle iki ülke arasında imzalanan enerji protokolünü "Azerbaycan'ın arkadan hançerlenmesi" olarak nitelendirmiştir.51 8 Azerbaycan Meclis Başkanı l sa Gember de Başbakan Yardımcısı Erdal l nönü ile 7 Aralık 1 992'de Baku'de yaptıQı görüşmede "Türkiye'ye büyük sevgilerinin olduQunu, bu bakımdan Türkiye'nin Ermenistan'a buQday vermesini ülke kamuoyuna zorlukla da olsa anlattıklarını, fakat elektrik vermesini anlatamadıklannı" belirtmiştir.519 Demirel Hükümetinin bu politikası, ana muhalefet partisi Anavatan tarafından da Baku karşıtı olarak nitelendirilmiş, tepkiler karşısında geri 514 Fuller, "Türkiye Orta Asya ve Transkafkasya'da Nüfus Sahibi Olmak Için Güreşiyor", s. 9.

515 Bölükbaşı, "Ankara's Baku-Centered Transcaucasia Policy :Has it Failed ?", s.84.

516 lbid.

517 Budak, "Azerbaycan-Ermenistan I lişkilerinde Da�lık Karaba� Meselesi ve TOrkiye'nin Politikası", s. 135.

518 Fuller, "Türkiye Orta Asya ve Transkafkasya'da Nüfus Sahibi Olmak Için GOreşiyor", s. 9.

519 "Türkiye Komşusunun Huyunu Unutmuş Gözüküyor.", Azerbaycan, 8 Aralık 1992.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI adım atan Demirel hükümeti bu anlaşmayı yürürlüğe koymamayı tercih etmiştir.520 Şubat 1 993'den itibaren Karabağ'da Ermeni saldırılarının artmasına rağmen, Demirel hükümetinin "bu konuda yavaş davranan dünya ile beraber hareket etme" yaklaşımını değiştirmediğini görüyoruz. Bu yaklaşım 2 Nisan 1 993'de Kelbecer'in işgali sırasında da etkisini göstermiş, Demirel hükümeti Kelbecer'in işgali sırasında Elçibey'in sivilleri bölgeden çıkarmak için istediği helikopterleri, Türkiye'nin anlaşmazlığa bu tür müdahalesinin Rusya ile karşı karşıya gelme anlamına geleceği gerekçesi ile ret etmiştir.52' Kelbecer'in işgali Türkiye'de Cumhurbaşkanı Özal ile Demirel Hükümeti arasında bu konudaki yaklaşım farklılıklarını da ortaya çıkarmıştır. Dışişleri Bakanlığı Kelbecer'in hemen boşaltılmasını talep eden ve sorunun banşçıl yollardan çözümünden yana olduğunu belirten açıklama yayınlarken, Özal "dişimizi göstermezsek bu iş halledilemez" yaklaşımını sergileyerek Türkiye'nin askeri müdahale ihtimalini gündeme getirmiştir. 522 Özal bu dönemde verdiği bir demeçte Türkiye'nin Ermenistan-Azerbaycan çatışmasına müdahalesinin cesaret işi olduğunu ve Türkiye'nin bu cesaret örneğini Kıbrıs müdahalesinde gösterdiğini hatırlatmıştır. 523 Bu çerçevede hükümetin mesafeli yaklaşımına rağmen, Ermeni saldırılarının sürmesi halinde Türkiye aşamalı bir müdahale planı hazırlamış, Türkiye'nin BM Temsilcisi Mustafa Akşin bu işle görevlendirmiş ve olası bir müdahalenin BM Anlaşmasının 51 . maddesine dayandınlmasına karar verilmiştir.524 520 Bölükbaşı, "Ankara's Baku-Centered Transcaucasia Policy: Has � Failed?", s.85.

521 lbid.

522

523

524

Budak, "Azerbaycan-Ermenistan I lişkilerinde DaQiık KarabaQ Meselesi ve Türkiye'nin Politikası", s. 135.

"Turgut Özal : Türkiye'nin Müdahalesi Cesaret ÖmeQi Olabilir", Azerbaycan, 9 Nisan 1 993.

Budak, "Azerbaycan-Ermenistan I lişkilerinde DaQiık KarabaO Meselesi ve Türkiye'nin Politikası", s. 135. BM Anlaşmasının 51. maddesi devletlerin meşru müdafaa hakkını "I ş bu Antlaşma'nın hiçbir hükmünün, BM üyelerininden birinin sillihlı bir saldınya hedef olması halinde, Güvenlik Konseyi uluslararası banş ve güvenliQin korunması için gerekli tedbirleri alıncaya kadar, doQal olan münferit veya müşterek meşru müdafaa hakkına halel getirmeyeceQini; bu meşru müdafaa hakkını kullanarak üyelerin aldıQı tedbirlerin derhal Güvenlik Konseyi'ne bildirileceQine ve Konseyin işbu Antlaşma'ya dayanarak uluslararası

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Plana göre, müdahale gerçekleşirse bunun Nahçıvan yönetimin çaQrısı ile doğrudan, Azerbaycan merkezi yönetiminin çağrısı üzerine olursa askeri yardım biçiminde olacağı öngörülmekteydi. 525 Fakat bu müdahale senaryolarının tartışıldığı sırada Başbakan Demirel bir açıklama yaparak ülkesinin askeri güç kullanmayacağını açıklamıştır. 526 Askeri müdahale olasılığının azaldığı bu dönemde, Cumhurbaşkanı Özal 14 Nisan 1 993'de Baku'yü ziyaret ederek "ülkesinin Azerbaycan'ın yanında olduğunu, Türk milletinin sabrının zorlanmaması gerektiğini" belirterek Başbakarıla arasındaki yaklaşım farklılığını ortaya koymuştur. 527 Tüm bunların yanısıra, Türkiye BM çerçevesinde girişimlerini artırmış, Kelbecer'in işgali nedeniyle yapılan BM görüşmelerinde en sert açıklama yapılması önerisi Türkiye tarafından verilmiştir. Fakat Türkiye' n i n Ermenistan'ın şiddetle kınarıması ve ciddi uyarılarda bulunulması önerisi Rusya ve Fransa'nın karşı çıkması ile yumuşatılmıştır. 528 Buna rağmen sonuçta Türkiye BM'nin Kelbecer'in boşaltılması kararını almasında aktif rol oynamış ve bu rayon'un boşaltılması için ABD ve Rusya ile ortak pl§n hazırlamıştır.

D.

4

Haziran Darbesi ve Türkiye

Türkiye Azerbaycan'daki 4 Haziran darbesinde yasal Devlet Başkanı Elçibey'i desteklediğini beyan etmiş, fakat bu diplomatik bir açıklamadan öteye gitmemiştir. Darbe sırasında Türkiye bu sürece diplomatik müdahale yapma konusunda da yavaş kalmıştır. Daha 7 Haziran 1 993'de Türk

525

528

banş ve güvenli�in korunması veya iadesi için lüzumlu görece�i şeklinde her an hareket etmek yetki ve ödevine hiçbir şekilde etki etmeyec�ini" biçiminde düzenlemektedir. Kaynak.

Sertaç Başeren, Uluslararası Hukukta Devletlerin Miınferiden Kuvvet Kullanmalannın Smırlan, basılmamış doçentlik tezi, Ankara 1 997, s. 128.

Budak, "Azerbaycan-Ermenistan I lişkilerinde Da�lık Karaba� Meselesi ve Türkiye'nin Politikası", s. 135. lbid.

527 "Türkiye Her Zaman Azerbaycan'ın yanındadır", Azerbaycan, 1 5 Nisan 1993.

528

"Türkiye Ermeni-Azerbaycan Çatışmasına Katılabilir.", Azerbaycan, 10 Nisan 1993.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Dışişleri BakanlıQı, isyan Gence sınırları dışına taşmadan diplomatik müdahale için " Eylem Planı" hazırlamış olmasına raQmen, Türkiye isyancıların Baku'ye yetmiş km yaklaştıQı 1 5 Haziran'a kadar hiç bir girişimde bulunmamıştır.529 15 Haziran'da Baku'ye gönderilen heyet ise geç kalmış bir adım olarak Elçibey' in iktidardan düşürülmesine engel olamamıştır.

Türkiye'nin bu kadar yavaş davranmasını birkaç nedene bağlamak mümkündür. Birincisi, darbenin Rusya tarafından düzenlendiği açıktı ve darbe sırasında Türkiye'nin Azerbaycan politikasına, atak politika yürütmeyi savunan Turgut Özal'ın ölümü ile başından beri Azerbaycan konusunda ihtiyatlı davranarak Rusya ile karşı karşıya gelmerneğe çalışan Demirel'in yaklaşımı tamamen hakim olmuştur. Bu baQiamda Rusya ile karşı karşıya gelinilmemeye çalışılarak bir uluslararası kriz ortamının doQmasından kaçınılmıştır. Dönemin Türkiye Dışişleri Bakanı Hikmet Çetin, "Azerbaycan'da Elçibey'in düşmesinde kendi suçlarının olmadıQını" belirterek "Ne yani ikinci bir Kıbrıs mı yaratacaktık?" diye sormuştur.530 Bunun dışında, Demirel başından beri Elçibey yönetiminin Türkiye ile stratejik ortaklık politikasına, Türkiye ile Rusya'yı çatıştıracaQı gerekçesi ile karşı çıkmıştır. Buna karşılık Demirel başbakanlıQı döneminde Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Meclis Başkanı Haydar Aliyev'le sıkı ilişkiler geliştirmiş, Aliyev'in Türkiye'de adeta devlet başkanı muamelesi görmesini sağlamış, NÖC'ün dış ülkelerden yalnız başına kredi alması hakkı olmamasına rağmen, Elçibey yönetimini aşarak Aliyev'e yüz milyon dolarlık kredi vermiştir. Demirel Hükümeti bu krediyi geciktirmeden Aliyev'e ulaştırırken, imzalanan anlaşma gereği Azerbaycan merkezi yönetimine verilmesi gereken iki yüz milyon dolarlık krediyi Elçibey yönetimine ulaştırmamıştır.

Türkiye'nin verdiği yüz milyon dolarlık kredi ise Aliyev tarafından kendi siyasi hareketini finanse etmek için kullanılmıştır.531 529 Cengiz Çandar, "Eiçibey Için Ileri", Sabah, 19 Haziran 1 993'den aktaran Yeni Fonım, Temmuz 1 993, cilt 14, s. 56-57.

530 Cengiz Çandar, "Azerbaycan veya "21 . yüzyıl"a Elveda", Sabah, 22 Haziran 1993'den aktaran ibid., s. 57.

531

Gezenfero{llu, Tarihten Gel� EbiJffez Elçibey, s. 207.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Türkiye'nin darbe sırasında yavaş hareket etmesinin başka bir nedenini Elçibey iktidarı döneminde CumhurbaşkanlıQı Devlet Hukuk Dairesi BaşkanlıQı görevini yürütmüş Fazil GezenferoQiu'nun, "Eiçibey'in Türkçü söylemi Türkiye'deki milliyetçi akımı güçlendirerek iktidarda bulunan farklı siyasal çizgiye sahip siyaset adamlarını tedirgin etmiş, bu çevrelerde Azerbaycan için bir alternatif lider arayışı başlamış ve bu kişi de Haydar Aliyev olmuştur." ifadesinde bulmak mümkündür.532 Elçibey'in lran'ı, Rusya'yı ve diQer Türk Cumhuriyetlerini karşısına alması nedeniyle bazı Türk yöneticileri tarafından çok radikal bulunan Türkçü söyleminden Türkiye'nin rahatsızlık duyması da bir neden olarak gösterilebilir. Bu baQiamda Türk devlet yöneticileri Azerbaycan'da daha ılımlı söylem kullanan birinin iktidar gelmesine yardım etmese bile, göz yummuştur.

Cengiz Çandar ise Türkiye'nin yavaş hareket etmesinde başka bir neden olarak, Türk Dışişleri BakanlıQı'nda Kafkasya ve Orta Asya'da sözde I ran tehdidine karşı Rusya ile beraber hareket yanlısı olan çevreler bulunmasını gösterir. Çandar'a göre bu çevreler Rusya'ya karşı olan demokratik Azerbaycan yönetiminin zayıflatılmasına göz yummak suretiyle eski komünist lider Haydar Aliyev'in bu denklem içerisinde yer alması için zemin hazırlamış, Elçibey yönetimini sabotaj etmeseler bile güçlendirecek girişimleri savsaklamışlardır. 533 4 Haziran Darbesinin gerçekleşmesi ile Türkiye'nin Azerbaycan'daki konumu büyük zafiyata uQramış ve Aliyev yönetiminin Şubat 1 994'de uygulamaya başladıQı Türkiye'ye ve Batıya yeniden yakınlaşma politikasına kadar bir gerileme dönemi yaşamıştır.

S32 533

lbid., s. 206. Çandar, "Eıçibey Için I leri", s. 56.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI

BÖLÜM VIII. BATI ÜLKELERI ILE ILIŞKILERI (1991 -1993) SSCB'nin çöküşünün ardından Avrasya'da yeni devletlerin ortaya çıkışı yeni jeopolitik güç boşlu�u alanlarını da beraberinde getirmiştir. Bu güç boş l u � u alanlarından b i ri d e Güney Kafkasy a ' n ı n yeni ba�ımsız devletlerinin bulunduğu yerde sahip oldu�u hassas konum itibarıyla konumuz olan Azerbaycan Cumhuriyetidir. Bu durum, Kafkaslarda yaklaşık iki yüzyıllık Rus egemenli�inin resmen sona ermesi sonucu, Batıya ve özellikle Batı dünyasının lideri ABD'ye yeni etkinlik alanı kazanma fırsatı sağlamıştır. Bu nedenle Azerbaycan, ele aldı�ımız dönemde Batı için giderek daha önemli hale gelmiştir. Bu bölümde öncelikle SSCB'nin çöküşünün ardından bağımsızlı�ını kazanan Azerbaycan'a yönelik Batı politikasının ağırlık noktasını oluşturan ABD ile ilişkiler incelenecek, ardından diğer Batılı devletlerle ilişkiler genel olarak değerlendirilecektir.

A. Azerbaycan-ABD

Ilişkileri (1991 -1993) 1 . AHC Öncesi Dönemde Azerbaycan-ABD Ilişkileri

SSCB'nin çöküşü sonrası ABD'nin yeni bağımsız devletler politikasının nasıl olacağına ilişkin ilk açıklama, dönemin ABD Dışişleri Bakanı James Baker'in 1 2 Aralık 1 991 'de Princeton Üniversitesinde yaptığı konuşmada dile getirilmiştir.534 Baker'a göre ABD eski SSCB ülkeleri ile ilişkilerinde üç 534 Alik Rasizade, "Politika SŞA v Otnaşen Azerbaycana. Paks Anıerikana Kak Novaya Mirovaya Struktura 1 (ABD'nin Azerbaycan Politikası, Yeni Dünya Düzeni: Pax Amerikana)", Bakinskiy Raboçi, 3 Kasım 1992 .

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI unsura dikkat etmek zorundaydı. Öncelikle, ABD SoQuk Savaş döneminin askeri mirasının denetim ve imhasında eski SSCB cumhuriyetlerine yardım etmeliydi. Bu noktaya özellikle dikkati çeken Baker, eski SSCB silahlannın Avrupa için tehlike arz edebileceQini ve Azerbaycan'ı örnek vererek bazı ülkelerin savaşmak için silahlandıQını belirterek bu tip bir politika izleyenierin Batıdan hiçbir destek alamayacaklannın altını çizmiştir.535 Ikinci olarak, Baker'a göre ABD, totalitarizm harabeleri üzerinde siyasal çoQulculuQa dayanan rejimler kurma çabasında olan eski rakiplerine yardım etmeliydi. Son olarak, ABD bu ülkelerin serbest piyasa ekonomisine geçişine yardımcı olmalıydı. Baker bu konuşmasında ayrıca, ABD'nin sözkonusu ülkelere bu desteQi sağlaması için ilgili ülkeleri n uyması gereken beş ilkeyi de belirtmişti. Konuşmada geçen ve daha sonra ABD'nin eski SSCB cumhuriyetlerine yönelik resmi politikasının unsurları haline gelen bu beş ilkenin neler olduQunu ve Azerbaycan'dan bu ilkeler çerçevesinde neler istendiQini açıklamadan önce Bush'un Azerbaycan'ı resmen tanıdıQı açıklamasına değinmemiz gerekmektedir.

Yeni Azerbaycan devleti ile ABD arasında ilişkilerin başlaması yönündeki ilk girişim ABD Başkanı George Bush'un 25 Aralık 1 991 'de televizyonda yaptıQı bir açıklama ile oluşmuştur. Bush açıklamasında ABD'nin bütün eski SSCB Cumhuriyetlerinin baQımsızlıQını tanıdığını, fakat bu cumhuriyetlerden yalnızca Ukrayna, Ermenistan, Kazakistan, Beyaz Rusya ve Kırgızistan ile d iplomatik ilişkiler kuracağ ı n ı , geri kalan Azerbaycan, Moldova, Gürcistan, Türkmenistan, Tacikistan ve Özbekistan ile bu cumhuriyetierin ABD'nin benimsediQi güvenlik ve demokrasi ilkelerine uyması durumunda diplomatik ilişkiler kuracaklannı belirtmiştir.536 Bu açıklamasının yanısıra, Bush, içinde Azerbaycan'ın da bulunduğu altı cumhuriyetin devlet başkanlarına birer mektup yazarak şimdilik kaydıyla diplomatik ilişkiler kuramadıklarını, bunu eski SSCB cumhuriyetleri ile 535 Alik Rasizade, ABD'nin Azerbaycan Politikası (1), Azadlıq, 19 Eylül 1 992, sayfa. 4.

536

lbid, s.1 .

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI i l işki lerde Baker'in bel i rttiQi beş i l ke çerçevesinde yapacakları nı belirtm iştir. 537 M ektupta ayrıca Baker' i n daha önce sözü edilen konuşmasında bahsi geçen şu beş ilkeye yer verilmiştir:538 1 . ABD eski SSCB yerine nükleer güce sahip birkaç yeni devlet istememektedir. Azerbaycan 1 968 tarihli N ükleer S i l ahların Yayılmasını Önleme Anlaşmasını imzalamalı ve nükleer silahı bulunmayan ülke statüsünün garantilerini liste halinde Viyana'da bulunan Uluslararası Nükleer Enerji Ajansına vermelidir. Ayrıca Azerbaycan AKKA'yı imzalamalıdır.

2. Azerbaycan AGI K çerçevesinde sınırların deQiştirilemeyeceğini kabul etmelidir. Azerbaycan bütün tartışmalı konuları BM, AG I K, U luslararası Adalet Divanı ve diğer barışsever demokrat i k kurumların yardımı i l e çözmelidir. A B D yönetimi t ü m iç v e d ı ş sınırlara saygılıdır.539 3. Siyasi reformların yapılması için yasal normlara uyuimalı ve demokratik yöntemler kullanılmalıdır.

4. I nsan hakl arı ve etnik azı n l ı kların hakları koru n malıdır.

Azerbaycan bu alandaki bütün anlaşmaları imzalamalıdır. Eğer devl�tin ulusal politikası ve yasama sistemi bu alandaki uluslararası normlara uygun değilse, uluslararası normlar esas alınmalıdır.

5. Azerbaycan serbest piyasa ekonomisine geçiş yapmalıdır.

Dönemin Azerbaycan Devlet Başkanı Mütellibov mektuba cevabında, "yönetiminin ilk dört koşula bağlı" olduğunu, beşinci koşulla ilgili olarak da "serbest piyasa ekonomisine geçiş için çaba gösterdiklerini, özel mülkiyeti 537 538

539

Halk Gezeti, 9 Ocak 1992'den aklaran Rasizade, "Politika SŞA v Otnaşen Azarbaycana Paks Arnerikana Kak Novaya Miravaya Struklura", s.4.

Rasizade, "Politika SŞA v Otnaşen Azarbaycana Paks Arnerikana Kak Novaya Miravaya Struklura, s.4 Burada iç sınır kavramı ile DKÖB' nin idari sınırlan kast edilmektedir.

ELÇIBEY DONEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI teşvik ettiklerini" ve bu baQiamda "ABD ile baQımsız dış ilişkiler geliştirme çabasında" olduklarını ifade etmiştir.540 Mütellibov mektubunda ayrıca, "ABD'nin Ermenistan'la doQrudan diplomatik ilişki kurup da, Azerbaycan'la bu türlü bir ilişki içine girmemesinin Azerbaycan kamuoyu tarafından şaşkınlıkla karşılandıQını" belirtmiştir.541 Azerbaycan ve Orta Asya ile i lişkilerde ayrımcılıQı öngören bu politikanın bölgede bir güç boşluQu oluşturacaQından ve bunun da Aralık 1 991 'den itibaren Azerbaycan'la ikili ilişkileri geliştirmeye başlayan ve Şubat 1 992'den itibaren KarabaQ'da arabuluculuk girişimlerine başlayan I ran tarafından doldurulacaQından endişe eden Washington yönetimi, Şubat'ta Dışişleri Bakanı Baker'i Bakü'ye gönderdi. 1 2 Şubat 1 992'de Bakü'ye gelen Baker, yaptıQı açıklamada, "Amerikan yönetiminin I ran yönetiminin bazı girişimlerinden rahatsızlık duyduQunu" açıkça ifade etti. 542 Mütellibov ve çeşitli yetkililerle yaptıQı görüşmelerin ardından açıklama yapan Baker, Başkan Bush'a, insan hakları konusunda bazı yanlışlar olsa da, Azerbaycan'la diplomatik ilişkiler kurmayı önereceQini belirtmiştir.543 Bu ziyaretin ardından, 23 Şubat'ta Beyaz Saray Azerbaycan'la (diQer altı cumhuriyetle de) diplomatik ilişkiler kurma ve 1 5 Mart'ta Büyükelçilik açma kararını aldı.544 Büyükelçilik iki günlük bir gecikme ile 1 7 Mart 1 992'de Bakü'de açıldı. Açılışta konuşma yapan ABD'nin Azerbaycan'daki Geçici I şler Vekili Robert Fenn, büyükelçiliQin açılmasının iki ülke arasındaki ilişkilerin gelişmesine hizmet edeceQini belirtti. 545 Azerbaycan-ABD diplomatik ilişkileri resmen 1 8 Mart 1 992'de kuruldu ve Richard Miles ABD'nin ilk Azerbaycan Büyükelçisi olarak görevine başladı.546 540

Bakinzkiy Raboçi 9 Ocak 1 992'den aktaran Rasizade, "Politika SŞA v Otnaşenii Azarbaycana Paks Arnerikana Kak Nevaya Mirovaya Struktura", Bakinskiy Raboçi, 4 Kasım 1992.

541

lbid.

542

Rasizade, ABD'nin Azerbaycan Politikası (1), Azadlıq, 19 Eylül 1 992, s. 4

543

lbid.

SM

lbid.

545

Elman Nesirov, Azerbaycan-ABD ilişkileri (1991-1997), Bakü, Kanun , 1 998, s. 22.

546

lbid.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Diplomatik ilişkilerin kurulmasının ardından ABD'nin Azerbaycan'a yönelik ilgisi arttı ve Nisan ayında ABD Senatosunun AGIK Komisyonu Başkanı Dennis Konsini başkanlığındaki Kongre heyeti ülkeyi ziyaret etti.547 Ziyaretin amacı Azerbaycan hakkında geniş bilgi toplamak, potansiyelini, iç ve dış politikadaki terc i h lerini belirlemek, Ermenistan-Azerbaycan çatışması ve Dağlık Karabağ sorunu konusunda bilgi almak, mevcut iktidarın komşularla, özellikle de Iran ve Rusya ile ilişkilerinin düzeyini belirlemekti.548 ABD'nin Karabağ sorunu konusundaki tutumunu, Baker daha Şubat 1992'de bölgeye yaptığı ziyaretinin ardından Kongre'deki açıklamalarında, "Dağlık Karabağ 'daki azınlığın hakları konusunda yeterli güvenceleri almadığı sürece ABD'nin Azerbaycan'a yardım yapmayacağı" şeklinde açıklamıştı. 549 Karabağ konusunda giderek daha net tavırlar sergilerneye başlayan ABD, bu tutumunu Mayıs 1 992'de bölgede gerçekleşen Ermeni işgallerinin ardından ABD Dışişleri Bakanlığından 1 9 Mayıs'ta yapılan açıklama ile açık bir biçimde ortaya koymuştur. Dışişleri Bakanlığından yapılan açıklamada, ABD'nin Dağlık Karabağ ve Nahçıvan'da artan çatışmaları şiddetle kınadığı belirtilmiş ve toprakların statüsünün tek yanlı değiştirilmesini kabul ederneyeceği belirtilmişti. 550

2. AHC Iktidan Döneminde Azerbaycan-ABD Ilişkileri 1 5 Mayıs 1 992'de AHC'nin fiilen iktidara gelmesinin ardından ABD'nin Azerbaycan'a yönelik ilgisinin arttığını görüyoruz. ABD yönetimi AHC Başkanı'nın Devlet Başkanı seçilmesinin ertesi günü yaptığı açıklamada, seçimin demokratik biçimde yapıldığını ve bunun Azerbaycan'ın yeni 547 Eli Hesenov, Azerbaycan-ABD Ilişkileri, Anlaşılmaz Ilişkilerden Stratejik Ortaklı� Dognı (Ekim 1991-Ağustos 1997.), Bakü, Azerbaycan Universilesi, 1997, s. 30.

548

lbid.

549

"Baker Kongre Önünde Hesap Veriyor.", lzvestiya, 26 Şubat 1 992, Hesenov, Azerbaycan-ABD Ilişkileri, s. 31 .

550

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI yönetiminin uluslararası hukuk ve yasal normlara sadı k olacaQını kanıtladıQını belirtmiştir.551 AHC iktidarının dış politikasında Batı ile ilişkiler öncelikli unsurlardan biri olarak kabul ed i l mektey d i . B u n u n iki stratej i k gerekçesinin bulunduQunu söyleyebi l i riz. Bunlardan birincisi , Rusya'ya karşı Azerbaycan'ın baQımsızlıQının korunmasında Batı dünyasının ve özellikle onun liderinin bölgede Rusya'ya karşı denge oluşturmasını saQiamak; ikincisi ise, demokrasi ve serbest piyasa ekonomisi ile yönetilen bir Azerbaycan kurmak için ABD ve diQer Batılı ülkeler ile siyasi ve ekonomik ilişkileri geliştirmek zaruretidir. Dönemin Dışişleri Bakanı Tofıg Gasımov da, o dönemde KarabaQ sorununun AGI K çerçevesinde çözümünde ABD'yi Rusya'yı dengeleyici güç olarak gördüklerini açıkça belirtmiştir. 552 Bu baQiamda, AHC iktidarı ABD ile ilişkileri geliştirmek için bir yandan bu ülkenin karşılıklı ilişkileri geliştirmede öne sürdüQü koşulları bir an önce yerine getirmek yolunda adımlar atmış; öte yandan da bununla baQiantılı olarak bölgede ABD'nin Rusya'yı dengelayecek bir güç olarak yer almasını saQiamak için bu ülkenin petrol şirketlerinin Azerbaycan'a yatırım yapmasını saQiama almaya çalışmıştır. Batılı petrol şirketlerinin çaQdaş teknolojiye ve yatırım yapacak mali güce sahip olmaları da bu çabanın ekonomik mantıQını oluşturmuştur.

Bu çerçevede, Devlet Başkanı Elçibey'in 8-1 O Temmuz 1 992'de Helsinki'de yapılan AGIK toplantısına katılması, Azerbaycan'ın Batıya açılması ve ABD ile ilişkilerin geliştirilmesi yolunda önemli bir aşama olmuştur. AG I K toplantısında konuşma yapan Elçibey, Azerbaycan'da piyasa ekonomisine sahip demokratik bir hukuk devletinin kurulması için gerekli reformları yapma çabasında olduklarını belirterek, insanın temel amaç olduQu gerçeQinden hareket ettiklerini, iç politikada siyasal hak ve özgürlüklere, yasalar önünde eşitliQe ve çok partili sisteme dayanan 1 91 8551 Tahirzade, Elçi Bey, s. 80.

552

Tofıg Gasımov'ıa 25 Haziran 1998'de Bakü'de yaptı�ımız görüşme.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI 1 920 dönemdeki devlet gelene�ini benimsediklerini belirtmiştir.� Bununla Azerbaycan, ABD'nin öne sürdü�ü koşullardan siyasi alanda demokratik ısiahatiar yapma ve piyasa ekonomisine geçme koşullarını kabul etti�ini ve bunu f i i l i yata geçirece � i n i ifade etmiş oluyord u . Helsin k i ' d e k i konuşmasında Elçibey, ayrıca nükleer silahların yayılmamasından yana olduklarını, AKKA'nın gerçekleştirilmesinde yapıcı davrandıklarını ve silahsızlanma yolundaki yeni ortak önerileri de savunacakları n ı belirtmiştir. 554 Nitekim b u çerçevede, Azerbaycan yönetimi b u ziyaret sırasında AKKA anlaşmasını da imzalamıştır. 555 öte yandan nükleer silahların yayıimamasma ilişkin anlaşmaya katılma kararı, Elçibey'in imzalad ı�ı ilk kararnamelerden biri olmuştur. 556 Elçibey Helsinki'deki konuşmasında, KarabaQ sorununun AGI K çerçevesinde görüşmeler yoluyla çözülmesinden yana olduklarını, AGIK'in Ermenistan'ın tutumu karşısında daha somut karar almasını istedi klerini ve kendilerinin bu kurumun alacaQı kararlara uymayı garanti etti�ini belirtmiştir.557 Azerbaycan zirve sonunda Helsinki Beyannamesine imza atarak AGIK çerçevesindeki sınırların deQiştirilemeyeceQini de kabul etmiştir.558 Helsinki zirvesi sonrasında, iki ülke arasında ilişkiler ABD'nin eski SSCB cumhuriyetleri içinde aQırlıQı Rusya'ya veren politikası ve KarabaQ sorununun gölgesinde sürd ü rülse de, ekonomik ve ticarT ilişkilerin geliştirilmesi yönünde bazı adımlar atılabilmiştir. Bu çerçevede, Eylül 1 992'de uDenizaşırı Özel Yatırım Şirketinin Kurulması" anlaşması ile 12 Nisan 1 992'de iki ülke arasında ticari ilişkilerin geliştirilmesine ilişkin anlaşma imzalanmıştır.559 Ilişkilerin geliştirilmesinde, Clinton'un Devlet � Tofiq Abbasav ve Sabir Mirzeyev, Devlet Başkanlannm Avrupa Zirvesi (8-10 Temmuz 1992), Bakü, Şerg-Gerb Basımevi, 1992, s.19.

554

lbid., s. 1 7-18.

555

Rasizade, "ABD'nin Azerbaycan Politikası (1)", Azadltq, 1 9 Eylül 1992, s. 4.

556

Tahirzade, Elçi Bey, s. 203.

557 Abbasov, Devlet Başkanlannm Avrupa Zirvesi (8-10 Temmuz 1992), s. 20-21.

558

lbid., s. 25.

559 Nesirov, Azerbaycan-ABD ilişkileri (1991-1997), s. 92.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI BaşkanlıQı görevini kabulü toplantısına katılma daveti alan I çişleri Bakanı l skender Hamidev ile beraberindeki heyetin 20 Ocak 1 993'de ABD'ye resmi ziyaretleri sırasında resmi yetkililer ve basın kuruluşları ile yaptıQı görüşmeleri ile 1 1 Şubat 1 993'de Senatör Laflin başkanlıQındaki ABD heyetinin Azerbaycan'ı ziyaret ederek Devlet Başkanı Elçibey ve diQer resmi yetkililerle görüşmelerini de belirtmek gerekir. 560 ABD senatörü ile görüşmesinde Elçibey, "Ülkesinin gerçekleştirdiQi reformların başanya ulaşmasında ABD ile ilişkileri geliştirmeye ihtiyaç duyduklarını" belirtmiş, "demokrasi ve insan haklarının savunucusu olarak bilinen ABD devletinin manevi desteQinin çok önemli olduQunun" altını çizmiştir.56' Ard ı n d a n , Azerbaycan Parlamento Başkanı l sa Gember ve beraberindeki heyetin Mayıs 1 993'de gerçekleştirdikleri ABD ziyareti sırasında Washington'da Azerbaycan BüyükelçiliQi açılmış; yetkililerle ve basın mensupları ile yapılan görüşmelerde ilişkilerin geliştirilmesi ve Azerbaycan'la ilgili gerçeQin ABD'de anlatılması yönünde önemli adımlar atılmıştır.562 Benzer ziyaretler içinde ABD Dışişleri Bakanı'nın Yeni BaQımsız Devletlerle I lişkilerden Sorumlu Danışmanı Strobb Talbot'un Mayıs'ta yaptıQı Bakü ziyaretini de belirtmemiz gerekmektedir. 563 A B D yönet i m i 4 Haziran darbesi sırasında Elçi bey yönetimini desteklediQini, ancak 1 O Haziran'da ABD Dışişleri BakanlıQının yaptıQı açıklama ile belirtmiştir.564 Açıklamada ayrıca, Rusya, Gence'de silahlan darbecilere bıraktıQı için kınanmıştır.565

seıı

Azerl>aycan, 22 Ocak 1993 ve 12 Şubat 1 993 tarihli sayılan.

56'

Azerl>aycan, 12 Şubat 1993.

562

Gasımov, Uluslararası Ilişkiler Sisteminde Azerl>aycan (1991-1995), s. 62.

Azemaycan, 15 Mayıs 1993.

Tahirıade, Elçi Bey, s . 305.

Azerl>aycan, 22 Haziran 1993.

563 564 566

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI

3. Azerbaycan-ABD Ilişkilerinde Karabağ Sorunu Bu dönemde, ABD-Azerbaycan ilişkilerini etkileyen temel faktör Karabağ sorunu olmuştur. ABD'nin Karabağ sorunundaki politikasında dikkati çeken noktaların; sorunun görüşmeler yoluyla çözülmesinden yana olmak, sorunda saldırgan tarafın bel irlenmesi konusunda isteksiz davranmak ve zaman zaman ABD'deki Ermeni lobisin i n etkisi ve Azerbaycan'ın propaganda açısından etkisiz olması nedeniyle Ermeni yanlısı tavır almak olduğunu söylemek mümkündür.

ABD resmi makamlarının Azerbaycan'la ilişkilerde Karabağ sorununu gündeme getirmeleri ilk kez 1 2 Aralık 1 991 'de ABD Dışişleri Bakanı Baker'in bir konuşmasında olmuştur. Daha önce de ifade edildiği gibi, Baker, eski SSCB silahlarının Avrupa için tehlike arz edebileceğine işaret ettiği konuşmasında Azerbaycan'ı örnek vererek bazı ülkelerin savaşmak için silahlandığını belirtmiş ve bu ülkelerin Batıdan hiçbir d estek alamayacaklarının ifade etmiştir.566 Şubat 1 992'de yaptığı bir başka konuşmasında da Baker, Washington'un Dağlık Karabağ 'daki etnik azı nlıklari� i l g i l i sağlam garant i ler almadan Azerbaycan 'a yardım etmeyeceğini ifade etmiştir.567 Daha sonra ABD yönetimi Hocalı katliam ı hakkında 1 2 Mart 1 992'de b i r açıklama yaparak "Azerbaycan ve Ermenistan'ı ateşkes yapmaya ve gelişen faciayı durdurmak için sorunun AG I K çerçevesinde çözmeye" çağırmış, fakat açıkça bilinen Hocalı soykırımının failierine ilişkin tek bir ifade kullanmamıştır.566 Karabağ'daki olaylan dikkate aldığımızda objektif kabul edilemeyecek bu açıklamaların yapılmasında ABD'de sayıları sekiz yüz bini bulan Ermeni lobisinin yaptığı propagandanın etkisinin olduğunu kuşkusuzdur. 569 566

Rasizade, "ABD'nin Azerbaycan Politikası (1)", Azadltq, 19 Eylül 1992, s. 4

567 "Dj. Beyker Otçitıvaetsya Pered Kongressam (Baker Kongre önünde hesaba! veriyor)", lzvestiya, 26 Subat 1992.

568

Rasizade, "Politika SŞA v Dinaşen Azarbaycana Paks Arnerikana Kak Nevaya Miravaya Struktura ll", Bakinskiy Raboçi, 4 Kasım 1992 .

569 G. Kengerli, Ermeni Lobisi. . . . Azerbaycan'm Faciast. Bakü, 1992, s. 41 'den aktaran Nesirov, Azerbaycan-ABD ilişkileri (1991-1997), s. 24.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Karabag sorununun çözümüne ilişkin ABD üç boyutlu bir yaklaşım izlemiştir: Öncelikle, Azerbaycan ve Ermenistan yöneticilerine sorunun çözümü için çagrıda bulunmuş, Türkiye aracılıgı ile sorunun çözümüne katkıda bulunmak istemiş ve son olarak da kendisinin de temsil edildigi uluslararası kurumlar aracılıgı ile soruna müdahale etmiştir.570 ABD'nin dogrudan sorun mahallini yerinde incelenmesi ile ilgili ilk girişimi eski Dışişleri Bakanı Cyrus Vance'in başkanilgındaki BM inceleme heyetinin Mart 1 992'de Daglık Karabag'ı ziyaret etmesidir.571 Rusya Dışişleri Bakanı Kozırev ve I ran Dışişleri Bakan Yardımcısı Vaiz'in başarısız arabuluculuk girişimlerinin ardından gerçekleşen ziyaret sırasında Cyrus Vance'in topladıgı verileri esas alan Washington, bu tarihten sonra sorunun AG I K aracılıgı ile çözümü üzerinde durmaya başlamıştır.572 Bu baglamda AG I K çerçevesinde Karabag sorununun çözümüne destek veren ABD, Mayıs 1 992'de Helsinki'deki Yüksek Komiserler görüşmesinde ikili tutum sergilemiş, bir yandan Azerbaycan 'ın toprak bütünlügünü savunma önerisinde bulunurken, öte yandan Azerbaycan ve Türkiye'nin saldırganı belirleme önerisine karşı çıkmıştır. 573 ABD yönetimi 9 Mayıs 1 992'de Şuşa'nın işgali ve Nahçıvan'ın top ateşine tutulması karşısında daha açık ve kesin tutum takınarak yaptıgı açıklamada, Daglık Karabag, Nahçıvan veya diger arazilerin statüsünün güç kullanılarak degiştirilmesini kesinlikle kabul etmeyeceklerini ifade etmiştir.514 24 Mart 1 992'de Helsinki'deki AGIK Dışişleri Bakanları Toplantısında Daglık Karabag Bölgesinde barış için Temmuz ayında Minsk'de, Ermenistan ve Azerbaycan'ın yanısıra ABD, Rusya Federasyonu , Türkiye, Almanya, !talya, Fransa, lsveç, Çek Cumhuriyeti ve Beyaz Rusya'dan oluşan on bir ülkenin katılacagı uluslararası konferans yapılması kararlaştırılması üzerine Minsk Grubu 570 Rasizada, "Politika SŞA v Otnaşen ll Azarbaycana Paks Arnerikana Kak Novaya Mirovaya Stnıktura ll", Bakinskiy Raboçi, 4 Kasım 1992 .

571 lbid.

572 lbid.

513

Alik Rasizade, "ABD Politikasinda Karaba{l Sorunu", Azadl1q, 27 Kasım 1992.

574 Rasizada, "Politika SŞA v Otnaşen Azarbaycana Paks Amerikana Kak Novaya Mirovaya Stnıktura ll", Bakinskiy Raboçi, 4 Kasım 1992.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI içerisinde bulunan ABD, sorunun çözümü için 1 Haziran 1 992'de başlayan Roma görüşmelerine de aktif biçimde katılmıştır. 575 Dönemin Dışişleri Bakanı Tofig Gasımov Minsk Grubu çerçevesinde ABD'nin bu görüşmelere katılmasından memnunluk duyduklarını ve ABD'nin sorunun çözümü sürecinde Rusya'yı dengeleyebileceQini düşündüklerini belirtmiştir.576 Roma görüşmeleri sırasında Ermenistan'ın görüşmeleri terk etmesi üzerine açıklama yapan dönemin D ışişleri Bakanı Baker, onları masaya oturtacakları sözünü vermiş ve sonuçta KarabaQ sorununu çözeceklerini belirtmiştir.577 Bu dönemde, genel olarak daha dengeli bir politikaya kayan ABD yönetiminin yaklaşan Başkanlık seçimleri nedeniyle tekrar Ermeniler lehine davranış sergilerneye başladıQını görüyoruz. Bu baQiamda, 3 Kasım 1 992'de yapılacak Başkanlık seçimleri öncesi 24 Ekim 1 992'de Kongre'nin kabul ettiQi, Azerbaycan d ışındaki on bir eski SSCB cumhuriyetine (Ermenistan, Belorusya, Gürcistan, Kazakistan, Kırgızistan, Moldova, Rusya, Tacikistan, Türkmenistan, Ukrayna ve Özbekistan ) demokrasiye ve piyasa ekonomisine geçiş için dört yüz altmış milyon dolar yardımı öngören ÖzgürlüQü Destekleme Kanunu (Freedom Support Act) ve ona yapılan 907 sayılı ek özel önem arz etmektedir.578 Sözkonusu yasaya yapı­ lan 907 sayılı ekle, ABD, yardımından Azerbaycan'ın yararlanamayacaQını ve gerekçesinin de bu ülkenin Ermenistan ve DaQiık KarabaQ'a uyguladığı ambargo ve güç kullanma olduğu ifade etmiştir.519 Azerbaycan'ı ambargo uygulayan ve saldırgan taraf olarak nitelendiren bu kararı Başkan Bush aynı gün onaylamıştır. Azerbaycan M eclis Başkanı l sa Gember' in Azerbaycan'da garip karşılandıQını ifade ettiği bu kararın Karabağ'da Azerbaycan'ın savaş meydanında kazandığı döneme denk geldiğini de ifade etmeliyiz.580 575 576 577 518 5711 580

Manveı Sarkisyan, Politiçiskiy Problemi Kavkaza. Politika Armenii vt Regiona, s. 59.

Tofig Gasımov'la 25 Temmuz 1 998'de Bakü'de yaptıQımız görüşme.

"Tofig Gasımov : ABD Söz verip .. .", Halk Gezeti, 5 AQustos 1992.

Nesirov, Azerbaycan-ABD ilişkileri (1991-1997), s.23. lbid.

Azerbaycan, 6 Kasım 1992.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Öte yandan, Başkanlık seçiminin ardından ABD yönetiminin tekrar taraflar arasında dengeyi sağlamaya çalıştığını görüyoruz. Bu bağlamda 3 Ocak 1 993'de Kremlin'de Rusya Devlet Başkanı Boris Yeltsin'le biraraya gelen ABD Başkanı George Bush, Dağlık Karabağ 'a ilişkin ortak bir deklarasyon imzalamıştır. Deklarasyonda, iki ülkenin Dağlık Karabağ'da ve Ermenistan-Azerbaycan sınırındaki çatışmalardan rahatsız oldukları belirtilerek tarafların anlaşmalara uymasını isteniyor ve kendilerinin makbul karariann alınması yönünde AG I K'in temel çerçevesini tercih ettikleri ifade ediliyordu.581 1 993 yılında ABD yönetiminin Karabağ sorunundaki tutumunun belirlenmesinde Ermenistan'ın Kelbecer'i işgali önemli rol oynamıştır.

3 Nisan'daki işgale cevaben 6 Nisan 'da ABD Dışişleri Bakanlığı bir açıklama yaparak etnik Ermenilerin Kelbecer rayon'una saldırısını kınamış ve bu saldırı ile ilgili derin endişesini Ermenistan yönetimine ve Dağlık Karabağ Ermenilerinin temsilcilerine ilettiklerini ifade etmiştir. Açıklamada etnik Ermeni/erin bütün kuvvetlerinin Kelbecer rayon'undan hemen ve tamamen çıkarılması istenmiştir.582 Fakat bu açıklamada da saldırganın kimliği etnik Ermeniler olarak tanımlanmıştır. ABD'nin aynı tutumu, çıkmasında önemli desteği olan 822'nolu BM kararında da izlediğini görüyoruz. Kelbecer'in işgali ve BM'nin bu konudaki boşaltma kararının ardından, ABD, Karabağ sorununda inisiyatifi ele alarak Kelbecer'in boşaltılması için Rusya ve Türkiye ile ortak plan önermiştir. Bu plana Genel Olarak AHC'nin Dtş politikast ve Karabağ Sorunu bölümünde ayrıntılı değindiğimiz için burada tekrar girmiyoruz.

1 992-1 993 döneminde ABD-Azerbaycan ilişkilerinde esas boyutlardan biri olan Karabağ sorununda özet olarak ifade etmemiz gereken şu ki, AHC iktidarı ABD'yi Rusya'yı dengeleme aracı olarak görmüş ve sorunun çözümünde bu ülkenin aktif olmasına çalışmıştır. Buna karşın ABD 58' Azerl:ıaycan, 5 Ocak 1 993.

582

Azerl:ıaycan, 1 5 Mayıs 1993.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI yönetimi soruna AG I K çerçevesinde müdahale edilmesinden ve bütün tarafları ineitmeden görüşmeler yoluyla bir çözüm bulunmasından yana olmuştur. Fakat, ABD yönetiminin bu ülkedeki Ermeni lobisinin etkinliği nedeniyle zaman zaman Ermenilerden yana tavır aldığı 24 Ekim 1 992 tarihli kararda g örül müştür. ABD Kalbecer' in işgalinden sonra soru n u n çözümünde giderek daha çok objektif politika yürütmeye çalışmıştır.

4.

Ilişkilerde Petrol Faktörü

Ele alınan dönemde, ABD-Azerbaycan ilişkilerinin önemli bir boyutunu da Azerbaycan'daki zengin petrol kaynakları oluşturmuştur. Zengin petrol kaynaklarına rağmen, bu petrolün ü retimi için gerekli mali gücü ve teknolojisi bulunmayan Azerbaycan, bu zenginiikierin Batılı şirketlerce işlenmasini tercih etmiştir. Azerbaycan petrolüne ilgi gösteren petrol şirketleri arasında ilk sırayı ABD şirketi Amoco almıştır.583 Amoco'nun Azerbaycan petrolü ile ilgilenmesi Ocak 1 991 'e dayanmaktadır.584 Dönemin Azerbaycan yönetiminin Çırak, Azeri ve Güneşli yatakları ile ilgili açtığı ihalede Amoco Azeri yatağı için yapılan ihaleyi kazanmıştır.585 Temmuz 1 991 'de Azerbaycan yönetimi, Azeri yatağının işletilmesi için bu şirketin başkan l ı ğ ı n d a bir konsorsiyum o luşturulmasına karar vermiş ve konsorsiyuma Unicoil (ABD), BP/Statoil ortaklığı, Mcdermott ve Ramco da katılmıştır.586 AHC yönetiminin iktidara gelmesi ile Batılı petrol ş i rketlerinin Azerbaycan'ın petrolüne yatırımları artmıştır. AHC iktidarı siyasi ve iktisadi gerekçelerle daha fazla batılı şirketin, özellikle de ABD petrol şirketlerinin, Azerbaycan'a yatırım yapması için çeşitli anlaşmalar imzalamıştır. Bu 583

Zerkalo, 1 O Ekim 1 992.

5114

Sabıt Bagırov, "Azerbaycan Oil: Glimpses of A Long History", Percetions, Haziran-A{Iustos 1996, cilt1, sayı 2. kaynak http://www.mfa.gov.tr/grupa/perceptli2/12-3.htm.

Nesip Nesibli, "Azerbaycan'ın Geymiş ve Gelece{linde Petrol", Nesibii Nesib, Azerbaycan Jeopolitigi ve Petrol, Baku, Hazar Universitesi yayını, 2000, s. 15.

Nesirov, Azerbaycan-ABD ilişkileri ( 1991-1997), s. 93.

585

586

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI kapsamda 7 Eylül 1 992'de Çırak ve Şahdeniz yatakları için ABD şirketi Statoil ve I ngiliz BP, 1 Ekim'de Güneşli yataQı için yine ABD şirketi Penzoil ve I ngiliz Ramco ile anlaşmalar yapılmıştır.587 I mzalanan bu anlaşmalarla BP/Statoil ortaklıQı Azerbaycan'a otuz milyon dolar imza ikramiyesi ödemiş ve Penzoil şirketi de petrol üretimi sırasında atmosfere atılan bir buçuk milyar m3 zehirli gazın zararsızlaştırılmasını üstlenmiştir.588 Ekim' de Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi Azeri, Çırak ve Güneşli yataklarının aynı niteliQi ve işlenmesinde yatırım ve ek harcamalardan tasarruf etmek için bu üç yataQın tek bir konsorsiyum tarafından işletilmesine karar vermiştir.589 Fakat ABD Kongresi'nin 907 sayılı kararı Azerbaycan'daki ABD'li petrol şirketleri n i n konumunu da etkilemiş ve Ek im 'de oluşt u ru lan yeni konsorsiyumda, daha önceki konsorsiyumda liderliQi elinde bulunduran Amoco, yerini BP'ye bırakma durumunda kalmıştır.590 Yeni konsorsiyumla Kasım'da başlayan teknik görüşmeler süreci Mayıs 1 993'de ortak işletimi düzenleyen altı anlaşmanın imzalanması ile sonuçlanmış, Haziran'da Azeri, Çırak ve Güneşli yataklarının ortak işletilmesi için beyanname imzalanmış, aynı ay içinde Londra'da petrol görüşmelerinin sürdürülmesi planlanmıştır.591 Görüşmelere Elçibey'in de katılması bekleniyordu, fakat 4 Haziran darbesi bu görüşmeleri engelledi.

Ardından iktidara gelen Aliyev yönetimi 23 Haziran 1 993'de Batılı şirketlerin Azerbaycan'daki faaliyetlerinin ve banka hesaplarının geçici olarak durdurulduQunu açıkladı.592

587 Bagırov, "Azerbaycan Oiı: Gıimpses of A Long History", 588

lbid.

589

lbid.

590

Nesirov, Azerbaycan-ABD ilişkileri (1991-1997), s.93.

591

Nesibli, "Azerbaycan Geçmişi ve Geıec�inde Petrolünün Yeri", s. 1 6.

592

Azerbaycan, 29 Haziran 1 993.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI

B. Avrupa Ülkeleriyle Ilişkiler Azerbaycan için Avrupa ülkeleriyle ilişkiler dış politikasının başka bir önemli boyutunu oluşturmuştur. Resmen 1 6 Haziran 1 992'de iktidarı devralan Elçibey'in seçim programında ülkenin Avrupa ve Asya kavşağında yerleşmesi nedeniyle barış içinde işbirliği ve uluslararası güvenliğin sağlanmasında Asya ve Avrupa'daki gelişmelerde yer alınması gerektiği belirtilmekteydi.593 Bu anlayış içerisinde Elçibey iktidara gelir gelmez Batıya açılma kapsamında 8-1 0 Temmuz 1 992'de Helsinki'de yapılan AGI K zirvesine katılmış ve Helsinki Senedi'ni imzalamıştır.ss. Zirvede konuşma yapan Elçibey ülkesinin Avrupa'nın demokrasi deneyimini Asya'ya taşımak istediğini belirtmiş ve "Azerbaycan'ın Helsinki Senedi'ni imzalamakla Avrupa halklan ailesine üye olduğunu" ifade etmiştir.595 Avrupa ülkeleri ile Azerbaycan arasındaki ilişkiler iki boyutta (uluslararası örgütler ve Avrupa ülkeleri ile ikili ilişkiler) ele alınabilir. Bağımsızlık ilanının ardından Avrupa'daki uluslararası örgütlerden AGIK ve Avrupa Birliği Azerbaycan'la ilişkileri geliştirme çabasına girmiştir. Bu kapsamda, 20 Ocak 1 992'de AG I K diğer eski SSCB devletlerinin yanısıra, Azerbaycan'ı da SSCB'nin ardılı olarak üye kabul etmiş, ardından Mart ayından itibaren de Karabağ sorunun çözümünde aktif rol almaya başlamıştır.596 Avrupa Birliği ise, SSCB'nin çökmesinden sonra 1991 yılı sonunda Azerbaycan'ı da içine alan bir yardım programı ile on iki eski SSCB cumhuriyetine yeni sisteme geçiş sürecinde yardım etmeye başlamıştır.597 TACI S adı verilen program teknik ve yiyecek yardımını, kredileri, düşük fiyatlı tarımsal ürünleri ve 593 "Azerbaycan Devlet Başkanı Adayı Ebilfez Elçibey'in Seçim Programı ss.

1992.

"Azerbaycan Heyeti Finlandiya'da" Azerbaycan, 10 Temmuz 1 992.

595

lbid.

"

, Azadltq, 3 Haziran

596 Bülent Aras ve Mehmet Dikkaya, "Avrupa-Türk Cumhuriyetleri Ilişkileri", Yeni Forum, AQustos 1 996, s. 1 1 .

597

lbid. , 5.12.

598

lbid.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI ilaçlann saQianmasını içeriyordu.598 Bu program çerçevesinde 1 991-1993 döneminde Azerbaycan'a on iki buçuk m ilyon ECU ' lu k bir yardım yapılmıştır.!i99 Azerbaycan ile Avrupa arasında ilişkilerin d iQer boyutu Avrupa ülkeleriyle geliştirilen ikili ilişkilerdir. Bu kapsamda, tüm Avrupa ülkeleri ile diplomatik ilişkiler kurup geliştirme yoluna gidilmiş olmasına raQmen, biz burada esasen Avrupa'nın üç büyük devleti Almanya, Ingiltere ve Fransa aQırlıklı olmak üzere Avrupa ülkeleriyle ilişkiler üzerinde duracaQız.

Azerbaycan'ı resmen tanıyan ülkelerin başında Almanya geliyordu.

Almanya Azerbaycan'ın baQımsızlıQını 12 Aralık 1 991 'de tanıyan ilk Batılı devlet olmuştur.600 Almanya ve Azerbaycan arasında diplomatik ilişkiler 20 Şubat 1 992'de kurularak Bakü'de Almanya BüyükelçiliQi açılmıştır. 601 Ardından 1 992 yılının Mart'ında Alman parlamentosu milletvekillerinden oluşan bir grup bölgeyi ziyaret etmiştir.602 AHC'nin iktidara gelmesinin ardından ilişkilerin geliştirilmesi yönünde yeni adımlar atılmış, Azerbaycan Haziran 1 992'de Batılı ülkeler içinde ilk olarak Almanya'da büyükelçilik açmıştır.603 Eylül ve Kasım 1 992'de önce Azerbaycan Ticaret BakanlıQı yetkilileri, daha sonra da Başbakan Birinci Yardımcısı başkanlıQındaki heyetler Almanya'yı ziyaret ederek temaslarda bulunmuşlardır.604 Ocak 1 993'de ise Devlet Sekreteri Penah Hüseyinov Batılı ülkeler arasında ilk ziyaretini Almanya'ya yaparak iki ülke arasındaki ilişkilerin geliştirilmesi için gayret göstermiştir.605 Şubat ayında Azerbaycan Devlet Başkanı Elçibey Almanya Bundestag'ı Dış I lişkiler Komisyonu Başkanı'nı kabulü sırasında 599

lDl 601 602 603 604 605

"What ls Tacis?" European Commision Tacis Information Office, Brussels, 1995, s.4, aktaran Bülent Aras v.d, "Avrupa-Türk Cumhuriyetleri I lişkileri", s. 1 2.

Hesenov, Aletbaycan Dış Politikası (1991-1996), s. 77. lbid.

Gasımov, Uluslararası Ilişkiler Sisteminde Aletbaycan (1991-1995), s. 47.

Hesenov, Aletbaycan Dış Politikası (1991-1996), 1 996, s. 77 Gasımov, Uluslararası Ilişkiler Sisteminde Aletbaycan (1991-1995), s.4 7.

Ferman BaQırov, "Ziyaretimiz UQurlu Oldu", Azerbaycan, 23 Ocak 1 993. Devlet Sekreteri görevi statü itibariyle Devlet Başkan Yardımcısı görevine denk düşmektedir.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Almanya ile ilişkileri geliştirmek istediklerini ve Karabağ sorununun çözümünde yardım beklediklerini belirtmiş, ardından Almanya M insk Grubu görüşmeler sürecine katılmıştır.606 I ki ülke arasında ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi yönünde bazı adımlar da atılmıştır. Ocak 1 993'de Almanya'yı ziyaret eden Devlet Sekreteri Penah Hüseyinov, Alman işadamları ile görüşerek BMW ve Mercedes-Benz şirketlerinin Baku'de temsilcilik açmaları, Almanya'nın Azerbaycan'da tekstil fabrikaları kurması, Frankfurt-Baku uçak seferlerine başlanması, Bavyera'da etkin olan Toprak Bank'ın Azerbaycan'da şube açması, Baku'de Almanca eğitim verilen okulların açılması ve Azerbaycanlı uzmanların Almanya'da eğitim görmesi konu ların d a uzlaşma sağlanmıştır. 607 Ocak 1 993 bilgilerine göre, Azerbaycan ' d a on altı Azerbaycan-Alman ortak şirketi faaliyet göstermekteydi ve Baku'de dört Alman şirketin temsilciliği açılmıştı.608 Azerbaycan'ın 1 992'de Almanya'dan ithalatı 9.620,6 dolar, ihracatı 1 2.941 ,5 dolar iken, bu sayılar 1 993'de sırasıyla 1 0.292,4 dolar ve 3.680,9 dolar olarak gerçekleşmiştir.609 Avrupa devletleri ile ilişkilerde ikinci önemli boyutu Ingiltere ile ilişkiler oluşturmuştur. Ingiltere Azerbaycan 'ı, bağımsızlığının 29 Aralık 1 991 'de yapılan halk oylaması ile onaylamasından iki gün sonra, 31 Aralık'ta tanımış ve her türlü ilişkiye girme isteğini ilan etmiştir.610 1 1 Mart 1 992'de Ingiltere Dışişleri Bakanı Douglas Hogg'un başkanlığındaki heyetin Azerbaycan'ı ziyareti sırasında iki ülke arasında diplomatik ilişkiler kurulmuştur. Baku'deki görüşmelerde Karabağ konusuna değinen Hogg, ülkesinin sorunun çözümü için taraflar arasında ateşkesin sağlanması, görüşmelere başlanması ve Azerbaycan'ın egemenliği çerçevesinde çözümü savunduğunu ifade etmiştir.611 606 "Bundestag Banş Için Yardım Edebilir.", Azerbaycan, 23 Şubat 1993.

807 lbid.

1108

lbid.

1109

Gasımov, Uluslararası ilişkiler Sisteminde Azerbaycan (1991- 1995), s. 48.

610 Hesenov, Azerbaycan Dış Politikası (1991-1996), s.41 .

61 1 lbid., s. 42.

ELÇIBEY [)()NEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI AHC'nin iktidara gelmesi ile I ngiltere'yle ilişkilerde bir canlanma yaşanmış, I ngiltere büyükelçisi 1 5 Haziran 1 992'de Baku'de göreve başlamıştır.612 AHC iktidan döneminde iki ülke arasındaki ilişkilerde petrol boyutu giderek öne çıkmıştır. Azerbaycan'a I ngiliz petrol şirketlerinin girişi Temmuz 1 991 'de Azerbaycan yönetiminin Azeri yatagının işlenmesi için oluşturdugu konsorsiyuma Amoco ve Unikoil (ABD) şirketlerinin yanısıra, I ngiliz şirketleri BP/Statoil ortaklıgı Mcdermott ve Ramco'yu da katması ile başlamıştır.613 AHC iktidarı Batı lı şirketlerin bölgeye aktif girişinin saglanması i ç i n eski I ngiliz Başbakanı Thatcher; Eyl ül 1 99 2 ' de Azerbaycan'a davet etmiştir. 81 4 Bu ziyaretin ardından Ingiliz petrol şirketlerinin Azerbaycan'ın Batılı şirketlerle petrol anlaşmalanndaki katılımı güçlenmiş ve ABD'nin Ekim 1992'de kabul ettigi 907 sayılı kararın ardından BP, 1 991 'de oluşturulan konsorsiyumun liderligini devralmıştır.

I lişkilerde petrolün yanısıra, başka bir önemli unsur Karabag sorunu olmuştur. I ngiltere Avrupa devletleri içerisinde bu konuda Azerbaycan'ın tutumuna en yakın tavrı sergileyen devlet olmuş ve sorunun görüşmeler yoluyla çözülmesi için AG I K Minsk Grubu çerçevesinde aktif faaliyet göstermiştir. Ingiltere, özellikle Kelbecer'in işgali sırasında Ermenilere karşı sert tepki göstererek, 822 sayılı BM kararının çıkmasına Güvenlik Konseyi üyesi olarak önayak olmuştur.

Avrupa devletleri ile ilişkilerde üçüncü önemli ülke olan Fransa ile ilişkiler Karabag sorunu nedeniyle yukarıda ele alınan diger iki ülkeye kıyasla daha sorunlu olmuştur. Fransa, Azerbaycan'ın bagımsızlıgını 3 Ocak 1 992'de tanımış ve 1 1 Şubat'ta diplomatik ilişkiler kurarak 26 Mart 1 992'de Baku'ye Büyükelçi atamıştır.615 Fakat, Karabag sorununda Azerbaycan ' ı n toprak bütünlügü ve sınırların deg işmezligi ilkeleri 812 613 81• 815

lbid.

Nesirov, Azerbaycan-ABD ilişkileri (1991-1997), s.93.

Azadlıq, 5 Eylül 1 992.

Gasımov, Uluslararasi Ilişkiler Sisteminde Azerbaycan (1991-1995), s. 49. ve Hesenov, Azerbaycan Dış PolitikaSI (1991-1996), s. 63.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI çerçevesinde çözümden yana olduğunu belirtmesine ve Minsk Grubunun üyesi olarak Karabağ sorununun çözüm görüşmelerine katılmasına rağmen, Fransa bu ülkedeki güçlü Ermeni lobisi nedeniyle bu konuda sabit bir tavır takınamamış; özellikle Kelbecer'in işgalinin ardından BM Güvenlik Konseyi'nin Ermenilere karşı sert açıklama yapmasını Rusya'yla birlikte engelleyerek daha yumuşak bir metin çıkmasını sağlamıştır.616 Kısaca, Azerbaycan bu dönemde Avrupa ülkeleri ile diplomatik ilişkiler kurma ve geliştirmeye çalışmıştır. Bu bağlamda bağımsızlığın ilanından 1 993 Ağustos'una kadar Azerbaycan'ı on yedi Avrupa ülkesi (Almanya, I ngiltere, Fransa, lsviçre, Finlandiya, Belçika, Hollanda, Danimarka, Yunanistan, ltalya, Norveç, Portekiz, Avusturya, lsveç, l zlanda, Ispanya ve Lüksembourg) ve Güney Kıbrıs Rum yönetimi tanımış; bunların büyük bir kısmıyla diplomatik ilişkiler kurulmuştur.617

616 "Türkiye Ermeni-Azerbaycan Çatışmasına katılabilir", Azerbaycan, 10 Nisan 1 993 ve Halk Gezeti, 3 Eylül 1 992 ve Gasımov, Uluslararası ilişkiler Sisteminde Azerbaycan (1991-1995), s.

617

49.

Fransa BM 822 sayılı karannın çıkması sürecinde Kelbecer'e saldıranın Ermenistan'ın de0il, etnik Ermeniler olarak tanımlanmasını savunmuştur.

Gasımov, Uluslararası Ilişkiler Sisteminde Azerbaycan (1991-1995), s.4 7.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI

SONUÇ 1 980' 1erin son yılları Azerbaycan tarihine başarıyla sonuçlanmış baQımsızlık mücadelesi dönemi olarak geçmiştir. Bu ulusal baQımsızlık mücadelesinin gelişini etkileyen esas unsurları 1 980'1erin sonlarında Sovyetler Birliğinde ekonomik, siyasi ve sosyal alanda gelişen süreç ve bunun Azerbaycan 'a yansıması; Karabağ bölgesine yönelik Ermeni talepleri ve ulusal mücadelenin 1 91 8-1 920 dönemine dayanan tarihi mirası olmuştur.

SSCB Merkez yönetimi ülkenin karşılaştığı ağır sosyo-ekonomik krizden kurtulmak için hem ekonomik hem de siyasi alanda liberalleşme g irişim leri başlatmıştır. Doğal olarak, siyasal sistemde yapılan demokratikleşme girişimleri sonucu tek parti tekelinin sona ermesi ve çok partililiğin ortaya çıkması bağlı cumhuriyetlerde siyasi mücadele için uygun ortam yaratmıştır.

Azerbaycan'da ulusal siyasi mücadelenin başlangıcında kolaylaştıncı faktör rolünü oynayan ü l kedeki sosyo-ekonomik d u rum ve bunun zorlamasıyla merkezi yönetimin uyguladığı Perestroyka ve Glasnost politikalarının dışındaki d iğer bir önemli etken , Karabağ bölgesinin Ermen ista n ' l a bi rleşt i ri l mesi yönündeki Ermeni yanlısı tutumuna Azerbaycan'ın yerel komünist yönetiminin etkisiz politikalan da eklenince, konu halkın gündemine girmiş ve zamanla kendiliğinden başlayan kitlesel gösteri leri d üzen l i bir şeki l d e sürd ürecek örgütlenme ihtiyac ı n ı

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI doQurmuştur. Bu örgütleme girişimleri de 1 6 Temmuz 1 989'da AHC'nin kurulmasını sağlamıştır.

Yeni kurulan AHC'nin misyonunun belirlenmesinde yirminci yüzyıl başlarında filizlenip, 1 91 8-1 920 döneminde Azerbaycan'da baQımsız devlet kuran Mehmet Emin Resulzade ve arkadaşlarının ulusal mücadele geleneğinde olgunlaşan fikirler önemli rol oynamış ve ulusal mücadelenin 1 991 'de Azerbaycan'ı baQımsızlıQa götürmasinin ideolojik esaslarını oluşturmuştur.

BağımsızlıQa giden süreç kolay olmamıştır. Bir yandan Karabağ'ı savunma gayretleri, öte yandan SSCB yönetiminin baQımsızlığı engelleme çabaları ve yerel komünist yönetimin merkezi idarenin yanında yer alması, AHC liderliğindeki ulusal baQımsızlık mücadelesini büyük zorluklarla karşı karşıya bırakmıştır. Karabağ'da Ermenilerin saldırılarına merkezi yönetimin duyarsızlıQı ve yerel komünist yönetimin tepkisizliğine Sovyet Ordusunun Baku'de yaptıQı 20 Ocak katliamı da eklenince, Azerbaycan toplumunda SSCB'nin meşruiyet temelleri tamamen yıkılmıştır. Nitekim, 20 Ocak'ın ardından ulusal mücadelede bağımsızlık istekleri ve girişimleri artarak 1 8 Ekim 1 991 'de bağımsızlığın ilanı ile sonuçlanmıştır.

Bağımsızlığın ilanının ardından Ermeni saldırıları karşısında alınan yenilgiler ve özellikle Hacalı katliamı, bağımsız Azerbaycan'ın ilk devlet başkanı M ütel libov'un istifasına neden o l m u ş , takip eden Yakup Memmedov iktidarı ise Rusya'nın baskılarına ve Mütellibov'un 1 4-15 Mayıs 1 992 tarihli darbe girişimine karşı koyamamıştır. Bu başarısızlıklar ve karmaşık siyasal süreç ulusal mücadele sırasında halkın en örgütlü ve güçlü teşkilatına dönüşen AHC'yi 1 5 Mayıs 1 992'de fiili, 7 Haziran'da yapılan devlet başkanlığı seçimlerini AHC Başkanı Ebülfez Elçibey'in kazanması sonucunda da resmen iktidara taşımıştır.

I ktidara gelen AHC ilk önce Azerbaycan'ın baQımsızlığını savunma ve toplumu yeni koşullara hazırlama yönünde politikalar uygulamıştır. AHC iktidan bu bağlamda toplumun köklü değişimini hedefleyen ve demokratik

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI siyasal sisteme geçiş için gerekli siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel reformları gerçekleştirme politikalarını uygulamaya koymuştur. Bu çerçevede, devlet kurumlarında yeni bir biçimlendirmeye gidilmiş, sosyalist devlet ekonomisinden piyasa ekonomisine geçiş için yasalar çıkarılmış, hukuk sisteminde reform çalışmalarına başlanmış ve yeni koşullara uygun devlet yapılanmasının önemli olduQu dikkate alınarak 1993 yılı "devletin yeniden yapılanması yılı" ilan edilmiştir.

I çte baQımsız devlet olmanın kurumlarını gerçekleştirme çabalarının yanında, AHC iktidarı dış politikada da önemli sorunlarla karşılaşmıştır. Bu sorunlann arasında, Karabağ sorununu ülkenin toprak bütünlüğü içerisinde çözme ve yeni kazanılmış baQımsızlığın korunması temel konular olarak öne çıkmıştır.

Karabağ sorunu genel olarak ülkenin toprak bütünlüğünü tehdit ederken, özelde de Ermenistan'la ilişkileri belirleyen tek konu olmuştur.

AHC iktidarı Karabağ sorununun uluslararası arenada çözümünü saQiamak amacını dış politikasının temeline oturtmuştur. Bu sorunun çözümünde u luslararası camianın desteği n i olarak sorunun Rusya tarafından Azerbaycan KarabaQ sorununun AG I K Mi nsk G rubu çerçevesinde görüşmeler yoluyla çözümüne çalışmıştır. AG I K görüşmeler sürecinde tarafların Minsk'te uluslararası bir konferansta biraraya gelerek soruna çözüm bulmalannı sağlamak için Roma'da uzun süren hazırlık görüşmeleri yapı lmış, fakat bir türlü Minsk'te toplanacak " uluslararası çözüm konferansı" aşamasına gelinememiştir. Görüşmelerin sonuçsuz kalmasında en önemli etken AG I K'in, Karabağ sorununun Azerbaycan'ın toprak bütü n l ü Q ü çerçevesinde çözülmesi prensibini i çeren önerilerinin Ermenistan ve resmi görüşmelere "ilgili taraf" olarak katılan KarabaQ Ermenilerince kabul edilmemesi ile Rusya'nın, bölgedeki pozisyonunun zayıflamaması için, barış sürecinin başarısızlığa uğraması yönündeki çabaları olmuştur. Bu baQiamda Rusya, Ermenileri yeni saldırılara teşvik etmiş ve hatta bölgede bulunan Rus ordu birlikleri bu saldırılara destek vermiştir. Diplomatik arenada AG I K önerilerini kendileri için kabul edilemez olarak deQerlendiren Ermeniler, savaş meydanında avantajlı duruma

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI gelebilmek için Şubat 1 993'de KarabaQ'da yeni saldınlara başlamış ve 2 Nisan 1 993'de Kelbecer rayon'unu ele geçirmişlerdir. Bu saldırı B M Güvenlik Konseyi'nin krize müdahale ederek Kelbecer' in Ermeniler tarafından boşaltılmasını öngören 822 sayılı kararı almasına neden olmuştur. KarabaQ sorunu sürecinde alınan bu kararı AHC iktidarının başarısı olarak kabul etmek gerekir. Kararın yerine getirilmesi için ABD, Rusya ve Türkiye'nin ortak önerisi ile Ermenilerin Kelbecer'den çıkanlması bir takvime baQianmış, fakat 4 Haziran darbesi ve bundan yararlanan Ermenilerin yeni saldırılara başlaması ile bu süreç uygulanamamıştır.

AHC iktidarının dış politikasının ikinci temel meselesi Rusya karşısında ülkenin baQımsızlıQını savunmak ve bu ülkeyle eşit statülü ilişkiler geliştirmekti. AHC iktidan Rusya ile ilişkilerini anılan düzleme oturtmak için bir yandan Azerbaycan'daki Rus etkinliQini kırma yoluna giderek Rusya'nın yayılma alanı olarak ortaya çıkan BDT üyeliQini reddetmiş; Rus Ordusunun Azerbaycan'dan çıkarılmasını istemiş ve bu ülkenin KarabaQ sorununu Azerbaycan'a baskı aracı olarak kullanmasını önlemek için AGIK ve ABD aracılıQı ile dengeyi saQiamaya çalışmıştır. Öte yandan, AHC iktidarı eşit ikili ilişkiler gelişti rmek için Rusya'yla bir genel Dostluk ve l şbirliQi Anlaşması ile çeşitli alanlara ilişkin toplam otuz işbirliQi anlaşması imzalamıştır. Rusya'nın, AHC iktidarının Azerbaycan'ı Rusya'nın etki alanından çıkarma ve eşit i l işkiler kurma politikasına karşı çeşitli dönemlerde iki farklı yaklaşım sergilediQini söylemek mümkündür.

1 2 Haziran 1 992-Aralık 1 992 arasını içeren birinci dönemde, Rusya yönetimi bu politikayı anlayışla karşıladıQını, AHC'nin Azerbaycan'dan Rus Ordusunun çıkarılması talepleri, BDT'ye girmeye direnmesine ve iki ülke ilişkilerinin siyasi ve ekonomi alanlarında eşitli k ilkesi çerçevesinde geliştirme isteklerine olumlu yanıtlar vererek ve iki ülke arasında "aQabey­ kardeş" ilişkisinin bittiQini ifade ederek göstermiştir. Rusya'nın bu tavrını, 1 987'de SSCB lideri Gorbaçov'a karşı demokratikleşme isteQi ile mücadeleye başlayan ve 1 2 Haziran 1 991 'de Rusya Sovyet Sosyalist Federasyonu Devlet Başkanı seçilmesinin ardından, bu isteQini demokratik ve baQımsız Rusya'yı gerçekleştirmeye dönüştüren Başkan Yeltsin'in,

ELÇIBEY DONEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI baQımsızlıQın peşisıra bu çizgisini sürdürmekte kararlı olması ve görev verdiQi Yegor Gaydar hükümetinin "dış politik arenada eski SSCB cumhuriyetleri ile karşılıklı çıkar ve isteQe dayanan eşit ilişkiler geliştirme" arzusu ile açıklamak mümkündür. AHC'nin 1 9-21 AQustos 1 991 'de Moskova'daki darbe girişimine karşı mücadelede Yeltsin'i destekleyen ilk hareket olması da bu dönemde Yeltsin Rusya'sı ile olumlu ilişkiler geliştirmede önemli bir etken olarak ortaya çıkmıştır.

Ilişkiler sürecinde her iki ülke yönetimlerinin demokratik kimliklerinin öne çıktıQı bu dönem, Rusya'nın eski SSCB mekanında etkinliQini kaybetmeye direnişini simgeleyen yakın çevre kavramının, Rusya Dışişleri Bakanı Andrey Kozirev tarafından Ocak 1 993'de gündeme getirilmesi ve Yakın Çevre Doktrini'nin Şubat'ta Rusya Güvenlik Konseyi ve Nisan'da da Yeltsin tarafından onaylanması ile deQişmiştir. Yeni dönem (Ocak-Haziran 1 993) Rusya'nın Azerbaycan'a karşı daha katı davranması, Ermenileri saldırılar için teşvik etmesi ve hatta Rus askerlerinin Kelbecer işgaline katılması biçiminde gelişmiştir. 26 Mayıs'ta Azerbaycan'ı terk eden son Rus tümeninin ayrılmadan önce Azerbaycan Savunma BakanlıQı'na bırakması gereken silahları, AHC iktidarını sona erdiren 4 Haziran darbesinin liderine bırakması ise bu dönemin doruk noktası olmuştur.

1 992-1 993 döneminde izlenen dış politikada Ermenistan ve Rusya dışında kalan diQer eski SSCB ülkeleri ile ilişkiler çerçevesinde özellikle Rusya'nın yayılmacılıQına karşı Azerbaycan'a benzer tutum sergileyen Ukrayna, Gürcistan ve Moldova ile ilişkilerin geliştirilmesine özel önem verilmiştir. Ayrıca, AHC iktidarı "Türkçülük" söylemi çerçevesinde Orta Asya ülkeleriyle de sıkı ilişkiler geliştirmeye çalışmış, fakat AHC'nin Türk Ortak Pazarı oluşturma, KarabaQ konusunda ortak tutum belirleme ve Türk dilini BM resmi dili yapma için gösterdiQi çabalara ilgili ülkelerin mesafeli yaklaşmaları nedeniyle ilişkilerde fazlaca bir ilerleme kaydedilememiştir. Öte yandan, AHC iktidarının bu ülkelerde baskı gören muhalif lideriere Türkiye'ye geçiş izni vermesi ve bu ülkelerdeki baskı rejimlerini eleştiren açıklamalar yapması da özellikle Özbekistan'la ilişkileri gerginleştirmiş, hatta Özbekistan bu nedenle Taşkent-Bakü uçak seferlerini durdurmuştur.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI AHC iktidarının dış politikasındaki diQer bir önemli unsur, komşu ülke Iran'la ilişkiler oluşturmuştur. 1 9. yüzyılda Azerbaycan'ın ikiye bölünmesi sonucu Iran'da yaşama durumunda kalan yaklaşık otuz milyon Azerbaycan Türk'ü ve bölgesel güç konumu I ran ' l a i l işkileri, Azerbaycan d ı ş politikasının temel konulardan biri durumuna getirmiştir. I ki ülke ilişkilerinde Azerbaycan Türklerinin bölünmüşlüQü meselesi bu dönemde esas konulardan biri olarak gündemde kalmıştır. Bu dönemde Azerbaycan iktidarında Iran politikası için iki farklı yaklaşımı gözlemlemek mümkündür.

Bunlardan ilki, lran'a karşı aktif bir politika izleyerek Güney Azerbaycan sorununu resmi makam larla g örüşmelerde sık sık vurgu lamak ve ilişkilerdeki temel sorunun I ran'daki Türklerin durumu olduQunu ifade etmek biçiminde özetlenebilir. Başını Devlet Başkanı Ebülfez Elçibey'in çektiQi bu yaklaşımı destekleyenlerin konuyu sık sık g ü ndeme getirmelerine paralel olarak I ran'daki Azerbaycan Türklerinin faaliyetlerini yoQunlaştırmaları Iran'ın AHC iktidarından duyduQu endişeleri giderek artırmıştır. Bu yaklaşımın destekleyicileri mevcut koşullarda kötü olan ABD­ I ran i lişki leri baQiamında A B D ' n i n d este Q i n i alabilecekl eri n i d e savunmuşlardır. l ran'a karşı aktif dış politika yaklaşımı bu dönemde resmi politikaya tamamen egemen olamasa da, Elçibey'in söylemleri ile sık sık gündeme gelmiştir.

I kinci yaklaşı m , normal i k i l i i l işkilerin m ü m kün o l d u Q u kadar geliştirilmesi ve zaman içinde baQiarın güçlenmesi ile Azerbaycan Türklerinin bölünmüşlüQü sorunun çözülebileceQini savunmuştur. Dönemin Meclis Başkanı lsa Gember'i ve Dışişleri Bakanı Tofig Gasimav'u bu yaklaşımı paylaşanlar içinde görmek mümkündür. AHC iktidarı döneminde iki ülke arasındaki resmi düzeydeki ilişkilerde genelde bu anlayışın aQırlık taşıdıQını söyleyebiliriz.

AHC döneminde Azerbaycan dış politikasında Türkiye'yle ilişkilere "Türkçülük" söylemi egemen olmuştur. Bu nedenle, Türkiye AHC'nin dış politikasının temel noktasına yerleşmiş ve bu dönemde Azerbaycan Türkiye ile stratejik ortaklık anlaşması imzalama çabasında olmuştur. Bu baQiamda Türkiye ile imzalanan Dostluk ve lşbirliQi Anlaşmasının süresi

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI diğerlerinden farklı olarak beş yıl değil, on yıl olarak saptanmış, ekonomi ve eğitim alanlarında ilişkileri en üst düzeye götürme politikası uygulanmış, hatta ortak güvenlik anlaşması imzalanması önerisinde bulunulmuştur.

Fakat, Azerbaycan'ın stratejik ortaklık konusundaki bu isteklerini Türkiye ihtiyatla karşılamış, Kafkaslarda Rusya ile karşı karşıya gelmekten kaçınmıştır. Güvenlik anlaşması imzalama önerisinin yanısıra, Karabağ'a askeri müdahale konusu ve hatta Azerbaycan'ın sivilleri taşımak için helikopter isteği hep bu endişe çerçevesinde değerlendirilmiştir. Bu durum özellikle Cumhurbaşkanı Özal tarafından zaman zaman Kafkaslarda aktif politika söylemi ile aşılmaya çalışılmışsa da, Türkiye'nin Azerbaycan politikasında Rusya faktörünü merkeze alan ihtiyatlılığı bu dönemde hep geçerli olmuştur. Öte yandan, Türkiye'nin Azerbaycan'a bağımsızlığın zorluklarını aşmada siyasi ve diplomatik destek verdiğini de belirtmeliyiz.

Demokratik devlet kurmak ve gerçekleştirilmek istenen köklü reformlar için siyasi ve ekonomik desteğe, bağımsızlığın korunması için de Rusya'yı bölgede dengeleyecek güçlere ihtiyaç duyan Azerbaycan için Batı ülkeleri iyi bir ortak olarak görülmüştür. Bu bağlamda, AHC iktidarının dış politika öncelikleri arasında ABD esas yeri almış, Elçibey yönetimi iki ülke arasındaki ilişkilerin geliştirilmesi için ABD'nin belirlediği koşulları yerine getirmeye çalışmıştır. Ayrıca, bu ülke Rusya'ya karşı dengeleyici bir güç olarak görüldüğünden Karabağ sorununda aktif katılımı için çaba gösterilmiş ve Amerikan petrol şirketlerinin bölgedeki yatırımlarının artırılması suretiyle ABD'nin ilgisi çekilmeye çalışılmıştır. Fakat, ABD'nin bu bölgeyi iyi bilmemesi, Ermeni lobisinin Azerbaycan karşıtı propagandası ile ABD'nin eski SSCB mekanında Rusya'yı temel alan ve Kafkaslarda yeterince aktif politika izlemesini engelleyen Russia First (Önce Rusya) politikası, ABD-Azerbaycan ilişkilerinin istenilen düzeye gelmesini engellemiştir.

Batılı ülkelerle ilişkilerde diğer boyut, Avrupa ülkeleri ile ilişkiler olmuştur. Avrupa ülkeleri ile ilişkilerde ise Ingiltere, Almanya ve Fransa öne çıkmıştır. Bu ülkeler içerisinde de en sıkı ilişkilerin Ingiltere ile geliştiriidiğini görüyoruz. Bu tercihin yapılmasında ABD ile ilişkilerin geliştirilmesinde

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI Ingiltere'nin oynayabileceQi rol, BM Güvenlik Konseyi üyesi olan bu ülkede güçlü bir Ermeni lobisinin bulunmaması ve I ngiltere' nin 20. yüzyılın başlarından beri Baku petrollerine ilgi göstermesi etkili olmuştur.

Azerbaycan'da kurulan ilk yabancı petrol konsorsiyumunda BP'nin liderlik yapması, Batıda saygın bir yeri olan Thatcher'ın Elçibey'in daveti üzerine Baku'deki BP fuarının açılışına katılması ve imzalanması düşünülen petrol anlaşmasında yabancı şirketlerden en fazla payın BP'ye verilmek istenmesi I ngi ltere'yle i l işkilerde petrol faktörü n ü n öne ç ı kt ı Q ı n ı açı kça göstermektedir. I n g i ltere' n i n Karabağ sorununda B M ve AG I K çerçevesindeki görüşmelerde Azerbaycan lehinde en olumlu tutum sergileyen Batılı devletlerden biri olması da iki ülke arasındaki ilişkilerde bu dönemde önemli bir aşama kaydedildiğini göstermektedir. Özet olarak ifade etmek gerekirse, AHC döneminin dış politikası Rusya'ya karşı ülkenin bağımsızlığını koruma, Karabağ sorununu ulusal egemenlik ve toprak bütünlüğü çerçevesinde çözme, Iran'la ilişkilerini Güney Azerbaycan faktörünü de dikkate alan iyi ilişkiler geliştirme, Türkiye ile stratejik ortaklık, gerekli reformları gerçekleştirme ve bölgede Rusya'ya karşı denge oluşturma bağlamında Batı ülkeleri ile yakın ilişkiler kurma biçiminde formüle edilip uygulanmıştır.

ELÇIBEY DÖNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI

KAYNAKÇA Kitaplar Abbasav Tofiq ve Sabir Mirzeyev, Devlet Başkanlarının Avrupa Zirvesi (8- 1 O Temmuz 1992), Bakü, Şerg-Gerb basımevi, 1 992.

Açıkgöz, Halil, Ebülfez Elçi Bey, Istanbul, Veli yayınlan, 1 993.

Aslan, Yasi n , Üçüncü Roma 'nın Jeopolitik Arzuları, Ankara, Avrasya Uluslararası Ilişkiler ve Stratejik Araştırmalar Merkezi, 1 996.

Azerbaycan Ülke Raporu, Ankara, TIKA Yayınlan, No 3, Şubat 1 993.

Balayev, Aydın, Azzerbaydjanskoe Natsionalnoe Dvijenie: Ot Musavata Do Narodnogo Fronta (Musavat'tan Halk Cephesine Azerbaycan Ulusal Harekatı), Bakü, Elm , 1 992.

Başeren, Sertaç, Uluslararasi Hukukta Devletlerin Münferiden Kuvvet Kullanmalannın S1mrlan, basılmamış doçentlik tezi, Ankara 1 997 Blaga, Rafael, Iran Halklan El Kitabi, yy., yy., 1 997.

Gasımov, Musa, Uluslararasi Ilişkiler Sisteminde Azerbaycan {199 1 - 1 995), Bakü, Genclik, 1 996.

GezenferoQi u , Fazil, Ebülfez Elçibey Tarihten Geleceğe, Ankara, Prestij Matbaacılık, 1 995.

Hesenov, Eli, Azerbaycan-ABD Ilişkileri, AnlaŞIImaz Ilişkilerden Stratejik Ortakliğa Doğru (Ekim 199 1 -Ağustos 1997), Bakü , Azerbaycan Üniversitesi neşriyatı, 1 997. lsmayılov , Eldar, Gernil Hesenov ve Tahir Gaffarov, Azerbaycan Tarihi, Bakü, ÖQretmen, 1 995.

M igdalovitz, Carol, Armenian-Azerbaijan Conflict, Washington, Cangres Research Servis, lssue Brief, 12 Nisan 1 995.

Nesibli, Nesib, Azerbaycan Jeopolitiği ve Petrol, Bakü, Hazar Üniversitesi yayını , 2000.

Nesibzade, Nesib, Bölünmüş Azerbaycan Birleşik Azerbaycan, Bakü, Ay-Uiduz, 1 997.

Nesirov, Elman, Azerbaycan-ABD ilişkileri (1991- 1997), Bakü, Kanun , 1 998.

Saray, Mehmet, Azerbaycan Türklerinin Tarihi, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi serisi No. 1 , Istanbul, Nesil matbaacılık, 1 993.

SarıibrahimoQiu, Lale, Kurt Kapanmda K1s1r Siyaset, Ankara, Imge, 1 997.

Sarkisyan, Manvel, Politiçiskiy Problemi Kavkaza. Politika Armenii VI Regiona (Kafkasların Politik Sorunları. Ermenistan'ın Bölge Politikası), Erivan, Ermenistan Ulusal ve Uluslararası Araştırmalar Merkezi, 1 998.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI SSCB Komünist Partisinin XIX. Kongresinin Sonuç Bildirgesi, Baku, 1 988.

Sultanov, Oktay, 80'/i Yıllarm Sonu, 90'/ı Yıllarm Başlarmda Azerbaycan 'da Politik Mücadele, Baku, yy., 1 995.

Tahirzade, Edalet, Meydan 4 Yı/ 4 Ay, 2 cilt, Baku, Ay-Uiduz, 1 997.

Tahirzade, Edalet, 13 Saat Elçibey'le Yüz Yüze, Baku, Ay-Uiduz, 1 999.

Tahirzade, Edalet, Elçi Bey, Bakü, Cumhuriyet gazetesi yayını, 1 999.

Taşkıran, Cemaleddin, Geçmişten Günümüze Karabağ Meselesi, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1 995.

Winrow, Gareth, Turkey in Post-Soviet Central Asia, Londra, The Royal Institute of International Affairs, 1 995.

Makaleler "Azerbaycan Cumhuriyeti ile Rusya Federasyonu Arasında Dostluk, lşbirliQi ve Karşılıklı Güvenlik Anlaşması", Azerbaycan Diplomasisi, No 1 . 1 993, s. 27-33.

Aras, Bülent ve Mehmet Dikkaya, "Avrupa-Türk Cumhuriyetleri Ilişkileri", Yeni Forum, AQustos 1 996, s. 1 1 -1 7.

Bagırov, Sabıt, "Azerbaycan Oil: Glimpses of A Long History", Perceptions, Haziran-AQustos 1 996, Cilt1 (2); http://www.mfa.gov.tr/grupa/ percepVi2/1 2-3.htm Oran, Baskın, "Türkiye'nin Balkan ve Kafkas Politikası", SBF Dergisi, Ocak­ Haziran 1 995, s. 271 -278.

Bölükbaşı, Süha, "Ankara's Baku-Centered Transcaucasia Policy: Has it Failed ?", Middle East Journal, Ci lt 51 , No. 1 . Yaz 1 997, s. 80-94.

Budak, M u stafa, "Azerbaycan-Ermenistan I lişkilerinde DaQ i ı k Karabağ Meselesi ve Türkiye'nin Politikası", Kafkas Araştırma/an, Sayı li, 1 996, 1 09-1 43. Çandar, Cengiz, "Eiçibey Için Ileri" Sabah, 19 Haziran 1 993'den aktaran Yeni Forum, Temmuz 1 993. cilt 14, s. 56-57. Çandar, Cengiz, "Azerbaycan veya "21 . Yüzyıl"a Elvada", Sabah, 22 Haziran 1 993, Yeni Forum, Temmuz 1 993. cilt 1 4, s. 57.

Durdular, Ercan "lran ' ı n Azerbaycan ve Ermenistan Politikası", A vrasya Dosyası, cilt 2, sayı 1 , likbahar 1 995, s. 1 24-1 31 .

Elchibey, Abulfaz, "lndependence: Second Attempt", Antero Leizinger (der.), Caucasus and an Unholy Al/iance, Finlandiya, Vantaa, Kirja-Leitzinger, 1 997, s. 69-86.

Elçibey, Ebülfez "Bağımsızlık : Ikinci Girişim", Edalet Tahirzade, Elçi Bey, Bakü, Cumhuriyet gazetesi yayını, 1 999, s. 333-352.

Emre Bayır "Fars Milliyetçiliğinin Gelişimi ve Güney Azerbaycan'da Milrı Direniş Hareketi" Avrasya Dosyası, Sonbahar 1 999, cilt 3. sayı 4, s 90-124.

Fuller, Elizabeth, "Türkiye Orta Asya ve Transkafkasya'da Nüfuz Sahibi Olmak Için Güreşiyor", Yeni Forum, Ağustos 1 996, s. 6-1 0.

ELÇIBEY DöNEMI AZERBAYCAN DIŞ POLITIKASI Furman, Dimitri, "Üçüncü Dünyaya Dönüş (Azerbaycan Demokrasisinin Kederli Tarihı)", Azadlıq gazetesi, 1 6-23 Eylül 1 993.

Winrow, Gareth , "Azerbaycan and I ra n " , Alvin Z. Rubinstein and Oles Smolansky (der.), Regional Power Rivalries in the New Eurasia: Russia, Turkey and Iran, Londra, 1 995, s. 93-1 1 1 .

Tuncer, ldil, "Rusya Federasyonu'nun Yeni Güvenlik Doktrini: Yakın Çevre ve Türkiye", Gencer Özcan ve Şule Kut, (der.), En Uzun On Yıl, Istanbul, Boyut yayınları, 1 998, s. 445-471 .

Kut, Şule, "Yeni Türk Cumhuriyetlerinin Dış Politikası", Büşra Ersanlı Behar, Günay G. Özdo�an, Nihai lncio�lu, Gün Kut, Şule Kut ve Nesrin Sungur (der.), Bağımsızlığın Ilk Yı/lan, Ankara, Kültür Bakanlı�ı yayınları, 1 994, s. 243-283.

Gasımov, Musa, "Ba�ımsız Azerbaycan'ın Dış Politikası" Azerbaycan, 6 Kasım 1992.

N e s i b l i , N e s i b , "Azerbaycan ve Mos kova- Erivan-Tahran J eopo l it i k Kuşatması", Stratejik Analiz, cilt 1 , sayı 4, 2000, s . 61 -72.

Paye, Olivier ve Eric Remacle, "UN and CSCE Policies in Transcaucasia", Bru­ no Coppieters (der.), Contested Borders in the Caucasus, Brussels, Vrije Universi­ teit Vubpress, 1 996: http://poli.vub.ac.be/publi/ Ramezanzadeh, Abdollah, "lran's Role as Mediator in the Nagorna-Karabakh Crisis", Bruno Coppieters (der.), Contested Borders in the Caucasus, Vrije Univer­ siteit Brussels, Vubpress, 1 996: http://poli. vub.ac.be/publil Rasizade, Alik , "Politika SŞA v Otnaşenii Azerbaycana " Paks Arnerikana " Kak Novaya Miravaya Struktura ( ABD'nin Azerbaycan Politikası, Yeni Dünya Düzeni : Pax Amerikana)" Bakinskiy Raboçi gazetesi, 3-4 Kasım 1 992.

Rasizade, Alik, "ABD Politikasında Karaba� Sorunu", Azadlıq, 27 Kasım 1 992.

Rasizade, Alik, "ABD'nin Azerbaycan Politikası", Azadlıq, 1 9 Eylül 1 992. Özda�. Ümit, "SSCB'den Rusya Federasyonu'na (1 985-1 993)", Avrasya Dosyası, Kış 1 993, cilt 3, sayı 4, s. 1 59-185.

Yunusov, Arif, "Karaba� Savaşı", Azerbaycan, 22-31 Ocak 1 993 sayıları.

Gazeteler Azerbaycan: Azadlıq :

Haziran 1 992- Haziran 1 993.

Haziran 1 992- Haziran 1 993 24 Aralık 1 989.

14 Ocak 1 992.

21 Ocak 1 992.

3 Nisan 1 992.

7 Nisan 1 992.

KAFKASYA ARAŞTIRMALARI DIZISI 1 8 Ekim 1 994 3 Kasım 1 994.

17 Kasım 1 994.

Halk Gezeti:

Haziran 1 992- Haziran 1 993.

7 Ekim 1 991 .

7 Kasım 1 991 .

1 5 Ocak 1 992.

28 Ocak 1 992.

29 Ocak 1 992.

21 Mart 1 992.

Zerkalo: 27 Mart 1 992.

29 A�ustos 1 992.

1 O Ekim 1 992.

lzvestiya, 26 Şubat 1 992.

Sabah (Azerbaycan), 7-20 Kasım 1 992.

Türkiye, 6 Kasım 1 992. Ülfet, 8 Şubat 1 992.

Görüşmeler ve Konferanslar Ebülfez Elçibey, Azerbaycan

Halk Cephesi Partisi Başkanı ve Azerbaycan Devlet Başkanı (Haziran1 992-Haziran 1 993), Görüşme, Baku, 2 Ekim 1 999.

Tofig Gasımov, Azerbaycan Dışişleri Bakanı (Mayıs 1 992-Haziran 1 993), iki görüşme: Baku, 25 Haziran 1 998 ve Ankara, 29 Temmuz 2000.

Ebülfez Elçibey, "Rusya'nın Kafkasya Politikası"

isimli konuşma, Ankara,

Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi, 1 1 Nisan 2000.

Mollazade, Asım, Azerbaycan Devlet Başkanlı�ı Analitik Merkezi Başkanı ve Devlet Başkanının Karaba� Temsilcisi, Görüşme, Baku, 21 A�ustos 1 999.

Iran'daki Gelişmeler ve Ülkemize olan Etkileri, Jeopolitik Tartışmalar -4 Sonuç Raporu, Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi, Ankara, 23 Haziran 2000.

Belgeler AHC Mararnname ve Nizamnamesi, Baku, yy., 1 992.

Azerbaycan Dışişleri Bakanlı�ı Anlaşmalar Dairesi Arşivi, Türkiye ile Ilişkiler Dosyası.

Programa Narodnogo Fronta Azerbaydjana (Azerbaycan Halk Cephesi'nin Programı), yy., 1 989.