3
KLUB KURIERA — SZYMON PAW"K
KLU B KU RIERA SZYMON PAW"K
Klub Kuriera powstał z inicjatywy pracowników Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi w lutym 2013 r. W założeniu miał stać się miejscem grupującym młodych ludzi zainteresowanych poznawaniem historii w sposób bezpośredni u jej źródeł. Inspiracją pomysłu była przypadająca w 2014 r. setna rocznica urodzin Jana Kozielewskiego, bardziej znanego jako Jan Karski. Ta niezwykła postać, której dorobek i misja były próbą ratowania moralności świata w obliczu zła i tragedii II wojny światowej, jest naszym zdaniem idealnym bohaterem dla młodych, ambitnych i poszukujących Polaków. Z pięciuset uczniów pięciu łódzkich liceów, którzy przeszli zajęcia o Janie Karskim, osiemdziesiąt osób zgłosiło się do udziału w projekcie. Młodzież z Klubu Kuriera odbyła podróże szlakiem misji Jana Karskiego do Izbicy Lubelskiej i Bełżca, przeszła szlak kurierów beskidzkich, odwiedziła muzeum Armii Krajowej w Krakowie i odbyła spacer po terenie getta warszawskiego. Młodzi „KURIERZY” przeprowadzili wywiady ze świadkami historii: Ocalałymi z Litzmannstadt Getto, swoimi bliskimi i sąsiadami. Brali udział i sami prowadzili grę miejską „Mission Karski. Jan Karaski”. Kolejnym etapem rozwoju Klubu będzie nawiązanie kontaktów z młodzieżą polonijną z krajów leżących na szlaku misji Jana Karskiego. Wszystko to z chęci poznawania historii i przeżycia przygody. Celem jest zdobycie wiedzy i doświadczenia, aby zarazić swoich rówieśników pasją i przekazać im wiedzę o patronie Klubu Janie Karskim. Członkowie Klubu zobowiązali się nieść ze sobą przekaz bazujący na prawdzie, tolerancji i wiedzy. Chcą być współczesnymi emisariuszami rozwijającymi i kontynuującymi dziedzictwo wyjątkowego człowieka – legendarnego emisariusza Jana Karskiego z Łodzi.
4
NAZY— WAŁ SIĘ KARSKI. JAN KARSKI ANNA WYRWAŁ
1 9 1 4
Jan Kozielewski, w przyszłości legendarny emisariusz Jan Karski, urodził się 24 kwietnia 1914 r. w Łodzi. Mieszkał przy ulicy Kilińskiego 71 wraz z rodzeństwem i rodzicami. Ojciec, Stefan Ignacy, prowadził zakład rymarsko-kaletniczy. Matka, Walentyna z domu Burawska, była głęboko religijną katoliczką i miłośniczką marszałka Józefa Piłsudskiego. Jan Karski powtarzał, że to ona zaszczepiła w nim wartości takie jak patriotyzm i tolerancja dla innych wyznań i kultur. Po śmierci ojca największym autorytetem w życiu Karskiego stał się najstarszy brat Marian – były legionista i komendant stołecznej policji. Po ukończeniu gimnazjum im. Józefa Piłsudskiego w Łodzi (dziś mieści się tam III LO im. Tadeusza Kościuszki), Jan Kozielewski rozpoczął studia z zakresu prawa i dyplomacji na Uniwersytecie Lwowskim. W 1935 r. ukończył studia i poszedł na roczny kurs w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim.
1 9 3 9
Uzyskał tytuł podchorążego rezerwy. Niedługo później został przyjęty do pracy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych i odbył staż w konsulacie polskim w Anglii. 1 stycznia 1939 r. został pełnoprawnym pracownikiem MSZ na stanowisku referendarza i sekretarza wydziału polityki emigracyjnej. 23 sierpnia 1939 r. został zmobilizowany, co potraktował z pełnym przejęciem i wiarą w rychłe zwycięstwo Polski i jej sojuszników. Wszystko zmieniło się, gdy 1 września 1939 r. Niemcy zbombardowali obóz jego dywizjonu. Parę godzin później musiał się wycofywać na wschód. 17 września dotarł do Tarnopola, gdzie spotkał oddziały radzieckie i trafił do obozu jenieckiego. Jan Kozielewski, udając zwykłego żołnierza, zgłosił się do wymiany jeńców ze stroną niemiecką. Jak się później okazało, ocaliło go to najprawdopodobniej od śmierci w lasach katyńskich. Po wymianie jeńców między Wehrmachtem a Armią Czerwoną trawił do niewoli niemieckiej. Udało mu się uciec z jadącego pociągu i dostać do Warszawy, gdzie spotkał się z bratem Marianem. To on zaproponował, aby Jan podjął działalność w strukturach rodzącego się Polskiego Państwa Podziemnego, jako
1 9 4 0
emisariusz polityczny. W październiku 1939 r. Jan Karski rozpoczął pracę w konspiracji. W styczniu 1940 r. został wysłany do Angers we Francji z misją przekazania materiałów i złożenia raportu przed premierem gen. Władysławem Sikorskim. Emigracyjni politycy szybko dostrzegli talenty młodego emisariusza. Po powrocie z Angers Karski odbył kilka spotkań z najważniejszymi ludźmi w Polskim Państwie Podziemnym. Na początku czerwca 1940 r. był gotowy, by wracać do Francji.
JAN KARSKI BIOGRAFIA
Rodzina Kozielewskich, od lewej: Aurelia z domu Pilecka, Marian, Stefan Ignacy, Laura, Józef, Walentyna z domu Burawska (fot. Muzeum Miasta Łodzi)
5
6
JAN KARSKI BIOGRAFIA
Zreferowanie procesu budowy Polskiego Państwa Podziemnego wydało mu się najważniejszą misją życia. Podczas noclegu we wsi nieopodal Koszyc został zdradzony i aresztowany. Przesłuchania i tortury gestapo trwały 2-3 dni. Zbliżając się do kresu wytrzymałości, podjął próbę samobójczą, podcinając sobie żyły. Odratowany w szpitalu w Nowym Sączu, został z niego odbity po brawurowej akcji żołnierzy ZWZ. Po ucieczce Jan Karski ponownie zaangażował się w konspirację. Po 7 miesiącach w ukryciu przeniósł 1 9 4 1 \ 1 9 4 2
się do Krakowa, gdzie sporządzał raporty z odsłuchu zagranicznych stacji radiowych. W październiku 1941 r. przeniesiono go do Biura Informacji i Propagandy AK. W 1942 r. Cyryl Ratajski (Delegat Rządu Emigracyjnego na Kraj) wezwał Karskiego, aby zlecić mu kolejną misję, tym razem czekała go droga do Londynu. Podczas przygotowań Kozielewski dwukrotnie odwiedzał warszawskie getto. Stał się bezpośrednim obserwatorem Zagłady. Spotkał się również z przedstawicielami żydowskich partii politycznych Leonem Feinerem i Menachemem Kirszenbaumem, którzy przekazali mu przesłanie do aliantów i całego świata, w sprawie ratowania Żydów przed Zagładą. Aby lepiej zrozumieć sytuację Żydów, dwukrotnie przeszedł z żydowskim przewodnikami do getta warszawskiego i przekradł się do obozu tranzytowego w Izbicy Lubelskiej. Emisariusz wyruszył w swoją najważniejszą misję między 12 a 19 września 1942 r., a już 15 listopada był w bazie Królewskich Sił Powietrznych pod Londynem. Mimo sukcesu misji, oczekiwana mobilizacja aliantów wobec sprawy żydowskiej nie nastąpiła. Jan Karski miał szansę poinformowania osobiście najważniejszych ludzi o tragedii, która rozgrywała się na ziemiach polskich. Należeli do nich, poza członkami Rządu RP na emigracji, między innymi: minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Anthony Eden i szef brytyjskiego Kierownictwa Operacji Specjalnych lord Selborne. Swoją misję Jan Karski kontynuował w Stanach Zjednoczonych, jednak po raz kolejny spotkał się z reakcją odmienną od swoich oczekiwań. 28 lipca 1943 r. odbył rozmowę z prezydentem USA Franklinem D. Rooseveltem. Odzew strony
1 9 4 4
amerykańskiej na raport Karskiego był znikomy. W styczniu 1944 r. podjęto decyzję o ponownym wysłaniu emisariusza z Anglii do USA, gdzie w listopadzie 1944 r. została wydana jego książka Tajne Państwo. Stała się ona natychmiast bestsellerem na rynku amerykańskim. Karski był zapraszany na wykłady przez wpływowe gremia i uczelnie w Stanach Zjednoczonych. Starał się zainteresować świat sprawą polską. Po zakończeniu wojny powrót do kraju, który znalazł się w strefie wpływów radzieckich, wiązał się dla Jana Karskiego z ogromnym ryzykiem komunistycznego więzienia, tortur i śmierci. Swoją przyszłość związał ze Stanami Zjednoczonymi i działalnością naukową. Wtedy
1 9 5 2
to przyjął na stałe wojenny pseudonim Jan Karski za swoje nazwisko. W 1952 r. obronił doktorat na Georgetown University i został na tej uczelni niemal do końca swojego życia, wielokrotnie nazywając ją swoim domem.
Jan Karski (fot. Muzeum Miasta Ĺ odzi)
1 2 3 4 5 6 7 8
Litwa
Warszawa Izbica Lubelska Nowy Sącz Kraków Zakopane Koszyce Budapeszt Tarnopol
III Rzesza
Kraj Warty III Rzesza 1
2 3
Generalna Gubernia k t Protektorat h i Moraw Czech
4
ZSRR 3
8
5 6
Królestwo W gier 7
Rumunia
Działalność Jana Karskiego na terenie okupowanej Polski w latach 1939 – 1942 1 misja Jana Karskiego – luty 1940 r. – Warszawa, Kraków, Zakopane, Koszyce, Budapeszt, Angers. 2 misja Jana Karskiego – kwiecień 1940 r. – Angers, Budapeszt, Koszyce, Warszawa. 3 misja Jana Karskiego – czerwiec 1940 r. – Warszawa, Nowy Sącz, Koszyce, niewola, powrót do Nowego Sącza, odbicie ze szpitala. Wyprawa Jana Karskiego do getta warszawskiego i obozu w Izbicy Lubelskiej – wrzesień 1942 r. 4 misja Jana Karskiego – październik/listopad 1942 r. – Warszawa, Berlin, Paryż, Gibraltar, Londyn. Droga Jana Karskiego w kampanii wrześniowej 1939 r.
1 9 7 8
W 1978 r. Karski zdecydował się opowiedzieć o tym, co widział w czasie wojny. W wywiadzie udzielonym do dokumentu Claude’a Lanzmanna Shoah opowiadał o Zagładzie i swojej „wizycie” w getcie warszawskim. Wywiad okazał się początkiem
1 9 8 1
kolejnej misji emisariusza. W 1981 r. na Konferencji Oswobodzicieli wygłosił wykład o misji z 1942 r. Był to moment przełomowy dla mówienia o Holocauście. Przemówienie profesora Karskiego włączono do protokołu Izby Reprezentantów Stanów Zjednoczonych. 7 czerwca 1982 r. został Sprawiedliwym Wśród Narodów Świata, a w kolejnych latach był honorowany między innymi nagrodą „Courage to Care” i nagrodą im. Piusa XI.
1 9 9 5
W 1994 r. został honorowym obywatelem Izraela, a w 1995 r. dostał najwyższe odznaczenie Polski Order Orła Białego z rąk prezydenta Lecha Wałęsy. W 2010 r. Jan Karski został pośmiertnie uhonorowany najwyższym odznaczeniem państwowym Stanów
2 0 0 0
Zjednoczonych Medalem Wolności. Jan Karski zmarł 13 lipca 2000 r. w Waszyngtonie, gdzie został pochowany na cmentarzu Mont Olive obok swojej żony Poli Nireńskiej.
9
ŁÓDZ JANA KAR— SKIEGO SEBASTIAN NASALSKI
Jan Karski był łodzianinem z urodzenia. W mieście nad Łódką ukształtowano jego nieprzeciętną wolę, odwagę i determinację. Tu nauczył się współżyć z osobami innej nacji i religii. Z tego miasta wyruszał w świat z nadzieją tworzenia lepszej przyszłości. Wciągnięty w wir wielkiej historii, ryzykował swe życie, by ratować Żydów skazanych na śmierć w gettach i obozach zagłady. Rodzice Jana, Walentyna z Burawskich i Stefan Ignacy Kozielewscy, mieli sześcioro dzieci, kiedy wiosną 1914 r. urodził się im kolejny syn. Nadali mu dwa imiona Jan Romuald. W księgach parafialnych kościoła Podwyższenia Świętego Krzyża w Łodzi jego przyjście na świat zapisano pod datą 24 kwietnia. Kiedy miał niespełna sześć lat, Jan stracił ojca. Stąd też na jego wychowanie największy wpływ miała ukochana matka. W rodzinie Kozielewskich panował swoisty duch patriotyzmu odwołujący się do chlubnych tradycji walk niepodległościowych dziadka Andrzeja Kozielewskiego, powstańca z 1863 r. Żywa była również pamięć pradziadków ze strony matki, wiernych żołnierzy cesarza Napoleona. W sposób szczególny odnoszono się do marszałka Józefa Piłsudskiego. Miłość do tego ostatniego wpajała matka. W tym działaniu wspierał ją najstarszy syn Marian, żołnierz Legionów Polskich i działacz Polskiej Organizacji Wojskowej. Swoją edukację przyszły emisariusz rozpoczął w 1920 r. od Szkoły Powszechnej nr 4 mieszczącej się przy ul. Targowej 14. Zachęcany przez matkę i jezuickich katechetów wstąpił wówczas do Sodalicji Mariańskiej (stowarzyszenia, którego celem było oddawanie szczególnej czci Matce Bożej). W drugiej połowie lat dwudziestych XX w. rozpoczął naukę w Miejskim Gimnazjum Męskim im. Józefa Piłsudskiego. Jak sam wspominał, miał dobre stopnie z historii i literatury, gorsze z matematyki i nauk przyrodniczych. Uwielbiał dwie postacie historyczne: marszałka Józefa Piłsudskiego i genialnego ministra spraw zagranicznych Francji doby Rewolucji Karola Talleyranda. W życiu Jana Karskiego był jeszcze jeden ważny moment, kiedy to łódzki rodowód zaważył na dalszych jego losach. Oto w trakcie kampanii wrześniowej 1939 r. por. Kozielewski (oficer 5. Dywizjonu Artylerii Konnej, wchodzącego w skład Krakowskiej Brygady Kawalerii) dostał się do niewoli sowieckiej. W grupie kilku tysięcy żołnierzy Wojska Polskiego i funkcjonariuszy Policji Państwowej przebywał w obozie jenieckim na Ukrainie. Kiedy w październiku 1939 r. władze radzieckie rozpoczęły akcję wymiany jeńców pochodzących z ziem wcielonych do III Rzeszy, w grupie przekazywanej Niem-
10
Łódź, początek XX wieku (fot. Archiwum Państwowe w Łodzi)
ŁÓDŹ JANA KARSKIEGO
Kościół Podwyższenia Świętego Krzyża (fot. Archiwum Państwowe w Łodzi)
com znalazł się Jan Kozielewski. Fakt urodzenia w Łodzi, która wówczas znajdowała się w granicach III Rzeszy, uratował mu najprawdopodobniej życie. Udało mu się wydostać z rąk sowieckich. Niedługo potem działał już w podziemiu i uczestniczył w misjach kurierskich. Natomiast jego towarzysze z obozu jenieckiego wywiezieni zostali do Ostaszkowa i Kozielska i wiosną 1940 r. wymordowani przez NKWD.
Kiedy w 1984 r. Jan Karski przeszedł na emeryturę, rozpoczął się dla niego okres specjalnych wykładów, nagród i odznaczeń. Do Łodzi wrócił dopiero w 1996 r. Wtedy to otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Łódzkiego. Powrót ten był dla niego podróżą sentymentalną, jak o niej mówił w filmach nakręconych wtedy przez red. Michała Fajbusiewicz i Waldemara Piaseckiego. Do miasta dzieciństwa Karski przybył ponownie w 1998 r. i uczestniczył w obchodach 575 rocznicy nadania praw miejskich Łodzi. Ważnym elementem tej wizyty była deklaracja podarowania miastu osobistych pamiątek. W 1999 r. Jan Karski ponownie odwiedził Polskę, promując polskojęzyczne wydanie swojego bestselleru pt. Tajne Państwo między innymi w Łodzi. 16 maja 2000 r. profesor Karski otrzymał Honorowe Obywatelstwo Miasta Łodzi. Dziękując za to wyróżnienie, mówił: „…Tak naprawdę, ja mentalnie stąd nie wyjechałem. (…) Łapię się często na tym, że bez tej Łodzi też mi jakoś w Waszyngtonie nieswojo…”. Była to jego ostatnia wizyta w Polsce, dwa miesiące później, 13 lipca zmarł w waszyngtońskim szpitalu. Duża część najcenniejszych pamiątek trafiła wolą profesora do jego gabinetu otworzonego w czasie wizyty w 1999 r. w Muzeum Miasta Łodzi. Możemy w nim oglądać jego medale, dyplomy i osobiste pamiątki.
WARSZAWA GDAŃSK JSKA WO
GO SKIE POL
KARSKIEGO
DWORZEC PKS PÓŁNOCNY
8
WA OGRODO
6 PARK OCALAŁYCH / ŁAWECZKA KARSKIEGO
A PÓŁNOCN
5 PLAC I WOLNOŚC
PALKI
NIA ZACHOD WSK PIOTRKO
WICZA NARUTO
A KI KOŚCIUSZ
1
NOWE CENTRUM ŁODZI /ŁÓDŹ FABRYCZNA
TUWIMA
2 7
3
4
IEGO PIŁSUDSK KIERUNEK DWORZEC ŁÓDŹ WIDZEW
ICZA MICKIEW KIERUNEK DWORZEC ŁÓDŹ KALISKA
KATOWICE
9
Miejsca w Łodzi związane z Janem Karskim 1
ul. Kilińskiego 71
adres nieistniejącej już kamienicy, w której mieszkała rodzina Kozielewskich.
2
ul. Sienkiewicza 38
kościół Podwyższenia Świętego Krzyża w Łodzi.
3
ul. Targowa 14
dawny budynek Szkoły Powszechnej nr 4.
4
ul. Sienkiewicza 46
dawne Miejskie Gimnazjum Męskie im. Józefa Piłsudskiego.
5
ul. Ogrodowa 15
Gabinet Profesora Jana Karskiego w Muzeum Miasta Łodzi.
6
ul. Wojska Polskiego 83
kopiec i ławeczka Jana Karskiego, Centrum Dialogu im. Marka Edelmana.
7
ul. Piotrkowska 104
portret Jana Karskiego, Honorowego Obywatela Miasta Łodzi
8
ul. Jana Karskiego 5
9
ul. ks. Skorupki
Archikatedra Łódzka - tablica pamiątkowa poświęcona Janowi Karskiemu
RADOM
12
KURIE— RZY I EMISA— RIU— SZE
Jan Karski (fot. Muzeum Miasta Łodzi)
KURIERZY I EMISARIUSZE
13
Przegrana Polski w kampanii wrześniowej 1939 r. nie zakończyła jej państwowości i tym samym walki z okupantami. Ciągłość państwa polskiego zapewniał legalnie powołany na mocy konstytucji kwietniowej Rząd RP na emigracji z premierem generałem Władysławem Sikorskim na czele. Niezależnie od tego od początku okupacji, a nawet jeszcze w trakcie września 1939 r. zaczęły się inicjatywy przeniesienia walki zbrojnej i oporu do podziemia. W nocy z 26 na 27 września 1939 r. powstała w oblężonej Warszawie Służba Zwycięstwu Polski, konspiracyjna organizacja wojskowa, mająca toczyć walkę przeciw okupantom. 13 listopada tego roku została ona przekształcona w Związek Walki Zbrojnej, który na mocy rozkazu gen. Sikorskiego stał się w 1942 r. Armią Krajową. Jednocześnie zaczęły kształtować się władze cywilne w kraju. Jedne jak i drugie uznawały zwierzchnictwo Polskiego Rządu na uchodźctwie. W celu właściwej współpracy konieczna była koordynacja zadań i kontakt między krajem a Zachodem. Ten kontakt musieli zapewnić ludzie, wysportowani, znający języki, twardzi i odważni. W ten sposób powołano do służby emisariuszy. Zapewniali oni komunikację. Narażając własne życie, przenosili meldunki i raporty najpierw do i z Angers, gdzie do zajęcia w czerwcu 1940 r. Francji przez III Rzeszę mieściła się siedziba polskich władz na uchodźstwie, a następnie do i z Londynu. Jan Karski został wysłany w swoją pierwszą misję już w styczniu 1940 r. Dotarł zimą do Zakopanego i po krótkim treningu narciarskim wyszedł na trasę z kurierem i przewodnikiem tatrzańskim. Po trzech dniach marszu i jazdy przez dzikie góry dotarł do Koszyc i dalej do placówki polskiej w Budapeszcie. Stamtąd koleją przez północne Włochy do Francji i Angers. Służba ta wymagała od Karskiego i innych emisariuszy doskonałej pamięci i wielkiej odporności psychicznej. W ramach swojej misji emisariusze odbywali spotkania z najważniejszymi osobami w kraju i na emigracji. Byli wtajemniczani w treść przenoszonych raportów i meldunków. Bez ich misji stworzenie najlepiej funkcjonującego państwa podziemnego w okupowanej Europie byłoby niemożliwe. Obok emisariuszy koniecznie trzeba pamiętać o kurierach tatrzańskich. Przenoszących materiały, pieniądze i przeprowadzających emisariuszy do i z placówki polskiej w Budapeszcie. Dzięki nim emisariusze mogli przechodzić niebezpieczną tatrzańską granicę. Ludzie tacy jak Józef Krzeptowski i Stanisław Marusarz stali się legendą gór.
14
KURIERZY I EMISARIUSZE
J A N N O W A K — J E Z I O — R A Ń S K I Jeden z najsłynniejszych emisariuszy Rządu Polskiego. W czasie wojny nosił pseudonimy: Janek, Jan Nowak, Jan Zych. Legendarny „kurier z Warszawy” urodził się w 1914 r. Na chrzcie otrzymał imiona Zdzisław i Antoni. Przed wojną był asystentem w katedrze ekonomii Uniwersytetu w Poznaniu i ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy Artylerii im. Marcina Kątskiego. Walcząc w kampanii wrześniowej, został wzięty do niewoli niemieckiej na Wołyniu. Po ucieczce aktywnie włączył się w działalność konspiracyjną jako żołnierz ZWZ, a potem Armii Krajowej. Wsławił się jako współtwórca słynnej Akcji „N”, w czasie której dezinformowano i rozpowszechniano materiały antyhitlerowskie w oddziałach Wehrmachtu. Aktywnie działał w Biurze Informacji i Propagandy. Swoją pierwszą misję kurierską odbył w 1943 r., przewożąc materiały do placówki polskiej w Sztokholmie. Sukces tej akcji doprowadził do powierzenia Jeziorańskiemu misji dotarcia do Rządu RP w Londynie. Pod pseudonimem „Jan Nowak”, który towarzyszył mu do końca życia, wyruszył do Anglii w 1943 r. Misja ponownie zakończyła się powodzeniem. W Londynie odbył rozmowy z czołowymi przywódcami polskimi i alianckimi. Wśród jego rozmówców był premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill. Po odbyciu szkolenia dla „cichociemnych” wyruszył z kolejną misją do Polski. Wyleciał z bazy lotniczej w północnych Włoszech 25 lipca 1944 r. Do Warszawy dotarł w przeddzień wybuchu Powstania Warszawskiego. Na dzień przed upadkiem powstania, dowódca Armii Krajowej Tadeusz Bór-Komorowski wysłał Jana Nowaka w ostatnią misję do Londynu. Jego legenda rosła również po wojnie. Pozostając na emigracji stał się twórcą i kierownikiem rozgłośni Radia Wolna Europa. W kraju był autorytetem dla opozycji. Jan Nowak-Jeziorański zmarł w Warszawie w 2005 r.
S T A — N I S Ł A W
M A R U — S A R Z
Jeden z najsłynniejszych polskich skoczków narciarskich, biegaczy i kombinatorów alpejskich. Urodził się w 1913 r. w Zakopanem. Jako wielokrotny mistrz Polski startował na olimpiadach zimowych i zdobył w Lahti srebrny medal na mistrzostwach świata w skokach narciarskich. W czasie wojny jako żołnierz Armii Krajowej został kurierem tatrzańskim. Wielokrotnie pokonywał trasę między Zakopanem a Budapesztem. Dwukrotnie łapany przez władze okupacyjne ratował się brawurowymi ucieczkami, między innymi z więzienia przy ul. Montelupich w Krakowie. Po ucieczce, mimo tortur w więzieniu dotarł pieszo do Zakopanego i przedostał się na Węgry. Po wojnie wrócił i zamieszkał w Zakopanem, gdzie zmarł w 1993 r.
15
KURIERZY I EMISARIUSZE
J E R Z Y L E R — S K I W czasie wojny nosił pseudonim Jur. Urodził się w 1917 r. we Lwowie. Przed wybuchem wojny studiował na wydziale prawa Uniwersytetu Lwowskiego, gdzie poznał i zaprzyjaźnił się z Janem Kozielewskim. W kampanii wrześniowej walczył w oddziale artylerii przeciwlotniczej i dostał się do niewoli radzieckiej. Podobnie jak Jan Karski i Jan Nowak Jeziorański, zbiegł z niewoli i wrócił do Lwowa. Uciekając przed prześladowaniami radzieckimi, Lerski przekradł się w grudniu 1939 r. przez granicę z Węgrami i dostał się to formowanego Wojska Polskiego we Francji. Emisariuszem Komendy Głównej Armii Krajowej został w Wielkiej Brytanii w grudniu 1941 r. Jerzy Lerski był szczególnie uwrażliwiony na los Żydów jeszcze od czasów studenckich, kiedy sprzeciwiał się „gettu ławkowemu”. Zagłada Żydów zajmowała istotne miejsce w jego raportach przewożonych na zachód. Po wojnie był aktywnym działaczem Polonii. Zmarł w San Francisco w 1992 r.
J Ó Z E F K R Z E P — T O W S K I
„ U J E K”
Nazywany jest królem tatrzańskich kurierów. W latach 1939 – 1942 ponad 50 razy pokonywał trasę na szlaku między Zakopanem a placówką polską w Budapeszcie. Przenosił meldunki, złoto, pieniądze i rozkazy. Bywał często przewodnikiem emisariuszy Rządu RP i komendy AK. Legendy o jego przejściach przez Tatry w środku zimy do dziś opowiadane są na Podhalu. Po wojnie za swoją walkę w Armii Krajowej i działalność dla Polskiego Państwa Podziemnego był prześladowany i na trzy lata zesłany na Syberię. Był słynnym narciarzem, reprezentantem Polski i ratownikiem TOPR. Zmarł w Zakopanem w 1971 r.
16
OSTATECZNE ROZWIĄZANIE KWESTII ŻYDOWSKIEJ
OSTATECZNE ROZWIĄZANIE KWESTII ŻYDOWSKIEJ II wojna światowa była największym i najbardziej brutalnym kon-
kolejne getta, deportując ludzi do obozów zagłady. Pierwszym
fliktem zbrojnym w historii świata. Na jej charakter wpływ miały
z nich był obóz w Kulmhof – Chełmnie nad Nerem. Powstał on
nie tylko nowe zdobycze techniki i nauki, ale przede wszystkim
w Kraju Warty, bezpośrednio włączonym do Niemiec. W obozach
ideologia, która pchnęła świat do wojny. Totalitaryzm w wersji
tych, w specjalnie do tego przygotowanych komorach, rozpoczęto
niemieckiej budowany był na poszukiwaniu winnych klęski Niemiec
mordowanie ludzi tlenkiem węgla i gazem „Cyklon B”. W ramach
w pierwszych 30 latach XX wieku. Odpowiedzią na tę potrzebę
„operacji Reinhardt” utworzono obozy zagłady w Bełżcu, Sobi-
był rasizm i skrajny antysemityzm, który zaproponował Niemcom
borze, Treblince, Majdanku i Oświęcimiu–Brzezince (Auschwitz
Adolf Hitler. Od momentu dojścia Hitlera do władzy w 1933 r. zaczęły
II Birkenau). W obozach tych zaczęto mordować i palić miliony
się prześladowania ludności pochodzenia żydowskiego na terenie
Żydów. Eksterminacja obejmowała wszystkie grupy: starców,
Niemiec. Początkowo ograniczały się one do ataków werbalnych
dzieci, niemowlęta, kobiety i mężczyzn. W jej wyniku do końca wojny
i wywierania presji na Żydów do emigracji z kraju. Z czasem zaczęły
zabito między 5 a 6 milionów Żydów, doszczętnie likwidując stare
przybierać formę prawną, czego uwieńczeniem było wydanie
społeczności współtworzące przez wieki kulturę i tożsamość Europy.
w 1935 r. haniebnych Ustaw Norymberskich. Na ich mocy niemieckich
Raport Jana Karskiego, napisany po rozmowie z przedstawiciela-
Żydów pozbawiano obywatelstwa, ochrony prawnej i własności.
mi Żydów, wizycie w getcie warszawskim i obozie tranzytowym
W nocy z 9/10 listopada 1938 r. doszło w całych Niemczech do
w Izbicy Lubelskiej, był jednym z pierwszych szczegółowych doniesień
pogromów i niszczenia żydowskich sklepów. Wydarzenia te znane
o Holocauście, który doszedł do najwyższych przywódców koalicji
są pod nazwą „Nocy Kryształowej”. To wszystko powinno skłonić
alianckiej już w 1942 r. Jak mówił sam emisariusz, reakcja zachod-
świat do poważnego traktowania gróźb o wytępieniu narodu ży-
niego świata była znikoma. Plan ratowania Żydów nie mieścił się
dowskiego, rzucanych w propagandzie nazistowskiej. Wybuch,
w głównych założeniach strategicznych aliantów. Na pierwszym
II wojny światowej i agresja na Polskę stały się okazją do masowej
miejscu stała dla nich konieczność wygrania wojny. Ratowanie
i brutalnej rozprawy z masami żydowskim mieszkającymi na wscho-
Żydów nie przybliżało jej końca. Wśród społeczeństw – świadków
dzie. Żydzi zostali pozbawieni własności i zmuszeni do skupienia
Zagłady żydowskiej, reakcje były różne. Niemcy wykorzystywali
się w gettach. Oddziały niemieckie wkraczające do Polski i państw
często ukryte przedwojenne antagonizmy do podsycania pogromów
Europy Środkowo-Wschodniej dostały wolną rękę w prześlad-
lub wydawania Żydów. Kary za ich ukrywanie lub pomoc były na
owaniach ludności żydowskiej. W tym celu powołano specjalne
terenie Polski niezwykle ostre. Obejmowały karę śmierci nie tylko
oddziały morderców, tzw. Einsatzgruppen SS, które dokonywały
dla ukrywającego, ale też dla całej rodziny, a czasami wioski bądź
masowych mordów na ziemiach zajętych przez Wehrmacht.
kamienicy. Mimo tego w społeczeństwie polskim znaleźli się bo-
Najbardziej wyrazistym przykładem tej polityki eksterminacji był
haterowie, którzy ratowali Żydów. W ramach Polskiego Państwa
Babi Jar na Ukrainie. W tym miejscu niemieccy oprawcy wymordowali
Podziemnego powstała Rada Pomocy Żydom – ŻEGOTA. Za swoje
w 1941 r. 10 tys. Żydów. Polityka ta umożliwiała nazistom kontrolę
bohaterstwo ratujący Żydów po wojnie otrzymali tytuł i medal
i osłabianie społeczności przed ostatecznym rozwiązaniem.
Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata. Prestiż tego odznaczenia
Zasady i plan „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”
nie wiąże się z pieniędzmi czy sławą, ale z podkreśleniem huma-
powstał w trakcie konferencji w Wannsee zwołanej przez sze-
nitaryzmu ludzi niosących pomoc żydowskim współmieszkańcom.
fa terroru nazistowskiego Reinharda Heydricha w styczniu 1942 r.
Do dziś odznaczonych w ten sposób zostało ponad 6 tys. polskich
Dotychczasowe metody eksterminacji Żydów uznano za mało
obywateli i ich rodzin. Wśród nich między innymi Jan Karski i Irena
„wydajne” i zbyt „kosztowne”. Postanowiono stworzyć sieć obozów
Sendlerowa. Mimo tych wysiłków Zagładę Żydów zatrzymał dopiero
zagłady, w których zostanie wymordowana ludność żydowska zgro-
koniec wojny. Holocaust do dziś pozostaje symbolem przemysłowe-
madzona w gettach. Warunki życia w gettach były katastrofalne.
go podejścia do śmierci i braku poszanowania człowieczeństwa.
Choroby głód i śmierć zbierały swoje ponure żniwo, osłabiając ducha oporu. Od końca 1941 r. systematycznie zaczęto likwidować
Litzmannstadt Getto (fot. Archiwum Państwowe w Łodzi)
18
JAN KARSKI W GETCIE WARSZAWSKIM I OBOZIE W IZBICY LUBELSKIEJ
JAN KARSKI W GETCIE WARSZAWSKIM I OBOZIE W IZBICY LUBELSKIEJ
KAMI" WESOŁA
Jesienią 1942 r. zbliżał się termin wyjazdu Jana Karskiego,
coś sprzedać. Jakieś nędzne resztki tego, co im pozos-
kuriera i emisariusza Polskiego Państwa Podziemnego,
tało. Niekiedy przedmioty wręcz surrealistyczne. Jakaś
w kolejną misję. Jej celem miało być przewiezienie raportów
kobieta trzymała przed sobą abażur lampy. Chłopiec
i informacji na temat sytuacji politycznej, militarnej
obok niej wyciągał przed siebie karafkę w kształcie ryby
i społecznej w Polsce pod okupacją. Adresatem raportu
i puste blaszane pudełko po paście do butów „Kiwi”. Mijali nas
był Rząd Polski na emigracji. Wyprawa zapowiadała się
ludzie o dzikim spojrzeniu błyszczących od gorączki oczu. Gdzieś
na długą i niebezpieczną. Tym razem Karski musiał dostać
biegli, śpieszyli się. Czegoś gwałtownie szukali. Może – kogoś.
się przez okupowaną Europę do Londynu. Karski widział
W powietrzu wisiało nienaturalne napięcie, chorobliwa aktywność,
się z przedstawicielami stronnictw politycznych, Armii
jakby przedśmiertne pobudzenie. Swoją sztuczną ruchliwością
Krajowej i Delegatem Rządu na Kraj. Zbierał informacje
i zabieganiem chcieli oszukać śmierć? Panował smród.
i wiadomości, które miał zabrać na zachód. Wśród wie-
Ulice były niesprzątane. Rynsztoki wypełnione fekaliami.
lu rozmów doszło również do propozycji spotkania się
I trupy. Nagie trupy... Wyjrzałem przez okno. Środkiem ulicy
z przedstawicielami polskich Żydów. Emisariusz zgodził
szło dwóch młodych Niemców w mundurach. Byli wysocy,
się bez wahania. Wydarzenie to na zawsze zmieniło życie
wysportowani. Jeden z nich trzymał w ręku pistolet. Ulica
Jana Kozielewskiego i do końca związało go z historią
była pusta. Wodził wzrokiem po oknach. Przystanęli. Ten
narodu żydowskiego.
z pistoletem uważnie wpatrywał się teraz w jakiś punkt.
Do spotkania doszło w mieszkaniu w kamienicy przylega-
Uniósł broń i starannie wycelował. Padł strzał. Doleciał
jącej do warszawskiego getta. Rozmówcami Karskiego
nas brzęk szkła i rozpaczliwy okrzyk bólu. Strzelający uniósł
byli Menachem Kirszenbaum, delegat syjonistów, oraz
rękę w geście satysfakcji. Jego kolega zamaszyście pok-
Leon Fajner z Bundu. To, co usłyszał od nich, było wstrząsa-
lepał go po plecach. Następnie ruszyli wolnym krokiem
jące. Obozy zagłady, gazowanie ludzi, getto i warunki
w kierunku bramy wyjściowej getta. Gestykulowali, śmiali
w nim panujące, choroby, głód i powszechna śmierć, to
się, coś do siebie głośno mówili[...]“. Karski dwa razy dostał
wszystko było przerażające. Trudno było w to uwierzyć
się do getta. To, co widział, ciężko było mu opisać. Często
nawet w warunkach wojny. Karskiemu zaproponowano
powtarzał : „To był inny świat”. Każdy mieszkaniec getta
wejście do getta i zobaczenie warunków w nim panujących
praktycznie żył na ulicy. Żydzi, aby dostać cokolwiek, co
na własne oczy. „…Miałem o tym powiadomić świat. Relacja
mogliby zamienić na jedzenie, żebrali lub sprzedawali
miała być czymś więcej niż tylko powtarzaniem słów moich
zupełnie bezużyteczne rzeczy. Wszystko po to, aby żyć.
rozmówców. Zaproponowali, abym udał się do getta…”.
Płacz, głód. Według Jana Karskiego to, co zobaczył,
Kurier wraz z Feinerem weszli do getta tunelem łączącym
było rodzajem piekła. Gdy tylko na ulicach pojawiali się
kamienicę „aryjską” przy Muranowskiej 6 z „żydowską”
niemieccy oficerowie, zapadała cisza. W powietrzu czuć
przy Muranowskiej 7.
było strach. Oficerowie często bez zastanowienia strzelali
„[...] Przede wszystkim odniosłem wrażenie, że cała ludność
do przypadkowych ludzi. Na ulicach codziennie umierały
dzielnicy z jakiegoś powodu znalazła się na ulicy. Idąc
dziesiątki, nawet setki Żydów.
chodnikiem, potykaliśmy się o kobiety, mężczyzn i dzie-
Mając informacje od przedstawicieli Żydów o obozach
ci. Byli ubrani tak nędznie, że nasze ubrania wydały mi
zagłady, Jan Karski zdecydował się jeden z nich zobaczyć.
się jakimiś strojami wieczorowymi. Byli wychudzeni,
Dzięki kontaktom Armii Krajowej stało się to możliwe.
głodni i chorzy. Siedzieli na ziemi, usiłując żebrać lub
Emisariusz miał wejść do obozu zagłady w Bełżcu, jednak
Klub Kuriera na terenie getta warszawskiego, Umschlagplatz
dotarł około 50 km bliżej do obozu tranzytowego w Izbicy
z desek. Na torowisku stał pociąg złożony z około trzydzi-
Lubelskiej. Było to miejsce, w którym tysiące Żydów były
estu wagonów towarowych. Były brudne i zakurzone. [...]
przetrzymywane przed wysłaniem ich do komór gazowych
Tłum pulsował jakimś obłędnym rytmem. Wrzeszczeli,
Bełżca i Sobiboru. Warunki w obozie były tragiczne,
machali rękami, kłócili się i przeklinali. Zapewne wiedzieli,
w tym miejscu nikt już nie oczekiwał niczego dobrego,
że niedługo odjadą w nieznane, a strach, głód i prag-
a Żydzi byli traktowani jak bydło. Emisariusz miał się tam
nienie potęgowały uczucie niepewności i zwierzęce-
dostać przebrany w mundur strażnika ukraińskiej formacji
go zagrożenia. Ludzie ci zostali wcześniej ograbieni
pomocniczej SS. Przez cały czas towarzyszył Karskiemu
z całego skromnego dobytku, jaki im pozwolono zabrać
inny strażnik, który dostarczył mundur i niezbędne doku-
ze sobą w tę podróż. Było to pięć kilogramów bagażu. […]
menty. Operacja została starannie przygotowana. Obóz
Pobyt w obozie nie trwał długo. Zazwyczaj nie dłużej niż cztery
leżał w odległości około dwóch kilometrów od sklepu
dni. Potem pakowano ich w wagony na śmierć. Podczas pobytu
żelaznego, w którym Karski spotkał się ze strażnikiem.
w obozie prawie nie otrzymywali jedzenia. Zdani byli
„[...]Uderzyła nas fala fetoru. Dochodziliśmy. Przed nami
na własne zapasy. Baraki obozowe mogły pomieścić
wyłoniła się brama. Obóz, jak się zorientowałem, obe-
mniej więcej połowę więźniów. Drugie tyle pozostawało
jmował teren około półtora kilometra kwadratowego
na dworze. Powietrze wypełniał odór ludzkich odchodów,
płaskiego terenu. Otoczony był solidnym ogrodzeniem
potu, brudu i zgnilizny […]”.
z drutu kolczastego, rozpiętego kilkoma rzędami pomiędzy
Żydzi „pakowani” byli do wagonów przeznaczonych na
drewnianymi słupami. Ogrodzenie miało ponad dwa i pół
transport koni i wywożeni na pewną śmierć. Sposób,
metra wysokości. Po zewnętrznej stronie przechadzały
w jaki traktowano ludzi, był przerażający! Kurier widząc,
się patrole w odstępach około pięćdziesięciometrowych.
co dzieje się z Żydami w obozie tranzytowym, jeszcze
Po stronie wewnętrznej strażnicy z bronią stali co jakieś
bardziej zapragnął doprowadzić swoją misję do końca
piętnaście metrów.Za drutami stało kilkanaście baraków.
i zainspirować aliantów do specjalnych działań, które
Przestrzeń pomiędzy nimi wypełniał gęsty, falujący tłum.
powstrzymałyby zagładę.
Więźniowie tłoczyli się, przekrzykiwali. Z kolei strażnicy
Myślę że Misja Jana Karskiego, choć przez niego uznana
starali się utrzymywać ich we względnym porządku. Po
za nieudaną, była próbą ratowania moralności ludzkości
lewej stronie od bramy […] był tor kolejowy, a właściwie
w trakcie piekła wojny, a - co za tym idzie - być może jedną
rodzaj rampy. Prowadził od niej do ogrodzenia chodnik zbity
z najważniejszych w historii XX wieku.
20
JAN KARSKI W USA
JAN KAR— SKI W USA BARTEK GAWINEK
W połowie czerwca 1943 r. Jan Karski przybył do Stanów
tała wydana dopiero w 1999 r. Po wojnie Karski brał udział
Zjednoczonych, aby przedstawić prezydentowi USA
w tworzeniu archiwum prezydenta Herberta Hoovera,
Franklinowi D. Rooseveltowi oraz wpływowym środo-
dzięki któremu ocalały materiały placówek dyplomaty-
wiskom amerykańskim swój raport. Wydawało się, że
cznych państw będących po wojnie pod radziecką strefą
przyjeżdża tam tylko na krótką misję dyplomatyczną.
wpływów, między innymi polskich. Praca ta niezwykle
Okazało się, że został do swojej śmierci w 2000 r. Na
ważna jest mało doceniana i mało znana.
spotkanie z prezydentem Rooseveltem emisariusz mu-
Następnie podjął studia dyplomatyczne na Georgetown
siał czekać ponad miesiąc, do 28 lipca. Przez ten czas,
University i obronił pracę doktorską w 1952 r. Przez kole-
Karski mieszkał w ambasadzie RP w Waszyngtonie — był
jne 40 lat wykładał tam na Wydziale Służby Zagranicznej
gościem ambasadora Jana Ciechanowskiego. Wtedy też
stosunki międzynarodowe i teorię komunizmu. Wychował
Karski spotkał się z najważniejszymi amerykańskimi po-
m.in. takich wybitnych amerykańskich polityków jak Bill
litykami i wpływowymi członkami diaspory żydowskiej,
Clinton, późniejszy prezydent USA, czy Stephen Mull,
m.in. Felixem Frankfurterem, sędzią Sądu Najwyższego.
obecny ambasador USA w Polsce. W tym czasie Kar-
Celem spotkań było zwrócenie uwagi na dramatyczną
ski napisał także obszerną monografię zatytułowaną
sytuację narodu żydowskiego w okupowanej Polsce. Nie-
The Great Powers & Poland, 1919-1945.
stety relacje Karskiego przyjmowano z niedowierzaniem.
W 1965 r. ożenił się z Polą Nireńską, wybitną polską
Wreszcie 28 lipca ambasador Polski dostał przy śniadaniu
tancerką i choreografką pochodzenia żydowskiego. Aż
list informujący, że prezydent Roosevelt chce widzieć jego
do swojego udziału w filmie Shoah tylko nieliczni wiedzieli
i Jana Karskiego u siebie jeszcze tego samego dnia. Kar-
o jego wojennej misji. Sam Jan Karski uważał, że jego misja
ski wytłumaczył Rooseveltowi całą sytuacje związaną
była nieudana, więc nie było się czym chwalić. Dopiero
z eksterminacją Żydów. Mimo braku większego zaintereso-
po premierze Shoah świat odkrył niesamowitą historię
wania ze strony prezydenta, Roosevelt zrobił na młodym
polskiego emisariusza. Jan Karski zmarł w Waszyngtonie
emisariuszu ogromne wrażenie. Miał poczucie, że staje
13 lipca 2000 r. Został pochowany obok swojej żony na
i składa raport przed „panem ludzkości”. Po spotkaniu
waszyngtońskim cmentarzu Mont Olive. Podczas pogrzebu
z prezydentem Karski wrócił do Londynu, aby zdać relację
hołd Karskiemu oddali m.in. prezydent USA Bill Clinton oraz
ze swojej misji. Tam okazało się, że został rozszyfrowany
prezydent RP Aleksander Kwaśniewski. W kwietniu 2012 r.
przez Niemców, co uniemożliwiło mu zaplanowany już
legendarny emisariusz został pośmiertnie uhonorowany
powrót do kraju. Postanowiono, że Karski wróci do USA
przez Baracka Obamę Medalem Wolności, najwyższym
już jako jawny pracownik ambasady RP. W Stanach miał
cywilnym odznaczeniem w USA przyznawanym tylko raz
napisać książkę, która przybliży sprawę polską obywatelom
do roku za wybitne zasługi dla USA i pokoju światowego.
amerykańskim i poruszy opinię publiczną.
29 maja 2012 r. w Białym Domu w imieniu Jana Karskiego
Książką tą stało się Tajne Państwo (Story of a Secret State).
z rąk Baracka Obamy Medal Wolności odebrał Adam Daniel
Karski opowiadał w niej o Polskim Państwie Podziemnym
Rotfeld, były minister spraw zagranicznych RP.
i swoich akcjach. Książka szybko stała się bestsellerem i została przetłumaczona na wiele języków. W Polsce zos-
Jan Karski (fot. Muzeum Miasta Ĺ odzi)
22
DZIAŁALNOŚĆ I FUNKCJONOWANIE KLU BU KURIERA 2013 ROK
DZIAŁALNOŚĆ I FUNKCJONOWANIE KLU— BU KURIERA 2013 ROK FACEBOOK.COM/KLUBKURIERA 8.04.2013 Uroczysta inauguracja funkcjonowania Klubu Kuriera w Sali Lustrzanej Pałacu Poznańskich (Muzeum Miasta Łodzi). Rozdanie identyfikatorów, zaprzysiężenie statutu. Pomoc w montowaniu i ustawieniu wystawy „Jan Karski – Człowiek wolności”.
http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=dIniFCB38Go
02 -03.2013 Początek realizacji projektu „Jan Karski — Klub Kuriera”. Przeprowadzenie przez Centrum Dialogu im. Marka Edelmana serii zajęć przybliżających ideę Klubu Kuriera i postać Jana Karskiego. Z blisko 500 uczniów pięciu łódzkich liceów: XIII LO im. Marii Piotrowiczowej, XXIV LO im. Marii Skłodowskiej-Curie, Liceum Uniwersytetu Łódzkiego im. Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata, Liceum Centrum Szkół Mundurowych w Łodzi i III LO im. Tadeusza Kościuszki, którzy przyszli na zajęcia „Nazywał się Karski. Jan Karski”, do działalności w klubie zgłosiło się 80 uczniów.
04.2013 Wyjazd członków Klubu Kuriera do Warszawy. Zwiedzanie wystawy w Żydowskim Instytucie Historycznym. Przejście z przewodnikiem ŻIH Janem Jagielskim obszaru getta warszawskiego.
docs.google.com/gview?url=http://
www.youtube.com/watch?feature=play-
pliki.centrumdialogu.com/STATUT.pdf&-
er_embedded&v=EdEbEdgGBqk
chrome=true
DZIAŁALNOŚĆ I FUNCJONOWANIE KLU BU KURIERA 2013 ROK
23
05.2013 04-05.2013 Cykl szkoleń dla członków Klubu Kuriera z umiejętności
Wyjazd członków Klubu Kuriera szlakiem misji Jana Karskiego do Izbicy Lubelskiej i Bełżca.
przeprowadzania wywiadu ze świadkami historii. Szkolenia odbywały się co tydzień w soboty w sali im. Marka Edelmana w Muzeum Miasta Łodzi. Zajęcia
http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=BlBO6GrySKE
prowadził Igor Rakowski-Kłos. http://www.centrumdialogu.com/pl/ klub-kuriera/1007-klub-kuriera-na-szkoleniu-dziennikarskim
Wysyłanie pocztówek Klubu Kuriera – Z każdego wyjazdu Klub Kuriera przesyłał swoim sympatykom, partnerom i sponsorom wiadomość o miejscu, w którym podążał szlakiem Jana Karskiego. Pocztówki trafiły między innymi 24.04.2013
do Prezydenta RP, MSZ i MEN, Pani Prezydent Łodzi, polskich
99 urodziny Jana Karskiego – Członkowie Klubu Kuriera
ambasad i szkół polonijnych, ale również do Ocalałych
wyszli z inicjatywą przeprowadzenia serii wydarzeń w prze-
z Holocaustu i Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata.
strzeni miasta upamiętniających ich patrona. Składały
Poza pozdrowieniami i informacjami Kurierzy wysyłali kartki
się na nie: I turniej w piłce nożnej o Puchar Klubu Kuriera,
w sprawach, które ich poruszały, np. do ambasady Turcji
zajęcia o Janie Karskim na przerwach w szkołach członków
w sprawie brutalnego tłumienia manifestacji w Stambule,
Klubu oraz urodziny Jana Karskiego na rynku Manufaktury
do ONZ w sprawie zakończenia konfliktu w Syrii czy do
połączone z częstowaniem łodzian ciastem i informowan-
ambasady Rosji w sprawie dzieci z leningradzkiego dworca.
iem o legendarnym emisariuszu.
W pierwszym etapie projektu rozesłaliśmy blisko 400 kartek.
www.centrumdialogu.com/pl/klub-kurier-
www.centrumdialogu.com/pl/klub-kurier-
a/1017-99-urodziny-jana-karskiego-relacja
a/1038-pocztowki-klubu-kuriera
24
DZIAŁALNOŚĆ I FUNCJONOWANIE KLU BU KURIERA 2013 ROK
04-07.2013 Wywiady ze świadkami historii – Od początku powstania projektu jego główną ideą była chęć skontaktowania i umożliwienie rozmowy młodym Kurierom ze świadkami historii. Rolą osób organizujących Klub było również zainspirowanie członków Klubu do rozmów o przeszłości swoich rodzin i otoczenia. Od kwietnia po przejściu szkolenia młodzież zaczęła przeprowadzać, rejestrować i publikować wywiady ze świadkami historii.
www.centrumdialogu.com/pl /swiadkowie-historii
07.2013 Wyjazd członków Klubu Kuriera szlakiem misji Jana Karskiego. Wyjazd trzydniowy. Dojazd do Nowego Sącza, odnalezienie szpitala, z którego ratowany był w 1940 r. Jan Karski. Dojazd do Piwnicznej. Marsz szlakiem Kurierów Beskidzkich i Jana Karskiego w paśmie Eliaszówki, nocleg w górach, dojazd do Zakopanego, zajęcia o Kurierach Tatrzańskich w Muzeum Tatrzańskim im. Tytusa Chałubińskiego.
www.youtu.be/8hHFAOv6G3M
09.2013 06.2013
Początek II etapu projektu „Jan Karski. Klub Kuriera”. Wyjście
Wyjazd członków Klubu Kuriera szlakiem misji Jana Kar-
z ideą Klubu na teren województwa łódzkiego. Przeprow-
skiego do Krakowa, wizyta z przewodnikiem w Muzeum
adzanie zajęć edukacyjnych o Janie Karskim przez członków
Armii Krajowej.
Klubu Kuriera, zachęcanie do tworzenia oddziałów Klubu Kuriera poza Łodzią.
www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=xg-HV9QJkig
08-09.2013 Tworzenie i wydanie broszury edukacyjnej o Janie Karskim.
07-08.2013 Organizacja i prowadzenie gry miejskiej „Mission Karski. Jan Karski” w Parku Ocalałych w Łodzi, dla mieszkańców miasta.
1
Warszawa
2
Koszyce
3
Budapeszt
4
Berlin
5
Paryż
6
Angers
7
Giblartar
8
Londyn
ZSRR
8
4 6 5
1
III Rzesza
2 3
7
Misje Jana Karskiego w latach 1940 – 1943 1 misja Jana Karskiego 01-02.1940 r. 2 misja Jana Karskiego 04.1940 r. 4 misja Jana Karskiego 10/11.1942 r. Misja Jana Karskiego w USA, 1943 r.
Klub Kuriera na kopcu Karskiego w Parku Ocalałych
26
DZIAŁALNOŚĆ I FUNKCJONOWANIE KLU BU KURIERA 2013 ROK
Bardzo zależało nam, aby dotrzeć z informacją o Janie Karskim do mniejszych miejscowości. W ramach projektu odwiedziliśmy między innymi szkoły i internaty w: Pabianicach, Ozorkowie, Białej Rawskiej i Zgierzu. Szczególnie w małych miejscowościach reakcja na wykłady młodych członków Klubu Kuriera była entuzjastyczna. Dzięki tym doświadczeniom młodzi Kurierzy uwierzyli w siebie i zrozumieli, że są wstanie robić wielkie rzeczy. www.youtube.com /watch?v=sNCwb3hsZuM
10-12.2013 Jednym z najważniejszych celów, dla których powstał Klub Kuriera, było przekazywanie wiadomości o Janie Karskim przez członków Klubu swoim rówieśnikom. Zadanie młodzież wykonała doskonale. W październiku 2013 r. rozpoczęliśmy serię wykładów o Janie Karskim. Dzięki swojej intensywnej działalności Klub Kuriera dostał ze strony Muzeum Historii Polski zaproszenie do współpracy przy organizacji Dni Karskiego w Toruniu. Ola Stankiewicz, Paulina Kołodziej, Marta Nowak i Ola Kołodziej poprowadziły w bibliotece Wydziału Prawa Uniwersytetu im. M. Kopernika zajęcia dla stu licealistów z Torunia. Dzięki temu doświadczeniu zdobyliśmy przekonanie, że również z tym zadaniem Klub Kuriera może sobie poradzić. W okresie od listopada 2013 r. do kwietnia 2014 r. roku członkowie Klubu przeprowadzili zajęcia dla blisko 5000 uczniów i dorosłych z Łodzi i województwa łódzkiego. Większość członków Klubu miała szanse zmierzyć się z tym trudnym zadaniem. Kurierzy prowadzili zajęcia początkowo w swoich szkołach dla uczniów wszystkich klas pierwszych.
01-04.2014
Z czasem zaczęli być zapraszani do placówek edukacyjnych
Sejm Rzeczpospolitej Polskiej, oddając hołd naszemu
w całym mieście. Na wykładach mieliśmy doskonałą fre-
patronowi, uznał rok 2014 rokiem Jana Karskiego. Teraz
kwencję. Członkowie Klubu znaleźli wspólny język ze swoimi
wszystkie oczy skierowały się na jego postać. Początek
słuchaczami, a ich odwaga w podejmowaniu trudnego
roku 2014 r. to zintensyfikowanie wszystkich działań Klubu
wyzwania zjednywała im sympatię i podziw słuchaczy.
Kuriera, prowadzących do uczczenia 100 rocznicy urodzin
DZIAŁALNOŚĆ I FUNCJONOWANIE KLU BU KURIERA 2013 ROK
27
Jana Karskiego, przypadającej 24 kwietnia 2014 r. Dzięki
z prezydentem Markiem Czekalskim, redaktorem Michałem
możliwościom nowej siedziby Centrum Dialogu w Parku
Fajbusiewiczem czy wnukiem Zbigniewa Rysia (żołnierza
Ocalałych mogliśmy zacząć zapraszać łodzian na nasze
AK, który odbijał Karskiego) Sebastianem.
zajęcia. W ramach współpracy z Muzeum Historii Polski wyjeżdżaliśmy na Dni Karskiego do Zduńskiej Woli, Piotrkowa Trybunalskiego i Tomaszowa Mazowieckiego. O Karskim
www.centrumdialogu.com/pl/ja-i-karski
dowiedziały się kolejne tysiące ludzi.
www.youtube.com /watch?v=nirX8zIADp8
Doskonałym przykładem innej narracji historycznej jest Biografia Bohatera, utwór hip-hopowy o Janie Karskim. Autorem tekstu i wykonawcą jest Oskar Śliwiński. Piosenka zrobiła już karierę i doskonale przybliża słuchaczom patrona Klubu. Była puszczana w radiostacjach i telewizji. Oskar i Darek Grzybowski wykonywali utwór między innymi w Blisko roczna działalność Klubu zaowocowała zaintereso-
takich instytucjach jak Muzeum Powstania Warszawskiego,
waniem ze strony mediów i instytucji kultury w mieście
Centrum Dialogu im. Marka Edelmana czy Fabryka Oskara
i kraju. We współpracy z Ośrodkiem Rozwoju Edukacji
Schindlera w Krakowie.
i Wojewódzkim Ośrodkiem Doskonalenia Nauczycieli podjęliśmy dialog również z edukatorami i nauczycielami. Nasze
www.youtube.com/
doświadczenia w budowie i prowadzeniu Klubu Kuriera
watch?v=23LP72NDo3A
przedstawialiśmy tym grupom na konferencji w Sulejówku i w Warszawie w Muzeum Historii Żydów Polskich. W Łodzi wykładami o Klubie Kuriera objęliśmy nauczycieli z całego województwa. Z wykładami docieraliśmy również do takich grup jak seniorzy czy głusi, dla których poprowadziliśmy wykład z tłumaczem migowym. Zadaniem młodzieży w 2014 r. było pokazanie Jana Karskiego w inny sposób, wykorzystując do tego swoje talenty i pasje. Dzięki inicjatywie młodzieży udało się nam przeprowadzić kilka wywiadów z serii „Znałem Karskiego” między innymi
28
DZIAŁALNOŚĆ I FUNKCJONOWANIE KLU BU KURIERA 2013 ROK
panią europoseł Joannę Skrzydlewską. Tego szczególnego dnia Kurierzy pomagali również przy organizacji wizyty Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego w Centrum Dialogu im. Marka Edelmana, przeprowadzali wywiady z gośćmi wydarzeń rocznicowych (np. prof. Marianem Drozdowskim) i uczestniczyli w premierze spektaklu Emisariusz. - 27 kwietnia był dniem przeznaczonym dla Klubu Kur23-27.04.2014 W tych dniach w Łodzi miasto i jego mieszkańcy obchodzili urodziny jednego z najwybitniejszych swoich obywateli. Klub Kuriera brał udział we wszystkich wydarzeniach z tym związanych. Część z nich inspirował, a część tworzył. Przedstawiamy niektóre z nich: - 23 kwietnia o godz. 17 rozpoczęliśmy na rynku Manufaktury
iera. Zorganizowaliśmy tego dnia koncert Oskara Śliwińskiego i Darka Grzybowskiego oraz Oli Malickiej i zespołu Bezmiar. Wszyscy artyści inspirowali swoje występy postacią Jana Karskiego. Obok koncertu przeprowadziliśmy zajęcia „O Karskim inaczej…”. Opowiedzieliśmy łodzianom o działalności Klubu, pokazaliśmy, jak inaczej można opowiadać o historii, wykorzystując do tego komiksy, filmy rysunkowe i muzykę.
happening „Urodziny Jana Karskiego na ul. Karskiego 5”. Kurierzy zdmuchnęli 100 świeczek na zrobionych przez siebie ciastach i ruszyli w tłum łodzian, opowiadając im o Janie Karskim i zapraszając na urodzinowe wydarzenia.
www.youtube.com/ watch?v=wi7FtdHb-iA
05 -12.2014 Klub Kuriera po raz drugi w swojej historii otrzymał dotację na swoją działalność z programu Muzeum Historii Polski „Patriotyzm Jutra”. Dzięki temu mogliśmy zaplanować nasze zadania na cały 2014 r. Przed nami kolejne wyjazdy szlakiem Jana Karskiego, udział i pomoc w organizacji rajdu członków stowarzyszenia Harley Owners Polska szlakiem - 24 kwietnia rozpoczęliśmy dzień mszą świętą w kościele
Karskiego po Europie, stworzenie citylightów na przystanki
Podwyższenia Krzyża Świętego, w którym ochrzczony był
autobusowe w Łodzi, wydanie kolejnej broszury edukacy-
Jan Karski. Kolejnym punktem dnia było wmurowanie
jnej i zrobienie filmu o Janie Karskim dla osób głuchych.
z inicjatywy Klubu Kuriera tablicy z informacją o absolwencie
Dzięki inicjatywie i pomysłom Kurierów przyszłość Klubu
szkoły Janie Karskim. Tablica została ufundowana przez
jest pełna pomysłów, historii i przygody.
BIO— GRAFIA BOHATERA
OSKAR ŚLIWIŃSKI
Rok 2014 niech cały świat się dowie O bohaterze, co Jan Karski się zowie Który walczył o moralność ludzkości By każdy na świecie mógł się cieszyć z wolności On zawsze dążył do samego końca By naród żydowski mógł oglądać wschody słońca Wzór patrioty i katolika Pamięć o takich ludziach zbyt szybko zanika Życie pełne przygód jak z filmów o Bondzie Niech każdy w siedzeniu wygodnie zasiądzie Gdyż chcę, byś się skupił słuchaczu drogi Bo jak o nim usłyszysz, zwiotczeją ci nogi Łódź – tam się jego przygoda zaczyna To tutaj mieszkała jego rodzina Matka zaszczepiła w nim dwie wartości. By do państwa i religii nie wstydzić się miłości Pierwszego września o 5 rano Dywizjon Karskiego zbombardowano Gdy napotkał oddział wojska radzieckiego Wraz z batalionem trafił do obozu jenieckiego Nasz Bond, udając zwykłego żołnierza - dzięki jeńców wymianie – do Niemiec zmierza Lecz przez to, że nasz Janek był całkiem żwawy Wyskoczył z pociągu i biegł do Warszawy Niedługo potem w roli emisariusza Karski złożyć raport do Angers wyrusza Talenty Janka wnet dostrzegł Rząd Nie skorzystać z jego usług – to byłby błąd Niecały rok później przez Niemców schwytany Bity, gnębiony torturowany By tajne informacje im wyjawił On okupanta z kwitkiem odprawił Wolał życie oddać, niż ojczyznę zdradzić Na to mógł tylko jedno poradzić Żyletkę z buta do żył przystawił Na nasze szczęście się nie wykrwawił Odratowany, odbity z rąk wroga A do końca misji wciąż długa droga Kolejnym zadaniem Kuriera naszego Była obserwacja getta warszawskiego To co tam ujrzał – nie do opisania Postanowił podjąć wszelkie starania By wyrwać ludzi z tego piekła Lecz przywódców aliantów historia nie urzekła Znikąd pomocy, zero reakcji Odmowa współpracy nie dała satysfakcji Do Stanów wyjechał kolejny raport złożyć Liczył, że da radę zagładzie kres położyć Lecz na niego samego to za duże wyzwanie Mimo to do celu dążył nieprzerwanie Książka Tajne Państwo bestsellerem się stała Wszystko, co przeżył, opisała W Stanach pozostał do końca swych dni Lecz nieudana misja jak się śniła, tak się śni Mimo porażki, dla nas zwycięski Musimy potrafić, wyciągać wnioski z klęski Po to właśnie powstał Klub Kuriera By przedstawić wam biografię Bohatera
WOŁANIE O PO — MOC
DAWID MICHALSKI
nie pierwszy nie ostatni raz nie ostatni nie pierwszy człowiek krzyczał głośno zbrodnia – oficerowie, żydzi! odpowiedział mu dym całopalny… milczenie historii jest inne niż wiatr przemija biegnie dalej na przód nie patrzy ale też rozwiewa wszystko w zapomnienie nieskończona recytacja słowa rzucone na wiatr słowa rzucone w wir losu tylko echo siedząc nad jeziorem wyobraźni łapie dziś na wędkę po tylu latach ścinki prawdy każdy ma tu swą misję – co pan gadasz… lecz nie każdy będzie bohaterem
UCZESTNICY Adrian Skrzypczak
Centrum Szkół Mundurowych w Łodzi
Adrianna Krysiak
III LO im. Tadeusza Kościuszki w Łodzi
Aleksandra Forysiak
Liceum UŁ im. Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata
Aleksandra Kołodziej
Liceum UŁ im. Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata
Aleksandra Polit
Liceum UŁ im. Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata
Aneta Wituła
Liceum UŁ im. Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata
Anita Naumiec
pozyskiwanie funduszy na działalność Klubu Kuriera
Anna Wyrwał
Liceum UŁ im. Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata
Bartek Gawinek
Liceum UŁ im. Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata
Bartek Maciaszczyk
Liceum UŁ im. Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata
Daniel Drozd
ZSO im. Stanisława Staszica w Zgierzu
Darek Grzybowski
XXIV LO im. Marii Skłodowskiej-Curie w Łodzi
Daria Wasilewska
XXIV LO im. Marii Skłodowskiej-Curie w Łodzi
Dawid Michalski
specjalista PR
Dominika Sułat
opiekunka grup podczas wyjazdów
Eliza Sierocińska
XXIV LO im. Marii Skłodowskiej-Curie w Łodzi
Ernest Hejna
Centrum Szkół Mundurowych w Łodzi
Ewelina Korzeniowska
XXIV LO im. Marii Skłodowskiej-Curie w Łodzi
Filip Chrzuszcz
XXIV LO im. Marii Skłodowskiej-Curie w Łodzi
Iga Lewandowska
XIII LO im. Marii Piotrowiczowej w Łodzi
Iza Hajdenrajch
XIII LO im. Marii Piotrowiczowej w Łodzi
Jakub Gawroński
IV LO im. Emilii Sczanieckiej w Łodzi
Jan Golec
Centrum Szkół Mundurowych w Łodzi
Justyna Tomaszewska
rzecznik Klubu Kuriera
Justyna Tomczyk
Centrum Szkół Mundurowych w Łodzi
Kamil Augustyniak
XIII LO im. Marii Piotrowiczowej w Łodzi
Kamila Wesoła
Liceum UŁ im. Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata
Karolina Cichocka
XXIV LO im. Marii Skłodowskiej-Curie w Łodzi
Karolina Pakowska
XIII LO im. Marii Piotrowiczowej w Łodzi
Karolina Tabaczkiewicz
XXIV LO im. Marii Skłodowskiej-Curie w Łodzi
Katarzyna Kęska
XXIV LO im. Marii Skłodowskiej-Curie w Łodzi
Katrzyna Cłapińska
XIII LO im. Marii Piotrowiczowej w Łodzi
Konrad Woźniak
XIII LO im. Marii Piotrowiczowej w Łodzi
Krzysztof Iwański
grafik Klubu Kuriera
Łukasz Makowski
XXIV LO im. Marii Skłodowskiej-Curie w Łodzi
Maciej Maks
Liceum UŁ im. Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata
KLUBU KURIERA Magda Sobczyk
XXV LO im. Stefana Żeromskiego w Łodzi
Maja Krauze
XXIV LO im. Marii Skłodowskiej-Curie w Łodzi
Marta Furman
Liceum UŁ im. Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata
Marta Nowak
XIII LO im. Marii Piotrowiczowej w Łodzi
Martyna Kosińska
XXIV LO im. Marii Skłodowskiej-Curie w Łodzi
Mateusz Frankowski
XXIV LO im. Marii Skłodowskiej-Curie w Łodzi
Mateusz Robaszkiewicz
Centrum Szkół Mundurowych w Łodzi
Michał Adamiak
specjalista PR
Michał Kacperczyk
Centrum Szkół Mundurowych w Łodzi
Michał Nowak
XIII LO im. Marii Piotrowiczowej w Łodzi
Mikołaj Tarnowski
Liceum UŁ im. Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata
Monika Tanas
XIII LO im. Marii Piotrowiczowej w Łodzi
Natalia Florczak
XIII LO im. Marii Piotrowiczowej w Łodzi
Natalia Gryzio
XXIV LO im. Marii Skłodowskiej-Curie w Łodzi
Natalia Kaźmierczak
XIII LO im. Marii Piotrowiczowej w Łodzi
Natalia Święcicka
XXI LO im. Bolesława Prusa w Łodzi
Natalia Żurowska
koordynacja materiałów graficznych
Ola Forysiak
Liceum UŁ im. Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata
Ola Maciążak
XIII LO im. Marii Piotrowiczowej w Łodzi
Ola Malicka
XIII LO im. Marii Piotrowiczowej w Łodzi
Ola Stankiewicz
Liceum UŁ im. Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata
Ola Suchocka
XIII LO im. Marii Piotrowiczowej w Łodzi
Oriana Skriwus
XIII LO im. Marii Piotrowiczowej w Łodzi
Oskar Śliwiński
XXI LO im. Bolesława Prusa w Łodzi
Patrycja Bobowicz
III LO im. Tadeusza Kościuszki w Łodzi
Patryk Pazik
XXIV LO im. Marii Skłodowskiej-Curie w Łodzi
Paulina Kołodziej
XIII LO im. Marii Piotrowiczowej w Łodzi
Piotr Weśka
XXIV LO im. Marii Skłodowskiej-Curie w Łodzi
Radek Głowacz
ZSO im. Stanisława Staszica w Zgierzu
Roksana Adamus
Centrum Szkół Mundurowych w Łodzi
Roksana Nowacka
Centrum Szkół Mundurowych w Łodzi
Sebastian Nasalski
Centrum Szkół Mundurowych w Łodzi
Sylwia Lasuń
Centrum Szkół Mundurowych w Łodzi
Szymon Pawlak
koordynator projektu
Viktoria Marszałek
Liceum UŁ im. Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata
Wojtek Szydziak
Centrum Szkół Mundurowych w Łodzi
BIBLIOGRAFIA KSIĄŻKI Emisariusz. Własnymi słowami, Jan Karski, Maciej Wierzyński, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012.
Miasto mojej młodości, Jan Karski, „Gazeta Łódzka”, 2000, nr 255, dod. Ziemia Obiecana, s. 3.
Honorowi obywatele miasta Łodzi, red. Krystyna Stołecka; przekł. na jęz. ang. John Crust, Łódź: Urząd Miasta Łodzi, 2006.
Między ostrzami potężnych szermierzy, Mariusz Cieślik, „Rzeczpospolita” (W3), 2011, nr 59, s. P16.
Jan Karski — doktor honoris causa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, red. Elżbieta Muszyńska, Lublin: Wydaw. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1996.
Misja ostatniej nadziei, Jerzy Korczak, „W Drodze”, 2000, nr 5, s. 58-68.
Jan Karski: powieść, Yannick Haenel; przekł. Magdalena Kamińska-Maurugeon, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2010. Karski, Andrzej Żbikowski, Warszawa: Świat Książki, 2011. Karski: opowieść o emisariuszu, E. Thomas Wood, Stanisław M. Jankowski; Kraków: Wydaw. Baran i Suszczyński: Państwowe Muzeum Oświęcim-Brzezinka, 1996.
Nie przeceniać sojuszy, Jan Karski, rozm. przepr. Paweł Spodenkiewicz, „Kronika Miasta Łodzi”, 1996, z. 2, s. 13-18. O człowieku przez największe „C”: wspomnienia o Janie Karskim, Aleksander Klugman, „Kronika Miasta Łodzi”, 2007, z. 1, s. 151-159. O Janie Karskim, Urszula Kozioł, „Odra”, 2010, nr 4, s. 134-135.
Karski: raporty tajnego emisariusza, Stanisław M. Jankowski, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009.
Opowieść o Janie Karskim, Wiesław Pierzchała, „Wiadomości Dnia”, 1999, nr 276, s. 11.
Misja ostatniej nadziei, Jerzy Korczak, Warszawa: „Volumen”, 1992.
Opowieść o Janie Karskim — cz. 1, Marek Budziarek. „Gazeta Łódzka”, 1999, nr 229, s. 5, fot.
Polska powinna stać się pomostem między narodami Europy Zachodniej i jej wschodnimi sąsiadami, Jan Karski, Łódź: Wydaw. Uniwersytetu Łódzkiego, 1997. Tajna dyplomacja Churchilla i Roosevelta w sprawie Polski: (1940-1945), Jan Karski, Lublin: Wydaw. Uniw. M. Curie-Skłodowskiej, 1995. Tajne państwo: opowieść o polskim podziemiu, Jan Karski; oprac. Waldemar Piasecki, Warszawa: „Twój Styl”, 1999. Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919-1945: od Wersalu do Jałty, Jan Karski; Lublin: Wydaw. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1998.
Opowieść o Janie Karskim — cz. 2, Marek Budziarek, „Gazeta Łódzka”, 1999, nr 230, s. 6. Opowieść o Janie Karskim — cz. 3, Marek Budziarek, „Gazeta Łódzka” 1999 nr 231, s. 5, portr. Pocięte świadectwo, Claude Lanzmann, rozm. przepr. Anna Napiórkowska, „Gazeta Wyborcza”, 2010, nr 70, s. 12. Podarowane miastu, Joanna Podolska, „Gazeta Łódzka”, 1998, nr 115, s. 2. Pożegnanie Jana Karskiego, Marek Edelman, „Zeszyty Literackie”, 2000, nr 4, s. 127-128.
ARTYKUŁY Z CZASOPISM Amerykanin z polskim sercem, Jan Karski; rozm. Michał Fajbusiewicz, „Dziennik Łódzki”, 1996, nr 146 s.1,16.
Prezentacja państwa podziemnego w rozmowie Jana Karskiego z prezydentem F.D. Rooseveltem 28 lipca 1943 r., Eugeniusz Hull, „Studia Prawnoustrojowe”, t. 1, 2002, s. 171-180.
Dary od kuriera, Monika Pietras, „Dziennik Łódzki”, 1999, nr 132, s. 7. Determinacja romantyka, Marek Budziarek, „Tygiel Kultury”, 2000, nr 7/9, s. 154-158.
Prowincja nowoczesnej Europy, Joanna Podolska, „Gazeta Łódzka”, 1996, nr 149, s. 1.
Fragmenty wykładu, Jan Karski, „Kronika Miasta Łodzi”, 1996, z. 2, s. 19-23. Francuska burza wokół Jana Karskiego czyli nieoczekiwane skutki pewnej filmowej fascynacji, Anna Łabędzka, „Dekada Literacka”, 2010, R. 20, nr 1/2, s. 120-125. Honorowi Obywatele Miasta Łodzi: tajny emisariusz o światowym rozgłosie, „Kronika Miasta Łodzi”, 2000, nr 1, s. 229-231.
Skarb darowany, Jan Karski, rozm. Joanna Podolska, „Gazeta Łódzka”, 1998, nr 116, s. 4. Świat nie chciał mu wierzyć, Paweł Spodenkiewicz, „Dziennik Łódzki”, 2000, nr 164, s. 16. Tylko dzieci, Janku, odkupią winy, Aleksandra Klich, (Historia pewnego kuriera), „Gazeta Wyborcza”, 2010, nr 161, s. 12-13.
Jan Karski: przyczynki do biografii, Jerzy Korczak, „W Drodze”, 1995, nr 12, s. 48-59. Karski, bohater nieromantyczny, Marcin Dzierżanowski, „Wprost”, 2010, nr 28, s. 43-44. Karskiego powrót do źródeł, Wiesław Pierzchała, „Wiadomości Dnia”, 2000, nr 123, s. 6. Koronny świadek Holocaustu: pytanie o odpowiedzialność, Johannes Willms, przekł. z jęz. niem., „Forum”, 2010, nr 7, s. 10-12. Kurier holocaustu, Marek Budziarek, „Gazeta Łódzka”, 1999, nr 280, s. 7. Lekcja Karskiego, Waldemar Piasecki, „Dziś”, 2005, R. 16, nr 9, s. 39-45. Lekcja Karskiego: prorok naszych czasów, Adam Boniecki, „Tygodnik Powszechny”, 2010, nr 30, s. 26-27. Łodzianin w Waszyngtonie, Marek Budziarek, „Tygiel Kultury”, 2002, nr 1/3, s. 204-207.
Z miasta Łodzi, Jan Karski, rozm. Waldemar Piasecki, „Gazeta Łódzka”, 2000, nr 112, s. 5. Z miasta Łodzi: (fragment rozmowy z prof. / Janem Kozielewskim-Karskim), rozm. Waldemar Piasecki, „Wędrownik”, 2000, nr 3, s. 54-55. Żołnierz, dyplomata, uczony, Paweł Samuś, „Kronika - pismo Uniwersytetu Łódzkiego”, 1996, nr 4, s. 14-15.
STRONY INTERNETOWE www.centrumdialogu.com/pl/klub-kuriera www.jankarski.org karski.muzhp.pl www.jankarski.net/pl www.sprawiedliwi.org.pl/pl/cms/polscy-sprawiedliwi
ORGANIZATOR
DOFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW
Wydarzenie współfinansowane ze środków otrzymanych z Urzędu Miasta Łodzi
SPONSOR
PARTNER
Projekt dofinansowany przez Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach programu „Patriotyzm Jutra”.
HONOROWE PATRONATY
PATRON MEDIALNY
Dziękujemy Muzeum Miasta Łodzi za pomoc w realizacji projektu i udostępnienie materiałów edukacyjnych z wydawnictwa „Jan Karski — Powrót bohatera”
Wydawca: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana Projekt graficzny: Krzysztof Iwański | ivvanski.com Druk: www.cuddruk.pl Nakład: 2000 egz. Centrum Dialogu im. Marka Edelmana ul. Wojska Polskiego 83 91-755 Łódź tel. 42 636 38 21 kom. 506 155 911 biuro@centrumdialogu.com ISBN: 978-83-63182-22-9