Strategie Werken met geïntegreerde contracten
Werken met geïntegreerde contracten Van risico tot kans Het geïntegreerde contract is de schrik van veel architecten. Bij deze organisatievormen schuift de aannemer doorgaans naar voren in het ontwikkelproces. De rol van de architect zou hierdoor marginaliseren, wat leidt tot een structureel lagere ontwerpkwaliteit. Deze argumenten ten spijt, winnen geïntegreerde organisatievormen snel aan populariteit. Het ontkennen of afwijzen van deze modellen is daarmee een anachronisme. Tijd om de kansen te verkennen voor de geïntegreerde architect. Tekst
Ieder huisvestingsproject bestaat uit
het innovatief vermogen van de bouw-
2009 is het aantal architectendiensten
Alijd van Doorn
het financieren (Finance), ontwerpen
sector en het realiseren van duurzame
relatief gezien zelfs gehalveerd, terwijl
(Design), realiseren (Build), en beheren
bouwprojecten. Maar meestal is het
het aantal werken met ontwerp is
(Maintain) van het gebouw, aangevuld
minimaliseren van projectrisico’s de
verdubbeld.1 “Deze ontwikkeling wordt
met het faciliteren van de te huisvesten
doorslaggevende factor om een geïnte-
verder versneld door de opmars van
organisatie (Operate). Bij een traditio-
greerd model te kiezen. In ruil voor het
bim, waarmee integraal samenwerken
neel organisatiemodel worden voor
terugdringen van die risico’s geeft de
de norm aan het worden is”, aldus
al deze taken aparte partijen gecon-
opdrachtgever een stuk van zijn
Jeroen van Schooten.
tracteerd. Als meer taken bij dezelfde
sturingskracht tijdens het proces op.
Het valt hem op dat organisatievormen
partij komen te liggen, spreken we van
Het is een zoektocht naar de heilige
steeds meer maatwerk worden. In ieder
een geïntegreerd model. Het dbfmo-
graal, waarbij de opdrachtgever
project liggen de verhoudingen en
model (Design Build Finance Maintain
maximaal kan sturen en minimale
relaties anders. Het ontwerpen van het
Operate) is daarvan tot nu toe de meest
risico’s loopt.
proces is een vak op zich geworden.
vergaande variant. Vanuit het circulaire
De populariteit van geïntegreerde
Slimme architecten verzetten zich niet
economiedebat kunnen daar nog de
vormen lijkt onstuitbaar. In 2013 werden
tegen deze ontwikkeling, maar grijpen
fasen van sloop (Remove) en hergebruik
175 architectuuropdrachten geregis-
kansen om hun eigen positie in het veld
(Rebuild of Reuse) bijkomen.
treerd. De geïntegreerde opdrachten
te versterken. Vooralsnog kunnen we
Inhoudelijke argumenten voor geïn-
waren daarvan met 108 in een ruime
drie verschillende strategieën onder-
tegreerde organisatievormen zijn het
meerderheid, tegenover 67 architecten-
scheiden: het ontwikkelen tot specialist
verknopen van kennis, het versnellen
diensten. In 2012 was deze verhouding
binnen het bouwteam (specialise-
van het bouwproces, het vergroten van
nog gelijkwaardig en ten opzichte van
ren), het zelf vervullen van de rol van
Verschillende organisatievormen Schema bouw-organisatievorm en taakverdeling
Ontwikkeling Initiatief
B
Traditioneel
DB
Design Build
DBFMO
Design Build Finance Maintain & Operate
Taken onder verantwoordelijkheid opdrachtgever
62 | de Architect, februari 2015
Ontwerp (D)
Gebruik Realisatie (B)
Onderhoud (M)
Facilitaire diensten (M)
Taken onder verantwoordelijkheid opdrachtnemer
Monitoren en toezicht
Thema: Architect als ondernemer Onderzoek Thema: Architect als ondernemer Dat architecten ondernemers zijn, is tegenwoordig algemeen geaccepteerd. Technische en maatschappelijke veranderingen scheppen telkens nieuwe kaders en kansen. de Architect ziet het als haar taak om daarin helderheid te scheppen en de belangrijkste ontwikkelingen te belichten.
geïntegreerde aanbieder (initiëren) en
Geïndexeerd aantal aanbestedingen van architectuuropdrachten vanaf 2009
het invullen van een nieuwe rol aan de vraagzijde (adviseren). 250
Specialist in het bouwteam Bouwbedrijven zijn binnen de bouwsector het best toegerust om de risico’s te dragen die geïntegreerde contractvormen voor de aanbieder met zich meebrengen. Daarom werkt de architect in deze situatie meestal
200 150 100 50
als onderaannemer, met als specialisme het inventief vormgeven van het project. Menno Rubbens, directeur
0 2009-1
van cepezedprojects, ziet ook dat
2009-2
2010-1
architectendiensten
aannemers steeds meer aandacht
2010-2
2011-1
2011-2
2012-1
werken met ontwerp
2012-2
2013-1
2013-2
totaal
hebben voor de ontwerpbenadering: “Ik heb het dan niet over design in de esthetische zin van het woord, maar
nemer voor de opdracht, met cepezed
deze kans ook. Architecten beschikken
Enkele Nederlandse architectenbureaus
over engineering. Dat betekent dat je,
als de onderaannemer die het project-
volgens haar over de vaardigheden om
begeven zich actief op deze markt.
voordat dat je iets gaat maken, uitzoekt
en kwaliteitsmanagement doet.
tot hoogwaardige totaaloplossingen te
Rothuizen architecten ontwikkelde
hoe je het gaat maken.” Ook al zit de
Hoewel de geïntegreerde aanbeste-
komen, en zullen ook steeds vaker aan-
de BouwMeesterPro-methode. Dat is
architect in deze rol formeel dus niet in
dingen tot een grotere diversiteit aan
gesproken worden om mee te dragen in
een geïntegreerde organisatievorm
het zadel, zijn toegevoegde waarde is
geselecteerde architecten kunnen
de risico’s. “Die risico’s zullen vaker
waarbij de architect als hoofdaannemer
vanzelfsprekend. Die is groter naarmate
leiden, geldt het tegendeel voor
zijn eigen inspanningen overstijgen en
verantwoordelijk is voor de kwaliteit,
de architect meer gespecialiseerd is in
aannemers. Het zijn steeds dezelfde
zelfs het eindresultaat betreffen.
organisatie, planning en budget van het
een bepaalde gebouwtypologie, kennis
namen die de lijstjes van gunningen
Samen kunnen werken en belangen
hele bouwproject. De uitvoering vindt
en kunde heeft van bouwtechniek en
aanvoeren, met bam Utiliteitsbouw aan
tegen elkaar kunnen afwegen, zijn
plaats op basis van nevenaanneming,
installaties, en bekwaam is in ‘value
kop.1 Rubbens werkt graag met onder-
essentiële kenmerken voor succes”,
waarvan de prijsvorming transparant is
engineering’, het financieel optima-
nemende aannemers die gecalculeerde
aldus Hermans.2
voor de opdrachtgever. Het verdien-
liseren van het ontwerp.
risico’s niet uit de weg gaan. “Vaak zijn
Er is een groeiend marktpotentieel voor
dat bedrijven die zich realiseren dat een
geïntegreerde opdrachten en er liggen
goede voorbereiding risicoverlagend
kansen om een sterke rol te pakken in
werkt en waarbij ondernomen wordt
Architect
het proces. Voor kleinere bureaus heeft
met eigen geld.”
De Zwarte Hond
3
diederendirrix
3
de samenwerking met een draagkrach-
Overzicht van de meest succesvolle architecten in d&b-projecten vanaf 2013 Aantal opdrachten
tige aannemer als bijkomend voordeel
De rol van geïntegreerde aanbieder
EGM Architecten
3
dat je succesvoller kunt zijn in Europese
Hoewel het loont om de ingesleten
Mecanoo
3
aanbestedingsprocedures. Het is dan
trots opzij te zetten en als onderaan-
wUrck
3
ook niet gek dat steeds meer architec-
nemer aan geïntegreerde bouwprojec-
Bureau Bos
2
ten, van Diederen Dirrix tot Mecanoo
ten te werken, is de omgekeerde
DMV Architecten
2
architecten, dit model omarmen. Nog
strategie ook denkbaar. Door als
DP6 Architectuurstudio
2
sterker: ze nemen zelf initiatief om
architect zelf de leiding te nemen in het
INBO architecten
2
voor dit soort projecten aannemers als
aannemen van geïntegreerde projec-
ipv Delft
2
opdrachtgever op te zoeken. Voor de
ten, wordt de eigen rol juist groter dan
Karres en Brands
2
nieuwbouw van de incubator yes!Delft
bij een traditionele projectorganisatie.
OMA
2
benaderde cepezedprojects aan-
Bovendien sluit deze rol prachtig aan
OTH Architecten
2
nemer Cordeel om samen een team te
bij het archetype van de architect als
VenhoevenCS
2
vormen voor de Design & Build-tender.
bouwmeester. Marleen Hermans, hoog-
Zwarts & Jansma
2
Uiteindelijk is Cordeel de opdracht-
leraar Publiek Opdrachtgeverschap, ziet
de Architect, februari 2015 | 63
Strategie Werken met geïntegreerde contracten
Yes!Delft Een samenwerkingsverband van ontwikkelaar cepezedprojects, architectenbureau cepezed en aannemer Cordeel Nederland heeft de Design & Build-opdracht verworven voor de uitbreiding van het yes!Delft gebouw op Science Park Technopolis.
model zit, naast de fee voor de architec-
cepezedprojects in de tenderfase vooral
partij om het project verder mee te
liggen er kansen om als totaalaanbieder
tenwerkzaamheden en coördinatie, in
intermediair tussen de aannemer en
financieren. Die vond ik in een bank die
nieuwe markten aan te boren. Wat veel
de verdeling van een vooraf vastgesteld
het ontwerpteam om een transparant
circa zeventig procent wilde financieren
architecten afschrikt, zijn de project-
budget voor eventuele meerkosten, het
en efficiënt tenderproces te krijgen met
en in Cordeel, die samen met cepezed-
risico’s. Toch kunnen deze beheersbaar
PlusFonds. Opdrachtgever en architect
een grotere kans op winst. In de uit-
projects eigenaar is van Panor3ma bv
worden gemaakt. Een daarvan is het
krijgen beiden de helft van het geld dat
voering van het project functioneert
die het benodigde eigen vermogen
aangaan van partnerships. “Je moet
aan het einde van de rit overblijft. Voor
cepezedprojects als projectmanage-
leverde. Met Panor3ma hebben we ga-
in zo’n project zorgen dat niemand
het uitvoeren van deze werkzaamheden
mentbureau. In andere projecten
ranties afgegeven voor het ontwerp, de
een groter risico neemt dan die
heeft Rothuizen een aparte juridi-
schuift cepezedprojects als ontwik-
bouw en de financiering van het project
partij kan managen”, aldus Rubbens.
sche entiteit in het leven geroepen,
kelaar verder op naar de voorkant van
en hebben we opdracht gegeven om
Cepezedprojects zoekt voor elk project
Rothuizen BouwMeesterPro.
het proces. Voor het hoofdkantoor
het ontwerp verder uit te werken en te
de beste samenwerkingsvorm; indien
Op vergelijkbare wijze heeft cepezed de
van 3m in Delft was cepezedprojects
realiseren.”
nodig wordt een aparte project-bv
bedrijfstak cepezedprojects opgericht,
initiatiefnemer en opdrachtgever van
Het aannemen van geïntegreerde
opgericht.
die zich bezighoudt met het initiëren
het ontwerpteam dat onder leiding
projecten als architect hoeft niet alleen
en ontwikkelen van bouwprojecten.
stond van cepezed. Rubbens vertelt:
betrekking te hebben op overheids-
Gebruikers adviseren
Ten opzichte van BouwMeesterPro is
“Vervolgens ben ik samenwerking gaan
projecten. Juist ook in kleinschaliger op-
Een derde strategie is het invullen van
hun rol meer hybride. Bij yes!Delft was
zoeken met een kapitaalkrachtige
drachten zoals particuliere woningbouw
een adviesrol aan de gebruikerszijde.
Team V Architectuur is geselecteerd voor de vernieuwing van het Gelderse provinciehuis. Vorig jaar nam het consortium In Domu Nova bv, met VolkerWessels Bouw & Vastgoedontwikkeling als penvoerder en Team V als architect, als één van de drie geselecteerde partijen deel aan de dialoogfase van de pps Gelders Huis.
64 | de Architect, februari 2015
Thema: Architect als ondernemer Onderzoek
Deze rol ligt bij complexe, geïnte-
In de periode 2009-2013 slaagden zeven aannemers en/of ontwikkelaars erin ten minste acht geïntegreerde architectuur-
greerde contracten zoals dbfmo’s en
opdrachten te verwerven. Binnen deze kopgroep waren bam Utiliteitsbouw (dertien aanbestedingen),
grote pps’en voor de hand. “De architect
Ballast Nedam (twaalf aanbestedingen) en Van Hattum en Blankevoort (tien aanbestedingen) het meest succesvol.
kan bij dit soort projecten de opdrachtgever aan de voorkant van het proces
25
ondersteunen bij het formuleren van integrale kwaliteitseisen bij de gegeven randvoorwaarden. Vervolgens kan hij
20
de aangereikte oplossingen samen met de opdrachtgever beoordelen”,
15
stelt Marleen Hermans.2 Jeroen van Schooten, die met Team V aan diverse
10
grote pps-projecten en dbfmo’s werkte, beaamt dat het voor de hand ligt dat architecten deze taak op zich nemen.
5
“Bij Atelier Rijksbouwmeester gebeurt dat natuurlijk al. Daar werken veel
0 2009
2010
2011
2012
BAM Utiliteitsbouw
Strukton
Ballast Nedam
Pelikaan Bouwbedrijf
Van Hattum en Blankevoort
Heijmans
2013
Dura Vermeer Groep
architecten in het kwaliteitsteam die
speelveld van geïntegreerde organi-
ontwikkelaars, maar bijvoorbeeld ook
bij al deze projecten aan de voorkant
satievormen een nieuwe rol te pakken,
operators van hotel- en leisureketens.
meedenken en meeschrijven en ook de
zijn in het voordeel ten opzichte van
Het werken in geïntegreerde projecten
resultaten beoordelen. Architecten zijn
hun collega’s. Dit komt niet alleen
eist het vermogen om ingesleten denk-
daar goed voor geëquipeerd.”
omdat geïntegreerde contracten een
beelden over de eigen rol en positie
Tegelijkertijd vindt Van Schooten de
groeiende markt zijn. Het komt ook
los te laten. Niet vanuit een underdog-
mogelijke dubbelrol aan opdracht-
omdat de onderliggende idee van het
positie, maar juist vanuit een bewustzijn
geverszijde en opdrachtnemerszijde
integraal samenwerken de nieuwe
van je kracht en toegevoegde waarde
een risico. “Dat is nu veel te diffuus. Je
norm is. Zijn ervaring in geïntegreerde
om integrale ontwerpoplossingen
moet een keuze maken. Dat zie je nu
projecten heeft Van Schooten veel
te bedenken die tot de verbeelding
ook bij Frits van Dongen. Als je meedoet
proceskennis opgeleverd die breed
spreken én maakbaar zijn. Tegelijkertijd
aan de dialoog aan de ene kant, kan
toepasbaar is. Dat geldt voor het werken
past een integraal werkende architect
je niet meer deelnemen als mogelijke
met beslissingsmatrixen en het goed
een zekere bescheidenheid. Meer dan
opdrachtnemer. Het is nu onduidelijk
vastleggen van besluiten tijdens het
voorheen is hij onderdeel van een team
waar de grens ligt. Iedereen begrijpt
hele proces. “Bij een traditioneel proces
waarvan iedereen in dezelfde mate
dat je niet binnen hetzelfde project
is dat echt anders”, zegt Van Schooten.
verantwoordelijk is voor een succesvol
aan twee kanten kan werken. Maar
”Dat is uiteindelijk toch een veel meer
projectresultaat en dus ook de daarbij
vaak zijn dezelfde partijen bij meerdere
volgordelijk proces. Integraal samen-
behorende credits verdient.
projecten betrokken en kan er dus zelfs
werken heeft echt de toekomst.”
na een aantal jaar toch sprake zijn van
Van architecten vraagt het oppakken
1 Architectuur Lokaal, Trends. Aanbesteden
een zekere voorkennis.”
van deze nieuwe rollen om onder-
van architectuuropdrachten in Nederland,
nemerschap. Daarbij hoort ook het
Amsterdam, eigen uitgave, 2014.
De integrale architect
benaderen van nieuwe klantgroepen.
2 Marleen Hermans, ‘Opdracht geven na
Architecten die in staat zijn om in het
Dat zijn niet alleen aannemers en
de crisis’, in de Architect, juni 2014, p. 53.
de Architect, februari 2015 | 65