Chepos 46 by Chepos

CHEPOS bouwkundig magazine

november 2013

CD0209VV001

Rijkswaterstaat verbindt! Bij Rijkswaterstaat werken we aan verbindingen. Over weg en water. Met de politiek, met aannemers en (vaar) weggebruikers. Tussen maatschappelijke dilemmaâ&#x20AC;&#x2122;s en eďŹ&#x20AC;ectieve oplossingen. En natuurlijk met onze medewerkers, want verbinden begint bij je eigen mensen. Kijk op www.rijkswaterstaat.nl naar de uitdagende projecten die we op dit moment uitvoeren op weg en water. Meer informatie www.rijkswaterstaat.nl of bel 0800 - 8002 (ma t/m zo 06.00 - 22.30 uur, gratis)

REALISEER ALLE MOGELIJKHEDEN VAN ONZE LEEFOMGEVING. LAAT JE INSPIREREN! Met onze 350 jaar ervaring als basis, bouwt Saint-Gobain de wereld van de toekomst. Ons doel? Het creĂŤren van een duurzame leefomgeving door innovatieve oplossingen te bieden voor de uitdagingen economische groei, energiebesparing en milieubescherming. Om dit doel te realiseren hebben wij talentvolle mensen nodig die bereid zijn deze uitdagingen samen met ons aan te gaan. Als je hiervoor net zo gemotiveerd bent als wij, kom dan bij ons werken. Je kunt meer over onze visie lezen op

www.saint-gobain-experience.com

31 NOW

FILE: DE Gevangenis

REdactioneel 4 chepost 5 nieuws uit nederland 6 brandweerKazerne Breda 8 strijp-s: De voortgang 10 ketelhuis 12 BNA Gebouw van het Jaar 2013 stylos delft 15 dutch design week 17 Redactie op reis 20

johnny cash 22 over(koepelend) staal 24 over tuinhekjes en betonlagen 26 Uitersten in het buitenland Column Jacob voorthuis 28 Definitie van een gevangenis Gevangenis van de toekomst 30 een nacht in de bajes 31 Herbestemming â&#x20AC;&#x2DC;Het Arresthuisâ&#x20AC;&#x2122;

02 | CHEPOS

index

INDEX

35 8 37

42 43

44 THAT’S WHY

TOOLS

zijderupsgebouw MIT 34 the sky is the limit 35 Skiliftarchitectuur ISS 38 Column Adriaan Jürriens 41 Ongebreidelde onbaatzuchtigheid de mens aan de basis 42 bouwen voor iedereen 44 Herbestemming tallinn 46 Earthscraper 48

fotocie Kleine ruimtes in vertigo doin’ it right Softwaredilemma’s in het eerste jaar kalender

52 17 50 52 54

CHEPOS | 03

REDACTIONEEL

CHEPOS bouwkundig magazine

Deze bezuinigingen en de daarmee gepaard

Daarnaast is er natuurlijk aandacht voor onze

gaande sluiting van gevangenissen is al langer

eigen stad. Het hippe Strijp-S veroorzaakt nogal

aan de gang. Veel gevangeniscomplexen verlie-

eens wat verwarring. Wat wordt op dit moment

zen daardoor hun functie en verworden daarmee

gebouwd of verbouwd, wat staat er precies op de

tot onderwerp van interessante herbestemmings-

planning voor de komende jaren en welke plan-

opgaven. De laatste jaren zijn op deze manier al

nen lijken gecanceld te worden? Dit alles wordt

veel voormalige gevangenissen omgevormd tot

verduidelijkt in een handig overzicht. Daarnaast

bijvoorbeeld hotels, appartementen en kantoren.

is er een verslag van de steeds populairder wor-

Deze recente ontwikkelingen vormen de basis

dende Dutch Design Week – de afgelopen editie

voor het onderwerp van de FILE van Chepos 46:

trok bijna een kwart miljoen bezoekers – van

de gevangenis.

afgelopen maand.

Er wordt gestart met de historie van een aantal

Een nieuw onderdeel van de inhoud is Redactie

van de meest bekende gevangenissen in Neder-

op Reis, waarin een aantal redactieleden vertellen

Eind maart werd bekend dat staatssecretaris

land: de koepelgevangenissen, gebaseerd op het

over hun bouwkundige ontdekkingen over de

Teeven van Veiligheid en Justitie tot en met 2018

panopticonprincipe, waarbij de koepel in Breda

grens. Dit artikel zal in de toekomst terugke-

een bezuiniging van in totaal 340 miljoen euro

nader toegelicht zal worden. Daarnaast is er

ren; hierbij zijn ingezonden stukken van harte

wil doorvoeren op de Dienst Justitiële Inrichtin-

weer een column van Jacob Voorthuis en wordt

welkom. In deze tweede editie van de nieuwe

gen. Dit heeft de sluiting van 26 gevangenissen

een bekend voorbeeldproject aangehaald: het

lay-out van de Chepos verschijnt ook weer een

door heel Nederland tot gevolg, waaronder de

Arresthuis te Roermond. Dit voormalig huis van

ChePOST. Ga je graag de discussie aan of heb je

bekende Bijlmerbajes en de drie koepelgevange-

bewaring dient tegenwoordig als hotel. Tot slot

een belangrijke boodschap over een heel ander

nissen in Breda, Arnhem en Haarlem. Na hevige

worden de verschillen beschouwd tussen onze

bouwkundig onderwerp? Wij kijken ernaar uit,

kritiek op het plan van Teeven – wat overigens

nationale gevangenissen en die in het buitenland

laat je horen!

onhaalbaar bleek – is in juni besloten 90 miljoen

en is er aandacht voor een door Amerikaanse

minder te bezuinigen en daarmee negen gevan-

studenten ontwikkelde visie voor de toekomstige

Merijn Poels

genissen van sluiting te behoeden.

gevangenis.

Hoofdredacteur

04 | CHEPOS

redactioneel

NOW

chePOST Naam: Valentijn Kerstens Studiejaar: 5 Bachelor/master: master Richting: Architectuur Onderwerp: Kritische houding studenten tegenover elkaar Heb jij je medestudenten wat te melden? Mail je tekst naar cheposredactie@cheops.cc, dan staat jouw artikel binnenkort in deze rubriek!

“Bedankt voor de aandacht. Zijn er nog vragen?”

betwijfelen en het heroverwegen en daarmee dus

ontwerpen meer aandacht krijgen, maar het is de

De ene docent kijkt naar de andere. Samen kijken

ook het aanleren van een juiste ontwerphouding.

vraag of de projectcultuur hiermee enige veran-

ze nog kort naar mijn medestudenten, maar reeds

Brand je projectgenoot af als daar reden toe is,

dering ondergaat.

berustend in wat ze al vermoeden: het blijft stil.

maar verhef hem ook tot god als daar reden toe

De ene docent begint dan maar met het doorne-

is. Gooi het eens in de groep en leer van elkaar.

Neem jezelf dus serieus! Oefen jezelf in het aan-

men van de door haar gemaakte notities en de

Pas wel op voor de kwetsbaarheid van ideeën

nemen van een professionele houding en doe

ander volgt. Na enkele minuten zit de feedback

en personen, want alles dat kwetsbaar is, is van

voortaan actief mee met het aanhoren van ander-

erop en mag ik gaan zitten. In de plas- en koffie-

waarde.

mans verhaal. Bij de eerstvolgende presentaties

pauze komt een projectgenoot naar me toe: “Ik

ga je eens lekker rechtop zitten, iPhone weg, en

heb net – met de begeleiders erbij – mijn mond

Sjoerd te Bogt stelde in de vorige chePOST de

probeer tot de essentie door te dringen. Zo wordt

maar gehouden, maar [...].” De inhoud van de

mate waarin studenten gezamenlijk integraal

zo’n reeks presentaties ook een stuk minder

opmerking, hoe treffend of stom die ook mag zijn

denken en ontwerpen aan de kaak. Mij lijkt dat

slaapverwekkend. Mocht je er echt zin in hebben:

geweest, doet niet ter zake; een triest voorbeeld

een terechte kritiek naar veel bouwkundestuden-

pak pen en papier en drink je energydrink - die

van hoe het ervoor staat met de academische

ten. Het gebrekkige niveau van het gezamenlijk

je nog overhebt van de laatste nacht doorhalen -

houding van veel bouwkundestudenten.

ontwerpen berust, vermoed ik, op een tekort aan

zodat je weer lekker scherp bent. Hopelijk komen

betrokkenheid en kritisch zijn naar elkaar. Of dit

we zo tot een gezond studieklimaat waarin we

Een academische houding verplicht je om de

gebrek nou voortkomt uit onvermogen, onwil of

anderen en onszelf stimuleren, helpen en beter

kennis die je opdoet, de dingen die je bedenkt,

onterechte beleefdheid, dat weet ik niet.

willen maken.

steeds weer te betwijfelen en te heroverwegen.

In het P-atelier worden discussies ontlokt door

‘Iemand nog vragen?’

hetgeen je rondbazuint en dat wat je ontwerpt Dit is een essentiële voorwaarde om je ontwerp

de verplichte aanwezigheid en het gegroepeerd

of onderzoek tot een niveau te brengen waarbij

zitten. De drempel om een ontwerpgesprek te

de rechtvaardiging en het consequent zijn kun-

beginnen is laag. We onderschatten het belang

nen worden zeker gesteld. Deze houding zal later,

hiervan en na het eerste jaar zijn we maar wat blij

naast je eigen stijl, de basis zijn voor jouw manier

om van deze verplichting af te zijn - O, wat wor-

van werken. Jij hebt de kans dit alles tijdens je

den we zelfstandig! Het ontwerpgesprek zouden

studie te oefenen.

we juist op eigen initiatief moeten onderhouden om zo elkaars ontwikkeling te stimuleren. Als we

Hierin sta je niet alleen. Samen kunnen we elkaar

het betwijfelen en heroverwegen blijven trainen,

helpen in het oefenen; hierin doe je zelf ook nog

zou het zijn vruchten kunnen afwerpen tijdens

belangrijke ervaring op. Daarom: Help elkaar!

groepsdiscussies in projecten als Multi en MIO.

Wees kritisch. Met een kritische blik begint het

Met de nieuwe TOP-projecten zal het integraal

“Help elkaar! Wees kritisch.” CHEPOST

CHEPOS | 05

NIEUW UIT NEDER Stedelijk Museum in Amsterdam geschaad door verbouwing

Het Stedelijk Museum in Amsterdam is onnodig lang gesloten geweest en de verbouwing is duur-

der uitgevallen dan geraamd, aldus de commissie-Deetman die dit in opdracht van het college van

B&W onderzocht heeft. Het museum werd in 2004 gesloten, omdat het niet voldeed aan de vei-

ligheidseisen, en is pas in 2012 heropend. Na de sluiting is er eerst drie jaar verstreken voordat met

de verbouwing werd begonnen omdat er geen aannemer gevonden kon worden. De gemeente

ging uiteindelijk een samenwerking aan met aannemer Midreth, de enige kandidaat, die meer geld vroeg dan begroot en ook nog eens tijdens het bouwproces failliet ging.De verbouwing heeft uiteindelijk niet alleen 15,3 miljoen euro meer gekost dan begroot, maar heeft ook de status van het

museum onderuit gehaald. De commissie vindt dat de langdurige sluiting de betrouwbaarheid en

de geloofwaardigheid van het museum onder druk heeft gezet. Veel externe partijen zijn door het continu uitstellen van de heropeningsdatum afgeschrikt. Zo zijn veel geplande tentoonstellingen

afgezegd en hebben veel sponsoren zich teruggetrokken, omdat zij vonden dat het museum eerst

open moest zijn, voordat over bijdragen kon worden gesproken. De vooraanstaande positie die het

museum jarenlang heeft ingenomen in de internationale kunstwereld, moet het nu weer vanaf de

grond opbouwen. Bron: nos.nl

Tekst: Wouter Loomans

Nieuwe schouwburg in Den Helder

Op Willemsoord in Den Helder realiseert het architectenbureau Van Dongen

Koschuch samen met bouwbedrijf De Nijs een nieuwe schouwburg in drie mo-

numentale panden. Het gebouw moet niet alleen de verbinding tussen de stad en de zee herstellen, maar ook tussen de verschillende functies in het gebouw

moeten er ‘levendige, logistieke verbindingen’ komen. Willemsoord was van oorsprong een maritiem complex. De architecten willen het unieke karakter

van het complex dan ook zoveel mogelijk behouden en gaan terughoudend en zorgvuldig om met hun aanpassingen. Door het plaatsen van de hoofdentree

aan het binnengebied van de Rijkswerf en een tweede toegang te realiseren

aan de stadszijde wordt een levendige publieke route gecreëerd waaraan een

restaurant, een foyer, een café en een multifunctionele stadshal zijn gesitueerd. Zo moet de schouwburg een aantrekkelijke uitgaansplek worden, die niet alleen op stedelijk maar ook op regionaal niveau functioneert.

Bron: dearchitect.nl

Station Barneveld Noord opgetrokken uit containers

Het omtoveren van containers tot studentenwoningen is al vaker gedaan, maar ze ge-

bruiken voor een tijdelijk station is wel wat anders. Het station van Barneveld Noord, een van de kleinere stations van het land, bestaat namelijk voor het grootste deel uit zeecontainers. Drie containers vormen samen het dak, waarin de installaties, opslag en de wc

zich bevinden. De twaalf meter hoge klokkentoren is vormgegeven door simpelweg een

vierde container op zijn kant te zetten. Omdat gebleken is dat de meeste kleine stations als somber, kil en oncomfortabel worden ervaren, heeft ProRail geprobeerd dit te voorkomen bij dit station. In het gebouw zijn een aantal principes van het project ‘Prettig Wachten’

toegepast. Er is namelijk gebleken dat wachttijden driemaal zo lang ervaren worden als ze daadwerkelijk duren en dat moest dus bij dit station veraangenaamd worden. Zo heeft het station niet alleen gratis Wi-Fi en vloerverwarming, maar is het normaliter onbemande station ook levendiger gemaakt door er een fietsenreparateur in te stationeren. Bronnen: designboom.nl, prorail.nl

06 | CHEPOS

nieuws uit nederland

NOW Rem Koolhaas wint Johannes vermeer prijs Nederlands bekendste architect Rem Koolhaas heeft op maandag 21 oktober de Johannes Vermeer Prijs 2013 in ontvangst mogen nemen in het Rijksmuseum te Amsterdam. Deze staatsprijs voor de kunsten werd hem toegekend vanwege de tomeloze energie waarmee hij met OMA blijft zoeken naar nieuwe mogelijkheden om de gebouwde omgeving vorm te geven. Zijn oeuvre van gebouwen heeft volgens de jury zulke uitzonderlijke zeggingskracht en allure dat zij unaniem voor Koolhaas heeft gekozen. Niet alleen zijn uitzonderlijke staat van dienst als ontwerper en bouwer werd erkend, maar ook zijn bijdrage aan het internationale debat over bouwkunst, waarbij hij essentieel is voor de strategische planning van metropolen, met name voor de plaatsen in de wereld met grote bevolkingstoename en snel veranderende economieën. De Johannes Vermeer Prijs is een prijs om uitzonderlijk artistiek talent te eren en verder te stimuleren. De prijs is niet alleen symbolisch, maar is ook gekoppeld aan een geldbedrag van €100.000,-. Het huidige stigma dat architectuur niet verdient, is hiermee dus duidelijk weggeblazen. Bron: nos.nl

Distributiecentrum WEHKamp Het online winkelen groeit, ondanks de crisis, nog steeds gestaag. Zo liet PostNL weten dat het aantal bezorgde pakjes in het derde kwartaal van dit jaar met acht procent gestegen is. Wehkamp denkt dan ook dat over tien jaar de Nederlandse consument de helft van zijn aankopen via internet zal doen. Het postorderbedrijf verwerkt momenteel zo’n 40.000 pakketten per dag, maar dat is te weinig. Om klaar te zijn voor de toekomst, waarin bestellen en afleveren op dezelfde dag gebeurt, investeert Wehkamp 100 miljoen euro in het grootste distributiecentrum voor internetverkoop ter wereld. Het centrum zal vlakbij Zwolle komen te staan en meer dan 35.000 vierkante meter beslaan. Binnen zullen 468 geautomatiseerde treintjes meer dan 4 miljoen artikelen uit de opslag kunnen halen. Op deze manier kan binnen dertig minuten na de bestelling het pakket klaar voor verzending zijn en kunnen er meer dan

RLAND 80.000 pakketten per dag verstuurd worden. Zo zal Wehkamp over twee jaar, wanneer het gebouw gereed is, klaar zijn voor de toekomst. Bron: nos.nl

Glow-in-the-dark fietspad in Eindhoven

Nadat Eindhoven de eerste stad was met een rotonde enkel voor fietsers,

heeft de gemeente nu opnieuw een innovatief idee voor een fietspad. Tus-

sen Eindhoven en Nuenen, of preciezer: tussen de Opwettense Watermolen en de Collse Watermolen, komt namelijk een glow-in-the-dark fietspad.

Dit pad maakt deel uit van de 335 kilometer lange Van Gogh-fietsroute.

Hiervan zal echter maar zeshonderd meter besprenkeld worden met oplich-

tende steentjes. Deze zullen in een patroon gelegd worden dat geïnspireerd

is door het schilderij de Sterrennacht, gemaakt door Van Gogh, die dicht bij het fietspad heeft gewoond. De duizenden steentjes worden overdag door de zon opgeladen en stralen ’s nachts hun licht uit. De verlichting mag niet te ingrijpend zijn, omdat het pad door een natuurgebied loopt. De leefomgeving van de dieren mag namelijk niet verstoord worden. Op de invloed op de verkeersveiligheid wordt daarentegen niet ingegaan. In 2014 zal het innovatieve fietspad worden opgeleverd en zal het door iedereen bewonderd kunnen worden.

Bronnen: architectenweb.nl, nrc.nl

CHEPOS | 07

In april 2011 wijst nieuw onderzoek van het Bureau voor Bouwpathologie, een organisatie die zich richt op het analyseren en oplossen van bouwgebreken en hieruit voortkomende geschillen, op ernstige problemen in de gevel van de Brandweerkazerne in Breda. Vrijwel direct wordt het gebied rond de kazerne afgezet in verband met gevaar van vallende stenen: de gevel laat los. Slecht metselwerk en verankeringsfouten blijken het probleem. Nu, tweeĂŤnhalf jaar later, lijkt er een oplossing te zijn gevonden. tekst: Lennert Evers

Reddingsactie brandweer Breda Hoewel de in steigers gehulde Brandweerkazerne

overspanning van 12,6 meter. Hierdoor zouden

grote horizontale belasting op het door spouw-

er voor nieuwkomers in Breda als laatste fase van

de gevelelementen echter minimaal 200 mm dik

ankers puntvormig ondersteunde buitenblad met

het bouwproces uit moet zien, staat het gebouw

worden en waren verwarmingselementen niet te

een gebrek aan voegwapening en overlapping

op de website van Neutelings Riedijk Architecten

integreren. Uiteindelijk zijn twaalf draagconstruc-

tussen de stenen zou voor kritieke buigspan-

al geruime tijd tussen de gerealiseerde projecten.

ties onderzocht en is bij het definitieve ontwerp

ningen gezorgd kunnen hebben. Het officiĂŤle

Met een oplevering in 1999 gaat de kazerne het

gekozen voor een staalskelet met kokerko-

rapport gaat inderdaad uit van slecht metsel-

bekende Beeld en Geluid in Hilversum (2006)

lommen van 120x120 mm in combinatie met

werk en verankeringsfouten als oorzaak van het

en het MAS in Antwerpen (2010) van ditzelfde

houtskeletbouwelementen in de gevelvlakken .

afbrokkelen van de gevel.

bureau ruimschoots voor. Het is ontworpen als

Voor de brandveiligheid zijn de kolommen gevuld

een kleine stad voor brandweerlieden: vier zones

met koud water, dat door een pompsysteem

Vervolgens heeft de kazerne ruim anderhalf jaar

bieden ruimte aan een trainingscentrum, werk-

kan worden ververst in geval van brand en zo de

in netten ingepakt gestaan, een kostenpost van

plaatsen, een sporthal en de stalling van voertui-

hitte afvoert. In het nevenstaande detail is een

175 duizend euro inclusief het inschakelen van

gen. Het ovale plangebied is ommuurd en bevat

verticale doorsnede van de gevel weergegeven.

adviseurs en begeleiding. Gedurende die tijd heb-

verder nog een buitenplaats met sportfaciliteiten.

Hierin is ook het klamp metselwerk zichtbaar dat

ben diverse partijen met elkaar overhoop gelegen

De kantoren en slaapgelegenheid bevinden zich,

uiteindelijk bezweken is.

over de aansprakelijkheid. Al snel blijkt dat de

deels als een karakteristieke uitkraging van vier

opdrachtgever, Gemeente Breda, een aantal pa-

meter, op de verdiepingen en grenzen aan groene

Prof. ir. Nico Hendriks, werkzaam aan de TU/e en

pieren met bouwafspraken is kwijtgeraakt. Ook

daktuinen. In het schuin aflopende driehoekige

gespecialiseerd in gevels, beschreef het probleem

beweert de gemeente dat de schadepost niet

gedeelte zijn een restaurant en de entreetuin met

in Chepos 3.9 van maart 2012. Daarin gaf hij

meer te verhalen valt op de verantwoordelijken,

regenwaterbassin gesitueerd.

als mogelijke oorzaak onder andere het kleine

omdat de garantieperiode is verstreken. Dit levert

contactvlak van de baksteen met de specie door

een stevig debat op in de Bredase politiek. De

Bij het voorlopig ontwerp werd ingezet op een

de manier van metselen. Een ander probleem

architect en aannemer zijn desondanks bereid om

constructie van dragende prefab betonnen gevels

zou het onttrekken van vocht uit de metselmortel

met de gemeente aan een oplossing te werken,

met 320 mm dikke kanaalplaatvloeren voor een

door te droog verwerkte stenen zijn. Ook een te

de constructeur weigert aanvankelijk mede-

08 | CHEPOS

brandweerkazerne, breda

NOW werking. Begin 2012 lijkt er goed nieuws voor de gemeente te zijn: de architect en aannemer delen in de kosten voor het herstel, dat dan wordt geschat op 1,5 tot 3 miljoen euro. Al een paar maanden later blijkt er echter nog altijd grote onduidelijkheid te heersen tussen de partijen. De gemeente laat aan de lokale media weten dat over de brandweerkazerne geen enkele vraag meer wordt beantwoord. Eind september 2012 brengt het stadsbestuur naar buiten dat de werkzaamheden ongeveer 2,4 miljoen euro gaan kosten, waarvan 1,8 miljoen uit de gemeentekas moet komen. De overige 600 duizend euro zou dan voor de architect en aannemer zijn, deels in de vorm van advies. Een aantal fracties vraagt zich af waarom de gemeente moet opdraaien voor fouten van de uitvoerders. De burgemeester houdt het erop dat uitstel niet meer verantwoord is en er dus snel een oplossing moet komen. Het wordt steeds duidelijker dat de gemeente de papieren nog altijd niet op orde heeft. Eind januari 2013 komt naar buiten dat een voor-

voor een donkere plint van traditioneel metsel-

er met de opdrachtgever afgesproken is dat wij

bereidingskrediet van 2,9 ton door de gemeente

werk met daarboven een metalen gevelbeplating.

niet rechtstreeks communiceren over dit project.

beschikbaar is gesteld. Hiermee is onder andere

Heel wat anders dan het originele oranjebruine

Alle vragen vanuit de media verwijzen wij door

een drietal architecten bekostigd die ideeën

baksteen.

naar de Gemeente Breda.” Laatstgenoemde

hebben aangedragen voor een nieuw voorlopig

heeft tot dusver niets van zich laten horen.

ontwerp. Pascal Grosfeld, Erna Traanberg en

Breda Bouw BV krijgt de opdracht toegewezen en

Lode Havermans lijken in de race te zijn om hun

begint in juli met de herstelwerkzaamheden. De

stempel te drukken op de kazerne. Ook burgers

oplevering staat gepland op 20 december aan-

en andere partijen hebben inspraak. In mei van

staande. Totale kosten: 1.611.300 euro, betaald

dit jaar stemt het college van B&W eindelijk in

door de gemeente, waarvan uiteindelijk bekend

met een voorlopig ontwerp voor het herstel van

is geworden dat zij de garantiepapieren zijn kwijt-

de brandweerkazerne. Neutelings Riedijk Archi-

geraakt. Een hoofdpijndossier dus, wat ook blijkt

Afbeeldingen 1

2 1. De afbrokkelende gevel (bron: bouwwereld.nl) 3 2. Verticaal detail oude situatie (bron: Bouwen met Staal) 3. Render nieuwe situatie

tecten blijkt vrij onverwacht de grote winnaar,

als de redactie navraag doet bij Neutelings Riedijk

bronnen

waardoor zij, ondanks de eerdere mislukking, de

Architecten die melden dat “gezien de gevoelig-

touwtjes stevig in handen houden. Gekozen is

heid van de materie binnen de Gemeente Breda

1. BredaVandaag.nl 2. Dagblad BN DeStem

CHEPOS | 09

STRIJP-S

2013 2015 2016 2021 2030

Veld Q- 2016 Veld K - 2018 Veld J - 2016 Klokgebouw - 2011

Veld I - 2015

Veld M+N - 2016 Hoge Rug - 2013 Veld H - 2015

10 | CHEPOS

strijp-s: de voortgang

NOW

Veld R- 2017 Veld T - 2015 Veld U - 2015

Veld A t/m D - 2030 SAS 3 - 2013

St. Lucas - 2015 Natlab - 2013 Veld G - 2015

Inmiddels wordt er al een paar jaar gebouwd op een terrein dat decennia geleden nog een afgesloten fabrieksterrein was. Strijp-S is hip & happening, terwijl het langetermijnproject eigenlijk qua realisatie nog maar net is begonnen. Het project loopt nog minstens twintig jaar, waarbij moet worden opgemerkt dat de realisatie van de gele velden nog op losse schroeven staat. De grijze gebieden zijn al af en vormen nu misschien al het mooiste stukje Eindhoven. door: patrick van dodewaard & taeke offringa

CHEPOS | 11

Ketelhuis TU Eindhoven

nu onderkomen topinstituut

Architectenbureau diederendirrix veranderde een voormalig ketelhuis in kantoren met royaal binnenstromend daglicht. De grootse en inspirerende herbestemming werd verkozen tot BNA Gebouw van het Jaar 2013. Blij en trots is de opdrachtgever. â&#x20AC;&#x2DC;Mensen komen hier graagâ&#x20AC;&#x2122;, zegt de gebruiker. Tekst: BNA/Marina de Vries 1212| 12 CHEPOS | CHEPOS | CHEPOS

ketelhuis

NOW Het was een optelsom van het genre ‘één plus

gen wij maatschappelijke verantwoordelijkheid.

één is twee’. Het voormalige ketelhuis Ceres had

We willen kwaliteit, geen overdreven luxe.”

zijn functie verloren, sinds de TU Eindhoven was

De crux van de herbestemming lag in behoud

Opdrachtgever Dienst Huisvesting Technische

overgegaan van centraal stoken naar decentraal

van de sterke geslotenheid van buiten in com-

Universiteit Eindhoven

stoken. Topinstituut, het in 2008 opgerichte

binatie met een sterke openheid van binnen.

International Institute for Complex Molecular

Elmans: “Tot onze verbazing speelden de meeste

Project Ketelhuis Ceres, Eindhoven

Architect diederendirrix architecten Bvo 2.200 m²

Systems (ICMS), zocht ruimte.

architecten nauwelijks in op dit probleem.” Het

Logisch, dat de universiteit besloot om ketel-

bureau diederendirrix deed dat wel. Zij zeiden:

huis Ceres om te toveren tot werkparadijs voor

“Wij kunnen dit probleem alleen oplossen door

studenten en onderzoekers van het ICMS. “Maar

de bakstenen zuidgevel te vervangen door een

Voor onze onderzoeksgroepen, afkomstig van

wat logisch lijkt, was een lastige transformatie,”

glaswand. Anders past het programma er niet

meerdere faculteiten, hebben we een diversiteit

zegt hoofd Vastgoed Anne van Dortmont. “Voor-

in.” Diederendirrix kreeg de opdracht omdat de

aan plekken nodig. Om te werken, te vergaderen

al bouwfysisch. Er moest een flink isolatiepakket

visie en ontwerpthema’s van dit bureau het beste

en vooral voor laagdrempelige, interdisciplinaire

in,” vult projectmanager Boudewijn Elmans aan,

aansloten bij de vraagstelling. Elmans: “Maar hun

ontmoeting.”

ook van de Dienst Huisvesting van de TU Eindho-

verrassende, afwijkende blik op de zuidgevel gaf

ven. ICMS managing director Sagitta Peters, de

de doorslag.”

gebruiker, schuift later aan. “Herbestemming,” zeggen Elmans en Van Dortmont, “is bij de TU Eindhoven geen wet van Meden en Perzen.” Maar het campusmodel en de gebouwen uit de eerste en tweede fase, gemaakt door ingenieur S.J. Van Embden, zijn dermate waardevol, vinden zowel de Dienst Huisvesting van de TU/e als de Gemeente Eindhoven,

“De architect voelde een soortgelijke verantwoordelijkheid als wij. Dat was bijzonder”

dat bij elk gebouw zorgvuldig wordt afgewogen

Ingebruikname in juli 2012 door ICMS

Voortdurende zoektocht Behalve het ontwerp had de projectarchitect een coördinerende rol ten opzichte van de installatie-adviseur. En hij hield toezicht tijdens de uitvoering, zowel op inhoudelijk-technisch als op esthetisch vlak. Vooral de inpassing van de installaties, om een prettig werkklimaat te creëren met de gewenste greencalc-duurzaamheidsscore en ruimtelijkheid, bleek een voortdurende zoektocht.

of het gerenoveerd, gesloopt of herbestemd

Hoe de samenwerking verliep tussen de

Van Dortmont: “De architect voelde een soortge-

wordt. Elmans: “Van Embdens gebouwen zijn

opdrachtgever en de architect? In koor: “Zeer

lijke verantwoordelijkheid voor de ontwerpthe-

technisch verfijnd en alzijdig. Ze staan op een

goed.” Elmans: “Dat geldt ook voor de samen-

ma’s als wij. Dat was bijzonder. Hij dacht zo actief

zwevende plint en zijn verbonden door een stelsel

werking tussen de gebruiker en de architect.” De

en creatief mee, dat wij hem veel ontwerpvrijheid

van loopbruggen.” Het Ketelhuis bleek na een

Dienst Huisvesting van de TU Eindhoven kiest er

en vertrouwen hebben gegeven.” Elmans: “Op

cultuurhistorische verkenning een ‘gaaf bewaard

namelijk voor om, indien mogelijk, de gebrui-

installatiegebied zocht de architect voortdurend

voorbeeld van de architectuur van de TU/e’,

ker te betrekken. Voor ketelhuis Ceres is het

de grenzen op. Hij kwam met tegenvoorstellen.

‘makkelijk herkenbaar’ en ‘een van vele kanten

programma van eisen mede door Sagitta Peters

Daardoor zijn de installaties uiteindelijk zo subtiel

zichtbaar icoon van de campus’. Reden genoeg

geschreven. Die wist precies wat voor soort

in wanden en vloeren geïntegreerd.” Het is aan

om het te herbestemmen.

ruimtes zij wilde. Peters: “Het ICMS is opgericht

zijn inzet te danken dat de ruimtelijkheid niet

vanuit een groot geloof dat doorbraak in natuur-

alleen is behouden, maar ook is versterkt, vindt

Geen overdreven luxe

wetenschappen niet meer plaatsvindt in de ver-

de opdrachtgever. En dat de oorspronkelijke

Elmans: “We hebben geen seconde getwijfeld

schillende disciplines, maar tussen de disciplines.

constructie zo goed zichtbaar is gebleven.

om een architect in te schakelen. Wij hebben de kennis en kunde niet in huis om een gebouw te ontwerpen.” Van Dortmont: “Bovendien zochten we een professional om die vertaalslag te maken. Die moest ook een soortgelijke kwaliteit en raffinement bieden als het ketelhuis van oorsprong in zich had.” Een architect met affiniteit voor en ervaring met herbestemming, vroeg de Dienst Huisvesting in de aanbesteding. Het oorspronkelijke karakter van het ketelhuis moest in de verbouwing overeind blijven. En de transformatie moest sober en doelmatig zijn. Elmans: “Dat klinkt flauw, maar wij hebben niet de financiële middelen om iets chics te maken.” Van Dortmont: “Bovendien dra-

CHEPOS | 13

Wat in het proces, of in het gebruik, is tegen-

Projectarchitect Rob Meurders van diederendirrix over de herbestemming van Ketelhuis Ceres:

gevallen? Lang gepeins. Elmans: “Ik kan niks bedenken.” Peters: “Ik heb het als een symbiotische werkverhouding ervaren. Momenteel ben ik

De grootste uitdaging?

met de architect in gesprek over de mogelijkheid

“Het voor machines uitgeruste ketelhuis geschikt maken voor ‘bewoning’ door mensen. We moesten

om de grote collegezaal te verkleinen als we daar

zorgen voor goede, bouwfysische condities en lichttoetreding, zonder dat het gebouw zijn oorspronke-

met een kleiner gezelschap zitten. Maar dat is

lijke karakter zou verliezen. Dat kon alleen met een fundamentele ingreep. De voormalige, zwarte bak-

peanuts.”

steen zuidgevel is nu van donker getint, warmtewerend glas en geperforeerd staal met ventilatievoorzie-

Of het ketelhuis na zijn functieverandering meer

ning. Van buiten is zo het hermetische karakter behouden. Binnen is het aangenaam en transparant.”

waard is geworden? Van Dortmont: “Ik mag het hopen.” Elmans: “Alleen doen wij het daar niet

Het best gelukt?

voor. Ik schat wel in dat de innovatieve uitstraling

“Dat de ruimtelijkheid en de oorspronkelijke structuur weer in volle glorie zichtbaar zijn. Ook de nieuwe

het imago van de TU ten goede komt.”

entree is goed gelukt. Die hebben we verplaatst van de kop naar de zuidzijde. Nu geeft dat gebouw, dat

Voor de reputatie van het ICMS is het allereerst

hart is van de campus, een logische impuls aan de nieuwe looproute. En die verandering zorgt ervoor dat

van belang dat de TU het instituut een eigen

het ketelhuis zijn eigen identiteit houdt, zelfs naast het gigantisch grote buurgebouw Metaforum.”

onderkomen heeft toegewezen, vindt Peters. En mensen komen in principe voor het activiteitenprogramma. Maar dankzij de aangename

De gebruiker vond het vooral fijn dat de architect

van de TU.” Dat het ketelhuis is verkozen tot

en uitnodigende werksfeer komen de mensen

duidelijk openstond voor zijn wensen. Peters: “Hij

BNA Gebouw van het Jaar 2013 is een volkomen

graag. En dankzij de vele soorten werkruimtes en

dacht met ons mee en kwam met oplossingen

onverwachte, zeer welkome verrassing. Het doet

ontmoetingsplekken raken ze inderdaad mak-

waar wij niet aan zouden denken.” Vooral de

Elmans, en de anderen, glimmen van plezier.

kelijk met elkaar in gesprek. “Dat de architectuur

transparante kantoortuinen aan de gang, waar

“Een bevestiging dat wij op de goede weg zitten.

de gewenste samenwerking tussen de disciplines

zestien mensen kunnen werken, hebben haar

Wij zijn blij en trots.”

stimuleert, staat buiten kijf.

verrast. “Wij waren huiverig voor zo’n kantoor-

Wat Elmans vooral heeft verrast: dat het ketelhuis

tuin. Maar het werkt erg goed. Daar kun je én

zo chic uit de transformatie is gekomen. “De ar-

rustig werken, en je ziet wie er zit, zodat je mak-

chitect heeft ons echt goed geadviseerd. Een van

kelijk binnenloopt en in gesprek raakt. En als je

de kostbaarste investeringen was de glasklimaat-

Afbeeldingen

alleen wilt werken, zijn daar ook kantoren voor.”

gevel. Ook de transparante, akoestische kantoor-

Foto’s door Ineke Oostveen

wanden binnen waren duur. Door juist daarin te

Innovatief en uitnodigend

investeren en bijvoorbeeld op het interieurpakket

Alleen maar complimenten krijgt Elmans over ke-

te bezuinigen, is dat rustige, aangename werkkli-

telhuis Ceres. “Dat varieert van zeer tevreden tot

maat en die hoogwaardige uitstraling ontstaan.”

waanzinnig mooi, en zelfs het mooiste gebouw

14 | CHEPOS

1 2

1. V.l.n.r: Sagitta Peters (ICMS), Boudewijn Elmans (TU/e), Véronique Marks (TU/e) 2. Het voormalig ketelhuis Ceres op de campus van de TU/e 3. De oorspronkelijke constructie is zichtbaar gebleven

ketelhuis

NOW

Cartoon What not to say to an architecture student before a deadline Stylos Delft

CHEPOS | 15

NOW dutch design week

Oog op design Architectuur is niet het hoofdbestanddeel van de jaarlijkse Dutch Design Week. Toch heeft de bouwkunst ontzettend veel raakvlakken met de designwereld. Naast het ontwerp van de objecten zelf vormen de presentatie, de details, het proces en het verhaal de essentie van het succes. Texturen, kleuren, concepten, ideeën; het overspoelde het publiek tijdens de Dutch Design Week 2013. Door goed te kijken en te luisteren kun je als ontwerper en bouwkundige veel inspiratie opdoen uit de andere disciplines die design rijk is. tekst: Marieke de Vries

Kaffee Fabrik Foto’s: KaffeeFabrik Koffie met design is een gouden combinatie. Zo dachten ook de heren van Kaffee Fabrik. Bram de Vries (interieur- en meubelontwerper) en Martijn van Strien (textiel- en modeontwerper) richtten in 2012 deze onafhankelijke en experimentele popup-koffiebar op. Op verschillende evenementen (Milaan, Amsterdam, Eindhoven) presenteren ze een uniek kopje koffie onder een stellage van vurenhout (de versie voor binnen) of staal (buiten). Hier willen ze het ontwerp koppelen aan een goed gesprek. De ruimtelijke installatie is industrieel vormgegeven en zo transparant mogelijk gehouden zodat het visueel samensmelt met de vaak grote hallen waar ze staan. Zie de facebookpagina voor de locaties waar je zelf kan genieten van een ontwerpgesprek onder het genot van een kopje koffie.

Gekleurde levenslijnen Ontwerp ‘Mourning Materialized‘ door rENs in samenwerking met het Zuiderzeemuseum Enkhuizen De fasen van rouw werden in het Zuiderzeegebied naar de traditie vertaald naar de kleuren in de klederdracht. Ontwerpduo rENS vertaalde de in de regels voorgeschreven kleuren per rouwperiode van een aantal personen naar een wandkleed. De kleuren en de lengte van de stof, die een afspiegeling is van de levensduur, krijgen zo een nieuwe dimensie en vormen samen de biografie van de persoon. Deze oude manier van kleur toekennen aan een materiaal geeft het alledaagse object een nieuwe betekenis. CHEPOS | 17

Objecten in beweging Ontwerp door Rene Siebum De ontwerpen van Rene Siebum zijn simpel en verrassend. Statische voorwerpen komen in beweging waardoor het object toepasbaar is voor verschillende doeleinden. De kleine veranderingen in de ontwerpen van Rene veranderen het perspectief op de simpele voorwerpen. De kruk wordt een object van bezinning. Drie op elkaar gestapelde houten blokken, verbonden in het midden door een touw, vormen een zitvoorwerp waarop niet stilgezeten kan worden. Door de rond afgewerkte vlakken kunnen de blokken roteren maar niet van elkaar afvallen. “Ze worden ook gevraagd voor scholen voor verstandelijk beperkten,” vertelt Rene. “Door de beweging van de blokken wordt het evenwichtsorgaan getriggerd.”

Langer buitenspelen

Elke houten zeshoek van de garderobe kan

Ontwerp door Guus Alders

roteren om zijn eigen as. Enkel dan kan er iets aan opgehangen worden. Tegelijkertijd ontstaat

“Het gaat tijdens de Dutch Design Week vooral

er met een schaalvergroting een beweegbare

om de ontwerpen en niet om de ontwerper”

scheidingswand met ontelbare mogelijkheden

vertelt de ontwerper. Hij wijst op een artikel over

voor het ophangen van de kledinghaak: het

zijn project ‘seizoensverlenging’. Tijdens deze

ideale pashokje.

week gaat het dus niet alleen over je naam en het ontwerpproces, maar het is vooral gericht op het resultaat. Het resultaat van de zoektocht naar een comfortabele plek om langer buiten te verblijven is de ‘seizoensverlenging’: een slank, stalen frame van buizen, bedekt met wollen doeken en centraal een keramische vuurzak waarop gebarbecued kan worden. Het primitieve idee van de hut is hiermee tenietgedaan: waarom binnen zitten als we onszelf ook ‘buiten’ kunnen beschermen tegen wind, kou en regen?

Object zoekt toeschouwer Foto’s: Wouter Habets Wouter Habets maakte foto’s waarin hij op zoek ging naar het contact tussen het tentoongestelde ontwerp en de bezoeker. Hoe communiceert het ontwerp met de toeschouwer? Hoe trekt het ontwerp de aandacht? Het tentoonstellingsontwerp en daarmee dus de manier van presenteren bepaalt voor een groot deel hoe je werk overgebracht wordt. Van boven naar onder: Graduation Show Built Environment TU/e; workshop; eenzijdige communicatie, de toeschouwer bekijkt. 18 | CHEPOS

Dutch design week

NOW Afrikaans Ornament Foto’s: Noortje Weenink De vrolijk gekleurde jurken vormen het straatbeeld in Afrika. Dat dit een relatie heeft met Nederland ligt niet voor de hand, maar is al sinds 1848 een feit. Vlisco ontwerpt tot op de dag van vandaag stoffen met karakteristieke designs voor de mode in West- en CentraalAfrika. In de Lichttoren ontstond een vreemde ruimtelijkheid door de stoffen in de exhibitie nu niet enkel als jurk te gebruiken, maar ook in grote oppervlakken: op de vloer, wand en het plafond. Het industriële gebouw van Philips was op deze manier tijdelijk gedecoreerd met symboliek: symbolen die een grote rol spelen in het dagelijkse Afrikaanse leven.

“Het gaat tijdens de Dutch Design Week vooral om de ontwerpen en niet om de ontwerper”

CHEPOS CHEPOS || 19 19

redactie De zomervakantie is alweer een tijdje geleden en we zitten inmiddels in het tweede kwartiel van het collegejaar. Toch wil de redactie graag een aantal bijzondere bouwkundige reiservaringen delen met

myzeil Frankfurt

de lezer. Vier redacteuren vertellen

tekst: Evert hollander

doorgebracht en welke bijzondere

waar zij de afgelopen zomer hebben plekken zij hebben ontdekt. Wel-

Midden in het centrum van Frankfurt ligt Zeil, een

licht een inspiratie als je al op zoek

600 jaar oude krommende winkelstraat. Sinds

bent naar je vakantieadres voor

2009 is deze straat een eigentijds winkelcentrum

komende zomer!

rijker, dat de verassende naam MyZeil draagt. Het ontwerp is van de Italiaanse architect Massimiliano Fuksas. De façade van het gebouw is gebaseerd op een rivierbodem met verschillende dieptes en uitschieters tot in het binnenste van de aarde. De gebogen vorm van de buitenschil is geïnspireerd op de kromming van de straat.

lagen. Verder zit er een deel van de aangrenzende

De vliesgevel omhult het gehele complex en be-

hoteltoren boven in het gebouw.

staat uit 3200 glazen driehoeken gedragen door

De glasoppervlakte van het dak functioneert,

Małopolska Garden of Arts Krakow

een staalskelet met de uitzonderlijk grote op-

behalve als daglichtopening, ook als regenwater-

tekst: patrick van dodewaard

pervlakte van 77.000 vierkante meter. Opvallend

opvang. Het hemelwater, dat langs deze weg het

is het ‘gat’ in de voorgevel dat als een draaikolk

gebouw betreedt, wordt gezuiverd en opge-

Het historische centrum van het Poolse Krakow is

door het dak het gebouw in duikt. De zes vloeren

nomen in de interne watercyclus. Ingehuurde

beroemd om zijn schoonheid. De middeleeuwse

van het gebouw zijn verbonden door een 45 me-

glazenwassers moeten behalve de gebruikelijke

architectuur trekt massa’s toeristen naar deze

ter lange roltrap die begint op de begane grond,

kwalificaties ook in het bezit zijn van een klim-

stad. Maar net buiten het centrum kwam ik het

en dwars door het atrium naar boven steekt.

vaardigheidsbewijs gezien de grote hellingshoek

hoogtepunt van Krakow’s moderne architec-

Er bevinden zich een honderdtal winkels op de

van het dak. Wanneer zij aan het werk zijn is dat

tuur tegen. De Malopolska Garden of Arts. Een

eerste vier lagen, een fitnesscentrum op de vijfde

een spectaculair gezicht voor de nietsvermoe-

gebouw waarbij de morfologie en het lijnenspel

en een aantal restaurants op de bovenste twee

dende winkelbezoeker.

voor een groot deel is gebaseerd op de context. Het is dan ook bijna onzichtbaar, totdat je er voor staat; dan volgt het ‘wauw’-momentje. Het gebouw biedt plaats aan een concertzaal, bibliotheek, café en vele oefenruimtes. Samen met een deels overdekte tuin vormt dit de basis voor de ‘tuin van de kunsten’. De verticale lijnen zijn gemaakt van staal en keramische stenen, ze spelen een belangrijke rol in het samenbinden van alle verschillende functies. De horizontale lijnen sluiten aan op de lijnen van de omliggende gebouwen, maar gaan hun eigen leven leiden op de gevel. Hierdoor lijkt de context te ontsporen. Het gebouw wordt overdag voornamelijk gebruikt door studenten die hier aan het studeren zijn. Overigens kun je in het café heerlijke koffie drinken met gebak onder het genot van fijne muziek. Er hangt een ‘designsfeertje’.

20 | CHEPOS

Redactie op reis

NOW

op reis

miracoco Antwerpen tekst: wouter loomans Afgelopen zomer ben ik zes dagen naar Antwerpen geweest. Hoewel ik de stad niet uitgekozen had vanwege de architectuur (en mijn vriendin zeker niet), stond ik toch versteld van de bijzondere gebouwen, zoals het gebouw naast het station, dat lijkt op een enorm luchtkussen. Na het van dichterbij bestudeerd te hebben, bleek het inderdaad deels een luchtkussen te zijn. Het ‘gebouw’ bleek Miracoco te heten en is ontworpen door Architects of Air. Na een luttele twee euro te hebben betaald en onze schoenen achtergelaten te hebben, mochten we naar binnen. Van buiten hadden we ons geen voorstelling kunnen maken van de binnenkant en we stonden dan ook voor een aangename verrassing. De felle kleuren, dynamische vormen en de bijzondere plattegrond waren erg indrukwekkend en we zijn er daarom lang gebleven. Het enige nadeel was

32 graden buiten en dan is het in sommige ge-

de extreme hitte die binnen heerste, maar dat

wone gebouwen ook vaak oncomfortabel warm.

werd opgevangen doordat in elke ruimte een per-

Toen wij ’s avonds terugkeerden om het met wat

soon stond met een plantenspuit die ons maar al

aangenamere temperaturen te kunnen bekijken,

te graag verkoelde. Toegegeven, het was die dag

was het helaas al gesloten en leeggelopen.

piazza dell’anfiteatro Lucca tekst: irene scheperboer Iedere bouwkundestudent zou zich waarschijnlijk prima vermaken gedurende twee zomerweken in Toscane, Italië. De beroemde streek waar zich steden als Florence en Vienna zich bevinden. Waar ikzelf echter het meest van onder de indruk was, is de wat minder bekende stad Lucca. Gelegen ten noordwesten van Florence bevindt zich hier een stad waarvan de vier kilometer lange stadsommuring uit de middeleeuwen nog geheel intact is. De geschiedenis van Lucca gaat echter

gebouwen toegevoegd aan de oorspronkelijke

veel verder terug. Gesticht door de Etrusken, is de

structuur, die gebruikt werden als huizen en zelfs

stad in 180 v.Chr. onderdeel geworden van het

gevangenissen, en de oorspronkelijke arena werd

Romeinse rijk. Tijdens de eerste eeuw na Christus

steeds dichter bebouwd. In 1830 is onder leiding

is begonnen met de bouw van een gigantisch am-

van architect Lorenzo Nottolini een grote reno-

fitheater. De ligging buiten de stad en zijn enorme

vatie uitgevoerd. Het voormalige podium voor

omvang maakte het echter een gevaar voor de

gladiatoren werd weer vrijgemaakt, resulterend

stad, wanneer deze in handen zou komen van vij-

in het Piazza dell’Anfiteatro. Wat overblijft, is

andelijke troepen. Hierdoor verloor het al vrij snel

een wonderlijke pleinwand, een geheel gesloten

zijn oorspronkelijke functie. Waarschijnlijk zijn de

ovaal. Overblijfselen van de oorspronkelijke

buitenste bogen gesloten in de zesde eeuw en is

Romeinse constructie zijn nog terug te vinden in

het gebruikt voor militaire doeleinden. Wonder

de huizen en winkels die nu nog steeds de exacte

boven wonder is er nooit grote schade toegedaan

vorm van het amfitheater volgen. Een prachtig

aan het amfitheater en in de loop der tijden zijn

plein met een prachtig verhaal!

Afbeeldingen 1 3

4 5

1. Gevel winkelcentrum Frankfurt Bron: www.kardorff.de 2. Interieur winkelcentrum Frankfurt Foto: Evert Hollander 3. Malopolska Garden of Arts Bron: www.ebuilder.pl 4. Vooraanzicht Miracoco Bron: www.nieuwsblad.be 5. Interieur Miracoco Bron: www.hungeree.com 6. Vogelvlucht Piazza dell’Anfiteatro Bron: www.1000lonelyplaces.com

Bronnen 1. www.fuksas.it 2. www.myzeil.de 3. www.tuscanypass.com 4. en.wikipedia.org/wiki/Lucca 5. en.wikipedia.org/wiki/Flavian_dynasty 6. www.tempestuous.ca

CHEPOS | 21

De gevang 22 | CHEPOS

FILE: de gevangenis

Het leven is een feestje, maar je moet wel zelf de slingers ophangen. Naar een concert gaan is vrij lastig als je in de gevangenis zit. Wat doe je dan als je fan bent van een beroemde zanger? Juist. Je nodigt hem uit om voor jou te komen spelen. Zo gebeurde dat met Johnny Cash. Hij was met zijn country-sound ongelofelijk populair onder gedetineerden, die hem dan ook herhaaldelijk uitnodigden. Cash beantwoordde de oproep vaak; vele malen gaf hij volledige concerten in gevangenissen. Hij nam er zelfs twee live-albums op, waarvan Live at Folsom Prison uit 1968 de bekendste is. De film ‘Walk the Line’ - over het leven van Cash - geeft een indruk hoe dit concert zou zijn geweest. Hoewel Cash zelf nooit heeft vastgezeten schreef hij veel nummers vanuit het perspectief van gedetineerden, met Folsom Prison Blues als hoogtepunt. Dat dit nummer zo’n groot succes was - vooral onder gedetineerden - had het volledig te danken aan de versregel ‘I shot a man in Reno just to watch him die’. Op de LP van Live at Folsom Prison wordt deze zin juichend ontvangen door de gevangenen. Dit gejuich is er echter in de studio bij gemonteerd. In werkelijkheid waren de gevangenen stil uit angst voor represailles van hun bewaarders. In de bak zitten is niet fijn. Maar met eigen initiatief, een enthousiaste zanger en hulp van de bewaarders werd het leven van een paar Johnny Cash-fans in de gevangenis een stuk aangenamer.

enis

De FILE zal gaan over ‘de gevangenis’. Een aantal visies worden uitgelicht en er wordt een blik op de toekomst gegeven. Ook laat Jacob Voorthuis zijn licht schijnen op deze typologie. TEKST: Patrick van Dodewaard

CHEPOS | 23

In 1791 introduceerde de Engelse filosoof Jeremy Bentham een nieuw architectonisch principe: het panopticon, beschreven in zijn gelijknamige boek. Dit concept (letterlijke vertaling alziend) wordt gevormd door een circulair gebouw (koepel), waarbij ringen van cellen over meerdere verdiepingen tegen de gevel van de koepel worden geplaatst, met de opzichters in een centrale toren. De centrale bewakerswoning heeft aan alle zijden ramen, zodat de cellen vanuit één punt zichtbaar zijn. Dit biedt de mogelijkheid om alle gevangenen in één oogopslag te controleren door slechts enkele bewakers. Daarnaast wordt geprobeerd de bewakers wel naar buiten te kunnen laten kijken, terwijl de gevangenen vanuit hun cel alleen een silhouet van de opzichters zien. Op deze manier hebben gevangenen constant het gevoel bekeken te worden. Dit inspectieprincipe is de hoofdgedachte achter het panopticon en moet zorgen voor afschrikking van potentiële misdadigers en heropvoeding van gevangenen. TEKST: MERIJN POELS

over(koepelend) staal? Benthams idee wordt aanvankelijk positief

vorm van een halve maan heeft. De ontwikkeling

Haarlem (1898). De eerste twee zijn ontworpen

ontvangen, maar de kritiek op zijn plannen krijgt

van het concept verloopt in Nederland minder

door Johan Frederik Metzelaar, de laatste door

langzamerhand de overhand. Uiteindelijk is er

snel; pas tegen het eind van de 19e eeuw worden

zijn zoon Willem Cornelis Metzelaar.

nooit een gevangenis gebouwd volgens het exac-

de eerste gevangenissen volgens het panopti-

te panopticonprincipe van Bentham. In zijn proef-

conprincipe gebouwd. Hieraan lag de komst van

Breda

schrift Gedetineerden onder dak (1978) beschrijft

een nieuw Wetboek van Strafrecht in 1886 ten

De koepelgevangenis in Breda (officiële naam

jurist M.A. Petersen het als een te overspannen

grondslag, wat een grote hervorming in de ge-

tegenwoordig Penitentiaire Inrichting de Bosch-

verwachting van het vermogen van architec-

vangeniscultuur veroorzaakte. Het belangrijkste

poort) bestaat, naast het cellulaire cellencomplex

ten om de samenleving te humaniseren en te

verschil was dat in de jaren hiervoor criminelen in

(de koepel), uit een poortgebouw, een dienstge-

hervormen. Desondanks verspreidt het idee zich

grote groepen werden opgesloten en gezamenlijk

bouw, een administratiegebouw, een kerkge-

in de jaren die volgen door Europa vanwege het

hun dag doorbrachten. In de jaren hierna heerste

bouw en magazijnen. Het hele complex wordt

intensieve toezicht dat het model mogelijk maakt.

de opvatting dat gevangenen geïsoleerd moesten

omsloten door een 3,5 meter hoge ringmuur. Bij

Het concept is populair in Frankrijk en voor-

worden, waarbij ze individueel werden opgeslo-

zijn ontwerp voor de koepelgevangenis in Breda

namelijk Engeland, waar tussen 1801 en 1832

ten en het de bedoeling was dat ze elkaar zo min

maakte Metzelaar de functionele rangschik-

achtendertig gevangenissen worden gebouwd

mogelijk tegenkwamen. Dit zou onderlinge ‘mo-

king van de verschillende gevangenisgebouwen

die zijn geïnspireerd op het panopticon. Ook in

rele besmetting’ voorkomen en ervoor kunnen

ondergeschikt aan het uiten van de macht van

de Verenigde Staten worden veel gevangenissen

zorgen dat gevangenen in hun eenzaamheid tot

de overheid ten opzichte van de gevangene.

– al dan niet geheel – volgens Bentham’s principe

inkeer zouden komen. De mogelijkheden van het

Hierbij is de routing van de gevangene bij de

gebouwd, waaronder de uit 1800 stammende

panopticonmodel boden hiervoor uitkomst, wat

eerste binnenkomst van groot belang. Vanuit het

Virginia State Prison in Richmond van Benjamin

leidde tot de bouw van de welbekende koepelge-

poortgebouw komt men in een voorhof terecht,

Latrobe (ook bekend van het U.S. Capitol), die de

vangenissen in Arnhem (1883), Breda (1886) en

van waaruit de gedetineerde het administratiegebouw binnentreedt en vervolgens het koepelvormige cellengebouw. Hierna wordt de gevangene naar het dienstgebouw geleid (voor een soort ‘intake’), waarna hij of zij de daadwerkelijke cellenring bereikt. Tijdens deze ‘inwijding’ beleeft de gedetineerde constant de dwingende macht van het complex. Zo wordt dit gevoel bereikt door een smalle verbindingsgang (over twee verdiepingen) tussen het administratie– en het cellengebouw. Hier treedt de gevangene plots een onverwacht grote ruimte binnen: de ruim 30 meter hoge koepel met een diameter van 51 meter. In de koepel liggen in totaal vier ringen boven elkaar met de daaraan geplaatste cellen. Metzelaar wilde het gevoel van macht daarnaast versterken door de massaliteit van de gebouwen rond het vrij kleine voorhof te benadrukken.

24 | CHEPOS

koepelgevangenissen

FILE: de gevangenis Aan de rand van de koepel zijn vier torens

van acht meter gebouwd, waarin douches voor

heeft staatssecretaris Teeven eerder dit jaar echter

geplaatst die reiken tot de geboorte van het

de gevangenen zijn geplaatst. Ook zijn in 1998

besloten om alle drie de koepelgevangenissen in

koepeldak. Twee van deze torens zijn geïnte-

recreatieruimtes gerealiseerd onder de vloer van

Nederland in 2016 te sluiten, omdat ze ondanks

greerd in de verbindingsgangen met enerzijds het

de koepel. Hierbij is de huidige vloer vervangen

diverse restauraties te duur zijn. Hiermee zullen

administratie- en anderzijds het dienstgebouw.

door een glazen vloer, zodat de ruimtes direct

de drie rijksmonumenten over een paar jaar leeg

De gevel van het cellengebouw is opgetrokken

daglicht ontvangen.

komen te staan. Ideeën voor herbestemming zijn

uit metselwerk in kruisverband over vier lagen,

Door de aanhoudende noodzaak tot bezuini-

er genoeg, maar tot nu toe nog zonder concreet

hierboven start het koepeldak. De constructie

gingen binnen de Dienst Justitiële Inrichtingen

resultaat.

van de koepel is opgebouwd uit stalen vakwerkkapspanten met hiertussen vakwerkgordingen. De verbinding tussen de spanten en gordingen is gebout uitgevoerd. Het dakbeschot bestaat uit zinken platen in ruitvorm. Zowel het buitenblad,

het binnenblad als de scheidingswanden van het cellengebouw zijn gefundeerd door een totaal van 1168 houten heipalen met een lengte van zeven meter. Deze palen zijn steeds in groepen van twee bij twee gekoppeld door kespen (korte houten balken). Hierop is een funderingsvloer ge-

afbeeldingen

plaatst, met daarop een doorlopende fundering

van enkele lagen metselwerk. De beganegrond1

vloer is vervolgens uitgevoerd als vlakkeplaat-

vloer. 2 De koepel is door de jaren heen zoveel mogelijk intact gebleven, maar is natuurlijk wel aangepast

Bronnen

aan de moderne eisen van gevangenissen. Anders dan vroeger is er nu bijvoorbeeld in elke cel (van ruim tien vierkante meter) stromend water en een toilet. Daarnaast is er in de jaren 90 aan een zijkant van de koepel een toren met een diameter

1. Koepelgevangenis Breda (bron: bndestem.nl) 2. Plattegrond koepelgevangenis Breda: dienstgebouw (1), cellengebouw (2) en poortgebouw, voorhof en administratiegebouw (3) (bron: Rijksgebouwendienst) 3. Doorsnede cellengebouw koepelgevangenis Breda (bron: Rijksgebouwendienst)

1. Traa, P.C. van (1987). Koepelgevangenissen: Bouwhistorische documentatie en waardebepaling. Den Haag: Rijksgebouwendienst 2. Verstegen, R., & Patijn, W. (2001). Het gebouw als denkbeeld / De Gevangenis. Blaricum: V+K Publishing 3. Dubbeld, L. (2001). In de geborgenheid van de gevangenis: De betekenis van de nieuwe Nederlandse gevangenisbouw. Amsterdam: Amsterdam University Press

CHEPOS | 25

Een gevangenis midden in een dorp, waar geen muren omheen staan, maar kniehoge tuinhekjes. Waar de gevangenen regelmatig het vaste land mogen bezoeken, een paar kilometer verderop. Het lijkt onwaarschijnlijk, en men kan zich zelfs afvragen of het nog wel een gevangenis genoemd mag worden. In Finland zijn er maar liefst dertien van dit soort open gevangenissen en ze blijken erg succesvol te zijn voor het reïntegreren van gedetineerden in de samenleving. TEKST: EVERT HOLLANDER

Over tuinhekjes en betonlagen Uitersten in het buitenland Op één van de vele eilanden in de haven van de

rein is nagenoeg afwezig, en gevangenen zouden

één misstap verwijderd van overplaatsing naar

Finse hoofdstad Helsinki ligt een oud fort. Feitelijk

zonder veel moeite een boot kunnen pakken en

een gesloten gevangenis.

spreidt het zich uit over een kleine eilandengroep

vertrekken. De enige reden om niet te vluchten is

De achterliggende gedachte bij dit type gevange-

van vier eilanden, die gefortificeerd werden

de afwezigheid van de prikkel om dat te doen. De

nis is dat wanneer mensen als straf van de sa-

tussen 1948 en 1951. De bouw van het fort was

motivatie om te blijven is namelijk erg groot. De

menleving geïsoleerd worden, de kans erg groot

onderdeel van een groot fortificatieproces, waar-

gevangenen kunnen studeren, betaald werken,

is dat ze opnieuw in de gevangenis belanden. Dit

door Helsinki als stad een belangrijke militaire

en sommigen hebben zelfs een baan in de stad.

komt omdat ze geen aansluiting hebben met de

positie kreeg. Het voornaamste eiland, genaamd

Ook krijgen ze de mogelijkheid om renovatie-

omgeving waar ze in terecht komen, lange tijd

Suomenlinna, diende lange tijd als maritieme

werkzaamheden te verrichten aan de histori-

niet gewerkt hebben en weinig motivatie hebben

basis en had onder andere een droogdok voor de

sche gebouwen die onderdeel uitmaken van

om de draad weer op te pakken. Het feit dat het

bouw en reparatie van schepen. Een uitzonderlijk

het fort, waar ze zeer bruikbare vaardigheden

gevangenispersoneel op Suomenlinna de gevan-

technisch vernuft voor 18e-eeuwse begrippen.

mee opdoen. Die arbeid brengt ook financiële

genen helpt met het vinden van werk, het volgen

Sinds 1973 wordt het eiland niet meer voor de

voordelen met zich mee. Doel van dit alles is om

van een studie en dat er veel luxe te genieten valt,

vloot gebruikt en is het leger verhuisd naar het

de gevangenen voor te bereiden op het leven na

zorgt ervoor dat niets aan de gevangenis oneerlijk

vasteland. Dit met uitzondering van de militaire

de gevangenis.

of onredelijk voelt. Bewustwording en acceptatie

zeevaartschool, die zich op één van de naburige

Hoewel er nagenoeg geen fysieke barrières zijn,

van de straf zijn een belangrijk onderdeel van het

eilanden heeft gevestigd. De bebouwing van het

gelden er strikte regels. Ook moet er te allen tijde

reïntegratieproces. De gevangene weet dat hij

hoofdeiland staat op de UNESCO Werelderf-

een enkelband gedragen worden tijdens bezoe-

het feit dat hij er zit, puur en alleen aan zichzelf te

goedlijst en er zijn meerdere musea over de ge-

ken aan het dorp en zijn de gevangenen slechts

wijten heeft. Ook valt er weinig aan te merken op

schiedenis van het eiland, met als topstuk één van de laatste Finse onderzeeërs. Bijzonder aan het fort is dat er ongeveer 900 mensen permanent wonen en werken. Een andere bijzonderheid is de open gevangenis op het eiland, waar ongeveer 95 gevangenen wonen. De gevangenen komen hier als ze hun straf voor het grootste deel hebben uitgezeten. Doel van de gevangenis is in de eerste plaats ook niet om te straffen, maar om reïntegratie te verbeteren. Gevangenen verblijven in goed onderhouden houten barakken die doen denken aan studentenwoningen. Verder is er een kantoorgebouw, een eetzaal met keuken en een controleruimte van waaruit de gevangenen via camera’s in de gaten gehouden worden. Beveiliging van het ter26 | CHEPOS

gEVANGENISSEN BUITENLAND

FILE: de gevangenis het Finse rechtssysteem, waarin elke burger recht heeft op een advocaat en straffen relatief mild zijn. Het is zelfs zo dat de rechtbank verplicht is de straf zo laag mogelijk te houden. Daarnaast valt het op dat de bevolking in de gevangenis een representatieve afspiegeling is van de samenleving. Dat wil zeggen dat huidskleur en sociale kringen weinig invloed lijken te hebben op hoe zwaar de straf is, iets wat bijvoorbeeld in de Verenigde Staten zeer sterk het geval blijkt te zijn. Het politiek systeem van de Scandinavische landen is de basis die dit type gevangenis mogelijk maakt. Besluitvorming wordt binnen dit systeem voornamelijk aan experts overgelaten, die een wetenschappelijke basis creëren alvorens tot handelen over te gaan, om te voorkomen dat populisme in de politiek tot verkeerde beslissingen leidt. Verder zijn de media er niet happig op misdaad te rapporteren, laat staan te sensationaliseren. Het gunstige politieke klimaat wordt

ders en massamoordenaars. De filosofie van dit

deuren aangebracht. Telefonisch contact met de

gevoed door het feit dat de politiek in Scandi-

detentiecentrum sluit perfect aan op het strenge

buitenwereld is verboden en eten wordt door de

navië al honderden jaren van consensuele aard

misdaadbeleid en is een afspiegeling van het

bewakers persoonlijk in de cel gebracht. De cellen

is. Verder vertegenwoordigt de politiek relatief

archetype van de Amerikaanse gevangenis.

zijn bijna helemaal van in situ beton, net zoals

kleine en homogene samenlevingen en voorziet

het bed en de onverplaatsbare stoel en tafel. De

het de bevolking van wereldwijd de beste sociale

In tegenstelling tot de Finse gevangenis is het

wc kan van buitenaf worden geblokkeerd en de

voorzieningen, waaronder het beste onderwijs.

doel van deze gevangenis voornamelijk het

douche heeft een timer zodat er geen overstro-

vergelden van de misdaad en het aan de samen-

mingen kunnen ontstaan. De luxe van een tv

ADX, Florence

leving onttrekken van betreffende personen.

voor de gelukkige gevangene die zich lange tijd

Het contrast van de gevangenissen in Finland

Reïntegratie is een totaal irrelevant aspect van

goed gedragen heeft is beperkt, aangezien er

met de gemiddelde gevangenis in de Verenigde

de opsluiting, niet in het minst omdat de meeste

slechts educatieve en religieuze programma’s op

Staten is groot. Mede door het verschil in poli-

gevangenen hier de rest van hun leven door-

getoond worden.

tiek klimaat tussen de beide landen; misdaad

brengen. Een enkele gevangene heeft bij goed

Al met al is de open gevangenis waarschijnlijk niet

is in de VS al decennialang een controversieel

gedrag de kans overgeplaatst te worden naar een

geschikt voor het Amerikaanse systeem, omdat

onderwerp. De republikeinen en democraten

gevangenis met een minder strenge beveiliging.

het doel van dat type gevangenis absoluut niet

proberen elkaar te overtreffen in harde aanpak

De gevangenen krijgen niet de mogelijkheid om

overeenkomt met het huidige streven van de

van misdaad wat onder andere tot de ‘war on

te werken en zitten 23 uur per dag in de cel opge-

overheid. Het Finse gevangenistype heeft tot

crime’, ‘war on drugs’ en ‘war on terrorism’ heeft

sloten. De zware straf zorgt, in combinatie met de

doel de gevangenen zo goed mogelijk terug te

geleid. Als resultaat van deze harde aanpak is de

harde omstandigheden, vaak voor verbittering bij

leiden in de samenleving, terwijl het doel van een

VS nu het land met het grootste percentage van

de gedetineerden. Daardoor blijft reflectie op de

Amerikaanse gevangenis is om de gevangenen

de bevolking binnen gevangenismuren, namelijk

beslissingen die leidden tot opsluiting vaak uit.

zo hard mogelijk te straffen. Door de verschil-

meer dan 0,7%. Ter vergelijking: in Nederland

Het gebouw is zo ontworpen dat de gevangenen

len in het politieke klimaat kan het Finse type

is dat 0,1%, in Finland 0,05%. Behalve het feit

zich niet kunnen oriënteren. Door de celramen

open gevangenis niet vertaald worden naar de

dat de gevangenissen overvol zitten, zijn er nog

van 10 bij 120 centimeter is alleen de lucht en

Verenigde Staten.

een heel aantal andere verschillen aan te wijzen,

het dak zichtbaar, waardoor de gevangenen niet

onder andere met betrekking tot leefomstandig-

weten waar ze zijn. De luchtplaats van de ge-

heden, doel van de opsluiting en beveiligings-

vangenen is een soort leeg zwembad van beton

maatregelen. Een sprekend voorbeeld van het

met een gewelfd dak, dit ook om te zorgen dat

grote verschil tussen de types gevangenissen is

de gevangenen hun locatie niet kunnen bepalen.

de Administrative Maximum Facility in Florence,

Afbakening van de buitenruimte is bewerkstelligd

Colerado. Dit is een zeer zwaar beveiligde

met onder andere bijna vier meter hoge prikkel-

bronnen

gevangenis van 15 hectare, waar ongeveer

draadhekken en drukgevoelige vlakken. Binnen

500 gedetineerden gehuisvest zijn, waaronder

zijn als extra beveiliging bewegingssensoren,

veroordeelde terroristen, spionnen, bendelei-

camera’s en 1400 op afstand bedienbare stalen

1. www.suomenlinna.fi 2. www.theatlantic.com 3. www.theguardian.com 4. www.bop.gov

Afbeeldingen 2

1. Suomenlinna open gevangenis (bron: suomenlinna.fi) 2. Zwaarbeveiligde gevangenis in Florence, Colerado (bron: nytimes. com)

CHEPOS | 27

Definitie van een gevangenis COLUMN: Jacob Voorthuis

De heterotopie betreft een andere plaats, waar

van de waanzin, het denken zelf, de gevangenis

je zelf dus niet bent, maar waarin je maar al te

en de seksualiteit. Hij wilde zowel in zijn lichame-

goed jezelf - of liever gezegd de cultuur waarvan

lijke leven als in zijn denkende leven onderzoeken

je deel uitmaakt - terugziet. Zo is iedere instelling

hoe structuur werkt. Wat is structuur? Structuur

een spiegel van de maatschappij die de instelling

legt beperkingen op en maakt juist daardoor

voort heeft gebracht. Kijk naar een middeleeuwse

ook zaken mogelijk. Het maakt het bijvoorbeeld

gevangenis, kijk naar een Noorse gevangenis, of

mogelijk een beeld te vormen van een historische

een Boliviaanse gevangenis en je zult, als je het

ontwikkeling, om dan vervolgens de grenzen

land en haar cultuur leert begrijpen, ook haar

van dat beeld weer te kunnen onderzoeken.

gevangenissen leren begrijpen en andersom.

Zijn laatste drie boeken gingen dan ook over de

Niet volledig, er is altijd meer, maar toch. Michel

geschiedenis van de seksualiteit. En zo werd hij

Foucault lanceerde het begrip heterotopie in een

een van de eerste slachtoffers van het HIV-

tekst uit 1967 die hij voordroeg aan een verzame-

virus. Zijn seksuele losbandigheid (en ik gebruik

ling architecten. De tekst heette Des espaces

het woord hier met overwogen opzet, zonder

autres, oftewel Over andere ruimtes. Die titel

daarmee zijn levensstijl te willen veroordelen) kan

vormt ook de herkomst van het neologisme dat

worden gezien als een experimenteel laborato-

hij introduceerde, van heteros (‘ander’) en topos

riumonderzoek naar de structuren en grenzen

(‘plek’ of ‘onderwerp’).

van het bestaan als mens in een omgeving. Ook

“Ook in het denken onderzocht hij hoe de richting biedende en wellicht bevrijdende structuren van ons denken snel gevangenissen kunnen worden.”

28 | CHEPOS

Michel Foucault had het advies van Friedrich

in het denken onderzocht hij hoe de richting

Nietzsche, zijn lievelingsfilosoof en een gevaarlijk

biedende en wellicht bevrijdende structuren van

denker, serieus genomen: maak een kunstwerk

ons denken snel gevangenissen kunnen worden.

van jezelf, geef je eigen leven stijl, maak jezelf tot

We kunnen niet zonder structuur, maar iedere

kunstenaar van je leven. Foucault ging daar heel

structuur legt beperkingen op. Structuur biedt

erg ver in: zijn lichaam werd het laboratorium

vrijheid door ons leven richting te geven, maar

voor zijn onderzoek naar grenzen en structuren

in diezelfde daad ontneemt het ons ook vrijheid

in het doen en denken, met name op het gebied

door ons grenzen op te leggen.

column jacob voorthuis

FILE: de gevangenis

Dit gegeven komt mooi tot uitdrukking in een

Waarom voelen sommige gebouwen als een

ander begrip dat hij graag hanteerde, namelijk

gevangenis aan en andere niet? Dat is een goede

het begrip dispositif. Het woord dispositif leende

vraag. Het antwoord is: ik weet het niet. Je kunt

hij van een oud verschijnsel. Een dispositif was

het niet weten, want het eigenlijke antwoord is in

een document dat wet werd zodra het door de

ieder specifiek geval net iets anders. Het gevoel

koning werd ondertekend. Onwetendheid ten

dat je in een gevangenis woont, ligt namelijk

aanzien van de wet was geen ontheffing van

evenzoveel aan jou, je cultuur, je situatie, als aan

haar macht over de onwetende. Ook nu zijn wij

het gebouw waar je verblijft. Persoonlijk zou

verplicht ons aan alle wetten te houden, of we nu van ze af weten of niet. In oude Griekse steden werden de wetten van de stad op de stadsmuren gekerfd zodat niemand kon zeggen dat ze niet van de wetten van de stad afwisten. Als je door de poort ging, gaf je impliciet aan dat je haar wetten zou respecteren of de gevolgen van je

“Zo is ieder gebouw en iedere regel eigenlijk een soort gevangenis of labyrint.”

gedrag zou accepteren. Dat is nu ook zo als je software installeert op je computer. Door een vinkje te zetten in het daarvoor bestemde vakje geef je aan de voorwaarden te hebben gelezen en deze te hebben geaccepteerd, terwijl vrijwel

ik een flatje op de Bijlmer als een gevangenis

anders, het is wat je noemt multifactorieel. Haal

niemand dat ook echt doet. Het aardige van dit

ervaren; anderen doen dat niet. Wellicht kunnen

je iedere structuur weg, blijft er leegheid over en

soort documenten is dat ze bestaan, en omdat ze

we dit fenomeen het beste illustreren aan de

moet men ver gaan om grenzen te vinden. Laat je

bestaan een bepaald soort gedrag toelaten en an-

hand van de gevangenis die het jong zijn soms

de grenzen van de structuur die je oplegt niet ver-

der gedrag ontmoedigen. Daar kom je snel achter

betekent. Ouders en de cultuur waarin kinderen

kennen, dan wordt alles een gevangenis. En dat is

als je de wet of een voorwaarde van de licentie

opgroeien leggen grenzen en regels op. Kinderen

nu precies wat een gevangenis is: het betreft een

gebroken hebt. In die zin zijn deze documenten

zullen vervolgens die grenzen ‘verkennen’. Dat

gebouw of structuur waarin de grenzen nadruk-

net als muren. Muren staan er, en omdat ze er

is wat kinderen doen, ze zoeken naar grenzen:

kelijk aanwezig zijn, aangegeven door de cultuur

staan, dwingen ze een bepaald soort gedrag af.

wat kan, wat kan niet en wat kan alleen als je het

waar je onderdeel van bent en waar jouw eigen

Het plaatsen van muren en het coördineren van

in het geheim doet. Wanneer ouders beslissen

denken dus ook aan onderhevig wordt gesteld,

het grenzenpakket dat ieder gebouw feitelijk is,

dat die grenzen weggehaald moeten worden

maar waar iedere verkenning van die grenzen

kan men aldus opvatten als een dispositif. Een ge-

en dat ‘alles moet kunnen’, gaan kinderen het

wordt gezien als een dreiging, als een ontoelaat-

bouw legt structuur op aan het gebruik en maakt

resulterende veld verkennen en moeten ze steeds

bare voorbereiding tot ontsnapping. Een gebouw

daarmee beheerst en gecontroleerd gebruik mo-

verder gaan om grenzen te vinden. Dat gaat

of instelling waar het bestaan van grenzen juist

gelijk. Zo is ieder gebouw en iedere regel eigenlijk

onherroepelijk ‘te ver’, en dat kan nare gevolgen

uitnodigt tot de poging van het ontsnappen heet

een soort gevangenis of labyrint.

hebben. Liggen de grenzen te dicht op de huid,

een universiteit. Maar ook die kan niet zonder

dan voelt hun jeugd aan als een gevangenis. Wat

structuur, en die structuur heet wetenschap.

het woord ‘te’ precies aangeeft, is voor ieder kind

CHEPOS | 29

Gevangenis van de toekomst Ongeveer de helft van de ex-gedetineerden in Nederland komt binnen twee jaar weer in aanraking met justitie. Re-integratie in de maatschappij is ontzettend belangrijk om recidive te voorkomen. Toch wordt daar meestal pas intensief mee begonnen als de gevangenen de gevangenis hebben verlaten. Twee architectuurstudenten van de University of Pennsylvania maakten een ontwerp voor de nieuwe gevangenis 499.SUMMIT, waar het re-integratieprogramma in de gevangenis is opgenomen. Tekst: Jolijn van Keulen In Amerika worden gevangenissen vaak buiten de bewoonde wereld gebouwd, zodat niemand er last van heeft. Tjeldflaat en Knobloch plaatsen hun ontwerp in het centrum van Jersey City. Zo zijn de gevangenen zich bewust van het gewone leven dat om hen heen doorgaat en is de stap om daarna weer in de maatschappij te komen In New Jersey komt tweederde van de ex-

zijden cellen. Omdat een gevangenis een ‘high

kleiner. Daarnaast is niet alleen de stad zichtbaar

gedetineerden binnen vijf jaar weer terug in de

risk’-gebouw is, zijn de gevangenisplattegronden

voor de gevangenen in de gevangenis, maar is de

gevangenis. Dit kost de overheid bakken met

door de eeuwen heen weinig veranderd. Het is te

gevangenis is ook zichtbaar voor de mensen in de

geld. De masterstudenten Tjeldflaat en Knobloch

gevaarlijk om een nieuw concept uit te proberen.

stad. 499.SUMMIT heeft een ruw en sculpturaal

onderzochten het probleem en kwamen met

Toch is het volgens Tjeldflaat en Knobloch nodig.

uiterlijk, al van ver kun je de gevangenis zien.

een nieuw concept. Traditionele gevangenis-

Het traditionele principe geeft te weinig moge-

sen bestaan uit lange gangen met aan beide

lijkheden tot sociale interactie en sociale interactie

RESIDENTIAL PROGRAM

van een lange gang naar een ontmoetingspunt,

GRA TION

zijn de ontmoetingspunten een centrale kern in het gebouw. De lange gangen zijn opgetild en

PUBLIC

N ATIO

GEN TR

zijn de cellen daaromheen gesitueerd. In plaats

INTE

ontwerp staat de ontmoetingsplek centraal en

RCER INCA

IFICA TION

is essentieel in het re-integratieproces. In hun

PRISON

verticaal naast de ontmoetingskernen geplaatst. 499.SUMMIT bestaat uit drie gebogen torens. Een toren voor ‘high security’, een toren voor

In de huidige gevangenissen wordt het leven

‘low security’ en een toren voor publiek. De

van misdadigers even stilgezet. In 499.SUMMIT

gebogen torens komen voort uit het concept:

wordt het leven van een misdadiger juist in volle

“Up, over, down.’ Elke gebogen toren heeft

gang gezet, zodat deze misdadigers na hun ge-

drie primaire fases. De eerste fase is opsluiting

vangenschap geen misdadigers meer zullen zijn.

(up), de tweede is transformatie (over) en de laatste fase is integratie (down). De bogen zijn geïsoleerd gedurende de eerste fase maar komen

AFbeeldingen

daarna zowel fysiekals programmatisch bij elkaar in de integratiefase. Gedurende het verblijf van de gevangene wordt hij steeds meer blootgesteld

2 4

1. Concept torens 2. Doorsnede - bron: archdaily.com 3. Render - bron: archdaily.com 4. Concept fasen

aan sociale interactie zodat hij makkelijker terug kan komen in de maatschappij.

Bronnen 1. www.archdaily.com 2. vimeo.com/33800649

30 | CHEPOS

gevangenis van de toekomst

FILE: de gevangenis

Een nacht in de bajes Een nacht verblijven in een gevangeniscel is een hele belevenis, maar waarschijnlijk niet iets wat de meeste mensen willen mee maken. Van der Valk biedt daarentegen een onvergetelijke ervaring in ‘Het Arresthuis’ in Roermond. Deze voormalige gevangenis is herbestemd tot een luxe themahotel waarbij de gevangenissfeer zoveel mogelijk is behouden. Maarten Engelman, directeur van Engelman Architecten en verantwoordelijk voor de herbestemming: “Wij hebben in feite van een gebouw waar je onder dwang moet blijven, een gebouw gemaakt waar je vrijwillig kunt overnachten.” Tekst: Ilke Broers Op korte termijn zullen door de bezuinigingen

opnieuw geopend als noodvoorziening voor de

verlenen, omdat dit niet samen zou gaan met het

in Nederland meerdere historische gevange-

drugssmokkelaars die op Schiphol aankwamen.

beschermde stadsgezicht; het complex beslaat

niscomplexen sluiten en leeg komen te staan.

In 2007 werd de, in de volksmond genoemde,

bijna een compleet stadsblok. De projectontwik-

Deze complexen hebben vaak een monumentale

‘bolletjesbajes’ definitief gesloten.

kelaar heeft zich toen teruggetrokken.

binnenstad, sloop is hier dus niet aan de orde. Ze

De weg naar herbestemming

In 2006 werd er door Domeinen, de eigenaar

zullen op een lange lijst van herbestemmingsop-

Maarten Engelman: “Er staan zo veel gebouwen

van het pand, een prijsvraag uitgeschreven voor

gaven komen te staan waarvoor een passende

leeg in Nederland, maar het zoeken van de juiste

herontwikkeling. Dit gebeurde in samenwerking

functie moet worden gevonden die geen afbreuk

functie voor deze gebouwen is heel moeilijk.”

met de gemeente Roermond. Deze had na de

doet aan de historische waarde en de specifieke

Hier had Engelman echter geen problemen mee

mislukte poging met de vorige projectontwik-

architectuur.

bij het Arresthuis: “Ik kwam binnen en was er

kelaar een kwaliteitsplan met het RCE opgesteld

waarde en zijn over het algemeen ingebed in de

meteen van overtuigd dat het een hotel moest

met hierin de uitgangspunten en randvoorwaar-

Het Arresthuis in Roermond is een voorbeeld van

worden.” Engelman was echter niet de enige

den voor stedebouwkundige en monumentale

een leeg gekomen gevangenis die al herbestemd

kandidaat om het monumentale pand te trans-

aspecten.

is. Deze 19e-eeuwse gevangenis is gebouwd

formeren.

Op de prijsvraag reageerden dertien partijen met

op het terrein van het voormalig Bisschoppelijk

Tijdens de periode van de bolletjesslikkers werd

een plan. In de eerste ronde werden drie plannen

Paleis. Het paleis stamt uit 1650, maar werd sinds

het herbestemmingsproject gestart en vonden

uitgekozen die alle drie goed genoeg zouden zijn

de oplevering van de gevangenis in 1863 als

er gesprekken plaats met een projectontwik-

om gerealiseerd te worden. Het plan van Engel-

rechtbank gebruikt. Het Arresthuis heeft tot het

kelaar die concrete plannen had voor hoogbouw

man was hier één van. In dit eerste plan werd al

einde van de 20e eeuw als Huis van Bewaring

op het terrein. Hier kon de Rijksdienst voor het

de nadruk gelegd op het bewaren van de struc-

gediend. Na enkele jaren leegstand is het in 2002

Cultureel Erfgoed (RCE) geen medewerking aan

tuur van het gebouw. Het is een logiesgebouw, CHEPOS | 31

Maarten Engelman – Engelman Architecten

waardoor het logisch is het een soortgelijke

Maarten Engelman (1949) is een oud-student van onze faculteit Bouwkunde in Eindhoven en heeft

functie te geven, zoals bijvoorbeeld een hotel.

van 1969 tot 1975 gestudeerd. Hij is hier geïnspireerd door Nikolaas John Habraken, professor bij en

“Wij dachten: dat moet iedere inschrijver hebben

oprichter van onze architectuurfaculteit, en is ook bij hem afgestudeerd. Habraken was naar Engelmans

gedacht. Alleen dat was niet zo, wij waren de

mening de beste professor, omdat hij zich niet uitliet over smaak. Hij sprak echter over het concept

enigen die er een hotel van gemaakt hebben.”

‘drager-inbouw’, waarbij de draagstructuur het liefst zo flexibel mogelijk wordt gehouden en de invulling

Engelman heeft ervoor gekozen om van drie cel-

naar de huidige functie wordt gezet. Dit concept is ook duidelijk terug te zien in Engelmans ontwerpen.

len één kamer te maken om zo de logiesstructuur

Na zijn afstuderen heeft Engelman twee jaar bij Planbureau Jongen in Heerlen gewerkt voor hij weer te-

te behouden.

rugkeerde naar de TU/e als wetenschappelijk medewerker bij het onderzoeksbureau Stichting Architec-

Daarnaast werd de rest van het terrein terug-

ten Research. In 1980 is hij zijn eigen architectenbureau begonnen, Engelman Architecten. Dit was tot

gebracht naar het originele ontwerp, alles van

2004 gesitueerd in Maasbracht en zit nu in een deel van de ECI Cultuurfabriek in Roermond.

na 1863 werd gesloopt. Het Bisschoppelijk Paleis werd in dit plan nog herbestemd tot zorgapparte-

Engelman Architecten begeeft zich op het snijvlak tussen stedebouw en architectuur. Het bedrijf gaat

menten en op het achterterrein zou nieuwbouw

hierbij voor duurzame stedebouw en wil weten hoe de stad in elkaar zit, zodat er geen structurele zaken

komen met daarin grote stadsappartementen.

kapot gaan. “Ik zoek naar oplossingen die de stad aankan. Stedebouw gaat boven architectuur, als een stad stedebouwkundig een hoge kwaliteit heeft, kan er best een gebouw tussenuit gehaald worden en

In de tweede ronde moesten de drie partijen

iets nieuws voor ingebracht worden. Zo worden er gebouwen ontworpen, niet via een specifieke archi-

een bod doen bij Domeinen en de partij met het

tectuurstroming maar passend in de stad.”

hoogste bod zou de prijsvraag winnen en hun plan mogen realiseren. Engelman Architecten

Engelman streeft naar het maken van monumenten voor de toekomst, “ik geloof niet in wegwerpge-

is ook gesitueerd in Roermond en benaderde

bouwen.” Hierdoor is duurzaamheid geen nieuw begrip voor hem. “Ik kan me niet anders voorstellen

lokale partijen waarvan zij wisten dat die baat

dan dat wij als architecten duurzaam zijn.” Duurzaamheid verwerkt hij op een aantal manieren in zijn

zouden hebben bij dit project. Luijten-van der

ontwerpen, één manier daarvan is duurzame stedebouw. “Ik ken fantastische gebouwen die er over

Valk had in deze tijd plannen om hun vestiging

honderd jaar nog staan en dat maakt een stad tot een stad.”

in het centrum van Roermond uit te breiden,

De andere manieren slaan terug op het gedachtegoed van Habraken: ‘drager en inbouw’. Engelman

maar waren meteen enthousiast om juist een the-

ontwerpt gebouwen met een flexibele structuur en stelt de structuur van een gebouw ook voorop bij

mahotel te realiseren. Daarnaast werd Proteion

een herbestemming, zoals in het Arresthuis. “Dit is een drager, in een drager kan alles gebeuren. Er is

Thuis benaderd voor een uitbreiding met meer

één ding dat ik in mijn leven heb geleerd, en dit zei Habraken in feite ook altijd: ‘Er is niets zo verander-

appartementen voor hun zorgcentrum, gelegen

lijk als de functie van een gebouw.’ Wij maken tegenwoordig hele bijzondere gebouwen die het bijna

tegenover Het Arresthuis. Ook zij wilden graag

onmogelijk maken een tweede gebruik te geven. Maar gebouwen mogen geen mode zijn, niet elk

meedoen met dit plan. Hierdoor was er voor alle

bouwwerk hoeft te schreeuwen of de aandacht te onttrekken van de omgeving. Juist in bescheidenheid

functies een partij gevonden en was de prijs die

kan schoonheid liggen.”

de lokale ontwikkelaar kon aanbieden gedekt door marktpartijen. Door het vroeg betrekken van de klant bij het traject was er nog veel inspraak mogelijk, een aspect waar Engelman erg tevreden over is. Hierdoor lagen er naast de punten uit het kwaliteitsplan nog meer dingen om rekening mee te houden. “Dat is toch het fijnste wat er is, een opdrachtgever die weet wat hij wil. De leukste opdrachten zijn de opdrachten waar je iets moet doen wat ontzettend complex is.” Hierdoor is er voor het gevangeniscomplex een plan ontstaan dat op alle partijen is afgestemd.

Realisatie Het uiteindelijke ontwerp, ‘Quartier Damianus’ (vernoemd naar de laatste bisschop in het paleis), verschilt enigszins van het eerste ontwerp. De stadsappartementen zijn nu in het Bisschoppelijk Paleis gesitueerd en de zorgappartementen in de nieuwbouw. Afgezien van dit verschil is het plan voor de gevangenis hetzelfde gebleven. De struc32 | CHEPOS

Het arresthuis, roermond

FILE: de gevangenis

tuur is bewaard door de drie cellen die worden

terwijl de deuren, trappen en loopbruggen zwart

een hotel en gooien deze inrichting er na zeven

gecombineerd smalle openingen te geven in de

zijn geverfd. Door het aanbrengen van een aantal

jaar ook weer uit. De structuur is nog duidelijk

celscheidende wanden. Hierdoor ontstaan drie

moderne, subtiele accenten wordt de gevangenis-

aanwezig waardoor het gebouw de verandering

ruimtes: een zitcel waar men binnenkomt, een

sfeer juist nog meer benadrukt.

van inrichting ook goed aankan. Deze instelling

slaapcel en een badcel. De openingen tussen de

De suites zijn gesitueerd in het voorhuis, in de

en het denken vanuit de historie, waar andere

cellen zorgen voor een lange zichtlijn, waardoor

kamers van onder andere de directeur, en worden

inzendingen zich juist gefocust hadden op de

de ruimtes minder klein lijken. De ruimte die over-

op eenzelfde manier verbonden als de cellen. Ook

nieuwbouw, heeft ervoor gezorgd dat Engelman

blijft in de middelste cel naast deze openingen is

hierbij is gelet op het behouden van de structuur.

Architecten met het hotel al een aantal prestigi-

precies groot genoeg om een bed in te passen.

De binnentuin in het complex was vroeger de lucht-

euze prijzen heeft gewonnen: ze zijn winnaar van

Ook de hal is zo veel mogelijk intact gelaten. De

plaats en is nu een semi-openbaar terras met tuin.

het BNA Gebouw van het Jaar 2012 Regio Zuid

twee deuren die niet worden gebruikt in elke

Om het bouwblok weer te sluiten is er een pergo-

en winnaar van de Venuez Hospitality & Style

kamer zijn bijvoorbeeld aan de buitenkant nog

lamuur geplaatst ter vervanging van de verdwenen

Awards in de categorie Best Hotel Chain Design

steeds aanwezig waardoor het beeld vanuit de

gevangenismuur; hierdoor blijft de binnentuin

2011. In oktober hebben ze zelfs nog een belang-

hal intact blijft. Vanuit de kamer is de muur naast

semi-openbaar.

rijke vastgoedprijs gewonnen, de FIABCI National

deze deuren echter uitgehakt om ruimte te ma-

Prix d’Excellence Award. De jury van het FIABCI

ken voor twee kasten, de muren waren hier dik

Engelman heeft de inrichting van het hotel overge-

was erg te spreken over het project: “Een prach-

genoeg voor. De hal is voor de rest ook helemaal

laten aan Luijten-Van der Valk, op enkele voorwaar-

tig voorbeeld van transformatie van een markant

gestript en er zijn hier duidelijke contrasten in

den over de ruimtelijke kwaliteiten zoals kleur en

historisch complex met een ingenieuze oplossing

aangebracht. De hal is namelijk helemaal wit,

licht na. Zij weten wat praktisch en duurzaam is voor

voor het hergebruik van gevangeniscellen.”

“Ik kwam binnen en was er meteen van overtuigd dat het een hotel moest worden.” Afbeeldingen 1. Gevangenissfeer in het Arresthuis 2. Voorgevel Arresthuis 3. & 4. Interieur, hal en hotelkamer 5. Plattegrond met rechts het Arresthuis, 3 4 linksonder het Bisschoppelijk Paleis, de binnentuin en de zorgappartementen. 5 1

bronnen 1. Engelman Architecten 2. P. v. Cappellen, Herbestemming van historische gevangenissen - Struikelblokken en succesfactoren, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

CHEPOS | 33

Een web van zijde Wat gebeurt er als je levende organismen samen laat werken met de computer? Bij het MIT Media Lab wordt onderzoek gedaan naar het spinwerk van zijderupsen. Eén van de resultaten van dit onderzoek is een bijzondere structuur: het Silk Pavilion. TEKST: fREDERIKE ZIELMAN

De rupsen die worden gebruikt voor de productie

Het bijzondere aan de spinsels van de rupsen is

van zijde, spinnen normaal gesproken een cocon

dat ze, zoals veel natuurlijke processen, een struc-

langs een stokje. Dit doen ze met één onafgebro-

tuur optimaliseren. Dit gebeurt doordat de rupsen

ken draad die wel een kilometer lang kan worden.

tijdens het spinnen reageren op omgevingsfac-

Wanneer er geen takjes of ander hoogteverschil-

toren zoals licht. De verdeling van het materiaal

len zijn kunnen de rupsen geen cocon spinnen

wordt bepaald aan de hand van de eisen die de

en maken zij platte structuren. Hiervan is gebruik

context stelt, de vorm is daarvan een resultaat.

gemaakt in het Silk Pavilion.

Ook voor de verdeling van de lasten maken de rupsen een optimale structuur. Waar de spanning

De onderliggende structuur van dit tentachtige

op de draden hoger is zal de rups namelijk dichter

bouwwerk bestaat uit 26 veelhoeken die samen

spinnen.

een ronde vorm maken. Deze veelhoeken zijn gevlochten uit één draad zijde, niet door rupsen,

Het resultaat is een koepel van zijde die zowel

maar volgens een algoritme. Dit is zo geprogram-

natuurlijk als kunstmatig en zowel gemaakt als

meerd dat er variaties in de dichtheid zijn en ope-

gegroeid is.

ningen zijn waar het daglicht doorheen schijnt. Vervolgens zijn op deze ondergrond 6500 rupsen losgelaten. De rupsen spinnen de ruimte tussen de draden vol, maar niet egaal. Afhankelijk van het licht en de dichtheid van de structuur zoeken de rupsen een plek op om te spinnen. Hoe dichter en hoe donkerder, hoe meer rupsen op een plek

Afbeeldingen 1 2 3

1,2,3. matter.media.mit.edu (Steven Keating)

bronnen 1. matter.media.mit.edu

aan het werk zullen gaan. Omdat het daglicht continu verandert, ontstaan er variaties in het

groeiende paviljoen. 34 | CHEPOS

zijdepaviljoen mit

thatâ&#x20AC;&#x2122;s why

THE SKY IS THE LIMIT Over de architectuur van skiliften

De wintersporters onder ons hebben er al vele uren in gezeten en waarschijnlijk nog meer uren voor in de rij gestaan: de skilift. In ieder zichzelf respecterend bergdorp is deze kabelbaan wel te vinden. Ondanks deze grote hoeveelheid staat dit transportmiddel op architectonisch niveau nog in de kinderschoenen. Vanaf de beginperiode tot slechts enkele jaren geleden was er namelijk totaal geen aandacht voor de architectonische uitwerking van de kabelbaan. De techniek ontwikkelde zich gestaag, maar de plotselinge, extreme aandacht voor de architectonische uitwerking van de stations is opmerkelijk te noemen. Hoe werken liftgebouwen en waar komt de plotselinge ontwikkeling op architectonisch gebied vandaan? TEKST: PATRICK VAN DODEWAARD

TypologieĂŤn Uiteraard heeft een station van een kaDubbele baan

belbaan een zeer duidelijke functie. Het definieert de route van de kabelbaan en het is een beschermende schil om passagiers in en uit te laten stappen, het liefst onder aangename omstandigheden. Soms wordt dit

Doorlopende baan

aangevuld met bergruimte voor de cabinestoeltjes, een restaurant of een winkel. Het skiliftgebouw wordt op veel verschillende manieren vormgegeven. In esCHEPOS | 35

sentie zijn er echter maar twee verschillende

doel behaald worden. Dit icoon zal een

kabelbaantypologieën. Zo is er de doorlo-

oriëntatiepunt in het dorp of landschap

pende kabelbaan, waar meerdere bakjes

zijn. Vergelijk het met een bibliotheek of

aan een doorlopende kabel naar boven en

een treinstation; deze belangrijke open-

naar beneden gaan. De andere variant is

bare gebouwen krijgen in Nederland ook

de enkele kabelbaan. Deze bestaat uit een

een bijzondere vormgeving mee. Ook het

kabel met maar één cabine. Wanneer deze

groeiende milieubewustzijn speelt een rol

bakjes boven zijn, wordt de aandrijving van

in het ontwerp van de bergstations van

de kabels omgedraaid en kan de cabine

kabelbanen. Deze autonome gebouwen

weer naar beneden.

staan vaak eenzaam in de natuur en hebben daardoor een bepaalde verantwoordelijk-

De capaciteit van een doorlopende

heid ten opzichte van het berglandschap.

kabelbaan is over het algemeen groter.

Hierin is een duidelijke tweedeling zichtbaar.

Doordat er om een aantal meter een cabine

Zo zijn er enerzijds de ‘onzichtbare’ stations,

of stoeltje voorbij komt, is de doorstroom

gemaakt van beton en grijze beplating om

groter dan bij een enkele kabelbaan met

bijna identiek te zijn aan de omliggende

één grote cabine die eens per (bijvoorbeeld)

rotsen. Anderzijds bestaan er de iconen die

10 minuten vertrekt. Een reden om toch

als een kunstwerk het landschap verrijken,

voor een enkele kabelbaan te kiezen kan

zoals de rode ‘Ifinger’-kabelbaan.

het moeilijk begaanbare terrein zijn; een doorlopende kabelbaan heeft namelijk veel

Onderlinge concurrentie

ondersteuningen nodig vergeleken met een

Een andere vaak gehoorde theorie over de

enkele kabelbaanlift.

opleving van kabelbaanarchitectuur is de

Daarnaast verschilt de morfologie van deze

onderlinge concurrentie van skigebieden.

twee stationtypologieën fundamenteel. Het

Steeds meer mensen hebben de mogelijk-

station van een doorlopende kabelbaan is

heid om op wintersport te gaan, terwijl er

altijd lang en relatief laag, terwijl die van

nauwelijks ruimte is voor meer (nieuwe) ski-

een enkele kabelbaan hoog en kort is. De

gebieden; de concurrentie neemt dus toe.

eerstgenoemde variant is langgerekt om

Met de architectonische uitwerking van een

het uitstappen tijdens een bewegende lift

liftgebouw kan het skigebied een luxe uit-

mogelijk te maken. Een enkele cabine wordt

straling krijgen en zal daardoor beter lijken

echter gewoon stopgezet. Vooral bij ‘kale’

dan het skigebied drie dorpen verderop. Een

liften in achteraf gelegen valleien, waarbij er

iconisch liftgebouw krijgt aandacht en blijft

geen aandacht is voor de vormgeving, is dit

de mensen bij. Dit genereert naamsbekend-

verschil duidelijk te zien.

heid voor het skigebied met als gevolg meer toeristen. Steeds vaker kiezen skigebieden

Omslag

ervoor te adverteren met hun ‘belangrijkste’

Autoriteiten en liftbedrijven geven steeds

lift en die dan van een premium uiterlijk te

vaker prioriteit aan een bijzondere architec-

voorzien.

tonische uitwerking van het skiliftgebouw.

Een voorbeeld is de Ifinger-kabelbaan in het

De ouderwetse skiliften kennen vaak het

Italiaanse Meran, ontworpen door Ronald

omhulsel van een traditionele boerderij of

Baldi. De stations zijn opgesplitst in twee

Driendl ook voor een autonoom blok geko-

woning; hier zit dan een grote opening in

delen. De betonnen plint met alle techni-

zen. Het dalstation trekt zich niets aan van

waar de kabels en cabines uit tevoorschijn

sche functies en dienende ruimtes probeert

zijn omgeving en zou dan ook in ieder dorp

komen. Deze zeer lokale architectuur geeft

onzichtbaar te zijn ten opzichte van de

kunnen staan. Het gebouw kent duidelijke

de liften een regionaal uiterlijk en zorgt voor

berg. Het rode blok accentueert daarente-

esthetische kwaliteiten. Het probeert net

acceptatie binnen de gemeenschap. De

gen de primaire functie van het liftgebouw

als de Ifinger-kabelbaan de schoonheid van

liften zijn hierdoor onherkenbaar tussen de

als sculptuur in het landschap. Doordat

de techniek van de lift te benadrukken door

vergelijkbare boerderijen in het dorp.

deze rode doos ook nog semitransparant

deze tentoon te stellen. De wachtruimte

Het station is tegenwoordig steeds meer

gemaakt is, is de techniek zichtbaar van

loopt onder de immense draaiwielen van de

een publiek gebouw voor veel gebruikers

dichtbij, maar is van veraf alleen het rode

lift door, die ook van buiten goed te zien zijn

en krijgt daardoor een meerwaarde voor

blok duidelijk.

door de deels glazen schil.

de stad of regio. Door een icoon te creëren

Bij het dalstation van de Galzigbahn in

doormiddels unieke architectuur kan dit

St.Anton (Oostenrijk) heeft architect Georg

36 | CHEPOS

skiliftarchitectuur

THAT’S THATS why WHY that’s

Opkomst in de stad

de Janeiro en nog vele andere steden. Vaak

zijn. En dát maakt onze wintersport net wat

Ondanks dat de kabelbaan vooral bekend

toegepast als toeristische attractie, maar

aangenamer.

is van de skiliften is het belangrijk om de

ook steeds vaker als dagelijks vervoersmid-

stap te maken naar de stedelijke omgeving.

del. Toch is de publieke opinie nog niet vol-

Want de kabelbaan is bezig aan een gouden

ledig te spreken over de bakjes aan kabels

eeuw, zo lijkt het. Doordat de kosten van

boven de stad.

een kabelbaan relatief laag zijn en het mak-

Samengevat wordt er steeds kritischer

kelijk in te passen is in een volle metropool

gekeken naar de economische, ecologische

is de kabelbaan de snelst groeiende manier

en sociologische aspecten van esthetische

van transport op het moment. (Steven

ontwerpuitgangspunten van kabelbanen,

Dale, The Atlantic City, 2013) Niet alleen in

ondanks dat en misschien zelfs juist doordat

Londen is er een succesvolle kabelbaan te

deze waardes moeilijk objectief als totaal-

vinden, maar ook in Portland, Grenoble, Rio

plaatje te kwalificeren of the kwantificeren

Afbeeldingen 1 1 2 2

1. Galzigbahn, St.Anton, Oostenrijk 2. Stationstypologieën 3. Ifinger-skilift, Meran, Italië

bronnen 1. www.texlon.ch 2. www.designboom.com 3. www.isr.at 4. www.theatlanticcities.com 5. Seilbahnarchitektur, Dipl.-Ing. Laura Kienbaum, Leibniz Universität Hannover, 27.10.2011

CHEPOS | 37

Leven onder extreme omstandigheden Het is alweer 52 jaar geleden dat de eerste mens de denkbeeldige barriĂ¨re met de ruimte doorbrak. Sinds die eerste vlucht van de Sovjettestpiloot Yuri Gagarin zijn er al honderden bemande vluchten naar de ruimte geweest. Vanaf het prille begin, waarbij de astronauten nog een aanzienlijk risico liepen hun leven te verliezen tijdens een vlucht, droomde men van een permanent verblijf in de ruimte. Het heeft echter tot 1971 geduurd, na de eerste maanlanding, voordat er succesvol een langdurig verblijf gerealiseerd werd. tekst: Evert Hollander 38 | CHEPOS

iss

that’s why Pionieren

(voor experimenten met explosies en dergelijke)

Het was de Russische ‘Saljoet 1’ die 23 dagen

aanwezig. Belangrijk voor deze experimenten is

aaneengesloten bemand werd. Het station was

de terugkoppeling van de verkregen kennis voor

slechts één module groot en was eigenlijk een

innovaties in onder andere gezondheidszorg op

haastig aangepast ontwerp van een militair ruim-

aarde. Een ander doel van de experimenten is het

testation, dat nog in de steigers stond. De Russen

verkennen van de ruimte voorbij het ruimtesta-

hadden de race om de eerste man op de maan

tion, met als belangrijkste doel mensen op Mars

te krijgen verloren van de Amerikanen en waren

te krijgen. Daarnaast doen de NASA en de ESA

vastbesloten om als eerste een bemand ruimte-

veel aan educatie van de volgende generatie as-

station te realiseren. Deze overhaaste ontwikke-

tronauten op basisscholen en middelbare scholen.

ling ging uiteindelijk ten koste van het leven van de bemanning, die bij terugkeer naar de aarde

Dagelijks leven

omkwam doordat ze stikten na het wegvallen

Leven in een ruimtestation vergt de nodige oefe-

van de druk in de cabine. De Amerikaanse variant

ning. Dagelijkse verzorging van het lichaam, een

van de ‘Saljoet’, het ‘Skylab’, had ook te kampen

klusje waar de gezonde mens vaak niet eens meer

met veel kinderziektes en keerde vervroegd terug

bij nadenkt, gaat een stuk lastiger dan op aarde.

naar de aarde.

Het (nagenoeg helemaal) ontbreken van zwaar-

Toen de politieke rust enigszins terugkeerde in de

tekracht zorgt ervoor dat bijna elke handeling een

wereld werd voor het eerst samengewerkt door

aanpassing nodig heeft. Laten we de dag even

de Russen en de Amerikanen in het ruimtestation

doornemen. Slapen kan niet in een bed, maar

‘MIR’ (Russich voor zowel ‘wereld’ als ‘vrede’).

in een losse slaapzak in een erg kleine ruimte. Je

Vanaf 1986 is het ruimtestation dertien jaar per-

staat dus niet op, maar je zweeft je slaapkamer

manent bewoond geweest, waarvan de laatste

uit. Dat is tevens de persoonlijke ruimte van de

zeven jaar door zowel Russen als Amerikanen.

astronauten, waar ze hun persoonlijke spullen kunnen bewaren. Deze hokjes zijn praktisch weg-

Onderzoek

gestopt in de wanden, waardoor ze ten opzichte

De eerste module van het huidige ruimtesta-

van elkaar in zowel de wanden als de ‘vloer’

tion ISS werd in 1998 in een baan om de aarde

gesitueerd zijn.

gebracht en sinds 2000 permanent bewoond. Officieel is het ruimtestation sinds 2011 voltooid.

Om te zorgen dat het water niet wegzweeft bij

De omstandigheden van microzwaartekracht

het wassen is het belangrijk het goed te doseren.

bieden een unieke omgeving voor experimen-

Meestal neemt de astronaut een zak water af

ten op het gebied van psychologie, biologie en

bij een tappunt en laat door er in te knijpen een

natuurwetenschappen. Voor onderzoek zijn bij-

beetje vloeistof ontsnappen. De druppel vliegt nu

voorbeeld een biomedisch lab en een ‘glove box’

vrij rond en kan bijvoorbeeld met de hand op

Drie feiten over leven in de ruimte 1. Er bestaat een mythe over het gebruik van balpennen in de ruimte. Naar verluidt hebben de Amerikanen miljoenen geïnvesteerd in het ontwikkelen van een ballpoint die ook in de ruimte te gebruiken was. De Russen gebruikten potloden. Hoe grappig het ook lijkt, de Amerikanen hadden wel degelijk een goede reden om zwaar te investeren in een dergelijke ballpoint. Bij het afslijten van de grafietvullingen bij het schrijven schijnen namelijk zeer schadelijke stoffen in de luchtcirculatie terecht te komen. 2. De grens van dampkring en ruimte is geen harde grens. Sommige mensen denken dat je bij het reizen naar de ruimte echt een duidelijke grens passeert. Feit is echter dat de zwaartekracht steeds minder sterk wordt en dat zodoende de dampkring ook dunner wordt. 3. In het ISS zijn honderden objecten aanwezig zoals camera’s, kleren, ruimtepakken, eten, afval etc. Om al deze items te organiseren wordt klittenband gebruikt tegen het wegzweven van pennen en dergelijke en zijn alle artikelen voorzien van een barcode die documentatie ervan mogelijk maakt. Op die manier zijn spullen die maanden niet gebruikt worden, terug te vinden in de uitgebreide opslagruimte achter de zachte bekleding die de wanden van de modules vormen. CHEPOS | 39

het gezicht aangebracht worden. Als de druppel

daar slecht tegen en daarom worden de wanden

gen. Daarnaast is de bescherming tegen kleine

eenmaal aan een oppervlakte ‘plakt’ door adhesie

continu op temperatuur gehouden. Zonnepa-

meteorieten waar alle capsules van voorzien zijn

zal hij niet meer snel kwijtraken. Dit is belangrijk,

nelen aan de buitenkant van het schip voorzien

van levensbelang. Verder kunnen alle capsu-

want waterstof en zuurstof zijn schaars goed in

de bewoners van de nodige elektriciteit om alle

les worden afgesloten met luiken en moet om

de ruimte en worden zo veel mogelijk gerecycled.

systemen draaiende te houden.

ruimtewandelingen te maken eerst een luchtsluis

Het opnemen van urine in het recyclingsysteem

gepasseerd worden.

beperkt watergebruik; daarom wordt de urine

Vormgeving

Iets waar je niet zomaar bij stilstaat, is dat astro-

onder druk naar een waterzuiveringsinstallatie

De dagelijkse werkzaamheden kunnen uitge-

nauten na zes maanden nagenoeg gewichtloos te

aan boord geleid. Voor vaste ontlasting is een

voerd worden in een twintigtal modules met

hebben doorgebracht ontzettend last krijgen van

apart systeem, omdat er nog geen hergebruikop-

een totale grote van 1200 m3. De verschillende

botverlies en grote afname van spiermassa. Het

lossing voor gevonden is.

modules zijn gekoppeld door luiken die bij de

zweven door het ruimtestation gebeurt door af

Aan boord zijn een aantal plekken waar eten

opbouw in elkaar grijpen. Er is een hoofdas te

te duwen tegen handgrepen en voetrails. Zonder

bereid kan worden. Het meeste eten is op aarde

onderscheiden met drie kruispunten van waaruit

de nodige additionele training kunnen ze na hun

geprepareerd en wordt ter plekke alleen opge-

de aangekoppelde modules bereikt kunnen

verblijf simpelweg niet meer lopen op aarde.

warmd. Er kan ook voedsel worden ingevroren.

worden. Het is aan materialisering en geluidsni-

Daarom is er een loopband (met spanbanden om

Het is belangrijk dat er geen vuil los rondzweeft

veau duidelijk te merken of de module Russisch

op de plaats te blijven), een hometrainer en een

in het station, daarom kan een substantie als

of Amerikaans is. De Russische modules zijn een

fitnessapparaat aanwezig (waarmee vacuüm ge-

soep alleen uit zakken worden geconsumeerd.

stuk ruwer van vorm en detaillering dan de Ame-

trokken wordt) om het lichaam te onderhouden.

Natuurlijk is de voorraad eten, zuurstof en

rikaanse variant. Interessant is dat sommige mo-

De realisatie van het ISS is duidelijk de aanzet

drinkwater niet oneindig en elke drie maanden

dules wel vier verschillende gebruiksoriëntaties

naar verdere verkenning van de ruimte. Ruim-

worden de voorraden aangevuld. Eén keer in de

hebben. In de ‘Node 3’-module kan op de ‘vloer’

tevaart wordt steeds veiliger en men kan zonder

zes maanden door een bemande ‘Soyoez’ en drie

naar het toilet gegaan worden, op de ene wand

problemen lange tijd in de ruimte verblijven.

maanden daarna door een onbemande ‘Dragon’

een loopband gebruikt worden, op de tegenover-

Daar plukken we op aarde ook de vruchten van,

of ‘Progress’. De onbemande ruimtevaartuigen

liggende wand kunnen experimenten met water

bijvoorbeeld met de continue ontwikkeling van

worden gevuld met afval en verbranden op de

gedaan worden en op het ‘plafond’ kan gebruik

medische technologie. Toch zal het naar ver-

terugweg in de atmosfeer.

gemaakt worden van een fitnessapparaat.

wachting nog decennia duren voordat een missie

Om in contact te blijven met de aarde zijn een

naar Mars werkelijkheid wordt, omdat de huidige

aantal radiosystemen en camera’s aan boord met

Veiligheid

technieken nog lang niet toereikend zijn voor een

verschillende kanalen voor Russische en Ameri-

Om te zorgen dat de astronauten zo min mogelijk

dergelijke reis.

kaanse communicatie. De robotarm aan het sta-

risico lopen tijdens hun verblijf is het station

tion kan zelfs vanaf aarde bestuurd worden om

voorzien van een aantal veiligheidsvoorzienin-

kleine onderhoudswerkzaamheden te verrichten.

gen. Belangrijk zijn de sensoren die detecteren of

Afbeeldingen 1

de druk op peil blijft en er dus geen lek is. Andere

1. ISS boven de aarde (bron: wordpress.com) 2. De bemanning (bron: blogs.esa.int)

Bouwfysica

sensoren detecteren of er ammonia lekt en geven

Er is veel voor nodig om het ruimteschip, op 400

waarschuwingen als er brand is. Er moeten te

kilometer hoogte, leefbaar te maken. Allereerst

allen tijde genoeg Sojoez-vaartuigen aanwezig

bronnen

is het prettig als het schip in zijn baan blijft,

zijn om de bemanning in veiligheid te bren-

http://www.nasa.gov http://www.esa.int

waarvoor af en toe een beetje bijgestuurd moet

worden omdat de zwaartekracht een kleine afwijking in de richting van het aardoppervlak veroorzaakt. De lucht in het leefbare deel van het station wordt onder druk gehouden en voorzien van het juiste zuurstofpercentage. Uitgeademde lucht wordt opnieuw gebruikt om samen met waterstof weer water te vormen. Tijdens het circuleren van de lucht wordt ook de vochtigheid van de lucht op peil gehouden. Daarnaast moeten de modules van het schip constant op temperatuur gehouden worden. De astronauten zien een stuk of 16 zonsopkomsten per dag, met een omlooptijd van slechts 90 minuten (ruwweg 28000 km/u). Daardoor warmt het ISS steeds 45 minuten vrij intensief op en koelt daarna weer 45 minuten snel af. De meeste materialen kunnen 40 | CHEPOS

iss

that’s why Boven geld verdienen met architectuur staat de integriteit van de architect, aldus de Romeinse architect Vitruvius. In zijn ogen is de ideale architect een onbaatzuchtige en edelmoedige ridder in dienst van het hogere ideaal en de belangen van diens opdrachtgevers. Vitruvius had daarmee weinig op met zijn eerzuchtige en inhalige vakgenoten die uit winstbejag hun vak uitoefenden. Nog altijd speelt dit idee tot de verbeelding in de wereld van de architectuur. Zo veegt de invloedrijke architectuurcriticus Deyan Sudjic in zijn boek ‘De macht van het bouwen’ de vloer aan met inhalige architecten of de in zijn ogen kritiekloze vertegenwoordigers van de (twijfelachtige) macht. Architect zijn en geld verdienen, is vaak een nogal ongemakkelijke combinatie. Over het algemeen zijn architecten eerst bezig met het verwezenlijken van een betere wereld, voordat we over onze eigen verdiensten nadenken. tekst: adriaan jurriëns

Ongebreidelde onbaatzuchtigheid COLUMN: het dagelijks leven van de architect Wanneer architecten echter niet serieus over

crisis een lastige opgave. Iedereen weet dat gratis

lectieve belangenbehartiging kan het werk van

hun belangen nadenken, betekent het dat die

werken of werken voor een te laag uurloon vroeg

architecten onder de aandacht brengen van be-

‘betere’ wereld misschien wel verder weg is dan

of laat vragen is om problemen. Als beginnend

leidsmakers en opdrachtgevers. De noodzaak van

ooit. Een architect die geen geld verdient met

ondernemer zal je weliswaar dubbel zo hard moeten

een architect is in het collectieve gedachtegoed

zijn werkzaamheden zal zijn dagindeling moeten

werken voor je brood, maar sommige architecten

immers niet zo vanzelfsprekend als dat voor ar-

veranderen om brood op de plank te krijgen. En

maken het wel erg bont. Het meest directe gevaar

chitecten zelf is. Als collectief kun je een dergelijk

daarmee zijn de kansen op enige invloed op de

is de voortzetting van je bureau. Naast loon om van

beeld bijschaven door voorlichting of bijsturing

gebouwde omgeving verkeken. Het beeld van de

te leven, zullen zaken zoals computers, meetap-

van het inhoudelijke vak en de meerwaarde van

ideale architect zal in de praktijk altijd op gespan-

paratuur, verzekeringen, scholing, huisvesting en

de architect bij het grote publiek bekendmaken.

nen voet staan met de bedrijfsvoering van een

websites ergens van betaald moeten worden. Voor

En afgezien van verdere collectieve schaalvoor-

architectenbureau. De kunst van het architect zijn

de opdrachtgever is er gevaar voor de continuïteit

delen: is het niet verdraaid handig dat de BNA het

is juist hierin een goede balans te vinden. In deze

en kwaliteit. Wat als er voor de architect een beter

voor elkaar gekregen heeft om het BTW-tarief

column een aantal hoofdbrekens.

betaalde opdracht voorbij komt? En hoeveel kwali-

voor architectendiensten te verlagen naar 6%?

teit kun je afleveren voor ‘gratis’ werk? Gratis werk Ten eerste is het vinden van opdrachtgevers en

is per saldo voor iedereen ontoereikend, aangezien

Als architecten zullen we goed moeten blijven

opdrachten geen sinecure. Zonder opdrachten

in de bouwwereld kwaliteit kan worden afgemeten

nadenken hoe onze bedrijfsvoering in verhouding

geen architectenbureau. En opdrachten zijn op

aan het aantal beschikbare (lees: betaalde) uren.

staat met de integriteit van het vakgebied zelf.

dit moment schaars en stromen niet automatisch

Een handig ijkpunt bij het bepalen voor het archi-

Het beeld van de inhalige en corrupte architect

binnen. Acquisitie heeft vele kanten, maar laat ik

tectentarief kun je bijvoorbeeld vinden op www.

geschetst door onder meer Vitruvius en Sudjic

me beperken tot een tegenwoordig onmisbaar

loonwijzer.nl.

is een beeld waar we zeker voor moeten blijven

onderdeel hiervan: de website. Recentelijk heb ik

waken. De belangrijkste vraag van dit moment is

met hulp van een vormgever mijn website aange-

Een goed honorarium komt overigens met een

echter niet hoe we de hebzucht van architecten

past en heb ik me daarvoor laten inspireren door

derde lastige opgave: hoe maken we duidelijk

kunnen indammen, maar hoe we architecten

andere architectenwebsites. Het viel me op dat

waaruit onze werkzaamheden bestaan? Geef een

überhaupt aan het werk houden tegen een re-

veel architectenwebsites onduidelijk/onoverzich-

opdrachtgever goed inzicht in het hele proces en

delijk uurtarief. Daarvoor zullen we de waas van

telijk zijn of vol vakjargon zitten. Ooit afgevraagd

wat daarbij komt kijken. Sommige opdrachtgevers

onbaatzuchtigheid moeten afvegen en moeten

wat het woord ‘contextualisme’ zegt voor een

vinden architecten duur, maar beseffen vaak niet

nadenken over het beroep en de bedrijfsvoering

opdrachtgever? En wat betreft die opdrachtge-

wat voor werk er allemaal moet worden verricht

van architecten. Met ongebreidelde onbaatzuch-

ver: hoeveel architectenwebsites houden zich

voor een bouwaanvraag. Ze hebben waarschijnlijk

tigheid blijft er immers weinig over van serieuze

daar nu mee bezig? Voor een starchitect geven

nog nooit gehoord van een milieuprestatiebere-

uitvoering van het architectenvak.

enkel architectuurfoto’s een voldoende indruk,

kening. Inzichtelijkheid leidt tot waardering voor

maar voor een beginnend architectenbureau

je werkzaamheden en uiteindelijk tot een beter

spreken de diensten nog niet voor zich. Toegege-

eindresultaat.

ven, het architectenjargon voelt veilig, maar veel opdrachtgevers zegt het weinig.

Een laatste hoofdbreken is de architectengemeenschap zelf. Architecten zijn eigenwijze mensen die

Een tweede hoofdbreken is het vaststellen van

wantrouwig staan tegenover collectieve vertegen-

een fatsoenlijk honorarium. Dat is in tijden van

woordiging van het vak. Soms onterecht. Col-

column adriaan jurriëns

Voor standaarduurlonen van architecten en andere beroepen kun je onder meer hier terecht: http://www. loonwijzer.nl/home/eigenbaaswijzer/tarief-check/ uurtarieven-in-50-beroepen-zzpers-vergeleken-metwerknemers

CHEPOS | 41

de mens aan de basis Over Le Corbusier en Jan Gehl

Architectuur en stedebouw zijn er voor en door mensen. Toch kun je soms de vraag stellen waar de menselijke maat gebleven is. We bespreken twee benaderingen, die uiteindelijk nogal van elkaar verschillen: Le Corbusier’s ‘Modulor’, gebaseerd op de menselijke proporties, en Jan Gehl’s ‘Cities for People’, met als hoofdthema de leefbaarheid van steden. tekst: taeke offringa Vitruvius beschreef in het derde boek van zijn De

eeuw erg geïnteresseerd in proportionele syste-

Een dergelijke schaal zou tot gevolg hebben dat

Architectura al de proporties van de mens. In de

men – daar was hij overigens toen niet de enige

het voor ingenieurs, architecten en ontwerpers

Renaissance bleek weer hoe groot zijn invloed is

in. In zijn reizen door Europa raakte hij geïnspi-

eenvoudiger zou zijn om een aangenaam en

toen Leonardo da Vinci de menselijke propor-

reerd door de architectuur van de oude Grieken

mooi ontwerp af te leveren en het juist lastig zou

ties bestudeerde en zijn nu wereldberoemde

en de Renaissance. Eén van de centrale thema’s

worden iets onpraktisch en onaangenaams te

Vitruviusman tekende. Hoewel Da Vinci wel

van zijn Vers une Architecture, dat in 1923

maken. “Een proportionele schaal die slechte be-

enige aanpassingen deed en afweek van de door

verscheen, is het hervinden van verloren waarden

slissingen moeilijk maakt en goede gemakkelijk,” aldus Albert Einstein over Le Corbusier’s ideeën.

Vitruvius gestelde richtlijnen – hij voerde zelf

en het terugbrengen van architectuur naar de

onderzoek uit en nam voor de ‘mens in vierkant’

historische bronnen. Le Corbusier wilde een

en ‘mens in cirkel’ in zijn tekening twee verschil-

architectuur zonder een esthetiek met decoraties

De uitwerking van zijn ideeën kwam in de vorm

lende middelpunten, in plaats van tweemaal de

en terug naar fundamentele architectonische

van een man met een geheven arm. De afstand

navel als middelpunt van het menselijk lichaam te

principes: proportie en compositie. Voor hem was

grond-navel was hierbij 113 cm, de afstand

nemen – bleek hier wel hoe belangrijk de mens in

het essentieel dat het Modernisme deze principes

grond-vingertoppen het dubbele daarvan: 226

het werk van beiden is geweest.

als grondslag had.

cm. Door de Gulden Snede te vermenigvuldigen met beide basismaten, creëerde hij twee reeksen,

De ideale menselijke lichaamsverhoudingen

Hoewel Le Corbusier zelf een religiescepticus

die hij respectievelijk de rode en de blauwe reeks

stonden bij Vitruvius al aan de basis van de

was, besteedde hij veel tijd aan het vinden van

noemde. Gedurende zijn carrière ontwikkelde

tempelbouw en hebben generaties architecten

universele waarden en had hij waardering voor de

Le Corbusier zijn aanpak echter van een strakke,

geïnspireerd. Eén van de bekendste en het meest

wetten van de natuur en – ook erg belangrijk – de

rationele opzet naar een meer losse compositie.

tot te verbeelding sprekende voorbeelden daar-

menselijke proporties. Deze zoektocht had soms

Dit zien we onder andere terug in de platte-

van is waarschijnlijk Charles-Edouard Jeanneret,

een enigszins spiritueel voorkomen. Le Corbusier

gronden van Villa Stein, het dakontwerp van

wellicht beter bekend onder zijn pseudoniem: Le

trachtte deze wetten van de natuur te verenigen

Unité d’Habitation en uiteindelijk in de kapel in

Corbusier. Hij was in het begin van de twintigste

met die van de architectuur door middel van

Ronchamp.

meetkunde. Het moest een gulden middenweg worden tussen het imperiale systeem, met inches,

Van een duidelijk georganiseerd gevelpatroon,

feet, yards en miles – gebaseerd op menselijke

zoals bij het La Tourette-klooster en Unité

maten – en het metrieke systeem, dat een meer

d’Habitation, veranderde Le Corbusier en kwam

rationele oorsprong heeft.

de Modulor geleidelijk aan steeds meer op de achtergrond te liggen. Hij geeft zelf ook toe

De wijze waarop dat gebeurde, was met de

dat het zelfs met de Modulor mogelijk is om

Modulor. De Modulor is een proportionele schaal

“onaangename, slecht gemaakte” ontwerpen te

gebaseerd op de menselijke maat. Hij schreef

maken. Daarom merkt hij op dat we een ontwerp

hierover in twee gelijknamige boeken: Modulor

uiteindelijk ook door onze ogen moeten laten

I en II. Volgens Le Corbusier was er namelijk een

beoordelen.

behoefte aan een proportionele maat die de be-

42 | CHEPOS

hoeften van het menselijk lichaam verenigt met

Doordat er nogal wat aanmerkingen op de

de intrinsieke schoonheid van de Gulden Snede.

Modulor zijn gemaakt – voor zowel de kleine als een menselijke maat in architectuur

that’s why

de grote schaal blijkt de toepassing onhandig en

sociale doelen als uitgangspunt: levendigheid,

fietspadennetwerk is Kopenhagen wereldwijd

niet praktisch – is het systeem in beperkte mate

veiligheid, duurzaamheid en gezondheid.

een voorloper als het gaat om een leefbare

toegepast en vinden we het vaak op de achter-

omgeving voor voetgangers en fietsers. Een

grond terug. Een voorbeeld daarentegen van een

In Cities for People, dat in 2010 verscheen,

ander spraakmakend voorbeeld is te vinden in

verregaande toepassing van de Modulor is Unité

begint ook hij over afmetingen die gebaseerd zijn

New York, waar delen van Broadway, waaronder

d’Habitation in Marseille. De betonstructuur be-

op het menselijk lichaam. Tot op ongeveer 100

Times Square, sinds 2009 deels afgesloten zijn

vat directe verwijzingen naar een van de reeksen

meter afstand kunnen details worden onderschei-

voor autoverkeer. Ook hier is de openbare ruimte

en de compositie van de appartementen en de

den, tot 25 meter emoties en voor een gesprek

leefbaarder geworden doordat de auto deels

verdiepingen heeft de Modulor dusdanig in zich,

is de afstand tussen één en vier meter. Deze

afwezig is – het aantal verkeersgewonden is hier

dat het gebouw als geen ander een uitwerking

waarden zijn belangrijk voor het ontwerp van een

drastisch afgenomen.

van de Modulor in de praktijk laat zien.

sociale openbare ruimte. Dit zijn geen nieuwigheden, maar toch, aldus Gehl, zijn we dit halver-

Zowel Le Corbusier als Gehl hebben duidelijk de

De ironie wil echter, en hier wringt de schoen

wege de twintigste eeuw uit het oog verloren. De

mens als uitgangspunt genomen in hun werk.

enigszins, dat Unité d’Habitation is uitgevoerd

schaal van (openbare) ruimtes lijkt sinds die tijd te

Le Corbusier deed dit op een meer geometrische

in béton brut en aan de wieg staat van wat we

zijn aangepast aan de auto in plaats van de mens.

wijze, op zoek naar een soort universele waarheid

brutalisme zijn gaan noemen. Ook het eerder

voor proportionele systemen. Gehl kijkt meer

genoemde La Tourette-klooster is duidelijk van

Gehl zet zich af tegen het harde modernisme en

naar de sociale behoeften van de mens en vindt

deze hevig bekritiseerde stroming. Het bruta-

de stadsplanning waarbij vanaf een paar kilome-

de ontmoeting tussen mensen en de menselijke

lisme is de stroming waar we bunkerachtige,

ter hoogte naar een stad lijkt te worden gekeken,

schaal op een andere manier van belang. Van

geometrische, veelal betonnen gebouwen onder

noemt hij “bird shit architecture”. Zijn stelling is

beide aanpakken valt veel te zeggen, duidelijk

scharen. Hoewel Unité d’Habitation, het gebouw

dat een omgeving het beste ontworpen kan wor-

wordt vooral dat het ontwerpen naar de men-

met de meest radicale implementatie van de

den vanuit ooghoogteperspectief, waarbij gereisd

selijke proporties, zeker als je de fietser van Gehl

Modulor, gebaseerd op de menselijke propor-

wordt met enkele kilometers per uur en niet met

naast een brutalistisch werk van Le Corbusier zou

ties, de moeder van het brutalisme zou kunnen

autosnelheden. Zijn fietsen voetgangerspro-

zetten, nogal diverse oplossingen biedt.

worden genoemd, lijkt de menselijke schaal in het

paganda wordt ondersteund met onderzoek

brutalisme vaak juist ver te zoeken. Betonkolos-

dat fietsers de beste afstand-energieverhouding

sen reduceren de mens tot nietige spelers in een

hebben, een fietspad vijf keer meer mensen per

schijnbaar grauwe werkelijkheid.

uur kan doorlaten en één parkeerplek voor auto’s ook gebruikt zou kunnen worden voor het stallen

Hoe anders is dat bij Jan Gehl, stedebouwkun-

van tien fietsen.

dige en auteur van onder andere Life Between Buildings en Cities for People. Ook hij neemt de

Hoewel mensen gewend zijn aan een samenle-

mens als uitgangspunt, maar dit levert wel andere

ving waarin de auto een belangrijke rol vervult,

oplossingen op. In Cities for People is de hoofd-

is Kopenhagen een goed voorbeeld van een stad

boodschap dat ontwerpers “lief voor voetgan-

waar een fietscultuur is ontstaan. Het gemeente-

gers en fietsen” moeten zijn. Hij heeft bewezen

bestuur wilde een stad die “fantastisch” is voor

leefbaardere steden te kunnen maken, met vier

de mensen. Met de aanleg van een uitgebreid

Afbeeldingen 2

1. Vitruviusman van Leonardo da Vinci 2. Unité d’Habitation

bronnen 1. Millard, Bill. Book Review: Cities for People, by Jan Gehl 2. Beijer, Jorick. Leefbare steden: lief zijn voor voetganger en fietser. 3. Flatman, Ben. Proportional Systems in the Architecture of Le Corbusier. 4. Ostwald, Michael J. The Modulor and Modulor 2, book review

CHEPOS | 43

Bouwen voor Iedereen

Vereeniging tot opbeuring van het lot der Arbeidende Klasse Tekst: Geordy van Bussel

Trudo

staat het optimaliseren van maatschappelijk

is het verhuren, verkopen en realiseren van

Trudo bezit ongeveer 9.500 woningen in de

rendement voorop. Om dit optimaal te kunnen

betaalbare huisvesting zonder winstoogmerk. De

stad en streeft altijd naar een aantal rond de

doen, wordt er ook ondernomen in vastgoed,

woningcorporaties functioneerden oorspronkelijk

10.000. Dit is de omvang van een middelgrote

om waarde te creëren en een hoger financieel

als een soort uitlopers van de overheid en tot de

corporatie. De corporatie bezit nauwelijks

rendement te behalen. Hierdoor worden er

jaren 90 ontvingen ze ook subsidie. In de jaren

commercieel vastgoed en richt zich volledig op

ook in de vrije sector woningen ontwikkeld en

90 zijn de corporaties echter verzelfstandigd

goedkope woningen. Trudo positioneert zich als

geëxploiteerd. Naast woningen richt Wooninc.

en kunnen ze onafhankelijk functioneren.

een innovatieve corporatie en als een corporatie

zich ook op welzijns- en zorgvoorzieningen die

Echter, omdat de overheid belangen heeft bij

die ‘anders’ is; het motto is ‘dare to be different’.

een meerwaarde geven aan de woningvoorraad.

het goed functioneren van de corporaties,

Een voorbeeld van innovatieve concepten is

Het doel is om voor elke doelgroep passende

is het Waarborgfonds Sociale Woningbouw

het kopen-met-kortinginitiatief. Hierbij kunnen

woningen te vinden, ook voor mensen met

opgericht. Via het waarborgfonds kunnen

woningen gekocht worden voor een prijs tot

een wat hoger inkomen. De corporatie is

corporaties geld lenen beneden markttarief. De

40% onder de marktwaarde. De klant is 100%

traditioneler dan Trudo en handelt ook meer als

verzelfstandiging heeft wellicht ook tot gevolg

eigenaar, maar dient de woning bij verkoop wel

vastgoedondernemer. De nadruk ligt meer op

Het primaire doel van een woningcorporatie

Geschiedenis De eerste woningbouwvereniging ontstond in de 19e eeuw in Amsterdam door initiatieven van burgers om iets te doen aan de heersende woningnood en slechte huisvesting onder arbeiders. De burgers legden zelf geld in, waar ze 3% rente op zouden ontvangen; hiermee konden woningen worden gebouwd. Binnen dertig jaar wist deze vereniging zo’n 800 woningen te bouwen. Dit initiatief werd snel opgepikt in andere steden en in het begin van de 20e eeuw telde het land veertig woningbouwverenigingen. In 1901 maakte de woningwet het mogelijk voor de verenigingen om overheidssteun te ontvangen, wat leidde tot de oprichting van vele verenigingen. De meeste gemeenten kregen er minstens één of twee. In 1955 waren er ruim 700 verenigingen en langzaam begon de mentaliteit van ‘bouwen voor de leden’ naar ‘bouwen voor de samenleving’ te veranderen. Tegenwoordig bezitten de corporaties ongeveer 2,4 miljoen woningen, wat 30% van het totaal aantal woningen in Nederland is.

gehad dat de identiteit van de corporaties meer

eerst aan Trudo aan te bieden. Trudo koopt de

divers is geworden. Als je de bijna 400 corporaties

woning weer terug voor de aankoopsom min of

en het doorstromen bevorderen. Hierdoor bezit

gaat inspecteren blijkt dat de secundaire doelen

plus een overeengekomen waardestijging/daling.

Wooninc. een grote diversiteit aan woningtypen,

uiteenlopen. Dit heeft vanzelfsprekend ook veel

Dit biedt in vergelijking met een traditionele koop

welke ook aan constante verandering onderhevig

invloed op wat en hoe er gebouwd wordt. Om

weinig risico’s met zich mee en bovendien is het

is. De combinatie van bezit van woningen met

dit wat te concretiseren zullen als voorbeeld de

huis snel verkocht.

die van maatschappelijk vastgoed maakt de

Eindhovense corporaties Trudo, Wooninc. en Woonbedrijf worden besproken.

het voor iedereen een passende oplossing vinden

corporatie uniek. Zo kan er voor specifieke

Wooninc.

groepen, ouderen of mensen met een beperking

Wooninc. bezit 7.245 woningen verdeeld

een geschikte leefomgeving gegarandeerd

over regio Eindhoven: Eindhoven, Geldrop,

worden.

Veldhoven, Best en Nuenen. Bij Wooninc. 44 | CHEPOS

woningcorporaties

that’s why Woonbedrijf

mee te laten denken over verbeteringen of

Woonbedrijf is met ruim 22.000 woningen

toekomstige plannen.

Waarborgfonds Sociale Woningbouw

Onderdeel van Woonbedrijf is het voor

Zoals besproken is, variëren de corporaties

Het Waarborgfonds Sociale Woningbouw

studenten welbekende Vestide, dat circa 2.000

vrij veel in hun opvattingen; het kan dus als

(WSW) zorgt ervoor dat corporaties geld kunnen

studentenwoningen/kamers aanbiedt. Omdat

koper of huurder zeker interessant zijn op

lenen onder markttarief. Dit kan alleen omdat

Woonbedrijf zo groot is, heeft het in veel wijken

zoek te gaan naar een bijpassende corporatie

voor deze leningen garant wordt gestaan op drie

een aanzienlijk deel van de woningen in bezit;

alvorens een woning uit te zoeken. Vaak heeft

verschillende manieren. De primaire garantie

dit maakt dat ze zich ook verantwoordelijk

elke corporatie wel een woning die bij de

wordt geboden door de financiële positie van

voelen voor de wijkaanpak. Hierdoor wordt er

wensen van de koper past, maar kan die ene

de corporatie zelf, een corporatie staat dus in

veelal wijkgericht gewerkt, in plaats van dat er

corporatie het daadwerkelijke wonen wel van

eerste instantie garant voor haar eigen leningen.

gekeken wordt naar het totale woningaanbod.

een hogere kwaliteit voor de koper maken. Of

Mocht op lange termijn blijken dat de financiële

Woonbedrijf zal dus eerder kiezen voor

dat nu is door zich te onderscheiden en met

positie van de corporatie niet toereikend is, kan er

wijkgerichte oplossingen dan voor stadgerichte

bijzondere concepten te komen zoals Trudo,

onder voorwaarden steun worden aangevraagd

oplossingen. Hierdoor is het ook mogelijk om

door maatschappelijke functies te koppelen

bij het Centraal Fonds Huisvesting. De secun-

buurtprojecten op te zetten, ter bevordering van

aan woningen zoals Wooninc. dat doet of door

daire garantie bestaat uit de borgstellingsreserve

de lokale leefbaarheid. Vaak wordt hierin ook

te kiezen voor de buurtgerichte aanpak van

van het WSW, welke eind 2011 uit 477 miljoen

samengewerkt met bewoners. Leidend is dat de

Woonbedrijf. Er is voor ieder wat wils.

euro bestond. Mocht deze borgstellingsreserve

de grootste corporatie van Eindhoven.

klant de koers van de corporatie gaat bepalen; er

onder een bepaald garantieniveau vallen, dan

wordt gebouwd voor de samenleving, dus stuurt

heeft het WSW de plicht om gelden van haar

de samenleving ook de koers van de corporatie. Deze aanpak is vaak kleinschalig, op buurtof straatniveau. Zo zijn interventies het best voelbaar. Een bekend project van Woonbedrijf is Space-S, waarbij toekomstige bewoners al in een zeer vroeg stadium worden meegenomen in het ontwerp van een nieuw woonblok op

Afbeeldingen 1

1. bronnenuitamsterdam.nl 2. A. Bakker

Bronnen www.woonbedrijf.com www.wooninc.nl www.trudo.nl wsw.nl

deelnemers (de corporaties) aan te spreken. Hierdoor kon eind 2007 een vermogen van 3,7 miljard euro worden aangesproken. De tertiaire garantie wordt gegeven door gemeenten en de overheid; deze moeten indien nodig renteloze leningen verstrekken aan het WSW. Hierdoor wordt een uitgebreid vangnet gecreëerd voor de

Strijp-S. Dit is typerend voor de corporatie;

corporaties. Hierdoor heeft het WSW de hoogste

door de hoeveelheid woningbezit kan het zich

kredietwaardering AAA verkregen, waardoor

veroorloven om wijkgericht te kijken en bewoners

corporaties voor gunstige tarieven geld kunnen lenen bij banken.

CHEPOS | 45

In Tallinn, de hoofdstad van Estland, heerste tot voor kort een duidelijke tweescheiding. Enerzijds is er de oude binnenstad met middeleeuws karakter, anderzijds doemt zonder waarschuwing het modernistische zakencentrum op. Grondige renovatie van een tussenbeide gelegen voormalig industrieterrein met toevoeging van hoogstaande architectuur moet de twee delen verbinden. tekst: Lennert Evers Tallinn heeft een rijk verleden. Begin dertiende

1997 op de UNESCO-werelderfgoedlijst en is de

eeuw positioneert de Deense koning Waldemar

grootste toeristische trekpleister van het land.

II zich met een burcht op de Domberg in Reval, zoals de nederzetting aan de Finse Golf destijds

Heel anders is het zakelijke centrum ten zuiden en

heet. In 1248 krijgt Reval stadsrechten en wordt

oosten van de historische binnenstad. Dit gebied

enkele decennia later een Hanzestad. Door deze

is gesitueerd rond het in 1972 opgeleverde

positie in het Noord-Europese handelsverband

Hotel Viru, dat zijn naam dankt aan de tegen-

groeit het plaatsje razendsnel door de kooplieden

overliggende Virupoort in de stadsmuur. Het 22

en handwerkslieden die zich aan de voet van de

verdiepingen tellende rechthoekige bouwwerk

heuvel vestigen. Het is vooral deze periode die

was toentertijd onderwerp van discussie over

de stad het excentrieke middeleeuwse centrum

hoogbouw in Tallinn. Inmiddels bepalen groot-

geeft, inclusief stadsmuur, stadspoorten en

schalige moderne kantoren, hotels en bankge-

wachttorens. Tussen 1300 en 1700 behoort de

bouwen hier het straatbeeld. Het aangrenzende

stad respectievelijk toe aan Denemarken, de Duit-

Viruplein, naast enkele parken nog een van de

se Orde en Zweden, waarna Rusland de leiding

weinige open gebieden in dit gedeelte van de

overneemt. Pas op 24 februari 1918 wordt Est-

stad, was in 1997 onderwerp van een competitie

land uitgeroepen tot republiek met als hoofdstad

voor verbetering van de wijk. Dit resulteerde in

Tallinn, het voormalige Reval. Het uitzonderlijk

een groot winkelcentrum waardoor het open

goed bewaarde middeleeuwse centrum, tegen-

karakter bij de voltooiing in 2002 resoluut verlo-

woordig bekend als de wijk Vanalinn, staat sinds

ren ging. Hierdoor bleek ook de verbinding met

Renovatie in

Tallinn

46 | CHEPOS

talinn

that’s why tuur rond het Viruplein, waar gebouwen als het postkantoor, een grote bioscoop en het winkelcentrum naar binnen gekeerd zijn en een neutrale gevel hebben. In de voormalige timmerwerkplaats zijn op de begane grond een café en restaurant gevestigd. In de torens bevinden zich kantoorruimten. Op de pagina hiernaast is een dwarsdoorsnede weergegeven. Onderstaand ontwerp komt van het architectenbureau HGA en betreft een herbestemming van de oude opslagplaats voor meel. Bovenop is een tweetal etages toegevoegd met daarnaast een geheel nieuw volume. Beide delen zijn verbonden door een glazen atrium en opgetrokken uit cortenstaal om de ruwheid van het industriële complex te benadrukken. De gevelopeningen volgen de ritmiek van het oude pand. Op pleinde historische stad verdwenen. Al snel kwam er

Bovenstaand project is ontworpen door KOKO

niveau zit detailhandel, daarboven bevinden zich

vraag naar een nieuwe plek om buiten de drukte

Architects en ligt aan de toegangsweg vanaf het

uitsluitend kantoren.

te kunnen vertoeven, maar toch dicht bij de oude

nieuwe centrum. Het gebouw is een voormalige

stad en het nieuwe centrum in de buurt.

timmerwerkplaats en behoudt volgens de archi-

Momenteel is ongeveer de helft van het totale

tecten deze uitstraling waarbij in de hoogte een

plangebied gereed. Als het Rotermann-kwartier

Een aantal ondernemers had dit schijnbaar aan

karakteristieke gevel naar het plein is gecreëerd.

voltooid is, zal het dienen als verbindend element

zien komen en begon al in het jaar 2000 aan de

Door beperkende eisen aan de uitbreidingsruimte

tussen de omliggende delen van de stad. Zo is

planning van een grootschalige opknapbeurt

werd gekozen voor drie losse volumes. Deze

Tallinn gereed voor een rijke toekomst.

voor een voormalig industrieterrein gelegen

moeten het contrast aangaan met de architec-

tussen de oude stad, het Viruplein en de haven, een belangrijk transportknooppunt voor toeristen vanuit voornamelijk de Scandinavische landen. In 1829 werd op deze plek door Christian Barthold Rotermann een marktplaats geopend. Niet veel later kwamen daar een houtfabriek, bakkerij, meelfabriek en de eerste stoommachine van Tallinn bij. In de twee generaties hierna breidde de familie het industrieel gebied verder uit en Rotermann werd zodanig de meest prominente naam voor de industrialisering van de stad en genoot bekendheid in Rusland en West-Europa. Als in 1940 de fabrieken sluiten, raakt het gebied in verval. Het tot Rotermann-kwartier omgedoopte terrein is in de afgelopen jaren flink onder handen genomen. Bekende namen in de Estische architectuur hebben hun expertise losgelaten op de oude fabrieksgebouwen en tussenliggende ruimte. Doordat vooral voor relatief jonge architecten is gekozen, krijgt het geheel een moderne uitstraling zonder daarbij af te doen aan de historische context. In de 80.000 m2 beschikbare ruimte voor herbestemming komen woningen, kantoren, horeca en overige detailhandel.

Afbeeldingen 2 3 1

1. De oude stad met linksonder het nieuwe centrum en rechts daarvan het Rotermann4 kwartier 2. Dwarsdoorsnede timmerwerkplaats 3. Carpenter’s Workshop (fotografie: Erki Lai) 4. Old and New Flour Storage

bronnen 1. Eesti Arhitektuurikeskus MTÜ, A guide to contem- porary architecture in Tallinn 2. hga.ee 3. koko.ee Digitale tour door de historische stad: app.3d.tallinn.ee/en/

CHEPOS | 47

Skyscrapers zijn een ideale oplossing voor het ruimtegebrek in grote steden. Maar die immens hoge gebouwen zijn niet echt wenselijk in een historische stad. Hoe

Earthscraper

kom je dan aan ruimte? Als je niet de lucht in kunt, dan moet je de grond in. BNKR Architects kwam met het ontwerp van een Earthscraper, een omgekeerde skyscraper. Is dit de oplossing voor toekomstig ruimtegebrek? Tekst: Jolijn van Keulen

In Mexico City is er een grote behoefte aan ruimte, maar de historische stad heeft een dicht weefsel met weinig open plekken. Om de historische stad te beschermen is er een wet die het verbiedt gebouwen te bouwen hoger dan acht verdiepingen. BNKR Architects kwam met het idee om dan maar de grond in te gaan; daar zijn immers nog geen wetten voor. De Earthscraper is een omgekeerde piramide die

Zichtbare geschiedenis

In de 20e eeuw zijn veel koloniale woningen

300 meter de grond in gaat. In het midden is een

In 1325 stichtten de Azteken de stad Tenochtitlan

gesloopt en zijn er nieuwe gebouwen gebouwd

groot atrium dat moet zorgen voor het licht en de

op de plaats waar nu Mexico City gelegen is.

op de oude funderingen. Door de eeuwen heen

schone lucht in het hele gebouw. Om de tien ver-

Aan de rand van het meer bouwden de Azteken

hebben mensen laagje voor laagje Mexico City

diepingen wordt een tuin met bomen en planten

piramides. Door de jaren heen groeide de stad en

gebouwd. De Earthscraper zou deze lagen vol

geplaatst die de luchtkwaliteit moet verbeteren.

werd deze steeds machtiger. Er werden grotere

met geschiedenis openleggen. Mexicanen kun-

Op de bovenste tien verdiepingen komt een

piramides gebouwd. In plaats van een nieuwe

nen zo hun eigen wortels zien in het museum van

museum over de geschiedenis van de stad. In de

plek te zoeken om deze piramides te bouwen,

de Earthscraper.

tien verdiepingen eronder komen appartementen

bouwden ze de nieuwe piramides bovenop de

en de onderste 35 verdiepingen bieden plaats

oude. In 1519 kwamen de Spanjaarden naar

Water, elektriciteit en riolering

aan kantoorruimte. De Earthscraper moet komen

Mexico en verjaagden ze de Azteken. Boven

De Earthscraper wordt een groot complex dat

op het grootste plein van Mexico-City, Zocalo.

op de piramides van de Azteken bouwden de

moet worden voorzien van water en elektrici-

Het plein is 240x240 meter, wordt omringd door

Spanjaarden christelijke kerken. Uiteindelijk

teit. Waar haal je dat vandaan op die diepte? En

belangrijke gebouwen en in het midden van het

hebben de Spanjaarden hun hele koloniale stad

hoe regel je dat met de riolering? Hier hebben

plein staat een grote Mexicaanse vlag.

gebouwd boven op de oude stad van de Azteken.

BRNK Architects wel wat ideeĂŤn voor. Het water

48 | CHEPOS

earthscraper

that’s why halen ze uit de grond vanwaar het naar boven wordt gepompt. Door het water eerst door een turbine te laten stromen, kan er stroom opgewekt worden om het gebouw van energie te voorzien. Hoeveel elektriciteit zo’n installatie zou opleveren

? Zou een nieuw gebouw gebouwd moeten worden op een stadsplein?

is nog niet bekend. Het rioolwater wordt naar beneden geleid via een turbine en wordt vervolgens gerecycled; daarna kan het gebruikt worden voor de irrigatie van de groentuinen.

Vraagtekens

Een skyscraper zou het bekende beeld van het plein en de historische gebouwen eromheen tenietdoen.

Er zijn veel vraagtekens bij het ontwerp voor de Earthscraper. Een vergelijkbaar gebouw is nog nooit gebouwd. Geen van de standaardregels voor het ontwerpen van gebouwen kun

Een landscraper vereist dat de historische gebouwen vernietigd moeten worden.

je zomaar overnemen. Denk bijvoorbeeld aan vluchtwegen. Waar moet je heen als er iets gebeurt en je 300 meter onder de grond zit? En kan het gebouw wel tegen aardbevingen? Ook wordt getwijfeld of Mexico City wel de beste plek is om een dergelijk gebouw te bouwen. Het zou beter zijn als het klimaat droger en kouder was. Dan zou je gebruik kunnen maken van de warmte

De earthscraper behoudt de bestaande hiërarchie en verstoort de activiteiten op het stadsplein niet.

van de aarde evenals het broeikaseffect dat het glazen dak genereert. In Mexico City is het al warm genoeg, wat betekent dat het gebouw goed geventileerd moet worden om in de zomer de temperatuur draaglijk te houden. Misschien wel de belangrijkste vraag is of mensen wel 300 meter onder de grond willen zijn. Hoewel

Een voetprint waarvan de oppervlakte kleiner wordt wanneer je naar beneden gaat, zoals een omgekeerde piramide.

de renders er prachtig uitzien, is de vraag of het op een grijze dag ook wel zo aangenaam is in zo een diep donker gat. BNKR Architects is in overleg met het stadbestuur over de realisatie van hun ontwerp. Of de Earthscraper ooit realiteit wordt, is dus nog even

Een centrale vide om de loopafstand te verminderen.

afwachten. Wel biedt het idee weer een heel nieuw perspectief in de bouwkunde. Misschien is de vraag rond ruimtegebrek in de toekomst niet ‘hoe hoog kunnen we gaan?’ maar ‘hoe diep’?

Afbeeldingen 1 2 3

4 5

1. Maquette Earthscraper 2. Het plein Zocalo 3. Doorsnede Earthscraper 4. Renders interieur 5. Concept ontstaan vorm

De vide verzorgt natuurlijk licht en ventilatie in het gebouw en het piramidecomplex.

Bronnen 1. BNKR Architects 2. www.evolo.us/architecture/earthscraper-in-mexico-city/ 3. www.ecomagination.com/

Gemeenschappelijke ruimte om elke tien verdiepingen in de vorm van een park.

CHEPOS | 49

50 | CHEPOS

fotocie

TOOLS

Kleine ruimtes gezocht Iedere Chepos verzorgt de FotoCie een interessant artikel over fotografie, gerelateerd aan bouwkunde. In dit artikel hebben zij zich laten inspireren door het FILE-thema ‘de gevangenis’. Zij hebben dit thema vervolgens helemaal hun eigen draai gegeven, wat uitmondt in het onderwerp ‘kleine ruimtes’. tekst: fotocie Menig bouwkundestudent loopt er regelmatig langs zonder het door te hebben; de kleine ruimtes in Vertigo. Toevallig? Nee, zeker niet! Vertigo oogt ruim door zijn grote ruimtes; van overzichtelijke werkvloeren tot transparante overlegruimtes. De FotoCie is op pad gegaan om in Vertigo deze kleine ruimtes op te zoeken en ze vast te leggen. Hoe zien ze eruit? Zijn ze efficiënt ingericht, maar vooral, zijn ze niet te klein? Bij de ingang van Vertigo bevindt zich de receptie. Opgedeeld in twee delen, een open en een gesloten werkplek. De wand die deze delen scheidt, herbergt een functionele oplossing: hij fungeert namelijk als opslagruimte. De bekendste kleine ruimte op Plaza is het lunchcafé. Ondanks de grootte van het lunchcafé herbergt het - behalve genoeg ruimte om eten te bereiden - ook een klein bureautje voor administratieve werkzaamheden. De balie van de secretaresse op vloer 7 is geplaatst in een oude liftschacht. De afmetingen zijn hierdoor beperkt, maar ruim genoeg voor de functie die het nu heeft. De plaatsing van de liftschacht te midden van een grotere ruimte is een mooi voorbeeld van efficiënt ruimtegebruik. Benieuwd naar hoe men in China omgaat met kleine ruimtes? Hieronder een interessante fotoreportage van de NRC:

CHEPOS | 51

UTOCADREVITSKET HOTOSHOPINDESIG Doin’ It Right ETCHUPILLUSTRATO UTOCADREVITSKET HOTOSHOPINDESIG ETCHUPILLUSTRATO UTOCADREVITSKET HOTOSHOPINDESIG ETCHUPILLUSTRATO UTOCADREVITSKET HOTOSHOPINDESIG ETCHUPILLUSTRATO UTOCADREVITSKET

AUT

Oplossingen bij softwaredilemma’s voor eerstejaars MS Paint, Microsoft Word, PowerPoint. Vergeet die handel, welkom in het pdf-tijdperk.

Hoewel je misschien nog leuke boekjes in Word typt en je plattegronden via een omweg

toch in SketchUp kunt maken, zijn daar toch echt handigere oplossingen voor. We nodigen

je uit de diverse leercurves te bedwingen en je de volgende programma’s meester te maken.

SKET ILLUSTR PHOTO

Autodesk AutoCAD

Autodesk revit

trimble sketchup

Gebruiken voor: Bouwtechnisch tekenwerk

Gebruiken voor: Gedetailleerde bouwkundige

Gebruiken voor: Eenvoudige 3D-modellen

Tips: Niet hatchen als je aan het tekenen bent,

3D-modellen.

zonder inhoud.

werk met polylines, leer de sneltoetsen, werk

Tips: Leer het, werk met families, render via de

Tips: Print je model met CutePDF als vector voor

met layers, gebruik lijndiktes, sla regelmatig op,

cloud, neus eens rond op revitcity.com, vermijd

schalen zonder kwaliteitsverlies, gebruik een

hardware accelerator aanzetten, maak een sheet-

de standaard Revit-elementen, maak je ontwerp

printje als onderlegger voor perspectieftekenin-

bestand aan, werk met kleurtjes.

in Revit; laat Revit niet je ontwerp maken.

gen, download uit de SketchUp-library, down-

Omschrijving: AutoCAD is waarschijnlijk het

Omschrijving: Revit is een BIM(Building

load bestaande omgevingen uit Google Earth,

bekendste programma voor architecten. Vrijwel

Information Model)-programma; dit wil zeggen

maak componenten aan, verzet je assen.

al je tekenwerk zal hierin plaatsvinden. Details,

dat je in het programma modellen kunt maken

Omschrijving: Zoals de naam al aangeeft, is

plattegronden, aanzichten, doorsneden: alles kan

die door alle medewerkers aan een bouwproject

SketchUp bedoeld om schetsen te maken van

in AutoCAD gemaakt worden. Het is niets meer

gebruikt worden. Van de stedebouwkundigen

ideeën. Het is gemakkelijk om hiermee snel een

dan het tekenen van lijntjes die in verschillende

tot bouwvakkers. Je maakt één model en hieruit

idee in drie dimensies te visualiseren. Aanpassen

lagen bewerkt kunnen worden ten opzichte van

kunnen plattegronden, doorsneden en aanzich-

van het model gaat snel en zo kunnen varianten

elkaar. Vooral voor bouwtechnische tekeningen

ten worden gehaald. Informatie als muuropbouw,

eenvoudig vergeleken worden. Met SketchUp

zal je veel gebruik van AutoCAD gaan maken.

constructie en materialisatie wordt allemaal

kan bovendien gemakkelijk een massastudie

Hoewel de verleiding misschien groot is om je te-

verwerkt in het model. Het programma is tevens

van een ontwerp in stedelijke context worden

keningen in SketchUp of Illustrator te maken, zul

geschikt voor het maken van renders; de moge-

gedaan. Massa’s kunnen snel worden opgetrok-

je jezelf er toch toe moeten zetten om AutoCAD

lijkheden hiervoor zijn vrij uitgebreid. Zo kan je in

ken en voor je het weet heb je een stedelijke

onder de knie te krijgen.

theorie de plattegronden, renders en technische

omgeving in 3D. Nadeel van SketchUp is het feit

informatie uit een model halen. In de praktijk

dat er niet in massa’s maar met vlakken wordt

kost het compleet correct krijgen van het model

gewerkt en de massa’s dus leeg zijn.

echter zeer veel tijd. Het is aan te raden om op

het juiste moment te beginnen met Revit. Als je te

vroeg begint, is het eerder een last dan een lust.

Als je te laat begint, ben je misschien te veel werk

kwijt aan het toevoegen van details, tijd die je misschien niet meer hebt.

52 | CHEPOS

SOftware voor bouwkundestudenten

ETCHUPILLUSTRATO IGN AUTOCADREV TORPHOTOSHOPIN ETCHUPILLUSTRATO IGN AUTOCADREV TORPHOTOSHOPIN ETCHUPILLUSTRATO IGN AUTOCADREV TORPHOTOSHOPIN ETCHUPILLUSTRATO IGN AUTOCADREV TORPHOTOSHOPIN ETCHUPILLUSTRATO

TOCAD REVIT ETCHUP TRATOR OSHOP

tools

adobe illustrator

adobe photoshop

adobe indesign

Gebruiken voor: Strakke grafische tekeningen.

Gebruiken voor: Het bewerken van stilstaande

Gebruiken voor: Het maken van lay-outs.

Tips: Gebruik veel layers, trace dingen om ze

beelden.

Tips: Layers gebruiken, maak paragraph styles

later kwaliteitsloos te verschalen, kleur dingen

Tips: maak patterns, gebruik masks, download

aan, maak masterbestanden aan, maak packages,

in met Paint Bucket, maak gebruik van Select >

silhouetten van mensen en bomen, kleur inge-

beheer je links zorgvuldig,

Same > ... , plaats PDF-jes en “ontleed” ze door

scande schetsen in voor betere sfeerbeelden, ge-

Omschrijving: Adobe InDesign is hét pro-

te ungroupen en clipping masks te undo-en.

bruik het vooral om foto’s/renders te bewerken.

gramma voor het maken van verslagen,

Omschrijving: Waar Photoshop niet prak-

Omschrijving: Adobe Photoshop is een

presentatieposters en boekjes. De focus van het

tisch is voor het maken van nieuwe illustraties

pixelprogramma; dit betekent dat je er pixels in

programma ligt op het maken van een lay-out.

is Illustrator daar buitengewoon geschikt voor.

bewerkt. Het wordt gebruikt voor het bewerken

Tekstverwerking is minder belangrijk, dit kan in

Het fijne aan Illustrator is dat je, in tegenstelling

van foto’s, plaatjes en (hand)tekeningen. Als je

Microsoft Word worden gedaan. Maar vergeet

tot Photoshop, bijna alles kunt aanklikken. In Il-

een pixelbestand verschaalt, verschalen de pixels

het lay-outen in Word. De mogelijkheden met In-

lustrator teken je namelijk met vectoren, in plaats

mee en wordt je pixel dus meerdere pixels. Dit

Design zijn veel groter: eenvoudig aanpassen van

van pixels. Waar bij Photoshop elke pixel een

betekent dat je een onscherpe foto of illustratie

kolombreedte, het verschuiven van plaatjes, het

bepaalde kleur heeft, werken vectortekeningen

krijgt. Wat je met Photoshop kan doen, is het

toepassen van verschillende lay-outs op meerdere

met punten, lijnen en vlakken die eigenschappen

bewerken van deze pixels, ze een andere kleur

pagina’s, etc. Met InDesign kan je één of meer-

hebben. Aan deze vectoren zit geen schaal vast,

geven of er een filter overheen zetten. Photoshop

dere master pages maken. Deze master pages

verschalen is dus mogelijk zonder kwaliteitsver-

is met zijn vele bewerkingsmogelijkheden ge-

vormen de achtergronden van de pagina’s waar

lies. Je tekent vooral met lijnen, wat betekent dat

schikt om een al bestaande illustratie aan te pas-

ze op toegepast worden. Boven op deze vaste

tekeningen uit Autocad gemakkelijk te bewerken

sen. Wil je echter een nieuwe illustratie maken,

lay-out kan iedere pagina een eigen invulling

zijn. Met Illustrator kun je simpel stedebouw-

dan is Photoshop onhandig; als je de illustratie

krijgen, met tekst, plaatjes of andere elementen.

kundige kaarten inkleuren en in tegenstelling tot

gaat verschalen, wordt deze onscherp. Je zou een

Uiteindelijk biedt het programma de mogelijk-

Photoshop dan ook nog zonder kwaliteitsverlies

bestand kunnen maken met een gigantisch grote

heid om verschillende InDesign-bestanden samen

verschalen. Ook voor het maken van een poster

hoeveelheid pixels; dit heeft alleen tot gevolg dat

te voegen in een ‘boek’. Een voorbeeld van het

of logo is Illustrator bijzonder geschikt.

de omvang van je bestand ook geweldig stijgt.

gebruik van Indesign ligt momenteel voor je.

Voor studenten die Adobe Illustrator, Adobe

Photoshop en/of Adobe InDesign willen leren kennen of juist hun kennis willen opfrissen,

organiseert CHEOPS Adobe-cursussen. Deze

worden in het voorjaar weer gehouden. Houd

hiervoor de website van CHEOPS in de gaten!

CHEPOS | 53

27 sep - 5 jan

Bij deSingel Internationale Kunstcampus in Antwerpen

2 - 6 dec

In de eerste week van december is er bij CHEOPS weer de losse tijdschriftenver-

loopt een tentoonstelling over de landschapsontwerpen van Bureau Bas

koop. Vele architectuur-, stedebouw, vastgoed- en techniektijdschriften zijn

Smets. Bas Smets is landschapsarchitect, ingenieur-architect en stedebouw-

dan te krijgen voor een zeer lage prijs. Afhankelijk van het tijdschrift kosten

kundig ontwerper. Hij verwierf in korte tijd een internationale reputatie met

ze slechts drie of zeven euro per stuk.

ontwerpen voor landschappen en publieke ruimten op heel diverse plekken in de wereld. Naast deze tentoonstelling is bij deSingel ook ‘Breukland, de

Losse tijdschriftenverkoop

voorstad’ te zien. Dit is een afstudeerproject van de universiteit van Leuven. Meer informatie: deSingel.be

11 dec

Landschappen

Als je hard studeert, moet je natuurlijk ook voldoende ontspannen. Kom daarom 11 december

naar Café Thomas voor het tweede bouwkundefeest! Natuurlijk zal de kroeg weer mooi versierd zijn en zullen de eerste tweehonderd bier gratis

27 sep - 5 jan

De tentoonstelling ‘Biodesign, over de

kruisbestuiving van natuur, wetenschap en creativiteit’ biedt niet alleen

geschonken worden!

Bouwkundefeest #2

aan een groot publiek een kijkje in de toekomst, maar is ook een bron van inspiratie voor ontwerpers, kunstenaars en wetenschappers dankzij de veelzijdige achtergrondinformatie over nieuwe materialen en de toepas-

De Grote Architectuur- & Kunstquiz 2013 wordt

singsmogelijkheden van biologie binnen architectuur en design. Locatie: Het

12 dec

Nieuwe Instituut in Rotterdam. Entree: € 6,50

kan in teams van 5 personen. Het is ook mogelijk aanwezig te zijn als toe-

Meer informatie: nai.nl/museum/tentoonstellingen

schouwer. Meer informatie: antwerparchitects.be

Biodesign

Architectuur- & Kunstquiz

16 nov - 28 jan

gehouden in de Zoo van Antwerpen. Meedoen

Het sinds mensenheugenis gesloten

Marineterrein wordt gaandeweg steeds meer opengesteld voor het publiek. Naar aanleiding daarvan wordt op 15 november a.s. een door ARCAM samengestelde expositie geopend met een overzicht van ideeën voor mogelijk nieuw gebruik van het Marineterrein. Meer informatie: arcam.nl/exposities

Tentoonstelling ‘Nieuwe perspectieven’

agenda CHEOPS 54 | CHEPOS

Kalender

TOOLS

18 dec

De derde film in de serie City Tales is ‘How much does your building weigh, Mr Foster?’. Bij wijze

13 feb

Wil jij niet alleen met Bouwkundestudenten, maar ook met andere studenten een probleem

van inleiding kijkt Martien Jansen via Norman Foster naar zijn eigen archi-

leren aanpakken? Vanuit het bedrijfsleven komt steeds meer vraag naar

tectuur. De film wordt om 19:30 gedraaid in het nieuwe NATlab. Studen-

breed opgeleide ingenieurs. Om hierop in te spelen organiseert CHEOPS

tenprijs: €8,50. Meer informatie: architectuurcentrumeindhoven.nl

samen met Lucid (Industrial Design) en Industria (Technische Bedrijfskunde)

Filmreeks City Tales

projectwerk al de verschillende disciplines bij elkaar gebracht, maar om een

wederom een multidisciplinaire activiteit. Bij Bouwkunde worden bij het opdracht aan te pakken met studenten met een heel andere studieachtergrond maakt het nog interessanter. Hoe pakt bijvoorbeeld een technisch

10, 17 en 24 feb

Dit jaar wordt we-

bedrijfskundige een ontwikkelingsproject aan? Onder begeleiding van

derom het Cheops

verschillende vakmensen krijg jij de kans om je samenwerkingsvaardigheden

Qafé georganiseerd. Op deze debatavond zullen vele professionele sprekers

te verbeteren en je paradigma te vergroten. Houd de posterborden of de

komen die samen met het publiek in debat gaan over de maatschappelijke

CHEOPS-website in de gaten voor meer informatie.

en bouwkundige vraagstukken van nu. Het thema is dit jaar ‘alles moet anders’, wat slaat op de grote transformatie die de bouw door de crisis heeft

Multidisciplinaire Activiteit

ondergaan. Zo zal bijvoorbeeld op één van de avonden gediscussiëerd worden of de bouw niet compleet gestopt moet worden en gebouwen slechts nog getransformeerd moeten worden. Wil jij dus horen hoe sprekers uit de bouwwereld denken dat de bouw zich moet ontwikkelen en wil jij hier

Voor de eerste meerdaagse excursie

wellicht zelf over meepraten, houd dan de posterborden of de CHEOPS-

21 - 23 feb

website in de gaten.

een bezoek aangedaan worden. Deze stad is gekozen vanwege de combi-

van CHEOPS zal de stad Luxemburg

natie van het oude centrum met de moderne wijken ernaast. Luxemburg is

CHEOPS Qafé

één van die steden waar iedereen wel eens doorheen gereden is, maar nog nooit uitgebreid bezocht heeft en dat is jammer, want de stad biedt vele interessante gebouwen en projecten. Naast het bekijken van deze projecten

11 feb

De tweede Algemene Ledenvergadering van het

zullen verder nog rondleidingen en lezingen worden gevolgd. Daarnaast zal

28e bestuur zal plaatsvinden op dinsdag 11 fe-

natuurlijk ook van het Luxemburgse nachtleven worden geproefd.

bruari. Ben jij benieuwd hoe het met CHEOPS gaat of wil jij hier je mening over uiten? Kom dan om 19.30 uur naar The Trafalgar Pub! Aansluitend is

Meerdaagse Excursie #1

er de gelegenheid om samen gezellig een drankje te drinken.

Algemene Ledenvergadering #2

& architectuur CHEPOS | 55

COLOFON Chepos, bouwkundig magazine ISSN: 1873-183X cheposredactie@cheops.cc www.chepos.nl www.facebook.com/CheposPage www.twitter.com/CheposTweet www.issuu.com/chepos_cheops Chepos is een uitgave van CHEOPS, Studievereniging Bouwkunde van de Technische Universiteit Eindhoven. Voor onderzoeken studiedoeleinden mogen teksten en afbeeldingen uit deze uitgave worden gebruikt, mits voorzien van bronvermelding. Uitzondering hierop vormen auteursrechtelijk beschermde afbeeldingen; deze mogen niet vermenigvuldigd of gepubliceerd worden zonder uitdrukkelijke toestemming van de auteur. CHEOPS, Studievereniging Bouwkunde Technische Universiteit Eindhoven Vertigo 1.15 Postbus 513 5600 MB Eindhoven T 040-2473140 info@cheops.cc www.cheops.cc Cheposredactie Ilke Broers, Geordy van Bussel, Patrick van Dodewaard, Lennert Evers, Evert Hollander, Jolijn van Keulen, Wouter Loomans, Taeke Offringa, Merijn Poels (hoofdredacteur), Irene Scheperboer, Marieke de Vries, Frederike Zielman Redactiewerkzaamheden ook iets voor jou? Zoek je ruimte voor jouw mening? Stuur dan een mailtje naar cheposredactie@cheops.cc Aan deze editie werkten mee Fotocie, Adriaan JurriĂŤns, Studievereniging Stylos, Jacob Voorthuis, BNA/Marina de Vries Met speciale dank aan Maarten Engelman (Engelman Architecten), BNA Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Pagina 17,18,19: Wouter Habets, Noortje Weenink Pagina 12,13,14: Ineke Oostveen

Offset Drukkerij Snep BV, Eindhoven Oplage: 1600 Advertentie-exploitatie Joris van den Berg: pr@cheops.cc

56 | CHEPOS

CD0209VV001

Let’s connect?! Wil jij zien op welke wijze Heijmans aan de ruimtelijke contouren van morgen bouwt? En ben jij nieuwsgierig welke spraakmakende en innovatieve concepten Heijmans ontwikkelt en realiseert? Blijf dan up-to-date en volg ons op Facebook & Twitter!

HeijmansNL Facebook “f ” Logo

CMYK / .ai

Facebook “f ” Logo

CMYK / .ai

HeijmansNL