CHEPOS bouwkundig magazine
48 juni 2014
CD0209VV001
Rijkswaterstaat verbindt! Bij Rijkswaterstaat werken we aan verbindingen. Over weg en water. Met de politiek, met aannemers en (vaar) weggebruikers. Tussen maatschappelijke dilemma’s en eectieve oplossingen. En natuurlijk met onze medewerkers, want verbinden begint bij je eigen mensen. Kijk op www.rijkswaterstaat.nl naar de uitdagende projecten die we op dit moment uitvoeren op weg en water. Meer informatie www.rijkswaterstaat.nl of bel 0800 - 8002 (ma t/m zo 06.00 - 22.30 uur, gratis)
REALISEER ALLE MOGELIJKHEDEN VAN ONZE LEEFOMGEVING. LAAT JE INSPIREREN! Met onze 350 jaar ervaring als basis, bouwt Saint-Gobain de wereld van de toekomst. Ons doel? Het creĂŤren van een duurzame leefomgeving door innovatieve oplossingen te bieden voor de uitdagingen economische groei, energiebesparing en milieubescherming. Om dit doel te realiseren hebben wij talentvolle mensen nodig die bereid zijn deze uitdagingen samen met ons aan te gaan. Als je hiervoor net zo gemotiveerd bent als wij, kom dan bij ons werken. Je kunt meer over onze visie lezen op
www.saint-gobain-experience.com
31 16 NOW REDACTIONEEL CHEPOST NIEUWS UIT NEDERLAND COLUMN ADRIAAN JURRIﾃ起S Troost STYLOS DELFT In the mind of the beholder STUDIEREIS ISTANBUL STUDEREN IN HET BUITENLAND
02 | CHEPOS
FILE: POPPODIA 4 5 6 8 9 10 14
AMSTERDAM ALS BAKERMAT 16 TYPOLOGIE 18 PAARD VAN TROJE 22 Toont binnen de muren zijn ware aard HET GAAT GOED MET DE MELKWEG 24 FOTOCIE ROCKS 26 COLUMN JACOB VOORTHUIS 28 Instant City als poppodium
INDEX
INDEX
35 8 26 34 37
42 43 46
6 42
36 TOOLS
THAT’S WHY ESSAY: PHILOSOPHY IN ARCHITECTURE DE VIS, DE OLIFANT EN DE PIANO DE ZUIDAS LEVEN OP KLEINE VOET KIRUNA De verplaatste stad MAASTHEATER EN MYSTERYLAND Maarten Willems en Rijk Blok lichten toe NIEUW ORDOS Een spookstad?
52 17 32
29 32 34 36 40
LEKKER WEG IN EIGEN LAND Ontdek Breda AGENDA CHEOPS & ARCHITECTUUR
48 50
42 46
CHEPOS | 03
REDACTIONEEL
CHEPOS bouwkundig magazine
De typologie van poppodia is bijzonder te noe-
Willems, die voor hun TU/e-carrière ook in het
men. De akoestische eisen spelen een grote rol
bedrijfsleven actief waren en dat nog steeds zijn.
bij het ontwerp van het gebouw en bepalen zo
Dat Rijk Blok de constructeur van Happy Street
mede de vorm. Daarnaast zijn er de kenmerkende
was en dat Maarten Willems voor verschillende
ruimtes en (gescheiden) bezoekersstromen. De
vaktijdschriften schrijft, is algemeen bekend,
File van deze Chepos gaat in op het poppodium
maar wist je bijvoorbeeld ook dat laatstgenoem-
van vroeger en nu, te beginnen met de historie
de ooit een club heeft ontworpen in de restanten
en typologie van poppodia. Hierbij worden de
van de oude Willemsbrug in Rotterdam? Ten
typische kenmerken aan de hand van platte-
slotte is er een ingezonden essay van een mas-
gronden en doorsneden besproken. Daarnaast
terstudent architectuur. Heb jij een interessante
wordt er een voorbeeldproject geanalyseerd en
bijdrage voor de komende editie? Schroom niet
wordt de vastgoedtechnische kant van poppodia
en neem contact met ons op!
behandeld. Ook doet de FotoCie een duit in het Als een persoon die niet vaak poppodia bezoekt,
zakje met tips over fotografie van concerten.
Na ruim vier jaar in de redactie te hebben
onderschat ik misschien wat voor aandeel ze
Het akoestische aspect van poppodia is helaas
gezeten – waarvan de laatste anderhalf jaar als
vormen in de Nederlandse cultuur- en architec-
te complex om in één artikel samen te vatten
hoofdredacteur – is het voor mij nu echter tijd
tuurwereld. Vooral de laatste jaren vinden steeds
en wordt derhalve middels een lezing toegelicht
om op te stappen. Ik zal na de Chepos Mini van
meer poppodia een nieuwe locatie. Zo wordt eind
door docent ir. Constant Hak.
komende Introductieweek het stokje overdragen,
dit jaar poppodium De Nobel in Leiden geopend,
om tijdens Chepos #50 – de jubileumeditie – nog
eind volgend jaar is poppodium Harmoniekwar-
Verder is er ook in dit nummer aandacht voor de
eenmaal terug te keren, samen met andere oud-
tier in Leeuwarden aan de beurt. Waar poppodia
studie en extracurriculaire activiteiten. Zo wordt
hoofdredacteuren.
eerder voornamelijk gehuisvest werden in oude
het sterk aan populariteit winnende buitenlandse
panden, wordt er tegenwoordig steeds meer
semester besproken aan de hand van ervaringen
gekozen voor een gebouw dat echt bij deze func-
van (oud-)redacteuren en wordt er teruggeblikt
tie past. Nieuwbouw wordt steeds populairder,
op de studiereis van CHEOPS naar Istanbul, eind
Merijn Poels
hoewel ook grondige herbestemming nog vaak
april tot begin mei. Daarnaast behandelen we het
Hoofdredacteur
wordt toegepast.
werk van de docenten ir. Rijk Blok en ir. Maarten
04 | CHEPOS
Een hele fijne zomer gewenst!
REDACTIONEEL
NOW
chePOST Naam: Erik Zonneveld Studiejaar: 5 Bachelor/master: Master Richting: Architecture Onderwerp: Houding van de student Heb jij je medestudenten wat te melden? Mail je tekst naar cheposredactie@cheops.cc, dan staat jouw artikel binnenkort in deze rubriek! “Hé man! Hoe is het?” “Ja, wel goed, druk hè?
Natuurlijk is de druk op de student de afgelo-
Een goed voorbeeld van een positieve en open
Projectwerk schiet allemaal niet zo op en eigen-
pen jaren toegenomen, zijn er wat meer regels
houding zijn de buitenlandse masterstudenten.
lijk begrijp ik ook niet zo goed wat die begelei-
gekomen en lijkt de focus vaak te liggen op de
Op één of andere manier zien deze avonturiers
ders nou allemaal willen. Ze zeggen iedere week
afstudeerdatum in plaats van op het afstudeer-
veel sneller de mogelijkheden en de kansen die
weer iets anders en ik moet nog zoveel doen
niveau. Toch zou dit niet moeten betekenen dat
in opdrachten en projecten liggen. Nu wil ik niet
voor m’n vakken. Ik hoop dat ze het nu goed vin-
de student absoluut geen lol meer beleeft aan
verkondigen dat elke student een dagje TU/e als
den anders moet ik wéér opnieuw beginnen en
zijn studie. De ambitie zou minstens zo belangrijk
een buitenlands avontuur moet gaan zien, maar
daar heb ik echt geen zin in. Maar ik moet weer
moeten zijn als de uiteindelijke prestatie. Het mag
af en toe beseffen dat we het geluk hebben om
gaan, leuk je even gesproken te hebben!”
niet zo zijn dat het leerproces ondergeschikt raakt
hier te kunnen en mogen studeren kan geen
aan het binnenharken van studiepunten. Het nut
kwaad. We hebben het voorrecht een uitda-
Het is het stereotiepe gesprek in de liften van
van het bezig zijn met iets en de manier waarop
gende studie te kunnen volgen aan een prachtige
Vertigo. Voor mijn gevoel staat het symbool voor
je daarmee bezig bent, wordt nog wel eens on-
faculteit met ontzettend veel faciliteiten en
de houding van een groot deel van de bouwkun-
derschat. Zouden we de focus moeten verleggen
mogelijkheden. Laten we onze eigen denkrich-
destudenten, waarbij het vooral de negatieve
van wat er uiteindelijk gedaan moet worden naar
ting en vooral ook onze ontwerpvrijheid hierop
toon is die mij steeds zo verbaast. Studeren of
het bezig zijn zelf? Moeten we niet meer op zoek
aansluiten. Tijdens de studie hebben we nog de
ontwerpen lijkt allemaal maar ‘te moeten’. Het is
naar persoonlijke uitdagingen en meer ruimte
mogelijkheid om gekke gedachtes uit te werken
altijd druk, de organisatie op de faculteit is maar
geven voor het uitproberen van een leuk idee?
en bijzondere projecten te ontwerpen. Mocht het
onduidelijk, we hebben een hekel aan OASE en
Persoonlijk denk ik dat dit zal bijdragen aan een
dan toch een keer mislukken of niet afkomen,
eigenlijk hebben we ook vandaag niet echt zin en
veel positievere studiesfeer.
dan kunnen we er in ieder geval met een goed
doen we liever iets anders.
gevoel op terugkijken.
“HET LEERPROCES MAG NIET ONDERGESCHIKT RAKEN AAN HET BINNENHARKEN VAN STUDIEPUNTEN” Het is verbazingwekkend hoe moeilijk het af en
Nu moet ik toegeven dat klagen wel lekker
toe is om met de gemiddelde bouwkunde- of
makkelijk is; gewoon even lekker zeuren is af en
architectuurstudent een leuk en positief gesprek
toe best fijn en waarschijnlijk nog gezond ook;
te hebben over de studie of het vakgebied. Ge-
even de spanning en frustratie kwijt. Het lijkt
woon lekker babbelen en gezamenlijk nadenken
alleen vaak achteloos te gebeuren zonder een
over architectuur of de bouw in het algemeen. De
achterliggend verlangen naar beter. De zeurder
SkyBar! Underground lijkt hier toch de uitge-
lijkt een compleet gebrek te hebben aan de wil
lezen locatie voor. Maar daar is het vaak toch
daadwerkelijk iets te veranderen aan die moeilijke
ook vooral stoom afblazen en uitkijken naar het
studiesituatie of vervelende opdrachten.
weekend.
CHEPOS | 05
NIEUW UIT NEDER ROZET IN ARNHEM VERKOZEN TOT BESTE GEBOUW VAN HET JAAR
Cultureel centrum Rozet in Arnhem, ontworpen door Neutelings Rie-
dijk Architects, is verkozen tot BNA Beste Gebouw van het Jaar 2014. Het multifunctionele gebouw omvat onder andere de Bibliotheek
Arnhem, het Historisch Museum en de Volksuniversiteit Arnhem.
Rozet vormt een architectonische schakel tussen het historische en het
naoorlogse stadscentrum. Het gebouw is gelegen aan de centrale ste-
delijke route, tussen het Stationsgebied en het Kerkplein. Het culturele
programma van Rozet moet ter verrijking van dit gebied dienen.
Het belangrijkste onderdeel van het gebouw is de door glas omhulde
binnenstraat, welke een verlenging vormt van de eerdergenoemde
stedelijke route. De binnenstraat loopt als een openbare, ruimtelijke
galerij naar boven en bestaat uit een stelsel van pleintjes en openbare
ruimten. Alle functies in het gebouw hebben hun entree aan de bin-
nenstraat en worden op deze manier met elkaar verbonden. Ook de
gevel straalt een publieke identiteit uit door de geleidelijk stijgende glazen strook die precies ter hoogte van de binnenstraat loopt. De
diepe betonnen prefab-elementen tonen het gebouw als één geheel
naar de stad. Ze zijn voorzien van een sterk reliëf, wat de gevel structuur geeft. Door hun diepte dienen de gevelelementen tevens als
vaste zonwering. Bovendien laten de hoge raamstroken het daglicht
tot diep in het gebouw doordringen.
gebouwvanhetjaar.nl
architectenweb.nl
TEKST: MERIJN POELS
GEMEENTEHUIS VENLO KRIJGT GROENE GEVEL MET GEÏNTEGREERD LUCHTSYSTEEM
Het nieuwe gemeentehuis van Venlo, dat in 2015 opgeleverd moet worden,
wordt voorzien van een groene binnen- en buitengevel met een geïntegreerd
ventilatie- en luchtzuiveringssysteem. Naar aanleiding van de hoge duurzaamheidsambitities van de gemeente heeft het verantwoordelijke architectenbureau Kraaijvanger een Cradle to Cradle-ontwerp gecreëerd. Een belangrijk
onderdeel hiervan is de 2200 m² grote groene gevel, die daarmee de grootste
van Europa wordt. Daarnaast wordt het gebouw voorzien van een daktuin.
Volgens Mostert de Winter, de gevelontwikkelaar, is het geïntegreerde systeem
een primeur. De gevel moet ervoor zorgen dat niet alleen de lucht in het ge-
bouw, maar ook die van de directe omgeving verbeterd wordt. De gevel vormt één geheel met de vide, een zonneschoorsteen en de parkeergarage; dit ter
bevordering van de luchtcirculatie. Het systeem start met het aanzuigen van lucht door een kas in de daktuin. De hierin aanwezige beplanting zorgt voor
toevoeging van extra vocht en zuurstof aan de lucht. Via een buizensysteem wordt de lucht in de parkeergarage geklimatiseerd en vervolgens het kantoor ingeblazen. De lucht wordt tot slot weer door de zonneschoorsteen aangezogen en via de groene gevel naar buiten geblazen, waardoor de lucht weer extra zuurstof opneemt. Dit moet zorgen voor een gunstig leefklimaat in het gebouw. bouwwereld.nl kraaijvanger.nl 06 | CHEPOS
NIEUWS UIT NEDERLAND
WS
NOW NIEUW HOOFDKANTOOR CALVIN KLEIN IN AMSTERDAMSE HOUTHAVENS Het nieuwe hoofdkantoor van modeketen Calvin Klein, ontworpen door MVSA Architects, opent zijn deuren begin 2016 in de Amsterdamse Houthavens. Deze locatie, aan de zuidoever van het IJ, moet een broedplaats van de creatieve industrie worden en is daarmee uitermate geschikt voor de komst van het hoofdkantoor. Architect en partner Roberto Meyer van MVSA vertelt: “Het nieuwe hoofdkantoor van Calvin Klein wordt tijdloos, functioneel en stijlvol; het licht voorover hellende gebouw van elf verdiepingen kent een dynamiek en iconische uitstraling die horen bij deze unieke locatie aan het IJ.” Het gebouw moet met een totale hoogte van vijftig meter als een landmark aan het IJ verrijzen en zal een totale oppervlakte van 12.000 m2 aan kantoren en showrooms omvatten. Daarnaast zal er ruimte zijn voor een café, dat een publieke functie moet gaan vervullen; een rustplaats voor voorbijgangers of toeristen. architectenweb.nl http://www.mvsa-architects.com/
PETITIE TEGEN BEROEPSERVARINGPERIODE GESTART Over de Beroepservaringperiode, die per 1 januari 2015 wordt ingevoerd, is de afgelopen tijd al veel geschreven. Nu zijn studenten van de TU Delft echter een petitie gestart tegen de omstreden maatregel, die inhoudt dat afgestudeerde architecten eerst twee jaar praktijkervaring op moeten doen, alvorens ze zich in het architectenregister in mogen schrijven. De petitie is in het leven geroepen omdat de studenten zich benadeeld voelen door de hoge kosten – zesduizend euro voor twee jaar – en de oneerlijke concurrentiepositie van de nieuwe generatie. Ook in Eindhoven zijn er al geruchten te horen over dergelijke stappen tegen het besluit. Mirjam del Canho, directeur van het Architectenregister, heeft inmiddels gereageerd op de aantijgingen. Zie hiervoor http://tinyurl.com/o599uky.
RLAND MVRDV ONTWERPT PENTHOUSE MET AUTOLIFT
MVRDV heeft een opdracht binnengesleept om een 335 m² groot penthouse in New York City te herontwerpen. Meest opmerkelijk aan dit appartement is de privé-autolift, die ervoor zorgt dat de auto voor de deur kan worden
geparkeerd - op twaalf hoog welteverstaan. Het is “een service die de woontoren biedt,” zo vertelt Jan Knikker van MVRDV, “handig voor beroemdheden die absolute privacy willen voor ze hun appartement betreden.”
Het tweelaagse appartement, PH1 genaamd, is gelegen in Manhattan in
de exclusieve wijk West Chelsea. Het bevat drie slaapkamers, vier badkamers, een woonkamer, een studeerkamer en een ‘verdwijnende keuken’. Daarnaast heeft de bewoner de beschikking over een buitenruimte van
62 m², verdeeld over twee loggia’s, en biedt de 24 meter brede gevel een
panoramisch uitzicht over de Hudson River. Een ander belangrijk element in het appartement is de zogenaamde Sky Vault: een glazen trap en verticale
ruimte – met glazen plafond – ineen. De Sky Vault ligt in het hart van het appartement en kan bijvoorbeeld dienen als expositieruimte. PH1 bevindt zich in een negentien verdiepingen tellend gebouw, ontworpen door Annabelle Selldorf, dat in 2010 is opgeleverd en slechts veertien appartement bevat. Realisatie van het herontwerp van PH1 is al gestart en het staat reeds te koop. Prijskaartje? 23 miljoen dollar. www.architectenweb.nl CHEPOS | 07
TROOST COLUMN: Het dagelijks leven van de architect Adriaan Jurriëns is alumnus en oudredacteur van de Chepos. In elke editie schrijft hij een column over zijn dagelijkse bevindingen als zelfstandig architect.
Het is alweer een paar jaar geleden sinds de BNA
Voor mij de uitdaging om me als ‘generalist’
architect. Er waren zelfs architecten die helemaal
vanwege bezuinigingen is gestopt met de Jonge
toch te onderscheiden. Het opzetten van een
niet tevreden waren met de plek die hen min of
Architectendag. Erg jammer, aangezien je als
doeltreffende communicatie gaat echter niet over
meer door de omstandigheden was toebedeeld.
jonge en beginnende architect tegen een tal van
één nacht ijs, begreep ik en gaat gelijk op met de
Een situatie die iedereen wel in meer of mindere
specifieke problemen aanloopt. Zeker in crisistijd!
werkzaamheden die je uitvoert.
mate kon beamen. En wat als je – zoals onder-
Inmiddels is er gelukkig een nieuw initiatief
Wel verbaasde me dat het aantal ‘ondernemers’
getekende – geïnteresseerd bent in meerdere
gestart. De naam is voor mij iets te hip, maar
dat op één of andere manier een soort van
werkvelden. Hoe moet je je daarin positioneren?
voor architecten met serieuze plannen zeker een
ondernemingsplan bijhield ver in de minderheid
Het werd me wel duidelijk dat ik daar wat beter
interessant initiatief om te blijven volgen: YUP.
was. Doelen stellen, nadenken hoe je die doelen
over na zou moeten denken.
De BNA heeft wederom het voortouw genomen
gaat bereiken en reflecteren op je doelen kunnen
om, dit keer samen met AIR (architectuurcen-
je helpen om jouw architectenbureau op koers te
Ondanks het uitblijven van de geijkte paden
trum Rotterdam), jonge architectenbureaus met
houden. Dat hoeft niet per se een plechtig docu-
en wondermiddeltjes bleek een sessie met
rondetafelgesprekken te ondersteunen in hun
ment te zijn, maar kan ook een snelle opsomming
collega-ondernemers in het architectenvak zeer
beroepspraktijk. Inmiddels is de eerste bijeen-
zijn van doelstellingen. Het is merkwaardig hoe
komst geweest en deze werkte zo nu en dan
een paar zinnen je gedachten plots in een realis-
verhelderend, maar vooral troostend.
tisch perspectief kunnen plaatsen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in vrijwel ieder boekje of
De bijeenkomst begon met een tweetal lezingen
pamflet over ondernemerschap wel iets staat dat
van ondernemerscoach Ries Meertens en Merel
in die richting wijst. Dus waarom blijven aanmod-
Pit (oud-hoofdredacteur Chepos), die nu werk-
deren, terwijl het uitzetten van enige koers niet
zaam is bij het architectenbureau Kraaijvanger
eens zo moeilijk hoeft te zijn?
“DE PERFECTE PLEK BESTAAT UITEINDELIJK ALLEEN OP PAPIER”
Urbis. Zij spraken vooral over de positionering van architectenbureaus. Veel van wat werd
Het bepalen van je doelen is overigens niet
therapeutisch te werken. Vreemd genoeg besef je
besproken kwam bekend voor: kies een duidelijke
de enige hobbel die genomen moet worden.
je in een dergelijk verband heel goed waar je staat
positie en de daarbij behorende taal. Hoe pre-
Positionering en onderscheiden is een heel ander
en dat er her en der zeker nog wat kan worden
senteer je jezelf naar opdrachtgevers toe? Voor
verhaal. Doelstellingen leiden niet automatisch
bijgeschaafd. Het is best verhelderend om andere
architecten geen irrelevant vraagstuk, aangezien
tot een voorbedachte bestemming. Ze zijn sterk
mensen te zien praten over hun bedrijfsvoering
veel architecten de neiging hebben de werkzaam-
afhankelijk van een wederkerige relatie van wat
en dat levert vrijwel altijd ideeën op. Maar bo-
heden vooral voor elkaar te willen presenteren.
de wereld jou te bieden heeft en wat jij die wereld
venal geven dergelijke bijeenkomsten een gevoel
Niet echt bevorderlijk voor het binnenhalen van
te bieden hebt. Na een aantal jaar werkzaam te
van troost: het gevoel dat je zeker niet de enige
nieuwe opdrachtgevers.
zijn als zelfstandig architect denk ik dat het een
bent die op zoek is naar een stabiele uitvalsbasis,
proces is waarin het duidelijker wordt waar je
die we allen waarschijnlijk constant opnieuw
Toch had ik ook enigszins moeite met de
staat naarmate de tijd verstrijkt. Zeer waarschijn-
zullen moeten uitvinden. Een gevoel van eenheid,
voorbeelden die soms genoemd worden van
lijk zal het een oneindig proces zijn van bezin-
slechts enkel doorkruist met de wetenschap dat
architectenbureaus die zich specifiek richten op
ning en herbezinning. De perfecte plek bestaat
we morgen weer naar de gunsten van dezelfde
één soort markt: verbouwing van monumentale
uiteindelijk alleen op papier. Ik heb hem in ieder
opdrachtgevers dingen.
grachtenpanden, transformatie van kantoorge-
geval nog niet gevonden.
bouwen of styling van interieur. Duidelijke com-
Voor meer informatie over YUP (young urban
municatie naar opdrachtgevers, maar voor mij
Gelukkig waren er ook veel architecten bij de
professionals) van BNA, kun je terecht op de
toch te benauwend. Het architectenvak is voor
bijeenkomst die zich ook niet geheel geriefelijk
website van BNA, bna.nl
mij toch iets breder dan één enkele soort opgave.
voelden bij de positie die zij hadden verworven als
08 | CHEPOS
COLUMN ADRIAAN JURRIËNS
NOW
IN THE MIND OF THE BEHOLDER NEUROAESTHETICS
In elke Chepos wordt een artikel geplaatst uit pantheon//, het magazine van Stylos, Studievereniging Bouwkunde Delft en vice versa. Dit keer gaat het
TEKST: BERNARD OUSSOREN
artikel over de neurologische basis voor het waarderen van schoonheid.
Recent work in the research program
connected structures. Spontaneous stimulation of
movement in space, the project attempts to apply
for the neurobiological investigation of
these networks generates the form constants that
the abstract neuroscience to our daily reality.
aesthetics, or neuroaesthetics, is showing
Klüver observed.
“When someone traverses a space, their brain pro-
promising developments in understan-
Our understanding of the visual system has greatly
duces an oscillating, rhythmic pattern,” Spiers says.
ding the neural basis for appreciating
improved over the years, but it is only recently
In fact, within the hippocampus there are neurons
beauty.
that studies at University College London have
specifically assigned to cognitive representation
pioneered modern neuroaesthetics. The research
of space. These are so-called “place cells”. The cells
In Le Corbusier’s writings on aesthetics, he descri-
program aims to establish the neurobiological
are associated with spatial navigation, proces-
bes mathematical ratios as “rhythms apparent to
underlay for beauty and creativity. A neuroima-
sing and self-location. Studies on rats showed
the eye and clear in their relations with one ano-
gining study in 2004 was designed to test brain
that place cell activity increases when exposed to
ther. These rhythms are at the very root of human
activity when confronted with paintings, which the
new environments, suddenly changing the neural
activities, and they resound in man by an organic
test subjects may or may not find ‘beautiful’. The
signal’s pattern to match accordingly (re-mapping).
inevitability”. This statement suggests a universal
test was conducted in a scanner so the participant’s
Surprisingly, a test involving a corridor resulted in
standard of beauty that finds confirmation in con-
brain activity could be analysed. The participants
two different patterns of place cell activity for both
temporary studies of the human brain. Could there
who were looking at a painting which they liked,
directions, meaning that the same space can be
be a code embedded in our nervous system that
showed increased activity in the orbito-frontal
encoded as two different places. Also, recorded
resonates with mathematical patterns in our physi-
cortex (which involves emotion and reward). The
neural activity of rats using a spiral staircase shows
cal world? Is that why we find things beautiful?
‘uglier’ the painting, the more activity was shown
that the response to change in three-dimensional
in the motor cortex (which plans and controls vo-
space distinguishes neurons solely responsible for
In 1926, the neurologist Heinrich Klüver systemati-
luntary movement). Could the participant’s brain
change in height, meaning our brain encodes hori-
cally studied recurring geometric patterns in visual
be preparing to ‘run away’ from an ugly painting?
zontal and vertical dimensions in different ways.
hallucinations induced by various drugs. This study
And what if architecture evokes similar emotions?
resulted in his theory of ‘form constants’, in which
If that’s the case, the design of a building could be
In the future, knowledge of spatial cognition could
he categorised five types of recurring patterns:
responsible for subconsciously attracting or repel-
provide understanding of the brain’s response to
targets, pinwheels, spirals, checkerboards and
ling visitors. This could explain why we feel ‘invited’
the built environment. It can be a helpful insight for
honeycombs. These form constants are strikingly
by architecture that we appreciate.
architects who are considering aesthetic elements
similar to primordial forms seen throughout
and functions of space, or as a tool to optimise the
history and across cultures, but also exist within the
To understand the neural implications for architec-
design of space to the fundamental working of the
structure of our very own visual nervous system.
ture, Architect Bettina Vismann and neuroscientist
human brain. Vismann expects that understan-
The neurons in the primary visual cortex (the
Hugo Spiers are collaborating on a project that
ding the neural bases of spatial perception will
part of the brain responsible for processing visual
explores the relationship between architecture
inspire projects, inform the design process and
information) occur in geometrically arranged inter-
and the brain. By tracking brain activity through
help formulate ways of organising space. In the end, the opinion on beauty is hugely influenced by
TARGETS
PINWEELS
SPIRALS
CHECKERBOARDS
HONEYCOMBS
culture and experience. However, beauty through suggestion of spatial and psychic harmony has a more unbiased character, connecting on a sheer human level.
GEOMETRIC HALLUCINATION FORM CONSTANTS ARISING FROM PATTERNS IN THE RETINAL NEURAL NETWORKS
BRONNEN
TRANSLATION OF THE ABOVE-STATED PATTERNS INTO ‘CORTICAL COORDINATES’, AS THEY ARE MAPPED IN THE BRAIN
1. Constandi, Moheb. “Beauty and the Brain”. 16 sep 2008. Seed Magazine 2. Williams JD, Downson TA, et al. “Current Anthropology” Vol. 29, No. 2, Apr 1998, pp. 206-207.
CHEPOS | 09
De jaarlijkse studiereis van CHEOPS ging dit jaar naar de uiterste grens van Europa en zelfs daar overheen. Istanbul is een stad op twee continenten, en dat is te merken. Aan de westkant van de Bosporus loop je door een Europese stad met een indrukwekkende geschiedenis. Aan de overkant van deze zeearm ben je in AziĂŤ. Overal in de stad voel je de rijke historie en de ontmoeting van de westerse en de oosterse cultuur. Een onverwachte ontmoeting met deze geschiedenis komt op de eerste avond. Nietsvermoedend zitten we te eten in een leuk restaurant, maar wanneer we weggaan, blijkt het deurtje achter in het restaurant toegang te geven tot indrukwekkende Romeinse gewelven. Welkom in Istanbul! TEKST: FREDERIKE ZIELMAN
DE RAND VAN EUROPA Studiereis 2014 - Istanbul 10 | CHEPOS
STUDIEREIS ISTANBUL
NOW HISTORIE
de opdrachtgever. Zes keer per dag echoën de
proberen deze dag dan ook niet de brug naar dat
Omdat ons hostel op het historische schiereiland
oproepen voor de gebeden door de stad. Het eer-
deel van de stad over te gaan. Gelukkig zijn de
ligt, zijn we op loopafstand van de monumentale
ste gebed is iets na vier uur ’s ochtends en is ook
enige agenten die we tegenkomen druk met het
gebouwen die in de lange geschiedenis van de
bij ons in het hostel goed te horen. De Blauwe
genieten van de zon.
stad zijn neergezet. Op dit schiereiland is in de
Moskee begint met zingen. Na de eerste zin valt
zevende eeuw voor Christus door de Grieken
er een gat en vult de Hagia Sofia de stilte.
DE BOSPORUS OVER
de stad Byzantium opgericht. Deze stad werd
Uiteraard bezoeken we tijdens de reis verschil-
Pas aan het eind van de week steken we echt het
onder Constantijn de Grote de hoofdstad van het
lende moskeeën die allemaal om verschillende
water over. Een tocht van anderhalf uur met een
Romeinse Rijk en is dat tot de val van het Oost-
redenen bijzonder zijn. De Hagia Sofia is niet
veerboot brengt ons op zaterdag bij de Prinsenei-
Romeinse Rijk in 1453 gebleven.
meer in gebruik als moskee, maar is een stuk
landen. De Turken gaan hier zelf graag heen om
De resten uit deze periode duiken zo af en toe in
geschiedenis. Deze moskee is een voorbeeld
even te ontsnappen aan de drukte van de stad en
en onder de stad op. De dikke muren kwamen al
geweest voor de Suleymaniye Moskee, die in-
wij kunnen hier ook een heerlijke dag rondkijken.
voorbij in de busrit vanaf het vliegveld, de Hagia
drukwekkend op één van de heuvels van de stad
Omdat er geen auto’s toegelaten worden, gaat
Sofia is moeilijk te missen, maar de Basilica Cis-
staat. De sfeer in deze moskee is bijzonder rustig.
het transport op deze eilanden nog met paard en
terne is misschien nog wel mooier. Dit Romeinse
De koepel zorgt voor een grote, hoge en open
wagen, maar op de hoofdwegen is dit chaotisch
waterreservoir blijkt een fijn plekje te zijn voor
ruimte. Het tapijt op de vloer nodigt uit te gaan
genoeg. Vanaf de veerboot terug zien we de stad
studenten met camera’s .
zitten en een kwartiertje te genieten van de stilte
in het avondlicht liggen. De laatste dag steken
Veel van haar machtige historische positie heeft
na de drukte in de stad. Ondertussen kun je in
we over één van de indrukwekkende bruggen
Istanbul te danken aan de ligging aan het water.
alle rust de patroontjes op de tegeltjes en de schil-
per bus de Bosporus over. We bezoeken het Azi-
De Bosporus is als verbinding tussen de Middel-
deringen in de koepel en op de bogen bekijken.
atische deel. Onze trip begint in een deel van de
landse en Zwarte Zee hiervoor van groot belang
Op de laatste dag van de reis bezoeken we nog
stad dat zich pas de afgelopen decennia ontwik-
en de Gouden Hoorn biedt een natuurlijke haven.
een moderne moskee in het Aziatische deel van
keld heeft. Onze gids neemt ons mee naar een
Hierdoor ligt de stad op een geweldige positie
de stad. Deze moskee is controversieel, omdat
winkelcentrum en de omringende woonwijken.
voor de handel en is er een bijzondere band met
het interieur door een vrouw ontworpen is. Het is
In een periode van dertig jaar zijn drie verschil-
het water. De handelsgeest leeft nog altijd, al
een mooi gebouw dat veel lijkt op de traditionele
lende generaties flats gebouwd. Door de snelle
is de functie als marktplaats van de wereld niet
moskeeën, maar het is niet zo stil binnen als in
groei van de stad wordt elke generatie weer
meer wat die ooit geweest is. Tijdens ons bezoek
oude moskeeën met massieve stenen muren.
vervangen door een hogere flat. Voor kwaliteit en
aan de historische bazaar gaan we op jacht naar
een goed ontwerp is weinig aandacht. Hiervan-
lunch en leren we de fijne kneepjes van het
RICHTING TAKSIM
daan gaan we met naar beneden stuiterende
afdingen, dat een kunst op zich is. Alsof het een
Een stad met het formaat van Istanbul is een
bussen terug richting de Bosporus. Hier ligt het
Wie-is-de-Mol-opdracht is, zwerven we door het
geweldige bestemming, omdat er zoveel verschil-
Kuzguncuk-district. Deze charmante wijk kent
doolhof van straatjes, opzoek naar een goede
lende dingen te zien zijn. Vanaf het historische
een echte multiculturele samenleving. Gebeds-
deal. Een geweldige manier om aan de cultuur en
schiereiland kan je via de Galatabrug de Gouden
huizen van verschillende godsdiensten staan hier
de drukte te wennen.
Hoorn oversteken. Vanaf deze brug wordt
naast elkaar tussen de houten huisjes en de oude
druk gevist en er is een verdieping onder het
bomen. De bewoners zijn vriendelijk en de sfeer
wegdek die gebruikt wordt door visrestaurants.
is prettig. We sluiten de reis af met een wande-
Aan de overkant van de Gouden Hoorn vind je
ling door deze wijk, een goede maaltijd en een
onder andere winkelstraten in westerse stijl, het
boottocht terug naar ‘ons deel’ van de stad, waar
Taksimplein en een zakendistrict, naast natuurlijk
we nog een laatste avond en ochtend hebben.
uitgestrekte woonwijken. Hier bezoeken we op
Vanuit het vliegtuig terug naar Nederland zien de
verschillende dagen het Nederlandse consulaat,
mazzelaars met een raamplaatsje nog één keer de
het bureau Tabanlioglu Architects, de Sapphire
uitgestrekte woonwijken en de minaretten van de
Tower die door hen ontworpen is – met geweldig
moskeeën van Istanbul liggen.
uitzicht over de stad – een universiteit waar we
MINARETTEN
een rondleiding krijgen en een chic winkelcen-
Een ander verschil met West-Europese steden
trum.
is de prominente plaats van de Islam. Na de
Een bijzondere dag was 1 mei. Op deze dag
inname van de stad door de Ottomanen is de
wordt de Dag van de Arbeid gevierd. Deze
Christelijke religie vervangen door de Islam en
vrije dag wordt door veel inwoners benut om
de naam Constantinopel door de naam Istanbul.
te protesteren tegen het beleid van de regering
Door de sultans is er een groot paleizencomplex
van premier Erdogan. Bij ons bezoek aan het
gebouwd en de skyline wordt gedomineerd door
consulaat krijgen we uitleg over deze nationale
de minaretten en de koepels van de moskeeën.
traditie en worden we gewaarschuwd vooral niet
Hoe meer minaretten, hoe hoger het aanzien van
in de buurt van het Taksimplein te komen. We
AFBEELDINGEN
1 2
1. Hagia Sofia bij nacht, (foto: Patrick van Dodewaard) 2. Kaart van Istanbul, (bron:Google Maps)
CHEPOS | 11
Ir. Mischa Molsbergen alumnus Real Estate & Housing Faculteit Bouwkunde TU Delft vertelt vanuit zijn huidige functie
VERTICALE STAD
als projectdirecteur
DE ROTTERDAM De Rotterdam is de nieuwste eyecatcher van Nederlands trotse havenstad. Het gebouw is een complete stad in de stad: drie transparante torens, 150 meter hoog, op een voetstuk van cafĂŠs, restaurants, een hotel, sportclubs en prachtige entrees. De Rotterdam is een ontwerp van Rem Koolhaas (OMA) op de Wilhelminapier, het nieuwe Manhattan aan de Maas.
12 | CHEPOS
ADVERTORIAL De naam verwijst naar het roemruchte maritieme verleden van de plek: ‘De Rotterdam’ was een van de bekendste schepen van de Holland-Amerika Lijn (HAL), waarop vele duizenden Europeanen de overtocht naar Amerika maakten. Op de Wilhelminapier bevindt zich het voormalig vertrekpunt van de schepen; het hoofdkantoor van de HAL is inmiddels het succesvolle Hotel New York. De Wilhelminapier behoort tot de
“Dit is echt een on-Nederlandse, unieke prestatie die mede te danken is aan de professionaliteit en trots van alle partijen die betrokken zijn geweest bij de realisatie van dit project. Behalve dat De Rotterdam een prachtig nieuw icoon van de stad is geldt voor alles aan dit gebouw de overtreffende trap. Om zomaar wat cijfers te noemen: een gebouw met ruim 7.500 ruimtes, gebaseerd op zo’n 40.000 bouwtekeningen en met dagelijks soms wel 800 werklieden tegelijk op de werkvloer.” prestigieuze waterfrontontwikkelling Kop van
de overeenkomsten die werden gesloten met
Ir. Mischa Molsbergen is, vanuit zijn functie als
Zuid, waarbij het oude havengebied is getrans-
Amvest met betrekking tot de aankoop van de
directeur Projecten bij MAB Development
formeerd in een kloppend nieuw stuk binnen-
woningen, het nhow-hotel en met de gemeente
Nederland BV, projectdirecteur van De Rotterdam
stad aan de ‘andere’ kant van de Maas. De locatie
Rotterdam voor de afname van een groot deel
C.V. ( samenwerking van MAB en OVG). Alum-
van De Rotterdam, vlak naast de cruiseterminal
van het kantoorprogramma. “Deze partijen had-
nus Real Estate & Housing Faculteit Bouwkunde,
en de Erasmusbrug, verbindt het noordelijke en
den een langetermijnstrategie. Niet ieder bedrijf
TU Delft.
het zuidelijke deel van Rotterdam.
kan zich dat permitteren. Al deze partijen hadden vertrouwen in De Rotterdam en dat is wat je
“Uniek aan De Rotterdam is dat de verschillende
nodig hebt om een dergelijk project te kunnen
functies in één gebouw gerealiseerd worden.
realiseren.”
Bron: NAW #22 Copyrigth beeldmateriaal: De Rotterdam C.V.
Naast de drie hoofdfuncties wonen, kantoren en een hotel, zijn er horeca, congresfaciliteiten, parkeren, winkels en leisure gerealiseerd. In totaal gaat het om maar liefst 160.000 vierkante meter, en daarmee is het het grootste gebouw van Nederland.” Het allerlastigste aan het ontwikkeltraject was dat een dergelijk grootschalige multifunctionele ontwikkeling niet valt te faseren. “Je moet meerdere risico’s tegelijkertijd afdekken. In feite moeten alle gebruikers op hetzelfde moment ja” zeggen.” En dat is lastig, zeker gezien de lange doorlooptijd van het project. Alleen al de bouw duurde vier jaar. Niet iedereen kijkt zover vooruit. Daarom waren de ontwikkelende partijen blij met
Door professioneel projectmanagement en een solide businesscase is dit beeldbepalend gebouw voor de stad in slechts vier jaar tijd verrezen.
Meer weten over de opleiding van Mischa Molsbergen? Lees de informatie bij onderwijs/master RE&H op www.reh.tudelft.nl! Real Estate & Housing aan de Faculteit Bouwkunde TU Delft richt zich met name op het managen van de gebouwde omgeving. Dit geldt voor alle fasen van de levenscyclus van het gebouw: van initiatief tot gebruik. Dit is nodig om gebouwen en de gebouwde omgeving goed te laten functioneren en te laten aansluiten bij de wensen van de eindgebruiker en alle overige partijen. RE&H heeft oog voor de koppeling tussen ontwerp en omgeving en biedt wetenschappelijke bagage voor een nationale en internationale toekomst in de bouw- en vastgoedsector.
CHEPOS | 13
STUDEREN IN HET BUITENLAND Een semester Parsons of Kungliga Tekniska Högskolan ken, dus je hebt korter de tijd om alles af te krij-
hebt. Je hoort mensen over de energie die je krijgt
gen. De studio is veel meer op design en minder
van deze stad; dat is zeker waar. Je voelt het in
op techniek gericht, een aanzienlijk verschil met
de metro, je voelt het op straat en in elk café: hier
Eindhoven dus. Zo zijn we de eerste acht weken
worden ideeën geproduceerd. Daarnaast is er een
alleen maar bezig geweest met het concept en
groot verschil tussen Manhattan en Brooklyn.
de vorm van het gebouw. Het project gaat niet in
In Manhattan is alles groot en hoog, maar in
op details, maar ik heb wel veel geleerd over het
Brooklyn zijn de huizen nog in proportie en zitten
Voor iedereen die Project Catwalk keek: Parsons
duidelijk maken van je concept en de invloed van
in de meeste straten leuke kleine boetiekjes, waar
the New School for Design in New York heeft niet
het design van een gebouw. Ook heeft iedereen
ze echt van alles verkopen. Je voelt dat je overal
alleen een goede modeopleiding, maar ook een
zijn eigen bureau, waar de studenten praktisch
inspiratie uit kunt halen, door alleen al door de
goede architectuuropleiding. De master is klein-
wonen, omdat studio zoveel tijd kost. In vijftien
straten te lopen. Zo kun je bij mij om de hoek
schalig van aard met ongeveer twintig studenten
weken tijd hebben we zeker twintig maquettes
voor een paar cent oude zwart-witfoto’s kopen,
TEKST: MEREL BRABERS
per jaar en duurt 3 jaar. Het was een kleine schok om te horen dat bijna geen van mijn medestudenten een bachelor in architectuur hebben. Een groot verschil tussen Nederland en de VS is dat je geen bachelor in architectuur hoeft te hebben om
“Je hoort mensen over de energie die je krijgt van deze stad; dat is zeker waar.”
de master te kunnen doen. De opleiding duurt wel langer dan bij ons. Verder zijn de lessen veel intensiever dan in Eindhoven. We hebben twee
gebouwd, die je helaas allemaal op je bureau
die mensen hebben weggedaan of gevonden.
keer per week van 12:00 tot 18:00 uur studio
moet bewaren. Op dit punt kunnen ze nog wel
Verder zijn de mensen heel sociaal en veel bezig
(project) en daarnaast nog drie vakken met elk
wat van de opbergkasten van Eindhoven leren.
met contacten leggen, waardoor je regelmatig
drie uur per week college. Het idee is dat je voor
Hoewel lessen op Parsons allemaal vrij klein en in-
aangesproken wordt. Zo ontmoet je zangers in
alle contacturen nog het dubbele aantal uren aan
tensief zijn (15 á 20 studenten) in vergelijking met
de metro en hoor je om één uur ’s nachts hoe je
zelfstudie besteedt. Toen ik dit hoorde, dacht ik
architectuur op de TU/e, is New York natuurlijk
in elkaar zit van iemand die graag je sterrenbeeld
dat dat wel overdreven zou zijn, maar helaas heb
het tegenovergestelde: groot en overweldigend.
wil weten. Mocht je de kans krijgen om naar New
ik de realiteit onder ogen moeten zien: het is hard
Het is heerlijk om tussen alle gebouwen, musea
York en Parsons te gaan, dan zou ik het zeker
werken hier. Het semester duurt maar vijftien we-
en parken rond te lopen in de vrije uurtjes die je
aanraden!
14 | CHEPOS
STUDEREN IN HET BUITENLAND
NOW
TEKST: MARINDE VAN ROOIJ
alle bijbehorende vakken. Hierdoor had ik een
we hier erg op elkaar aangewezen, maar dat was
goed en vol rooster, met colleges en werkuren
geen probleem. In ons huis met 48 uitwisselings-
van 09:15 uur tot 17:30 uur. De studielasturen
studenten was het nooit saai. Er was altijd wel
voor een studiepunt zijn vergelijkbaar met die van
iemand die voorstelde om naar een museum te
de TU/e, desondanks heb ik extra studiepunten
gaan, een cruise te maken (ik ben in zowel Hel-
gehaald door een vak in de avonduren en een
sinki, Riga als Tallinn geweest), te gaan zwemmen
taalcursus Zweeds in de zomermaanden. Voor
of te gaan stappen en op zondag aten we vaak
Het was niet direct mijn eigen idee, maar ik zal
mijn programma aan de faculteit had ik een klas
met z’n allen.
het iedereen aanraden, zoals ook anderen mij
waarvan de helft van de studenten Zweeds was
enthousiast hebben gemaakt. Afgezien van het
en de andere helft internationaal. Doordat ik het
Door in het eerste semester van het jaar in te
feit dat studeren in het buitenland een andere
gehele halfjaar met dezelfde mensen in hetzelfde
stromen merk je dat iedereen erg openstaat
invalshoek geeft aan je opleiding, heb ik er ook
lokaal doorbracht ontstond er een hechte en ge-
voor het ontmoeten van nieuwe mensen. Dit
veel van geleerd en een ontzettend leuke tijd gehad. Momenteel heb ik nog steeds moeite met wennen in Nederland, maar dat was het zeker
“Iedereen staat open voor het ontmoeten van nieuwe mensen”
waard. Ik had dit echt niet willen missen! In het eerste semester van mijn master heb ik
zellige sfeer. Naast de focus op duurzaamheid in
heeft voor leuke internationale vriendschappen
eind 2013 tot begin 2014 aan de School of the
het onderwijs vond ik de goede beschikbaarheid
gezorgd die nog steeds voortleven op Facebook
Built Environment van de KTH in Stockholm
van docenten een grote plus op deze universiteit.
en Whatsapp. Ook al zit ik hier nu weer prima in
gestudeerd. De universiteit begeleidt studenten
Nederland, ik ga zeker weer terug!
goed bij de inschrijving voor vakken; daarin was
Via de KTH heb ik een kamer gekregen in het
er voldoende keuze. Ik heb de richting Sustai-
nabijgelegen Tyresö. Doordat dit dorpje niet veel
nable Urban Planning and Design gekozen met
meer biedt dan een groot winkelcentrum waren CHEPOS | 15
POPPODIA 16 | CHEPOS
NOW
AMSTERDAM ALS BAKERMAT Het poppodium, het is een Hollands fenomeen.
Nadat in 1967 Paradiso zijn deuren opende,
Nederland kent een unieke dichtheid van podia,
kreeg Amsterdam in 1970 zijn tweede poppodi-
iedere middelgrote gemeente heeft wel een pop-
um. De oude melkfabriek aan de Lijnbaansgracht
podium. Geen enkel ander land bouwt specifiek
– op een steenworp afstand van Paradiso – werd
voor popmuziek ontwikkelde locaties zoals wij
verbouwd tot de Melkweg. Een gebouw dat sinds
dat hier doen. Ook het ontstaan van het pop-
2009 is verbonden met de stadsschouwburg door
podium is typisch Nederlands, namelijk via het
de overhangende Rabozaal. Deze theaterzaal
poldermodel.
wordt onder andere gebruikt door Toneelgroep
Gedurende de jaren 60 ontstonden overal in de
Amsterdam. Inmiddels kent Amsterdam zoveel
wereld jongerenbewegingen. De opkomst van de
poppodia dat het bijna onmogelijk is om een
popmuziek en hippiecultuur, samen met de maat-
duidelijk overzicht te geven. Van het knusse
schappelijke onvrede, leidde tot veel problemen
Bitterzoet tot de gigantische poptempel Ziggo
op straat. Amsterdam, in 1967 hippiehoofdstad
Dome. De meeste poppodia worden bestuurd
van de wereld, kende met de Provobeweging één
door stichtingen zonder winstoogmerk; deze
van de sterkste jongerenbewegingen. De overlast
constructie zorgt voor subsidie-inkomsten van
die jongeren gaven door het organiseren van
de gemeente. Mede hierdoor floreren de meeste
feestjes en relletjes zorgde ervoor dat er - na lang
Amsterdamse clubs ook in de 21e eeuw en houdt
overleggen – een plek kwam voor de jongeren.
de gemeente de ‘rebelse’ jeugd van de straat.
De opkomst van het poppodium verliep parallel aan de leegloop van de kerken. Daardoor is het
TEKST: PATRICK VAN DODEWAARD
extra ironisch dat het eerste officiële poppodium, Paradiso, is gevestigd in een voormalige kerk.
CHEPOS | 17
Historie en typologie WANT WAT IS NOU EEN POPPODIUM? Om een goed beeld te krijgen van het begrip poppodium zal er naar de geschiedenis van het fenomeen moeten worden gekeken; hoe en waar is het ontstaan en in welke context? Vanuit deze historiserende beschrijving wordt een omschrijving van het poppodium in Nederland gegeven. Een typologische analyse schijnt licht op aspecten die het poppodium onderscheiden van een concertzaal. Welke aspecten maken het poppodium uniek en hoe zitten de plattegrond en doorsnede in elkaar? TEKST: GEORDY VAN BUSSEL EN TAEKE OFFRINGA
HISTORIE EN DEFINITIE
Uiteindelijk besloot de gemeente Amsterdam op
gesloten gemeenschappen konden plaatsvinden,
Nederland heeft in vergelijking met omringende
30 maart 1968 toe te geven aan de druk van de
vandaar de ontwikkeling via de sociëteiten. Het
landen een indrukwekkend circuit van poppodia.
jongerenbewegingen en ging er in een voorma-
ledensysteem van podia als Paradiso en de Melk-
In geen van deze landen is de dichtheid zo hoog.
lige kerk een podium open onder de naam Stich-
weg is een overblijfsel van deze ledencultuur.
Het ontstaan van deze podia is veroorzaakt door
ting Vrijetijdscentra Amsterdam. Tegenwoordig
een samenloop van omstandigheden. De naoor-
staat deze kerk bekend onder de naam Paradiso.
Midden jaren 70 liep het bezoek aan poppodia
logse jeugd- en jongerenbewegingen vormen de
Voor vooruitstrevende kerkbestuurders werd dit
terug, de vaste groep bezoekers was die uit de
grondslag voor het ontstaan van dit popcircuit.
gezien als een middel om de teloorgang van het
begindagen. Deze bezoekers waren niet degenen
Eind jaren 60 spelen tegelijkertijd op: de provobe-
kerkbezoek tegen te gaan; aan kerken grenzende
die een frisse wind zouden laten waaien door het
weging in Amsterdam, de opkomst van de beat-
ruimtes werden opengesteld voor optredens van
beleid van de podia en dus moest men wachten
muziek (voornaamste voorbeeld The Beatles) en
opkomende bands.
tot de komst van de punk en new wave voor een
de hippiebeweging. Deze ontwikkelingen zijn alle
Begin 1967 ontstonden de zogenaamde
hernieuwde golf aan bezoekers. Sindsdien heeft
belangrijke aanjagers voor het ontstaan van een
‘Provadya?’-avonden. Deze avonden omvatten
voortdurende vernieuwing in de popmuziek
levendig popcircuit. Ze lopen parallel met de ont-
een mix van muziek, performances, schrijversop-
ervoor gezorgd dat bezoekersaantallen bleven
zuiling in de samenleving en een leegloop van de
tredens en films. Ze vonden plaats in Fantasio
stijgen. De Do-It-Yourself-mentaliteit van de
kerken. Wat poppodia typisch Nederlands maakt,
en Paradiso, de eerste twee grote Amsterdamse
punk leidde tevens tot de oprichting van enkele
is dat ze niet particulier zijn opgericht maar vaak
poppodia. Ze waren zo’n succes dat de formule al
nieuwe podia door muzikanten en publiek zelf.
vanuit jongerencentra zonder winstoogmerk ont-
snel voeten aan de grond kreeg in de rest van het
In de jaren 80 werden de podia bedreigd door
stonden. Het lange voortbestaan van veel podia
land. Een citaat uit de Hitweek: “Er is in Neder-
een decentralisatie van het jeugd- en jongeren-
– vele bestaan al sinds eind jaren 60 – is te danken
land een zeer grote behoefte aan PROVADYA-
werk van het Rijk naar de gemeenten. Dit had
aan het Nederlandse poldermodel. De politiek
klups. Dat zijn klups waarin (op een goede ge-
grote reorganisaties tot gevolg en in sommige
heeft veel invloed op het voortbestaan van de
luidsinstallatie) alleen maar streng geselekteerde
gevallen zelfs afschaffing van deze afdeling.
podia, omdat ze niet particulier gerund worden.
pop wordt gedraaid. West Coast, psychodeliese
Hierdoor viel een groot deel van de kleinschalige
Amsterdam was rond 1966 in de ban van een
pop, avant-garde pop, verre pop of hoe je al die
open jongerencentra buiten de boot. Voor de Ne-
politiek getinte jeugdcultuur; dit leidde onder an-
popmuziek ook wilt noemen.” In veel andere
derlandse popmuziek was dit probleem tweele-
dere tot rookbommen bij het huwelijk van Prinses
steden ontstonden podia vanuit een (jongeren)-
dig: optreedmogelijkheden aan de onderkant van
Beatrix en Prins Claus en rellen bij het Telegraaf-
soos, bijvoorbeeld in het katholieke zuiden. De
de sector vielen weg en voor beginnende bands
gebouw. In 1967 werd Amsterdam zelfs door
macht van de kerk op de samenleving was hier zo
werd het lastiger om plekken te vinden om op
mensen gezien als hippiehoofdstad van Europa.
groot dat dit soort ontwikkelingen alleen binnen
te treden. Uiteindelijk is de oplossing gevonden
18 | CHEPOS
HISTORIE EN TYPOLOGIE POPPODIA
FILE: POPPODIA 013
EFFENAAR
PARADISO
Tilburg
Eindhoven
Amsterdam
door popmuziek van de afdeling jeugd- en jonge-
De oplossing werd in meerdere gevallen niet ge-
renwerk te verplaatsen naar de afdeling Kunsten.
zocht in het aanpassen van de bestaande gebou-
Men kan zich voorstellen dat dit niet zonder pro-
wen maar in het creëren van nieuwe. Tilburg was
blemen ging: deze afdeling werd veelal bemand
met de 013 in 1998 hier het vroegste voorbeeld
door grijsaards die veel affiniteit hadden met
van. Dit was het allereerste nieuwbouwpoppo-
de ‘hogere’ kunsten. Van een artistieke beteke-
dium van Nederland. Hierna volgden meerdere
nis van de popmuziek was volgens hen geen
podia zoals de Effenaar, De Mezz in Breda en
sprake. Uiteindelijk was het wederom Amsterdam
Tivoli/Vredenburg in Utrecht.
MEZZ Breda
dat vooruitstrevend was. De overgang naar de afdeling kunstzaken vond hier als eerste plaats;
Uit het voorgaande kan geconcludeerd worden
andere gemeenten volgden snel.
dat de poppodia in Nederland zijn ontstaan uit groepen van jongeren met een behoefte aan
Rond de beginperiode van het fenomeen vestig-
cultuuruiting. Nederland is uniek in het feit dat
den veel podia zich in panden die oorspronkelijk
hieraan speciale gebouwen werden toegekend.
een ander doel hadden. De Effenaar te Eindhoven
Geredeneerd kan ook worden dat om een pop-
zat in een textielfabriek, Paradiso in een kerk en
podium te zijn volgens de Nederlandse traditie,
de Pul te Uden in een boerderij. Vanwege een
het podium dan ook op dergelijke wijze moet zijn
beperkte regelgeving en een beperkt budget dat
ontstaan. Podia als de Ziggo Dome, Ahoy en de
gemeenten uittrokken voor poppodia, stonden
HMH vallen buiten deze definitie; deze zijn im-
de gemeenten oogluikend toe dat voorzieningen
mers gebouwd vanwege een commerciële wens
op een matig niveau bleven. De vuurwerkramp
om de popmuziek te exploiteren in plaats van een
in Enschede en de cafébrand in Volendam waren
maatschappelijke wens om cultuur te huisvesten.
echter aanleiding tot een sterk verstrengde regel-
Podia als de Effenaar en 013 vallen wel binnen
geving. Plotseling kwam er een zondvloed aan
deze definitie, ondanks hun nieuwe gebouwen.
ZAAL
regels af op de podia op het gebied van geluids-
Ze zijn namelijk opvolgers van podia die vanuit
BEZOEKERS
overlast, rookverboden, brandweervoorschriften,
de maatschappij ontstonden, ze hebben alleen
PERSONEEL
nooduitgangen, etc. Dit vergde veel bouwtech-
gedurende hun bestaan een nieuw onderkomen
BACKSTAGE
nische aanpassingen, welke, indien ze al mogelijk
gekregen. Men kan dus zeggen dat commerciële
waren, veel geld zouden kosten.
podia geen ‘echte’ poppodia zijn.
SCHAAL: 1:1000
CHEPOS | 19
PAARD VAN TROJE Den Haag
TYPOLOGIE
meeste podia hebben twee of meer zalen, waarbij
Met deze geschiedenis in het achterhoofd is het
de grote zaal een capaciteit van rond de 1500
interessant om te kijken naar de ruimtelijke verta-
bezoekers heeft, terwijl een kleine zaal meestal
ling van deze jonge, Nederlandse typologie: het
ongeveer 300 mensen kan herbergen. De back-
poppodium.
stageruimte is vaak duidelijk afgescheiden van de
Gedurende de jaren zijn er diverse poppodia ge-
overige ruimtes en is uit praktisch oogpunt altijd
bouwd, met uiteenlopende capaciteiten en ach-
achter een zaal, aan de overkant van publieke
tergronden: zalen als Paradiso in Amsterdam zit-
ontsluitingsruimtes gevestigd. Hierdoor hoeven
ten nog in hetzelfde gebouw als vroeger, terwijl
gebruikersgroepen elkaar niet onnodig te kruisen.
andere podia soms een compleet nieuw gebouw
Wat een popzaal uniek maakt en het eigenlijk
kregen. Bij elk podium is te zien dat het gebruik
een liefdesbaby tussen een muziekcafĂŠ en een
van het gebouw ruwweg in vier categorieĂŤn te
concertgebouw laat zijn, is de aanwezigheid van
verdelen is: ruimtes voor personeel, ruimtes voor
een bar in de muziekzaal. Hoewel in het verleden
bezoekers, backstageruimte voor artiesten en
discussies zijn gevoerd over de aanwezigheid van
crew en de belangrijkste ruimte: de zaal. In de
een bar in de zaal, vanwege geluidsoverlast voor
zaal komen de drie groepen bij elkaar en vindt er
barpersoneel, blijft dit aspect belangrijk voor de
een soort symbiose plaats die ervoor moet zorgen
poppodiumcultuur en is hier een vergelijking te
dat de concertbeleving optimaal is.
maken met het buitenlandse type: een pub waar
Bij analyse van de diverse doorsnedes en plat-
artiesten en bands optreden. Een poppodium is
tegronden is te zien dat een zaal vaak een promi-
een evolutie hiervan, met meerdere zalen, gericht
nente plek in de plattegrond inneemt: alles staat
op popmuziek, met alle bijbehorende facilitei-
in dienst tot het welfunctioneren van de zaal. De
ten die men anno 2014 verlangt: oefenruimtes,
HEINEKEN MUSIC HALL Amsterdam Zuidoost
ZAAL BEZOEKERS PERSONEEL BACKSTAGE SCHAAL: 1:1000
20 | CHEPOS
HISTORIE EN TYPOLOGIE POPPODIA
FILE: POPPODIA kleedkamers, garderobes en in bepaalde gevallen
wanneer er muziek geprogrammeerd staat. Het is
zelfs een restaurant. Het is een type dat zich in
een minder multifunctionele aangelegenheid dan
vijftig jaar tijd uit het niets ontwikkeld heeft.
een muziekcafé, waar een muziekprogramma
Daar waar er in steden ook muziekcafés zijn met
een extraatje is; op een doordeweekse woens-
een programmering die wedijvert met die van een
dagmiddag is een etablissement als deze gewoon
poppodium, blijft een poppodium zich op andere
geopend, omdat de aanwezigheid van livemuziek
vlakken onderscheiden van een café waar ook
geen voorwaarde is voor het genereren van
artiesten spelen.Een poppodium heeft een zaal
inkomsten.
met een bar en een podium dat alleen geopend is
AFBEELDINGEN 1 23 4 5 6
7
1. 013, Tilburg 2. Effenaar, Eindhoven 3. Paradiso, Amsterdam 4. Mezz, Breda 5. Paard van Troje, Den Haag 6. Heineken Music Hall, Amsterdam Zuidoost 7. Doornroosje, Nijmegen - facebook. com/dutchgraffitipage
BRONNEN 1. Marina van den Bergen, Jaap van Beusekom, Hester Carvalho, Allard Jolles. “Hey ho, let’s go! Poppodia in Nederland” (Rotterdam: NAI 010 Uitgevers, 2009)
CHEPOS | 21
PAARD VAN TROJE TOONT BINNEN DE MUREN ZIJN WARE AARD Nederland is het land van de poppodia. Paradiso in Amsterdam, Tivoli in Utrecht, 013 in Tilburg en de Effenaar in Eindhoven, allemaal zijn ze anders. Zo ook het Paard van Troje in Den Haag. Waar je in Tilburg en Eindhoven niet om 013 en de Effenaar heen kunt, omdat ze zo afwijken in architectuur, kun je de gevel van het Paard van Troje voorbij lopen zonder in de gaten te hebben dat er een poppodium achter schuilgaat. En niet zomaar een poppodium, een poppodium ontworpen door het gerenommeerde OMA. Net als het mythische verhaal waar de Trojanen de inhoud van het houten paard niet op waarde hadden geschat, kun je van buiten het poppodium niet vermoeden wat je binnen aantreft.
TEKST: SVEN VAN DER HULST
De gevel is namelijk monumentaal, net als de
ontvangstruimte met bar, garderobe en rokers-
Toen in 1972 het Paard van Troje openging was
rest van deze straat, en moest dus onveranderd
ruimte, zonder opsmuk en tierelantijnen; puur
het bedoeld als jongerencentrum voor allerhande
blijven. “Zelfs voor een nieuw logo aan de gevel
en industrieel. In 2012, negen jaar na de grootse
activiteiten. Werkplaatsen om te knutselen, boet-
moeten we een vergunning aanvragen,” aldus
verbouwing, naar ontwerp van OMA, werd de
seren, smeden en kunstobjecten te maken, een
PR-verantwoordelijke van het Paard van Troje,
foyer anders ingedeeld. “We zijn erg tevreden
goedkope eetgelegenheid, repetitieruimtes voor
Marloes Kranenburg. Eenmaal binnen doet
met de aanpassingen die zijn doorgevoerd. Het
muziekgroepen, een grote bar en een drukkerij.
niets meer denken aan het, op het eerste oog,
bargedeelte is nu meer afgeschermd van de
Er werd gezegd dat met jongeren onder elkaar
monumentale pand. Meteen is duidelijk dat
stroom van mensen die naar de zalen lopen; dat is
“we samen te weten kunnen komen, hoe we
dit niet zomaar een woonhuis of bedrijfspand
prettig.” zegt Kranenburg.
deze stervende maatschappij kunnen vernieu-
aan de Prinsegracht is. Er is een grote foyer c.q.
wen.” Ruim veertig jaar later is het Paard van Troje een van de bekendere poppodia in Nederland. Grote nationale en internationale artiesten treden op in Den Haag. In 2003, tientallen jaren na opening, is heel het gebouw gestript. Alleen de gevel en enkele wanden bleven behouden. Enkel wat kantoorruimtes en een houten trap herinneren de werknemers nog aan het gebouw zoals dat er vanaf 1972 uit heeft gezien. Voor bezoekers doet niets meer denken aan hoe het gebouw ooit is ingedeeld. In de nieuwe plannen van OMA kwam er ruimte voor twee zalen. Een grote zaal met twee balkons moest plaats bieden aan 1100 bezoekers, de
22 | CHEPOS
PAARD VAN TROJE
FILE: POPPODIA
kleine zaal was bestemd voor 300 mensen. In
gesprongen wordt in de zaal, je ze ziet bewe-
en welkom gevoel, zeker nu de foyer grondig is
de grote zaal kunnen de balkons uitgebouwd
gen.” Wat velen zal verbazen is dat tot 2003 het
vernieuwd. OMA staat over het algemeen be-
worden, waardoor de balustrade verder richting
Paard van Troje geen artiesteningang had waar
kend om de grote vormgebaren en spectaculaire
het podium komt te staan. Deze handeling
een bus of vrachtwagen apparatuur kon laden
gevels, maar heeft dit keer, in Den Haag, áchter
gaat echter niet automatisch en “het kost aan
en lossen. Deze ingang is in het nieuwe ontwerp
de gevel iets indrukwekkends gerealiseerd.
man-uren zoveel dat we het in de afgelopen
wel gerealiseerd en bevindt zich aan de Lange
tien jaar, misschien drie keer gedaan hebben,”
Beestenmarkt, waar de gevels geen monumen-
weet Kranenburg, en dat is zonde. De twee zalen
tenstatus hebben, en dat is duidelijk te zien aan
liggen boven de ontvangstruimte en daar is de
deze gevel van het Paard van Troje. Waar aan de
ruimte tussen de twee zalen te zien. De twee be-
Prinsegracht de gevel bewaard moest blijven, is
tonnen bakken liggen maximaal een halve meter
op de Lange Beestenmarkt de gevel bekleed met
uit elkaar, maar Marloes Kranenburg verzekert:
cortenstalen platen, om zo ook aan de buitenkant
“als in de ene zaal klassieke muziek speelt en in
een duidelijke stempel op het gebouw te kunnen
de andere heavy metal, hebben ze geen last van
drukken. Het gebouw heeft door zijn monu-
elkaar. Sterker nog, ze krijgen niets mee van wat
mentale gevel en zijn vernieuwde, strakke gevel
er in de andere zaal gebeurt.” Wat ook meteen
een ‘magie van de poort’-effect en zorgt voor
BRONNEN
opvalt, zijn de grote gele schokdempers, die de
verbaasde gezichten bij mensen die voor het eerst
trillingen van uitzinnige fans moeten opvangen.
een bezoek brengen aan ‘Het Paard’. Dit verbaas-
Deze zijn niet weggestopt maar staan vol in het
de gevoel slaat echter snel om in een aangenaam
1. Paard van Troje, “Paard van Troje trappelt van ongeduld”. 17-02-72. Paard40jaar.nl 2. Sebas Veldhuizen, “Het Paard van Troje”, 13-08-03. Archined.nl
AFBEELDINGEN 1 2
3 4 5
1. Interieur foyer (foto: Barbara Vos) 2. Cortenstalen zijgevel (eigen bron) 3. Interieur grote zaal (foto: Wouter Vellekoop) 4. Voorgevel (bron: denhaagfm.nl) 5. Interieur foyer (foto: Stijn Poelstra)
zicht. “Ik heb me laten vertellen dat als er echt
CHEPOS 23 | CHEPOS | 23
HET GAAT GOED MET DE MELKWEG Hoe kan een poppodium ten tijde van economische neerslachtigheid rondkomen zonder flinke subsidies? De directies van sommige podia zetten in op het werven van meer donateurs of programmeren meer voor het grote publiek. Andere podia herhalen succesvolle voorstellingen talloze malen of verhogen de entreeprijzen. De Melkweg in Amsterdam poogt zoveel mogelijk op eigen benen te staan. Hoewel bezoekersaantallen in de branche teruglopen, lijkt het poppodium zich aardig te redden. TEKST: EVERT HOLLANDER In 1970 ontstond Stichting de Melkweg als zo-
is het gebouw in 2009 uitgebreid met de door
ge誰nitieerde Engine Room Europe, een project
merproject voor jongeren, gericht op cultuur. De
bureau TenBrasWestinga ontworpen Rabozaal
van Trans Europe Halles. Dit driejarig programma
organisatie maakte gebruik van een leegstaand
(tot 1400 bezoekers) die de stichting deelt met de
moet de samenwerking tussen cultuurinitia-
fabriekspand aan de Lijnbaansgracht in Amster-
Stadsschouwburg. Deze zaal bevindt zich tussen
tieven in Europa stimuleren met bijvoorbeeld
dam, pal achter de Stadsschouwburg. Het pand
de twee panden in en kraagt uit boven de The
personeelsuitwisselingen van poppodia en het
werd in de achttiende eeuw gebouwd als suiker-
Max-zaal. De coffeeshop die in de beginjaren
organiseren van een pop-up kunstfestival.
raffinaderij en werd later verbouwd tot melkfa-
boven in het pand zat is inmiddels weggecon-
De Melkweg, feitelijk een non-profitorganisatie,
briek. De gemeente heeft het gebouw opgekocht
curreerd door een grote coffeeshop aan het
voorziet voor meer dan negentig procent in zijn
en de stichting huurt het nu van de gemeente.
Leidseplein.
eigen kosten. Met een begroting van ongeveer
Het zomerproject bestond uit een theehuis met
twaalf miljoen euro per jaar is dit een aanzienlijk
eetgelegenheid en een zaal voor muziek-, film-
Bij de Melkweg werken ruim 250 medewerkers,
bedrag, dat verdiend wordt aan jaarlijks bijna
en andere voorstellingen. Deze functies heeft
verdeeld over tien afdelingen. De stichting werkt
400.000 bezoekers. De Melkweg mag zich op
de Melkweg behouden. De Oude Zaal (voor
intensief samen met Paradiso in het Paradiso-
dat vlak tot de top drie poppodia van Nederland
ongeveer 700 bezoekers) wordt hoofdzakelijk
Melkweg Productiehuis en met de overige
rekenen. Zeven procent subsidie is voornamelijk
voor concerten gebruikt, evenals de door Pepsi
Leidseplein podia binnen de Stichting Samen-
afkomstig van de gemeente Amsterdam, hoewel
gesponsorde The Max-zaal (tot 1500 bezoekers)
werkende Leidsepleintheaters. Ook de zaaltjes
de huurprijs van het pand zo hoog is opgelopen
uit 1995. Daarnaast is er de Theaterzaal voor
van de tegenovergelegen Sugar Factory worden
dat de stichting in feite de gemeente betaalt.
voorstellingen (tot 200 bezoekers) en de Cinema
regelmatig gebruikt. Samenwerking op Europees
Eigen inkomstenbronnen zijn voornamelijk kaart-
voor filmvertoningen (90 bezoekers). Ten slotte
niveau vindt plaats in het door de Melkweg
verkoop en drankomzet.
24 | CHEPOS
VASTGOED, POPPODIUM DE MELKWEG
FILE: POPPODIA Van de inkomsten van de ticketverkoop gaat een deel naar de gages van een band of artiest. Het poppodium legt contractueel met een boekingsagent de uitkoopsom vast en kan daarnaast verschillende contractvormen hanteren met betrekking tot het verdelen van de verkoopopbrengst. Bij een partage-afspraak wordt van tevoren afgesproken hoeveel procent de opdrachtgever (het poppodium) en de artiest elk krijgen en kan de artiest bij lage opkomst verlies lijden. Een partage/garantie-afspraak werkt in principe hetzelfde, maar hierin is een minimumbedrag afgesproken dat de artiest krijgt. Als laatste is er nog de suppletieafspraak waarbij de opdrachtgever bovenop het verdelen van de inkomsten uit tickets een suppletiebedrag betaalt, met een vooraf vastgesteld maximumtotaalbedrag. Deze laatste variant wordt veelal gebruikt voor de grote namen. Bij annulering keren boekingsagenten zelden een schadevergoeding uit aan de poppodia. Wel wordt er contractueel vastgelegd in welke gevallen en hoe lang van tevoren er geannuleerd mag worden. Wanneer een artiest afzegt, kunnen bezoekers de ticketkosten over het algemeen laten restitueren door het poppodium. Feitelijk komt slechts een klein deel van de ticketprijs bij de artiest(en) terecht. Een flink deel gaat dus naar het poppodium en een deel wordt besteed aan de kosten van het toeren en aan het boeken van gigs. Een indicatie van het bedrag dat feitelijk bij de artiest komt, is ongeveer 15 tot 20% van de ticketprijs. Verder is er een significant verschil tussen de verdiensten van een hoofdact en een voorprogramma. Het is niet ongebruikelijk dat publiciteit de enige verdienste is voor het voorprogramma, zelfs wanneer zij al een gevestigde naam hebben zullen ze een stuk minder verdienen dan de hoofdact.
De Melkweg heeft een aparte constructie
diversiteitseisen voldoen als voorwaarde voor het
bedacht om meer inkomsten te genereren in een
ontvangen van subsidie.
periode waarin cultuur enigszins verwaarloosd
Opmerkelijk is het standpunt dat John van Luijn,
wordt in Nederland. De overheid draait de subsi-
al 26 jaar programmeur bij de Melkweg, inneemt
diekranen dicht en een economische crisis zorgt
met betrekking tot subsidie. Hij stelt in een inter-
ervoor dat mensen de hand op de knip houden,
view met de VPRO dat door oneerlijke verdeling
dus loopt het poppodium inkomsten mis. Door-
van de subsidies onder de verschillende cultuur-
dat de Melkweg een maand- of jaarlidmaatschap
instanties marktvervalsing ontstaat. Een concreet
verplicht stelt bij bijna alle evenementen, gaat er
voorbeeld daarvan is volgens hem de gedeelde
bij elke activiteit ongeveer vier euro per persoon
Rabozaal die de Melkweg slechts vier willekeu-
rechtstreeks naar de stichting. Een nadeel van
rige dagen in de maand mag gebruiken. De
deze opzet is dat de aanschaf van deze lidmaat-
andere dagen staat de zaal tot beschikking van
schappen bij de kassa vaak voor lange rijen zorgt.
de Stadsschouwburg, waardoor de zaal praktisch
De eigenlijk toch al te klein geworden entree
niet gebruikt kan worden door het poppodium.
komt hierdoor nog meer onder druk te staan,
Volgens van Luijn is dit rechtstreeks te wijten aan
wat de gebruikerservaring van het pand niet ten
de bergen subsidie die de hogere kunsten ont-
goede komt.
vangen van de gemeente Amsterdam. Zijn visie
Hoewel concerten de boventoon voeren in de
is dat de kunstwereld het zou moeten kunnen
programmering, organiseert de Melkweg ook
redden met gewoon hard werken, zonder subsi-
film- en tv-opnames, feesten en recepties, semi-
die. Een gedurfde uitspraak, alhoewel deze man
nars, premières en festivals. De brede program-
het wellicht waar kan maken. Het blijkt echter
mering is kenmerkend voor de Melkweg, waar
dat poppodia steeds vaker van sponsors gebruik
men al in de jaren 70 zowel grote namen als
moeten maken. Daarom is het streven om op
opkomend talent liet optreden. Na verloop van
eigen benen te staan voor de meeste poppodia
tijd werd de programmering steeds professioneler
op dit moment nog te idealistisch.
en kreeg de Melkweg een belangrijkere positie. AFBEELDINGEN
Dat de Melkweg niet gespecialiseerd is, maar steeds verbredend en vernieuwend program-
1 2
meert heeft te maken met het beoogde publiek en de scene die men wil creëren, maar ook met
1. ‘ENCORE’-avond in de Melkweg (foto: Amsterdam Curated) 2. Affiche voor verschillende activiteiten in de Melkweg ca. 1970 (bron: Geheugen van Nederland)
zware concurrentie van de grotere poppodia in de omgeving zoals de Heineken Music Hall en Ziggo
BRONNEN
Dome. Deze concerthallen beschikken over een
1. Stichting de Melkweg, 2012 in cijfers, geraadpleegd op 8 mei 2014, static.melkweg.nl 2. Van der Reijden, L., Zwetsloot, J., Duidelijke programmering trekt uitgaanspubliek, 31 januari 2014, napniews.nl 3. Trans Halles Europe, Engine Room Europe, geraadpleegd op 15 mei 2014, teh.net 4. De Vrieze, A., John van Luijn: “Joy Division had nu ook in Ziggo Dome gespeeld”, 26 februari 2014, 3voor12.vpro.nl
veel groter budget, waardoor ze de publiekstrekkers bij de kleinere poppodia weg kunnen halen, die zodoende wel anders moeten programmeren. Het probleem wordt versterkt door grote festi-
Podiumkunsten daaraan stelt. Deze regeling is
vals, die snel in aantal toenemen. Een bijkomende
opgezet om de kwaliteit en de diversiteit van
motivatie voor breed programmeren zijn de eisen
het programma van poppodia te stimuleren,
die de Programmeringsregeling van het Fonds
dus moet het programma ook aan kwaliteits- en CHEPOS | 25
FOTOCIE ROCKS Deze concertfoto van fotograaf Hugh McCabe is genomen met een lange sluitertijd, waardoor het gebruik van de ruimte zichtbaar wordt. Je ziet dat vooraan, rondom het podium, veel meer beweging is dan aan de buitenste randen van de zaal. Dat de band gebruikmaakt van het hele podium, met uitzondering van de drummer, is ook goed zichtbaar op deze foto. Mooi om te zien is dat de belichting van de rechterzijde van de zaal heel anders is dan die van de linkerzijde, wat de dynamische en vooral ook prominente rol van het licht tijdens een optreden benadrukt.
Bij het fotograferen van artiesten of optredens moet je snel reageren. Door goed naar de muziek te luisteren en te kijken hoe een artiest zich gedraagt tijdens een optreden, kun je toch vaak een moment ‘voorspellen’.
26 | CHEPOS
FOTOCIE
FILE: POPPODIA
Door het licht op te zoeken, kunnen effecten met rook of silhouetten ontstaan die de artiest op een bijzondere manier in beeld brengen.
Een groot deel van de sfeer wordt veroorzaakt door het publiek. Als je de sfeer van een optreden in een foto wil vangen, probeer dan eens een foto van de mensen om je heen.
CHEPOS | 27
Instant City als
COLUMN: Jacob Voorthuis Jacob Voorthuis is publicist, spreker en docent aan de TU/e. Hij doceert bevlogen
POPPODIUM
tuur. Iedere editie laat hij zijn licht schijnen
Saaiheid, verveling en leegte zijn op twee
veranderen. De stad zoals die zich vormt en de
spoor om Rusland dichter bevolkt te doen lijken
manieren op te lossen. 1. Verander jezelf 2.
plek waar de stad zich vormt, smeden daarmee
dan het was, om zo de van oorsprong Duitse
Verander je omgeving. De eerste is moeilijk. Als
een noodzakelijk verband. Wat zou er gebeuren
Catherina de Grote een gunstiger beeld van haar
het lukt, wordt de wereld wel oneindig boeiend.
als je die relatie probeert los te koppelen? Krijg
rijk te geven. Ook zijn er de vliegende steden van
De tweede is risicovol. Voor zover het lukt, zal
je dan de generische stad? Krijg je dan lopende
Wenzel Hablik en de zeppelin-steden van Georgi
de omgeving steeds meer naar jouw beeld ervan
steden, reizende steden? Enfin, dat werd de
Kroutikov uit het begin van de twintigste eeuw.
gevormd worden. De vraag die men op dat mo-
opdracht voor het volgende nummer van Archi-
Het Instant City-project kreeg echter een bijzon-
ment moet stellen is: hoe boeiend is dat beeld?
gram: ontwerp de relatie tussen stad en plek. Eén
dere navolging. De band Pink Floyd, waarvan de
Poppodia en architectuur hebben als opdracht de
project dat uit die vraag voortkwam is het Instant
meeste leden ook architectuur hadden gestu-
omgeving te verrijken. Dit verhaal geeft hier een voorbeeld van. Een kleine groep jonge architecten in Engeland was net afgestudeerd aan de Regent Street Polytechnic te Londen, een soort hbo-instelling aldaar. Michael Webb was geen diploma gegund omdat zijn afstudeerproject, de
over filosofie, kunsthistorie en architecover het FILE-onderwerp.
“De band Pink Floyd, waarvan de meeste leden ook architectuur hadden gestudeerd, heeft het idee van de Instant City handen en voeten gegeven.”
Sin Centre (1959), een soort multifunctionele cultuursupermarkt, te veel controverse had veroor-
City-project van Peter Cook en anderen. Stel je
deerd, heeft het idee van de Instant City handen
zaakt, te radicaal was. Desondanks had de gehele
het probleem voor: saaie provinciale steden strek-
en voeten gegeven. Toen hun succes op het
groep werk gevonden in diverse architectenbu-
ken zich uit over het landschap van Engeland.
podium steeds grotere vormen ging aannemen,
reaus en overheidsinstanties, veelal als tekenaar.
Deze steden zijn vergroeid met hun plek; te klein,
werd hun aanpak navenant groots. Waar ze met
Het leven werd saai. Om leven in de brouwerij
te ver, te afgesloten om de stedelijke opwin-
het album Meddle in Pompeii optraden om de
te houden, hadden ze het plan gevat om samen
ding, het kosmopolitische schuim van Londen
dode stad nieuw leven in te blazen, werden hun
een tijdschrift te beginnen dat ze zelf in elkaar
te kunnen proeven. De jonge mensen in die
concerten later zelf grootstedelijke evenementen
zouden flansen en goedkoop zouden laten druk-
steden groeien op met het gevoel iets te missen
met enorme instant bouwwerken, met als hoog-
ken. Dit tijdschrift kreeg de naam ARCHIGRAM,
in hun leven, het leven is er saai . De oplossing
tepunt The Wall uit 1979. Enorme decors werden
een architectuurtelegram. In ieder nummer zou
volgens Archigram is de Instant City: we laten de
als UFO’s ingevlogen en opgezet als instant
een bepaalde vraag centraal staan. Ze spraken
stad op zijn plek, maar brengen er stedelijkheid
cities. The Wall werd zelfs tijdens het concert zelf
met elkaar af hun antwoord op die vraag in de
alsof het een kopje Nescafé betreft. Een zeppelin
opgebouwd en weer afgebroken. Voor het album
vorm van een goed uitgewerkt ontwerpvoorstel
wordt opgetuigd met de rekwisieten van de
Animals lieten ze een enorm varken als zeppelin
te geven. Een van de meest boeiende vragen was
stedelijkheid en vliegt van stad naar stad. Waar
over het concertgebied vliegen. Hun succes op dit
deze: wat zou er gebeuren als we de stad zouden
de zeppelin aanmeert, ontvouwt het zichzelf tot
gebied heeft een nieuwe industrie veroorzaakt,
loskoppelen van zijn plek? De stad en de plek van
een veelheid van paviljoens, schermen, podia,
de rondreizende poppodia van grote bands. De
de stad lijken noodzakelijk met elkaar verbonden;
geluid, beeld en spanning: Nescafé Londen.
concerten van Pink Floyd vormen een schitterend
Amsterdam is niet alleen wat Amsterdam is, het
Twee schepjes stad, heet water, even roeren en
hoofdstuk in een geschiedenis waar stedelijke
is wat het is omdat het zich op die plek heeft
je hebt opwinding en grootstedelijkheid. Het is
opwinding, het spektakel van de stad, zich
kunnen ontwikkelen. Als je Rome verhuist, zoals
een meesterlijk idee, al kent het voorgangers. De
presenteert als podium waarin het jong zijn zich
Keizer Constantijn dat zo rond het jaar 300 deed,
reizende kermis is er natuurlijk een van, maar er
ventileert in een wereld die altijd saai zal blijven
dan krijg je Constantinopel en niet Rome. Je kan
zijn er meer. Maarschalk Potemkin liet in de acht-
als je het boeiende ervan niet leert zien.
een stad niet zomaar verplaatsen zonder het te
tiende eeuw kartonnen steden bouwen langs het
28 | CHEPOS
COLUMN JACOB VOORTHUIS
THAT’S WHY
MAASTHEATER EN MYSTERYLAND
Maarten Willems en Rijk Blok vertellen over hun ervaringen als architect en constructief ontwerper en lichten beiden iets toe van de ontwerpen waar zij aan hebben meegewerkt. Maarten Willems werkte in begin jaren 90 mee aan het ontwerp voor het Maastheater en Rijk Blok berekende de constructies van een toren op Mysteryland en een paviljoen op Lowlands, beide uitgevoerd in bamboe. TEKST: EVERT HOLLANDER EN SVEN VAN DER HULST
MAARTEN WILLEMS
MAASTHEATER
uitdaging. De tweede uitdaging was dat de brug
Al ruim veertien jaar is Maarten Willems docent
Hij werkte onder andere voor cepezed in Delft,
in een bocht van de Maas lag en dus in principe in
aan de Technische Universiteit Eindhoven. Hij
en voor het Maastheater in Rotterdam werkte
de vaargeul kwam te liggen. “Daarom moest het
geeft colleges over architectuur en begeleidt
Maarten Willems ruim een jaar voor Hubert-Jan
gebouw bestand zijn tegen een aanvaring
master- en afstudeerprojecten. Al ruim 200 stu-
Henket. Dat uitgerekend ene Meneer Willems
denten heeft hij tijdens het afstuderen geholpen
meewerkte aan een ontwerp voor de oude Wil-
en beoordeeld. Vertigo is nu zijn vertrouwde om-
lemsbrug was “volstrekt toevallig,” verzekert hij.
geving, maar dat was niet altijd zo. Als elektro-
Toen de oude Willemsbrug in Rotterdam werd
techniek aan de verwachtingen had voldaan, was
afgebroken bleven de uiteinden van deze brug,
alles anders gelopen. Na één jaar was hij er echter
aan beiden kanten van de Maas staan. De bedoe-
wel achter dat de studie zoals hij zich die had
ling was dat één van deze uiteinden, opgekocht
voorgesteld creatiever was dan de werkelijkheid.
door “twee vlugge jongens,” zou veranderen in
Na vele studiekeuzechecks en interessetesten
een luxe dancing met daarboven een nieuw res-
kwam bouwkunde als beste alternatief naar vo-
taurant- en fastfoodconcept, overgebracht vanuit
ren. Dat dit de juiste keuze was, is wel gebleken
de Verenigde Staten. De dancing zou op water-
want na zijn opleiding tot architect, zeven archi-
niveau komen liggen en met de hoogst mogelijke
tectenbureaus en veertien jaren als docent later, is
waterstand lag deze ruimte bijna geheel onder
hij de richting architectuur nog niet beu.
het waterniveau van de Maas. Dat was de eerste
Maarten Willems en Rijk Blok lichten toe
CHEPOS | 29
met een gigantisch vrachtschip én de explosie
jammer, maar ik vond het oorspronkelijke plan
van een LPG-boot moest opgevangen kunnen
van een fastfoodketen boven een luxe uitgaans-
worden,” vertelt Maarten Willems; door grote
gelegenheid nooit echt passend.” Tegenwoordig
buffers om het theater werd daarin voorzien. “De
werkt Maarten Willems niet alleen als docent op
hoge waterstand, en de immense druk die daarbij
de TU/e, ook schrijft hij projectbeschrijvingen
komt kijken, hebben we opgevangen door gela-
voor onder meer ‘De Architect’, “maar schrijven
mineerd glas van 6 centimeter dik te gebruiken
over architectuur loopt al erg lang als een rode
voor de club. “Ik was er ooit toen het daar voor
draad door mijn leven”.
de helft onder water stond, erg mooi om te zien”. Vanaf het initiatief tot de oplevering nam twee
RIJK BLOK
jaar in beslag, vooral het eerste jaar was Maarten
Rijk Blok is ook docent aan de TU Eindhoven, net
Willems daar nauw bij betrokken. “Hubert-Jan
als Maarten Willems, maar hij doceert Con-
nam nooit veel opdrachten tegelijk aan, hij had
structief Ontwerpen. Daarnaast is hij zelfstandig
meestal één of twee hele grote opdrachten
consultant op het gebied van constructief ont-
tegelijkertijd. Dat betekende voor mij dat ik me
werpen, projectmanagement en duurzaamheid.
voornamelijk op één project, het Maastheater,
Voor de wereldexpositie van 2010 maakte hij
heb kunnen focussen.” Willems zegt verder nog
het constructief ontwerp van Happy Street, het
dat dit “de leukste opdracht” uit zijn carrière
Nederlandse paviljoen op de wereldtentoonstel-
als actief architect was: “dat kwam ook door de
ling in Shanghai, waarbij hij samenwerkte met
opdrachtgevers, hele vrije, gezellige jongens, die
architect John Körmeling. Happy Street was een
onderzoek zijn er randvoorwaarden opgesteld
kansen zagen om dit project te laten slagen”.
meerjarig project met internationale allure. Rijk
voor de minimale diameter en wanddikte van de
Blok houdt zich echter ook met kleinere projecten
staven op verschillende hoogtes in de constructie.
bezig.
Daarbij moet opgemerkt worden dat voor deze
SPORTSCHOOL
maten het gemiddelde van een staaf genomen
In de huidige situatie is de dancing uit het gebouw verdwenen en is het gebouw één grote
MYSTERYLAND
werd, aangezien een bamboestaaf nooit cilin-
sportschool. Het antwoord op de vraag of Maar-
Kunstenaar Antoon Versteegde ontwierp voor
drisch, maar conisch is.
ten Willems het jammer vindt dat het gebouw zijn
dancefestival Mysteryland een toren van 25
originele functie heeft verloren, is simpel: “Nee,
meter hoog, compleet opgebouwd uit bam-
misschien is het zelfs wel beter zo. De fastfoodke-
boestaven. De toren bestond uit opgetilde
ten die in de bovenverdieping zou komen, T.G.i.
ringen, steeds tweeëneenhalve meter hoger. De
Friday, had een eigen huisstijl zoals Mc Donald’s
bamboestaven zijn met postelastieken aan elkaar
die ook heeft. T.G.i.F is nooit naar Rotterdam
verbonden. De taak was aan Rijk Blok om de
gekomen, maar stel dat dat wel was gebeurd,
constructieve veiligheid te garanderen.
hadden zij rood met witte luifels aan de gevel ge-
De toren had als voornaamste functie het decore-
wild en dan hadden wij daar niets over te zeggen.
ren van het festival en er kon daarom uitgegaan
En wat de functie betreft, goede architectuur kan
worden van belastingcombinaties van slechts
veel hebben, dus ook verandering van functie.”
eigengewicht met windbelasting. Om de sterkte
Het fastfood-restaurant heeft er nooit gezeten,
van de bamboestaven te bepalen, werd gebruik
en voor zover Willems weet, heeft de boven-
gemaakt van een eerder onderzoek naar het
De verbindingsmethode met elastieken was
verdieping jaren leeggestaan. “Dat is natuurlijk
materiaal aan de TU Eindhoven. Op basis van dit
nog niet eerder onderzocht. Daarvoor heeft Rijk Blok een aantal eenvoudige belastingproeven uitgevoerd. Bij het verbinden van twee staven met twintig elastieken van elk 120 x 12 mm is de maximaal toelaatbare belasting 2,5 kN per staaf. Boven deze belasting treedt verschuiving van de verbinding met de staven op. Naar aanleiding van deze proeven is besloten bredere elastieken te gebruiken om een veiligheidsmarge te creëren. Uit de maximale belasting per staaf volgde een maximale windbelasting voor het hele object van 0,20 kN/m2, overeenkomend met een windsnelheid van 17,9 m/s (uitgegaan van een gemiddelde over tien minuten). Concreet hield dit voor het festival in dat de windsnelheid constant werd
30 | CHEPOS
WERK VAN DOCENTEN
THAT’S WHY gemonitord en dat boven de genoemde windsnelheid de toren met tuidraden werd gestabiliseerd. Ook werd het object constant bewaakt om ‘vandaalbelasting’ te voorkomen. De toren werd met beugels over de onderste horizontale staven verankerd aan staalplaten van 1 bij 1 meter.
LOWLANDS Georges Cuvillier, eveneens een bamboekunstenaar, ontwierp voor muziekfestival Lowlands een ruimtelijke bamboeconstructie. Anders dan bij de eerste opdracht, werd hier meer uitgegaan van de mogelijkheden met het materiaal dat de kunstenaar voorhanden had, dan een vooraf beoogde sculptuur waarvoor geschikt materiaal gezocht werd. Het object bestond uit bamboestaven die met nylonverbindingen aan elkaar werden verbonden.
waterstand van -0,5 m. Voor de verbindingen
Van de vierhonderd beschikbare bamboestaven
werd uitgegaan van een horizontale schuifkracht
werden er ongeveer honderd als kolommen in de
van maximaal 2,7 kN bij een bamboeknoop met
grond geplaatst en kwamen de overige als diago-
een enkelvoudige verbinding. Als de verbindin-
nalen en horizontalen in het ‘dakvlak’ terecht.
gen iets verschoven, was dat geen probleem,
De kunstenaar werkt vrij intuïtief, waardoor het
omdat er dan een herverdeling van de krachten
moeilijk was om de constructie vooraf te toetsen.
optrad over minder zwaar belaste staven. Con-
Daarom heeft Rijk Blok een soort standaardele-
creet betekenden deze eisen dat de constructie
ment ontworpen, dat in veelvoud een georgani-
afgetuid moest worden bij windsnelheden boven
seerde chaos oplevert. Voor dit standaardelement
de 15 m/s.
werden minimale eisen gesteld aan de sterkte van
Deze projecten waren voor Rijk Blok ook
de staven en de verbindingen.
aanleiding voor onder andere het ontwerp van
Een eis voor de kolommen was dat ze ingeklemd
dakspanten in bamboe voor een school in Nepal,
werden tot een diepte van 1,75 m, bij een grond-
gerealiseerd met louter lokale materialen.
AFBEELDINGEN 1
4
2 3
5 6
1. Maastheater (foto: eigen bron) 2. Bamboetoren Mysteryland (foto: Rijk Blok) 3. Verbindingsknoop bamboestaven, rechts in beeld de grondverankering (foto: Rijk Blok) 4. Doorsnede Maastheater (bron: Maarten Willems) 5. Diagram standaardelement ruimtelijke bamboeconstructie Lowlands (bron: Rijk Blok) 6. Ruimtelijke bamboeconstructie Lowlands (foto: George Cuvillier)
CHEPOS | 31
DE VIS, DE OLIFANT EN DE PIANO Iconische architectuur of uit de hand gelopen reclame? Vaak krijgen gebouwen bijnamen omdat ze iets weg hebben van een vorm die we kennen, maar soms is een bijnaam niet eens nodig. Gebouwen die bewust een bepaalde vorm aannemen om de functie die in het gebouw komt te benadrukken. Is dit nog wel architectuur? Of is dit een uit de hand gelopen vorm van reclame? Opvallen doen deze gebouwen in ieder geval. TEKST: SVEN VAN DER HULST
KANTOOR ATOS - EINDHOVEN Misschien het minst duidelijke voorbeeld, maar wel het opmerkelijkste is het gebouw van het bedrijf Atos op het Flight Forum bij Eindhoven. Dit gebouw lijkt op het eerste gezicht niet anders dan andere gebouwen op het Flight Forum. Als men het gebouw echter van boven bekijkt, valt er iets op. De plattegrond van dit gebouw heeft de vorm van een blauwe doktersvis en dat is kijkend naar het toenmalige logo van Atos Origin niet heel vreemd. Het logo is echter niet al te lang geleden veranderd en de doktersvis is volkomen verdwenen uit het logo van dit bedrijf. Daar zit je dan, met een pand in visvorm.
HOOFDKANTOOR LONGABERGER COMPANY - VERENIGDE STATEN Het hoofdkantoor van The Longaberger Company in Newark Ohio, laat helemaal niets aan de verbeelding over; het bedrijf verkoopt namelijk rieten manden. Het kantoor is een 160:1 schaalmodel van het best verkopende model mand, ‘The Medium Basket’. De hendels kunnen bij een echte Longaberger-mand niet ontbreken. De gigantische bogen die samen 150.000 kilo wegen, worden in de wintermaanden verwarmd om ijsvorming te voorkomen. Aan beide kanten van de mand is een bladgoud beschilderde plaat aangebracht van 340 kilo. En voor ongeveer 30 miljoen dollar is dit mooie mand-kantoor van jou.
PIANO BUILDING - CHINA In Huainan, een stad 950 kilometer ten zuiden van Beijing, staan een piano en een viool, schaal 50:1 naast en tegen elkaar aan. Wat anders is aan dit gebouw dan de voorgaande is dat de vorm van het gebouw geen directe relatie heeft met wat er in dit gebouw gebeurt. Het gebouw is geen instrumenten-showroom of concertzaal. De ‘Piano Building’ is een expositieruimte die de ontwikkelingsplannen voor Shannan, een wijk in Huainan City, laat zien. Maar bovenal heeft Huainan er een grote toeristische trekpleister bij. 32 | CHEPOS
ICONISCHE ARCHITECTUUR
THAT’S WHY OLYMPIC PARK HUAINAN - CHINA En we blijven even in Huainan. De ‘Piano Building’ was nog maar het begin, men is iets veel groters van plan. Een groot Olympisch park met stadions die in de huidige vormen voor herbestemming niet geschikt zijn. Waarom niet? De stadions hebben allemaal de vorm van een bal; een voetbal voor het voetbalstadion, een stadion in de vorm van een rugby voor – je raadt het al – rugby en american football en een volleybalstadion in de vorm van een… enfin. En dan ook nog een hotel in de vorm van een ping-pongbatje. Dit hotel gaat ongeveer 46 miljoen dollar kosten en voor de rest van de stadions en gebouwen wordt nog een slordige 230 miljoen dollar uitgetrokken. Je hebt het nog nooit gezien, maar om dit nu echt origineel te noemen gaat misschien ook wat ver.
ELEPHANT BUILDING - THAILAND En het laatste en grootste voorbeeld is ‘The Elephant Building’ in Bangkok, Thailand. Dit gebouw is een abstracte, meer dan honderd meter hoge olifant. Hierin bevinden zich een winkelcentrum, vele kantoorunits en luxe appartementen. De olifant is compleet met ogen, oren, slagtanden en een staart. Voor de duidelijkheid, de toren onder zijn slagtanden moet de slurf voorstellen, misschien enigszins uit verhouding. In de slagtanden bevinden zich de belangrijkste functies: de kantoren van de managers van het gebouw. En net als Huainan heeft ook Bangkok meerdere gebouwen in herkenbare vormen. ‘The Robot Building’ en twee gebouwen in de vorm van diamanten staan bijvoorbeeld ook in Bangkok. Het olifantgebouw is ondanks de hevige concurrentie toch ‘The most talked about building in Thailand’ en daar zal Arun Chaiseri, de geestelijk vader van dit gebouw, maar wat blij mee zijn.
AFBEELDINGEN 2
1
4
3
6
5
1. Kantoor Atos van boven (google.nl/ maps) 2. Longaberger-hoofdkantoor (Mendaily) 3.Piano and Violin Building (Deep Blue Photography) 4. Olympic Park Huainan (Alexandros Paraskevas en Chinese Archi-Image Phenomena) 5. Elephant Building (Brasilisnet) 6. Robot Building (Rachidian)
BRONNEN 1. Longaberger.com 2. unusualplaces.org 3. Architizer.com 4. Levins.com 5. Chinadaily.com.cn 6. Luxuo.com
CHEPOS | 33
De Zuidas ZAKELIJKE GLAMOUR IN DE POLDER Google, AKZONobel en ABN Amro, allemaal toonaangevende bedrijven die maar al te graag kantooroppervlakte huren aan de Amsterdamse Zuidas. Wie weleens de ZoZa, de blog van de zuidasvrouwen leest, krijgt een idee van wat zich allemaal afspeelt op deze vierkante kilometer kantoorlandschap in Amsterdam-Zuid. Zij beschrijven de Zuidas als de polderversie van de Londense City of een beetje zakelijke glamour in de polder. Het is een wereld van overwerken en hevige concurrentie tussen werknemers. TEKST: MIKE VAN OSTA De Zuidas in Amsterdam is als businessdistrict
groen in de omgeving, zoals het Beatrixpark en
ABN Amro was het eerste bedrijf dat in de vroege
een toplocatie met veel potentie voor de zakelijke
het Amsterdamse Bos. Het gebied is nog volop
jaren 90 potentie zag in het gebied aan de net
markt. Het businessdistrict is dankzij haar locatie
in ontwikkeling, maar kan zich meten aan busi-
voltooide ringbaan in Amsterdam-Zuid door de
aan de rand van de stad goed bereikbaar en
nessdistricten als Canary Wharf in Londen en La
goede bereikbaarheid met auto en openbaar
heeft een snelle verbinding met de binnenstad en
DĂŠfense in Parijs. De ontwikkeling van het gebied
vervoer. Dit in tegenstelling tot de gemeente
luchthaven. Zo ben je met de trein in zeven minu-
loopt door tot 2040, waarna maximaal 4,2
Amsterdam die eerder aan de zuidelijke IJ-oever
ten op Schiphol en met de tram/metro in twaalf
miljoen vierkante meter vastgoed gerealiseerd zal
dacht als kantoorlocatie. Na de bank volgden
minuten in het centrum. Verder is er voldoende
zijn op duurzame wijze.
snel meer bedrijven, waarna de gemeenteraad van Amsterdam in 1994 vaststelde dat er een integraal plan moest worden opgesteld. In 1998 volgde de eerste integrale visie op het gebied. De snelweg en het treinspoor die dwars door het gebied lopen, werden als barrière gezien en er werd voorgesteld om deze onder de grond te brengen. Op deze manier zal de Zuidas de stadsdelen Amsterdam-Zuid en Buitenveldert op een natuurlijke manier gaan verbinden. In 2000 is de eerste stedebouwkundige uitwerking van het masterplan opgesteld waarin de nadruk lag op het hoogstedelijk gebied in combinatie met het groen dat het gebied moet gaan dooraderen. In de jaren daarna is de visie verschillende keren bijgesteld. In het laatste stedebouwkundig plan uit 2009 is vastgesteld dat er een evenredige verdeling van wonen, werken en voorzieningen moet zijn in het gebied. De Zuidas is namelijk geen monocultuur maar een menging van verschillende functies. Er zijn daarom in de afgelopen jaren ook verschillende appartementencomplexen gerealiseerd. Om te voorkomen dat het stadsdeel alleen voor de elite wordt, is dertig procent van deze woningen bestemd voor sociale woningbouw. Er zijn ook bijzondere voorzieningen, zoals de
34 | CHEPOS
VASTGOED ZUIDAS
THAT’S WHY grootste fietsenwinkel van Amsterdam en de
dementen verkocht aan investeerders uit binnen-
een aantrekkelijke vestigingslocatie. Cijfers van
Titanic-expositie. De Vrije Universiteit, die ook in
en buitenland.
vastgoedconcern JLL laten zien dat het RCD voor
dat ook in dit gebied ligt, zal in de toekomst een
het vijfde jaar op rij een sterke ontwikkeling heeft
bijzondere plaats in gaan nemen. De universiteit
Hoewel deze berichten heel positief zijn, is niet
doorgemaakt in kantooropname, leegstandsont-
wordt deels vernieuwd en er zal een campusplein
alles zo rooskleurig. Wat momenteel opvalt, is
wikkeling, huurprijzen en aanvangsrendementen.
gerealiseerd worden waar plaats is om buiten te
dat het oude deel van de Zuidas, het deel ten
De komende jaren wordt in het RCD geïnvesteerd
studeren, maar ook voor sport en horeca is ruimte
noorden van de ringbaan, minder gewild is en
door bestaande gebouwen te renoveren en te
gereserveerd.
leegloopt. Zo verhuisden advocatenbureaus
verduurzamen. Is er echter wel ruimte voor deze
Stibben en NautaDutilh vorig jaar van het oude
concurrentiestrijd in een klein land als Nederland?
Op de Zuidas gaat het financieel gezien goed,
deel naar een nieuw gebouw aan de Zuidas.
vergeleken met de rest van de kantorenmarkt
De advocatenkantoren geven de voorkeur aan
in Nederland. Er wordt op verschillende plekken
moderne gebouwen omdat de indeling daarvan
gekocht en verkocht, wat mede te danken is aan
beter past bij hun huidige organisatie en werk-
de lage vierkantemeterprijzen vergeleken met de
wijze. NautaDutilh was voorheen gevestigd in het
rest van Europa. Naar onderzoek van Cushman &
WTC. Dit gebouw dateert uit 1985 en is in 2002
Wakefield staat de Zuidas op de drieëntwintigste
nog vernieuwd. Het gebouw is toen volledig
BRONNEN
plaats met gemiddeld €506 per vierkante meter
gestript en bekleed met glas en uitgebreid met
per jaar. Deze vierkantemeterprijzen zijn gestegen
nieuwbouw. Deze vernieuwing was echter niet
ten opzichte van vorig jaar, wat goed is voor de
voldoende voor het advocatenbureau.
1. De ZoZa’s, Zo Zuidas, 2010 2. Gemeente Amsterdam en ARUP, Visie Zuidas, 9 november 2009 3. Projectbureau ZuidasDok, Ambitiedocument ZuidasDok 4. Dienst Zuidas, Zuidas, 2014 5. Herman Stil, ‘Oude’ deel Zuidas stroomt leeg, 26 september 2013, Het Parool 6. RTL Z, Crisis op kantorenmarkt? Niet op de Zuidas, 18 februari 2014, RTL Z 7. JLL: RCD wordt concurrent Zuidas, 12 maart 2014, Vastgoedmarkt
markt. In het Londense West End wordt met €2.122 het meest betaald per vierkante meter.
Verder is er opkomende concurrentie door het
Nieuwbouw op de Zuidas, onder andere The
uitgroeien van het businessdistrict in Rotter-
Rock van architect Erick van Egeraat, werd in de
dam. Het Rotterdam Central District (RCD) is
afgelopen jaren tegen goede bruto aanvangsren-
namelijk in de afgelopen vijf jaar uitgegroeid tot
AFBEELDINGEN
1
2
1. Visie Zuidas, bron: Arup, 2009 2. Luchtfoto Zuidas, bron: Your Captain Luchtfotografie, 2011
CHEPOS | 35
LEVEN OP KLEINE VOET Mensen willen steeds maar groter wonen, maar de mogelijkheden van een kleine woning worden erg onderschat. Grondgebonden woningen zijn op een groeiend aantal locaties niet meer mogelijk. Zeker in dichtbevolkte steden, met Hong Kong als een van de beste voorbeelden, zijn kleine, gestapelde woningen aan de orde van de dag. Door de grote bevolkingsgroei wordt er steeds meer aandacht besteed aan het optimaal gebruiken van ruimte en worden concepten voor kleine woningen steeds vaker uitgevoerd. In dit artikel worden een aantal van deze miniwoningen uitgelicht. TEKST: ILKE BROERS DOMESTIC TRANFORMER - HONG KONG
2006 zijn alle functies, op het toilet en de douche
en een eettafel wordt. Het cd-rek tegenover het
Hong Kong hoort bij de meest dichtbevolkte
na, achter schuifwanden geplaatst of tegen de
bureau is de eerste van twee schuifwanden op
regio’s van de wereld met gemiddeld 6500
muur ‘ingeklapt’. Deze verbouwing, ‘Domestic
deze plaats. Als dit rek wordt weggeschoven
mensen per vierkante kilometer. Dit kan oplopen
Transformer’, kostte 218.000 dollar; hierdoor is
komt er een inloopkast tevoorschijn. Wanneer de
tot zelfs 44.000 mensen per km , de hoogste be-
het appartement nu 3,1 miljoen dollar waard.
volgende schuifwand ook wordt weggeschoven
2
volkingsdichtheid ter wereld. Het land, dat sinds
is het bad zichtbaar. Boven dit bad kan zelfs nog
1997 een regio is van China, kampt met grote
In het appartement zijn alle functies opgeborgen;
een logeerbed worden uitgeklapt. Wanneer alle
problemen wat betreft landschaarste. In Hong
hierdoor zijn er 24 mogelijke opstellingen te
schuifwanden zijn ingeschoven en het bed en de
Kong wordt er dan ook gebruikgemaakt van
maken. Het bed, met aan de onderzijde een uit-
bank zijn ingeklapt, is het mogelijk om het ap-
het concept meervoudig grondgebruik. Hierbij
klapbare bank, kan opgeklapt worden tegen de
partement als entertainmentkamer te gebruiken.
wordt één stuk grond voor meerdere functies
muur. Om tv te kijken wordt een schuifwand met
Er kan een hangmat worden opgehangen en een
gebruikt, waaronder wonen, werken, recreatie en
de tv naar voren getrokken; hierachter bevindt
projectiescherm voor het raam naar beneden
transport. Door het realiseren van al deze functies
zich gelijk de keuken met een minibar en keuken-
worden gelaten. Door dit ingenieuze systeem en
op de dure grond is het mogelijk om de prijs voor
blok met alle voorzieningen. Het bureau dat zich
het gebruik van spiegels in het plafond en een
appartementen te drukken. De prijs is echter
naast het bed bevindt, kan 90 graden draaien,
spiegelende vloer lijkt het appartement groter
vaak nog absurd hoog. Hierdoor worden kleine
waardoor het haaks op de muur komt te staan
dan het eigenlijk is.
woningen in nog kleinere woningen verdeeld. De meeste appartementen hebben maar een vloeroppervlak van 10 tot 30 m2 en worden door complete gezinnen bewoond. Het leven in zulke kleine ruimtes beschouwen de Hong Kongers als deel van hun cultuur. Zij maken optimaal gebruik van de ruimte in hun land. Gary Chang heeft het optimaal gebruiken van ruimte met zijn appartement naar een hoger niveau gebracht. Het appartement is met zijn 32 m2 even groot als de andere 370 appartementen in het 17 verdiepingen hoge gebouw, maar door zijn ingenieuze ontwerp is er veel meer bruikbare ruimte. Vanaf zijn 14e woont Chang in dit appartement. Hij kwam hier wonen met zijn ouders, drie zusjes en een inwonende studente; in totaal dus zeven mensen op een oppervlakte van 32 m2. Nadat de studente uit huis ging en zijn ouders en zusjes naar een groter appartement verhuisden kocht Chang het appartement voor 45.000 Hong Kongse dollars. Chang, die zelf architect is, is vanaf dit moment begonnen met het optimaliseren van het appartement. In vier stappen is het appartement verbouwd en steeds opener geworden. Na de laatste verbouwing in 36 | CHEPOS
KLEINE WONINGEN
THAT’S WHY KERET HOUSE - WARSCHAU Het Keret House in Warschau is de smalste woning ter wereld. Het huis vult een gat op tussen een appartementengebouw en een vooroorlogs huis. De woning is op het breedste stuk maar 150 centimeter breed en op het smalste stuk slechts 90 centimeter. Het huis, ontworpen door Jakub Szczesny in samenwerking met architectenbureau Centrala, is bedoeld voor de Israëlische schrijver en filmmaker Etgar Keret. Ondanks dat het bewoond is mag het niet gezien worden als
MICRO HOUSE – BEIJING
huis maar juist als kunstobject; de woning voldoet
De microwoning ontworpen door Liu Lubin be-
namelijk niet aan de Poolse bouwwetgeving.
staat uit kruisvormige modules die elk een eigen
Het huis bevat twee verdiepingen: één met de
functie hebben. De modules kunnen gegroepeerd
woonkamer, keuken en badkamer en één met de
of geschakeld worden tot een woning. Tussen
slaapkamer. Via een ladder is het mogelijk om op
de modules is geen fysieke connectie, zoals bij
de bovenste verdieping te komen. De entree van
de opstelling in Beijing, maar wanneer ze achter
het huis is bereikbaar via een trap die ingetrok-
elkaar worden geplaatst, is het hier wel mogelijk
NAGAKIN CAPSULE-TOREN – TOKIO
ken kan worden. Wanneer deze is ingetrokken
om een grotere ruimte te realiseren. De modules
Het ontwerpen van microwoningen krijgt sinds
vormt deze plek de woonkamer. In het huis zitten
hebben twee vierkante ramen die tevens dienen
korte tijd veel aandacht, maar in 1972 is in Japan
enkele ramen die niet open kunnen, maar het
als toegang. Het concept is gebaseerd op de mi-
al een van de eerste concepten voor de microwo-
meeste licht komt binnen via de translucente
nimale ruimte die nodig is voor simpele beweging
ning gerealiseerd. De Nagakintoren is de eerste
glaspanelen die de muren vormen. Elektriciteit
in huis. In de module bevindt zich een inge-
capsuletoren die daadwerkelijk voor gebruik
wordt verkregen via het naastgelegen gebouw en
bouwde plank. Wanneer de module geroteerd
bedoeld was. Het was bij de realisatie direct een
het huis heeft een eigen water- en rioolinstallatie
wordt, zal de verschuiving van deze plank zorgen
boegbeeld voor de Japanse metabolistengroep.
en is derhalve niet aangesloten op de waterhuis-
voor de perfecte ruimte voor activiteiten als
Deze groep wilde door de bouw van flexibele
houding van de stad.
werken, douchen, slapen en koken. De modules
megastructuren de explosieve bevolkingsgroei in
zijn gemaakt van een vezelversterkte schuim-
het naoorlogse Japan opvangen. Het idee achter
composietstructuur die ze licht maar sterk maakt.
de Nagakintoren is dat de capsules eenvoudig
Hierdoor zijn de modules gemakkelijk te roteren,
los te koppelen zijn en de gebouwen hierdoor
op te tillen en met de hand te assembleren. Door
flexibel, vervangbaar en aanpasbaar zijn, zodat ze
de kleine afmetingen, 2,4 x 2,5 x 2,5 meter,
kunnen inspelen op de dynamische stad. De cap-
passen de modules perfect in zeecontainers voor
sules, die rond een centrale kern zijn geplaatst,
transport en omzeilen ze de huidige beperkingen
zijn studio’s van 2,5 x 4 x 2,5 meter met één enkel
met betrekking tot privéwoningen in China.
rond raam. De toren was voornamelijk bedoeld als economische huisvesting voor zakenlieden maar wordt nu door allerlei verschillende mensen bewoond. Het project is helaas geen groot succes gebleken; de capsules zijn in de afgelopen veertig jaar nog nooit onderhouden of vervangen. Na een mislukte poging om voor het woongebouw een monumentale status te verkrijgen staat het nu op de lijst om gesloopt te worden. AFBEELDINGEN 2 1
4 3 5
1. Collage mogelijkheden Domestic Transformer (bron: HomeDSGN) 2. Capsules, in slechte staat, bevestigd aan kern (bron: archspace) 3. 3D-doorsnede (bron: Andreas Meichsner, Centrala) 4. Opstelling Micro House Beijing (foto: Studio Liu Lubin) 5. Diagram geschakelde modules en mogelijkheden met ingebouwde plank (bron: Studio Liu Lubin)
BRONNEN 1. Ganesan, S.; Giridharan, R.; Lau, S.S.Y. ‘Multiple and intensive land use: case studies in Hong Kong’. (Habitat International. September 2005, Volume 29, Issue 3, p. 527–546) 2. Siu Yu Lau, S. ‘A Case Study of MILU in Hong Kong’. (Habi-035; Quest for Partners in Research on Multifunctional and Intensive Land Use. 2006, p. 4760.) 3. ‘A tiny apartment in Hong Kong transforms into 24 rooms’. 7 mei 2011. Home DSGN
4. Adema v. Kooten, L.; v. Schaik, M. ‘Nagakin Capsule Tower’. 8 juli 2008. Architectenweb 5. ‘The FIVE foot wide Keret House by Centrala is now reality!’. 25 oktober 2012. HomeDSGN 6. ‘Micro House in Tsinghua by Studio Liu Lubin’. 29 juni 2013. Dezeen magazine.
CHEPOS | 37
SERPENTINE GALLERIES HALL OF FAME Gelegen aan de Serpentine, de grote vijver van de Kensington Gardens in Londen, bevindt zich een voor architecten magische plek: De Serpentine Galleries. Ieder jaar krijgt één architect daar de kans om zijn expertise te uiten in een zo bizar mogelijk paviljoen. Het budget is nagenoeg onbeperkt en een functie hoeft het niet te hebben. Het is een soort tijdelijke Hall of Fame voor architecten. Dat het culturele Londen hier een geschikte stad voor is, bleek wel in het verleden. Zo werd in 2013 het paviljoen van Sou Fujimoto door 200.000 bezoekers bekeken in de vier maanden dat het opgebouwd was. Dit jaar zal het paviljoen worden ontworpen door de Chileense architect Smiljan Radic. Hij is daarmee de veertiende architect die de kans krijgt om een prestigieus paviljoen te ontwerpen voor de Serpentine Galleries. TEKST: PATRICK VAN DODEWAARD Smiljan Radic, een relatief onbekende naam tussen Rem Koolhaas, Oscar Niemeyer, SANAA, etc.
Radic: “De lichtgevende schelp zal ‘s nachts de aandacht van voorbijgangers trekken als motten op een lamp.”
is een Chileense architect die vooral in zijn vader-
Het paviljoen is een moderne interpretatie van
heden ontstaan in het lichtspel, wat het geheel
land heeft gebouwd en minder bekend is dan zijn
een folly. Follies zijn kleine bouwwerken, veelal
spannender moet maken. AECOM zal zorgen
voorgangers. Radic, geboren in 1965, is een van
opzettelijk zonder een duidelijke functie. Denk
voor de technische uitwerking van het paviljoen,
de beroemdste Chileense architecten op het mo-
aan kleine torentjes, podiums, e.d. Follies werden
zoals ze dit in 2013 ook al deden. Ook zal het als
ment. In Chili lijkt de architectuur een glorietijd
vooral tussen de 16e en 19e eeuw veel gebouwd
projectmanager fungeren.
door te maken. De uitnodiging aan Radic is dan
in Engelse en Schotse parken. Er is dan ook geen
misschien ook wel de kroon op het werk van veel
bouwkundige vertaling van in het Nederlands.
Het paviljoen wordt geopend op 26 juni en zal
Chileense architecten. Het is de moeite waard
Het paviljoen zal bestaan uit een semi-transpa-
t/m 19 oktober open zijn als ontmoetingsruimte
om het werk van Radic eens te bekijken. Onder
rante cocon die rust op enkele rotsblokken. De
en café. (tip van de redactie: ga erheen )
andere het Mestizo Restaurant en Copper House
huid van de schaal wordt gemaakt van glasvezel
2 zijn zeker het bekijken waard. Zijn werk wordt
en zal als omhulsel dienen van een patio. Deze
geprezen door de veelzijdigheid en omgang met
patio is lager gelegen dan het maaiveld, waar-
AFBEELDINGEN
de fysieke en sociale context. In een interview
door er een knusse ruimte ontstaat. Radic: “Ik wil
serpentinegalleries.org
met The Guardian vertelt Radic dat hij altijd meer
het gevoel van een primitieve ruimte in een folly
op zoek is naar ruimtelijke kwaliteiten als bele-
terugroepen.” In deze patio moet de bezoeker
ving, luchtkwaliteit, licht en geluid dan naar het
het gevoel krijgen dat het paviljoen zweeft. In de
visuele gevoel aan de oppervlakte. Hij levert dan
avond wordt de huid gelig verlicht, waardoor er
ook kritiek op de beruchte gevel-architectuur die
een grote lichtgevende schaal ontstaat. Door de
op het moment erg in de mode is.
verschillende lagen glasvezel zullen er oneffen-
38 | CHEPOS
BRONNEN 1. Wainwright, Oliver. “Chilean architect Smiljan Radic to design 2014 Serpentine pavilion” 12 Mar 2014. theguardian 2. Quirk, Vanessa. “Smiljan Radic to Design 2014 Serpentine Pavilion” 12 Mar 2014. ArchDaily. 3. “Serpentine Pavilion 2014” Mar 2014 Serpentinegalleries
SERPENTINE GALLERIES, LONDEN
THAT’S WHY
2001 - Daniel Libeskind
2003 - Oscar Niemeyer
2002 - Toyo Ito
2006 - Rem Koolhaas
2008 - Frank Gehry
2009 - SANAA
2010 - Jean Nouvel
2011 - Peter Zumthor
2012 - Ai Weiwei, Herzog & de Meuron
2013 - Sou Fujimoto
CHEPOS | 39
KIRUNA DE VERPLAATSTE STAD De stad Kiruna, in het noorden van Zweden, ontstond bij een ijzerertsgroeve. Nu, ruim honderd jaar later, vindt de winning ondergronds plaats. Uitbreiding van deze winning zal verschuiving van de grond teweegbrengen, waardoor Kiruna gedeeltelijk verplaatst zal moeten worden. TEKST: MARINDE VAN ROOIJ
grond tot gevolg hebben. Om vast te kunnen
het stadscentrum drie kilometer naar het oosten
stellen welke gebieden ontruimd moeten worden,
is verplaatst.
GESCHIEDENIS
zijn er grenzen gesteld aan deze verschuiving.
Na de eerste testboringen in 1880 en hevige dis-
Vervorming en de eerste landverschuivingen
De grootste investeringen liggen in de infrastruc-
cussies werd besloten om een treinverbinding aan
vinden plaats zonder dat dit waarneembaar is
tuur. Het treinverkeer en de grote wegen moeten
te leggen. Pas na de aanleg van het spoor begon
met het blote oog. Dit kan alleen worden waar-
verlegd worden en de elektriciteitscentrale
zowel de nederzetting als industrie te groeien;
genomen met gevoelige meetapparatuur. Aan de
verplaatst. Daarnaast vinden er ook grote veran-
hierdoor is 1900 het geboortejaar van Kiruna.
hand van metingen in combinatie met resultaten
deringen plaats in de ondergrondse infrastruc-
Toen de stad zich op deze plek vestigde bij een ijzerertsgroeve uit 1899 kon men nog niet bedenken dat honderd jaar later ijzererts op grote diepte gewonnen zou worden. De stad in het noordelijkste puntje van Zweden telt nu ongeveer 18.000 inwoners. Sinds 1960 wordt ook ijzererts gewonnen onder de grond en daarmee is de mijn
“Toen de stad zich op deze plek vestigde, kon men nog niet bedenken dat honderd jaar later ijzererts op grote diepte gewonnen zou worden.”
momenteel de grootste ter wereld. Zolang er vraag naar staal blijft, zal de internationale mineralengroep Luossavaara-Kiirunavaara AB (LKAB) met de winning doorgaan.
uit vergelijkbaar onderzoek zijn voorspellingen
tuur: waterleidingen, riolering, stadsverwarming,
gedaan over de gevolgen voor de stad. Met deze
elektriciteit en telefonie.
LKAB heeft nu plannen om de winning uit te
voorspellingen is in beeld gebracht welke delen
breiden, wat invloed zal hebben op de vervor-
van de stad in welke periode ontruimd moeten
Het verplaatsen van een stad is een ingewikkelde
ming van de grond onder de stad. Hierdoor is
worden om niet de gestelde grenzen te over-
klus; naast de technische aspecten is het namelijk
men genoodzaakt actie te ondernemen om de
schrijden. Dit betekende dat al in 2012 het spoor
vooral ook een organisatorische aangelegenheid.
gevolgen van scheuren te vermijden. Dit zal een
verlegd moest zijn.
Er moet eerst nieuwbouw worden gerealiseerd
gedeeltelijke verplaatsing van de stad betekenen.
Niemand kent de exacte snelheid van de
voordat men kan beginnen met slopen, het voor-
deformatie. De afbeelding hierboven geeft de
zieningenniveau moet gelijk blijven en daarnaast
VERPLAATSING
invloedscirkel weer in de situatie dat LKAB tot een
moet de historische waarde van panden bewaard
De verplaatsing van Kiruna is een uniek project.
diepte van 1365 meter gaat boren. De afbeelding
blijven wanneer dit technisch mogelijk is. De
Voor kolenmijnen zijn in Duitsland al meerdere
onderaan de volgende pagina laat de toelaat-
transformatie van de stad vindt uiteindelijk in sta-
dorpen verplaatst, maar nog nooit op een schaal
baarheidsgrenzen zien voor 2023 en 2030/2035
dia plaats, waarbij er in totaal zo’n 3500 tot 4000
ter grootte van Kiruna. Het gaat hier namelijk niet
waar in Kiruna rekening mee wordt gehouden.
nieuwe woningen gebouwd en 21 historische
alleen om nieuwbouw van een aantal woningen,
Dit betekent dat heel het voormalig centrum
gebouwen verplaatst worden.
maar tevens om het creëren van een geheel
inclusief treinstation, stadhuis, volkshuis, kerk,
Voor het ontwerp van het nieuwe stadscentrum
nieuw stadscentrum met bijbehorende infrastruc-
ziekenhuis en brandweerkazerne verplaatst zullen
en het nieuwe stadhuis werd een ontwerpwed-
tuur boven en onder de grond.
moeten worden om aan de gestelde grenzen te
strijd uitgeschreven. De winnende inschrijving
Uitbreiding van de ijzerertsboringen zal een
voldoen. Dit heeft geleid tot een nieuw ontwerp
voor het stadscentrum is ‘Kiruna 4-ever’ en
zijwaartse en neerwaartse verschuiving van de
voor de stad dat in 2033 klaar moet zijn, waarbij
bestaat uit een consortium rond White Archi-
40 | CHEPOS
KIRUNA
THAT’S WHY
tects. Het doel van het plan is om van Kiruna een
daarentegen wel een voorbeeld zijn voor andere
duurzame en samenhangende stad te maken
steden in de toekomst. Wanneer zal de volgende
waarbij de natuur binnen handbereik is. Met het
stad moeten worden verplaatst? En zal dit zijn
winnende team is de gemeente om de tafel gaan
door een mijn, gasboringen of misschien door het
zitten en zo ontstond er in oktober 2013 een aan-
rijzende zeeniveau vanwege klimaatveranderin-
gescherpt plan. LKAB betaalt 85 miljoen Zweedse
gen? De tijd zal het leren.
AFBEELDINGEN 1
2
3
kronen voor de grond en had in 2011 voor de
1. Invloedscirkel ijzererts winning (bron: Jonas Askergren) 2. Ontwerp voor het stadscentrum (bron: GHILARDI + HELLSTEN ARKITEKTER) 3. Consequenties veiligheidsgrenzen (bron: GHILARDI + HELLSTEN ARKITEKTER)
transformatie 6 biljoen Zweedse kronen gereserveerd, wat ongeveer gelijk is aan respectievelijk een ruime negen miljoen en 660 miljard euro.
TOEKOMST Doordat er op de schaal van Kiruna geen verge-
BRONNEN 1. KIRUNA KOMMUN. KIRUNA - city in transformation (Kiruna: KIRUNA KOMMUN, 2014) 2. Lisbeth Pekkari. “City in transformation”. 15 januari 2014. kiruna.se 3. LKAB. “Urban Transformations”. 2014. lkab.com
lijkbare projecten zijn van stadstransformaties is er geen voorbeeld voorhanden, Kiruna kan
CHEPOS | 41
The economic value of signature architecture in corporate buildings
whole. However, initially it also poses a larger risk for the financial stability of companies and the economy. Quality of architecture Architecture is a combination of form and function, creativity and pragmatics, alpha and beta. I.e., architecture is a phenomenon with two contrasting faces. One side is providing a client, private, corporate or governmental, with the necessary space to exploit a certain function; the other side is aesthetical prestige, symbolism and
Voor het mastervak ‘Philosophy in Architecture’,
appearance, often stated to be a less necessary
onderwezen door dr. J.C.T. Voorthuis, heeft Joris
part of a building.
Pierik een essay geschreven over de econo-
Whether a building fulfils its functional demands
mische waarde van ‘signature architecture’:
is relatively easy to assess, it can simply be
bouwkunst afkomstig van gevestigde namen in
compared with the schedule of demands . For the
de architectuur. Het onderstaande essay is een
aesthetical and symbolic qualities, it is much more
ingekorte versie,
difficult to assess whether a building is successful.
Ga voor de volledige versie naar:
The subjective qualities are unquantifiable and
jorispierik.wix.com/portfolio
therefore hard to give value. This does not mean that the subjective qualities of architecture hold
TEKST: JORIS PIERIK
no value. “Appraising the intrinsic value of art and design objects is a fascinating yet difficult endeavour due
As a result of the financial crisis of 2007 , cost
The largest financial crisis since the Great Depres-
to the high degree of subjectivity involved in as-
savings and budget cuts are a hot issue in almost
sion of ‘33 had erupted.
sessing the aesthetic quality of the objects.”1
every sector, as they are all affected by the
Six years later the economy has still not reco-
financial difficulties that the global economy and
vered. The housing market and the construction
Exterior and interior value
individual countries are facing. The construction
sector were struck hard and all affiliated busines-
Bank buildings and large offices are often desig-
sector is not any different; with an enormous
ses were put at risk. All expenses are being scruti-
ned to express a certain status, power, wealth,
annual turnover and a close affiliation with the
nized and architecture is one of those expenses.
confidence and/or stability. The appearance of
financial sector, it is one of the most vulnerable
One way to economise in the construction sector
the building reflects the characteristics of the
sectors. It is important to understand the mutual
is to cut down on the costs of the architect.
company, convincing consumers to use their
influence of the construction sector and the
Architecture not only fulfils a need for space and
services or to buy their product. Companies go to
financial sector, as well as the role of architecture
function within a building, it is also experienced
great lengths to make their buildings express their
in that relation, before deciding on budget cuts
as applied art, of aesthetics and appearance. It
values. Hiring a signature architect or a new of-
in the construction sector. In order to make the
is believed to add a certain value to a building
fice covered in expensive materials, is a first step
right decisions concerning architecture, both the
because of ‘signature branding’. When investing
in expressing wealth and status. However, the
financial benefits and expenses will have to be
in, or buying a building designed by a signature
intended positive message a building is expres-
valued.
architect (a signature building), it is not just an
sing, is not always perceived as such. Despite
The mutual dependency of the construction sec-
investment in the future income streams, but
their intentions, the expensive and prominent
tor and the financial sector became clear during
also an investment in a work of art. The term
buildings are sometimes perceived as misplaced
the outbreak of the financial crisis. The banking
‘signature architecture’ is derived from the artistic
arrogance and a false claim of wealth, power
sector’s intensive money-lending inevitably
world of paintings and sculptures, as the artist’s
and stability. During the crisis, the public opinion
caused inflation. Housing prices consequently
signature adds value to the object.
started to dictate that the banks and companies
rose quickly and eventually the bubble burst;
In this essay, the balance between the higher
should have invested in their employees and the
housing values imploded, mortgages became un-
architect fees and construction costs and the
company’s stability.
affordable, foreclosures forced people out of their
increased benefits of signature buildings will be
Although the exterior of signature buildings may
homes, banks lost income and eventually stopped
discussed. Short term costs increase in compari-
be controversial, the interior designing of these
lending money to each other. This downward
son to non-signature architecture, but in the long
buildings is less criticized. The interior has a pro-
spiral affected the whole of America and quickly
run signature buildings will hold value better. It
ven positive influence on productivity and moti-
made its way to Europe and the rest of the world.
appears that signature architects do convey an
vation of employees and as a result of that on the
added value to buildings and to architecture as a
productivity and efficiency of the company, for
CHEPOS 42 | CHEPOS | 42
ESSAY FILOSOFIE
THAT’S WHY instance by using specific colours and layouts in
between similar signature and non-signature
presents an opportunity to increase the profit
the workplace2.
buildings.
margins on the project and is a contribution to the
Larger investments in the aesthetics of a building
The sales prices of buildings on the other hand
turnover of the construction sector and the real
seem to be accepted more easily, if they prove to
are more easily comparable. As sales prices are
estate market. This is a contribution and stimula-
be relevant and effective. The increased efficiency
much more accessible, a quantitative research is
tion to the growth of the economy as a whole.
and productivity in the office will eventually
possible. In a quantitative research from Henley
However, larger capital turnover comes with
compensate for the larger initial investment that
Business School, 16,932 American office buil-
greater risks. It is hard to anticipate on the
was made for the interior.
dings designed by either signature architects or
developments of the real estate market decades
For the exterior, it is much harder to investigate
non-signature architects were compared. There
ahead. It is therefore a large risk to invest in a
the effects. These effects, positive or negative,
was conclusive evidence that sales prices for
signature building, as it is uncertain whether
are not quantifiable. The exterior of a building
signature office buildings were as much as 17%
the investments will pay off in the long run. The
is not only intended to express certain qualities
higher and have rents 5-7% higher than buildings
consequences of over-optimistic forecasts have
of a company, but is also intended to establish a
designed by non-signature architects [1]. The
been demonstrated during the financial crisis.
relationship between the building and the urban
quantified economic gain for signature architec-
It proved that taking risks with the real estate
context in which it is placed. A signature building
ture proves that if a higher seed capital can be
market means an immediate risk of destabilising
could have tourist value, giving an impulse to the
acquired, it is likely to eventually pay back in sales
the financial market and the economy.
visitor rates in the neighbourhood and potentially
or rental prices, making signature architecture an
In 2007 , the world experienced that econo-
the city. The newly designed building can blend in
added economic value.
mic gain has oppressed economic stability too
with the environment; improving the appearance
Although there is a clear quantification of
much over the years. In the future, the financial
of the environment as a whole and stimulating
increased rent and sales prices for signature
stability of a company and the economy as a
the functioning of the urban context. Signature
architecture, increased construction prices are not
whole should be considered more heavily, when
architects also contribute to public acceptance for
quantified. Therefore it is not possible to give a
decisions are being made about purchasing new
new buildings:
conclusive answer to the question whether signa-
office buildings. As no conclusive answer can be
“The identity and corporeal presence of the lead
ture architecture is good or bad for the economy,
given about the exact contribution of signature
signature architect is also crucial in the pursuit of
simply because there are too many variables that
architecture to the economy, it is best to develop
broader public acceptance of the civic benefits of
take part in the equation, to be able to clearly
a design attitude in which sensible choices are
a project.”
identify the role of the signature architect. The
made to avoid projects that end in financial
The positive reception of a new building might
answer is in the nuance, as it is dependent on the
catastrophes. A more conservative and careful
also encourage other businesses to settle in the
circumstances and on the view of the client. If the
attitude towards putting capital on the line for a
near environment, thus proving the new building
client is willing to take a risk by investing a larger
new building would be beneficial for the finances
to be a local economic impulse.
amount of money in his building, it might be
of the company and as a result of that for the
The exterior clearly differentiates from the interior
profitable to choose for a signature architect.
stability of the economy.
when it comes to public criticism. Whereas an
The influence of a signature building on the
That being said, it can be questioned whether
expressive exterior is reason for discussion about
environment, the community and the public has
economic and financial gains are the only relevant
greed and arrogance, a designer interior is much
undergone a transformation in the last five years,
positive effects a building can have. Architecture
more accepted as a tool to improve productivity
as the financial crisis uncovered the somewhat
is a form of art and art is not an instrument to
and efficiency. The more intensive criticism on the
hollow symbolism in the architecture of banks
boost the economy, but an instrument to express
exterior might also be attributed to the fact that
and businesses. In the design of an office building
creativity and to engage the public’s aesthetic
the public is not confronted with the interior as
these shifts should definitely be taken into ac-
sensibilities. Conclusively, the relevance of sig-
often as it is confronted with the luxury exteriors.
count, disregarding whether it will be designed by
nature architecture is not only dependent on its
The economic consequences
a signature architect or a non-signature architect.
economic value, but also on its artistic, monumental and social qualities. Assessing the value
It is a public secret that signature buildings are often much more expensive than planned.
Conclusion
of signature architecture merely on its economic
Besides higher construction costs, the commis-
To conclude, it can be said that a balance should
value would be an impoverishment of the archi-
sion fees for signature architects are higher than
be found between costs and benefits. Signature
tectural craft and the urban space.
for non-signature architects, as stated by Donald
architecture is more expensive in the design and
McNeill (2005) [3]. There is little evidence for the
construction process than non-signature architec-
[1] Franz Fuerst, Patrick McAllister & Claudia Murray.
higher construction prices, as it is hard to assess
ture. To compensate for these costs, a signature
(2011). Designer Buildings: An Evaluation of the Econo-
the design and construction costs for a building if
building also has financial and marketing benefits
mic Value of Signature Architecture
it would have been designed by a non-signature
in the exploitation phase and in the ultimate
[2] Barry P. Haynes. (2008). The impact of office comfort
architect. Every building is unique and poses
selling price of the building. Both the investments
on productivity, Journal of Facilities Management.
unique challenges and opportunities. There are
for acquiring a signature building and the profits
[3] Donald McNeill. (2005). Office buildings and the
simply too many variables to identify the share
by selling a signature building are larger than for
signature architect: Piano and Foster in Sydney, Environ-
of the signature architect in the price difference
a non-signature building. The larger turnover
ment and Planning A 2007.
CHEPOS | 43
WATER. WEGEN. WERKEN. RIJKSWATERSTAAT. 44 | CHEPOS
ADVERTORIAL
Bij Rijkswaterstaat werken we aan verbindingen. Over weg en water. Met de politiek, met aannemers en (vaar)weggebruikers. Tussen maatschappelijke dilemma’s en effectieve oplossingen. En natuurlijk met onze medewerkers, want verbinden begint bij je eigen mensen. Ruim 3.200 kilometer rijkswegen, 1.600 kilometer vaarwegen en meer dan 65.000 km2 oppervlaktewater. Dat is het werkterrein van Rijkswaterstaat, een uitvoeringsorganisatie van het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Onze missie is het beheren en ontwikkelen van deze rijkswegen, -vaarwegen en -wateren en we zetten in op een duurzame leefomgeving. Samen met anderen werken we aan een land dat beschermd is tegen overstromingen, waar voldoende en schoon water is en verkeer vlot en veilig over weg en water kan. Taken die van levensbelang zijn voor een veilig, leefbaar en bereikbaar Nederland.
REGISSEUR Rijkswaterstaat voert deze taken niet zelf uit, maar stuurt marktpartijen aan die namens ons wegen, vaarwegen, bruggen en dijken ontwerpen, aanleggen en onderhouden. Die rol van regisseur is een complexe, kent veel verantwoordelijkheden en zit vol uitdagingen. De komende jaren neemt het verkeer op weg en water sterk toe. Stijgt de zeespiegel, daalt de bodem. Om Nederland leefbaar, bereikbaar en veilig te houden zijn innovatieve oplossingen nodig. Rijkswaterstaat is daarom op zoek naar technisch specialisten die in een probleem een uitdaging zien.
BIJZONDER EN UITDAGEND Werken bij Rijkswaterstaat betekent werken aan bijzondere en uitdagende projecten in heel Nederland. Samen met collega’s in een innovatieve omgeving werken aan projecten die er echt toe doen, projecten die de veiligheid, leefbaarheid en bereikbaarheid van Nederland dienen. We bieden een inspirerende omgeving waar samenwerking hoog in het vaandel staat en iedereen trots is op wat we bereiken. We kijken hierbij niet naar organisatiegrenzen, maar naar onze bijdrage aan het resultaat en delen hierbij onze kennis. Als Rijkswaterstaat werken wij aan fysieke verbindingen in de vorm van snelwegen of hoofdwaterwegen, maar ook breder. Tussen visie, beleid en uitvoering, bijvoorbeeld. Tussen kwaliteit en kosten. Tussen overheid, marktpartijen en de eindgebruiker. Kernbegrippen binnen onze organisatie zijn publieksgericht werken, netwerken verbinden en werken in teamverband.
WATER. WEGEN. WERKEN. RIJKSWATERSTAAT
CHEPOS | 45
NIEUW ORDOS EEN SPOOKSTAD?
Nieuw Ordos, een stad in China die een decennium geleden in zijn geheel uit de grond gestampt werd voor een miljoen inwoners, telt er tegenwoordig nog geen vijftigduizend. De stad is in menig artikel bestempeld als spookstad en daardoor een gefaald project, maar is dit wel terecht? Tevens wordt er, ondanks de grote leegstand, nog steeds in hoog tempo doorgebouwd. Hiernaast zie je het enorme centrale plein met een minimumaantal aan bezoekers, terwijl op de achtergrond nieuwe gebouwen in de stijgers staan. Waartoe zal dit leiden en dient dit niet gestopt te worden? TEKST: WOUTER LOOMANS
Ordos, een stadje gelegen op ongeveer 500
Het is het verhaal van de kip en het ei: zolang er
kilometer ten westen van Beijing, is haar hele
geen winkels zijn of werkgelegenheid is, komen
Wat doe je als een stad uit zijn voegen barst?
geschiedenis een armoedig plaatsje geweest met
er geen mensen, maar zolang er geen mensen
Breid je hem dan wijk voor wijk uit of pak je het
slechts inkomsten uit de wol- en textielindustrie.
wonen, komen er ook geen winkels en werkge-
grootser en ambitieuzer aan? Zoals het de Chi-
Hier werd twaalf jaar geleden echter een van de
legenheid.
nezen betaamt, werd er voor het laatste gekozen
grootste steenkoolvelden van China ontdekt.
en bouwden ze, naast de overvolle stad Ordos
Vele boeren kregen de kans hun land voor relatief
De overheid zal niet snel toegeven dat het project
(Dongsheng), een compleet nieuwe stad voor
enorme bedragen te verkopen en werden in één
mislukt is; dat past niet bij het Chinese eergevoel.
een miljoen inwoners met de pakkende naam
klap rijk. Dit zorgde ervoor dat deze kleine stad in
Daarnaast is het wellicht ook nog te vroeg om
Nieuw Ordos (Kangbashi).
een decennium uitgroeide van een van de armste
dat te roepen. Een miljoen mensen is, zelfs voor
plaatsen in China tot een van de rijkste.
Chinese begrippen, een grote hoeveelheid om in
Het klinkt als de droom van elke stedenbouw-
tien jaar te herplaatsen. De overheid is nu bezig
kundige: een stad ter grootte van Amsterdam
In China is het gebruikelijk om, wanneer er
met ingrepen om mensen te lokken en houdt
ontwerpen op een tabula rasa, waarop je dus
opeens grote rijkdom ontstaat, te gaan bouwen.
haar zicht op de toekomst. Ze geven bewoners
alles zelf kan invullen. Je hoeft bijna nergens
Plaatselijke overheden promoten zichzelf name-
van de hele regio incentives om naar de stad te
rekening mee te houden: geen oud stadscentrum
lijk met tastbare resultaten als het bouwen van
verhuizen. Zo zijn een aantal van de beste scho-
dat niet gebouwd is op auto’s, geen oude panden
ziekenhuizen of scholen; een schijn van succes.
len, samen met ziekenhuizen en andere publieke
of stadsgezichten die gewaarborgd dienen te
Met datzelfde idee werd dus ook Nieuw Ordos
faciliteiten, uit de omgeving naar de nieuwe stad
blijven en geen starre bewoners die beslist geen
ontwikkeld.
verplaatst en krijgen bewoners een aanzienlijk
verandering willen zien. Aan ambitie was geen
bedrag als ze daar een huis kopen. Dit heeft
gebrek, maar toch wordt de stad in menig artikel
De imponerende beelden, pleinen en gebou-
enigszins geholpen; het aantal inwoners groeit
bestempeld als spookstad, omdat er momenteel
wen kenmerken de Chinese stedebouwkundige
– langzaam weliswaar – constant. Maar is het
nog geen vijftigduizend mensen wonen. Is dit
mentaliteit. De stad is zeer indrukwekkend, maar
niet moreel verwerpelijk om mensen te dwingen
miljardenproject faliekant mislukt of is er iets
op een aantal werknemers van overheidsinstan-
te verhuizen door alle voorzieningen naar het
anders aan de hand?
ties na zijn er weinig mensen te vinden in de stad.
beoogde gebied te verplaatsen? De inwoners ervaren het in ieder geval niet als hinderlijk. Ze zijn van erg arm naar behoorlijk rijk gegaan, hebben bankrekeningen geopend en hebben nu de mogelijkheid om villa’s te kopen in een nieuwe stad. De samenstelling van de bewoners is gemengd: een deel komt uit de oude stad, een ander deel uit de omgeving, en het laatste deel van nog veel verder weg, vanwege de nieuwe economische kansen die de stad biedt. Deze groep bestaat uit arbeidsmigranten die in de bouw gaan werken en families die naar meer ruimte en meer frisse lucht verlangen, zaken die in veel steden in China schaars zijn.
46 | CHEPOS
NIEUW ORDOS
THAT’S WHY
EEN VEEL GROTER PROBLEEM
vermogen bedraagt ongeveer 400 miljard dollar.
overheid om inwoners naar de stad te lokken hun
Hoewel de stad nog lang niet gevuld is, en vele
Wanneer deze woningen niet verkocht worden
vruchten hebben afgeworpen. Het is natuurlijk
huizen nog leegstaan, zijn ze wel verkocht. In
en de beleggers deze geleende bedragen niet
nog niet genoeg, maar mijns inziens zal de stad
China behoort de vastgoedmarkt tot een van
kunnen terugbetalen, zal de economie dus een
in de toekomst floreren, zolang de overheid maar
de meest lucratieve investeringsmarkten en een
ongekend grote klap krijgen, groter dan de crisis
doorgaat met het aantrekkelijker maken van de
groot deel van Nieuw Ordos is dus gekocht door
in de VS in 2008.
stad en zolang de bubbel niet knapt, of beter
speculanten. Hier komt een probleem aan het
Sinds de overheid deze relevatie heeft gehad, is
gezegd: explodeert.
licht dat niet alleen in Nieuw Ordos speelt, maar
zij er alles aan gaan doen om bewoners naar de
in heel China: een vastgoedbubbel die op knap-
woningen te lokken door bepaalde ingrepen door
pen staat.
Er liggen ook plannen om Ordos en Nieuw Ordos, die veertig minuten van elkaar af liggen,
DE ECONOMIE ZAL EEN ONGEKEND GROTE KLAP KRIJGEN, GROTER DAN DE CRISIS IN 2008 Vele ondernemers investeren in vastgoed omdat
te voeren, zoals eerder vermeld in dit artikel. Dit
het in China de afgelopen jaren bewezen heeft
werkt enigszins, maar helaas niet genoeg. Tevens
erg rendabel te zijn en relatief weinig risico met
zijn er ideeën geopperd om een speciale belasting
zich meebrengt. Daarnaast zijn andere investe-
te heffen voor mensen die meerdere woningen
ringsmogelijkheden onaantrekkelijk.
bezitten. Hierdoor zullen nieuwe investeerders
De overheid blijft gebouwen, wijken en dus zelfs
afgeschrikt worden, maar de vele investeerders
hele steden produceren om zich te kunnen profi-
met twee of drie woningen zullen nog minder
leren. De groei van de stedebouwkundige struc-
waarschijnlijk hun leningen kunnen terugbetalen
tuur lijkt een economische groei te representeren.
en dit zal dus de bubbel alleen maar sneller doen
Daarnaast blijven de beleggers investeren in deze
exploderen. Er zijn meer ideeën, maar de oplos-
enorme bouwprojecten. Er is echter één missende
sing lijkt nog angstvallig ver weg te zijn.
schakel in deze structuur: de bewoners.
DE TOEKOMST VAN NIEUW ORDOS De overheid heeft onlangs erkend dat dit een
Hoe zal het Nieuw Ordos vergaan in de toe-
groot risico vormt. Het totaal geïnvesteerde
komst? Het is gebleken dat de pogingen van de
samen te voegen tot één megastad. Ik hoop echter dat de overheid zich eerst achter de oren krabt en Nieuw Ordos rustig laat volstromen, voordat ze aan het volgende miljardenproject beginnen. AFBEELDINGEN 2 1
1. De grootte van de nagenoeg ongebruikte weg geeft de ongebruikte capaciteit van de stad weer. (foto: Philip Gostelow) 2. Het centrale plein, met twee reusachtige beelden, wordt nauwelijks bezocht en toch wordt er op de actergrond in hoog tempo doorgebouwd. (foto: Amie Tsang)
BRONNEN 1. Hamlin, Kevin. “China’s Desert Ghost City Shows Property ‘Madness’ Persists”. 23 jun 2010. Bloomberg. 2. Zwart, Wouter. “Glimmende spookstad in NoordChina”. 23 dec 2009. NOS. 3. Bildner, Eli. “Ordos: A Ghost Town That Isn’t”. 8 apr 2013. The Atlantic. 4. Day, Peter. “Ordos: The biggest ghost town in China”. 17 mrt 2012. BBC News.
CHEPOS | 47
LEKKER WEG IN EIGEN LAND
BREDA
Een betere vrijdag dan Goede Vrijdag is er niet voor een dagje ‘lekker weg in eigen land’. Deze keer staat een bezoek aan de Nassaustad Breda op de agenda, slechts veertig minuten met de trein vanuit Eindhoven. Met camera bij de hand, paraplu in mijn tas en de Breda City App geïnstalleerd ben ik klaar om een dagje de toerist uit te hangen in eigen land. TEKST: JOLIJN VAN KEULEN
Nadat ik in Breda ben aangekomen ga ik eerst
Gewapend met kaart en wandelgids stap ik de
Door de winkelstraten van Breda lopend wijk ik
naar de VVV van Breda, op nog geen honderd
zon weer in op weg naar het stadspark Valken-
iets af van mijn wandelroute om een bezoek te
meter van het treinstation vandaan. Hier loop
berg. Lopend door het park word ik meerdere
brengen aan het Breda’s Museum, een museum
ik de Delfts blauwe klompjes en tulpenservet-
malen gepasseerd door een groep marcherende
met Bredase kunst en historie. Het duurt even
ten voorbij op zoek naar foldertjes van de
soldaten met grote rugzakken op hun rug. Zij zijn
voor ik de ingang van het gebouw heb gevonden
bezienswaardigheden in Breda. Ook koop ik
op weg naar de Koninklijke Militaire Academie
aangezien deze vanuit de stad aan de achterkant
een wandelgids van de ‘Historische Kilometer’,
die in het Kasteel van Breda gevestigd is. Vanuit
van het gebouw ligt. Toegang voor studenten is
een wandeling langs alle belangrijke historische
het park heb je een mooi uitzicht over het kasteel
gratis op vertoon van een studentenkaart. Op het
bezienswaardigheden van Breda. De wandeling
waar vele eeuwen lang leden van de Oranje-
moment van mijn bezoek zijn er twee tentoon-
is niet één maar ongeveer vier kilometer lang.
Nassaufamilie hebben gewoond. Jammer genoeg
stellingen; een over Breda in de Tachtigjarige
is het niet mogelijk het kasteel te binnen te gaan,
Oorlog en een tentoonstelling genaamd De
dus vervolg ik mijn wandeling de binnenstad in.
’Medici. Bij deze laatste tentoonstelling wordt de klederdracht aan het hof van De ’Medici door de
Via de Haven - met zijn vele terrasjes aan de
eeuwen gepresenteerd. De kunstenares Isabelle
waterkant - en langs de Vismarkt kom ik op de
de Borchgrave heeft de kledij geproduceerd uit
Grote Markt. De geur van vis, bloemen en andere
enkel en alleen papier. Hoewel mijn interesse in
lekkernijen komt me al tegemoet voor ik langs
mode minder is, was ik onder de indruk van hoe-
de Grote Kerk de hoek om kom en op de markt
veel deze kunstenares met papier kon maken.
sta. Ik koop zo’n grote, nog warme en smeltende stroopwafel en geniet van de drukte van al die
Weer buiten maak ik een rondje door het Chassé
mensen en roepende marktkoopmannen. Het is
Park, dat grenst aan het Breda’s Museum. Deze
dan ook een groot contrast als ik even later de
nieuwe woonwijk is ontworpen door OMA. Het
stille Grote Kerk binnenstap. Deze Brabants-Goti-
ontwerp gaat uit van een campusconcept, een
sche kerk werd gebouwd tussen 1410 en 1536 en
collectief stadslandschap dat zowel een rustige,
draagt duidelijk de sporen van de band met het
parkachtige woonomgeving als een dynamisch
geslacht Nassau. Er liggen vele voorvaderen van
gebied met openbare en culturele functies moet
de Koninklijke familie begraven in deze kerk en
zijn. Op een zonnige dag is het heerlijk om tussen
het had niet veel gescheeld of de Oranjevorsten
de gebouwen door te lopen, zeker als bouwkun-
zouden in Breda in plaats van in Delft ter aarde
destudent. Naast de stadswoningen liggen ook
besteld worden. Prins Willem van Oranje had na-
het casino en het Chassé Theater in het Chassé
melijk een rustplaats in de Grote Kerk van Breda
Park. Het Holland Casino is gevestigd in de oude
gereserveerd, maar toen hij in 1584 in Delft werd
Kloosterkazerne, een gebouw uit 1504. Ik vind
vermoord was Breda nog in Spaanse handen en
het nog een beetje vroeg om een gokje te gaan
werd hij in Delft begraven.
wagen in het casino en mijn studentenbudget laat dit niet helemaal toe. Maar het is zeker aan te
48 | CHEPOS
LEKKER WEG IN EIGEN LAND
TOOLS
raden; de uitstraling van het oude pand en al die
kijken, van winkelende mensen tot marcherende
je testen hoe gevoelig jij bent voor al die beelden
lichtjes van de gokmachines geven een speci-
militairen, dus ik verveel me geen moment. Na
om je heen. Met een boodschappenlijstje in de
ale sfeer. Ook een aanrader is het om naar het
de lunch vervolg ik mijn ‘Historische kilometer’
ene hand en een scanner in de andere ging ik de
Chassé Theater te gaan. Ben je niet helemaal fan
en kom uit bij het Begijnhof. Deze idyllische plek
strijd aan om zo snel mogelijk alle producten van
van theater of heb je geen tijd, loop dan in ieder
heeft een lange geschiedenis. Het hof met kleine
het lijstje te scannen. Achteraf bleek dat ik veel
geval even naar binnen om de foyer te bekijken.
huisjes, een kapel en kruidentuin is gebouwd
vaker onbewust het duurdere merk had gekozen,
Het Chassé Theater is ontworpen door Herman
voor de Begijnen, alleenstaande vrome vrouwen.
je kunt mij dus veel wijs maken!
Herzberger. Hij was geïnspireerd door het beeld
Zittend op een bankje in de zon vergeet je bijna
van kunstenaar Giacometti met de titel ‘De
dat je in een stad bent. Met moeite geef ik mijn
Met vermoeide voeten loop ik terug naar het
slapende vrouw die droomt’, vandaar de ronde
heerlijke plekje op en ga naar mijn laatste bestem-
treinstation. Ik heb veel gezien van Breda, maar
vrouwelijke vormen in het dak en in de rest van
ming van mijn bezoek aan Breda, het Museum of
nog lang niet alles. Wel heb ik de sfeer kunnen
het gebouw.
the Image. MOTI is hèt museum voor beeldcul-
proeven van de mooie historische binnenstad en
tuur in Nederland. We leven in een wereld waar
weet ik weer meer over haar verleden. En het is
Met een knorrende maag loop ik weer het cen-
we omgeven worden door beelden; reclame,
maar veertig minuutjes reizen, dus ik ga gewoon
trum in, waar ik ergens op een terrasje neerplof
film, beeldende kunst, architectuur en mode. In
nog een keer terug om de rest te zien.
voor een lunch. Er zijn genoeg mensen om te be-
de interactieve tentoonstelling WAANZIEN kun
AFBEELDINGEN 1 23 4 6 7 5
8
1. De Markt 2. Nassau-Baronie-monument 3. Valkenberg 4. Chassé park 5. Grote Kerk 6. Kasteel van Breda 7. Chassé theater 8. Begijnhof
CHEPOS | 49
ZigZagCity
Algemene ledenvergadering #4
29 MEI - 6 JUN
Dankzij de nieuwe iconen van Rotterdam heeft de
17 JUN
De vierde algemene ledenvergadering van het 28e bestuur zal plaatsvinden op 17 juni. Ben jij
New York Times de stad onlangs betiteld als ‘must see city’. Dit architec-
benieuwd hoe het met CHEOPS gaat of wil jij hier je mening over uiten?
tuurfestival zal hier een leuke toevoeging aan worden. Het festival wordt
En wil jij weten uit welke personen het volgende bestuur zal bestaan? Kom
gehouden in het Laurenskwartier, dat zich uitstrekt van de nieuwe Lucht-
dan om 19:30 uur naar The Trafalgar Pub! Aansluitend is er de gelegenheid
singel bij de Hofbogen in het noorden, via de markthallen naar de kubus-
om samen gezellig een drankje te drinken.
woningen in het zuiden. Hier zullen optredens, kunstwerken en tijdelijke ontwerpen te zien zijn. Kijk voor meer informatie op www.zigzagcity.nl. Laurenskwartier Rotterdam
Losse tijdschriftenverkoop
Dag van de Architectuur
21 JUN
‘Mensen maken de stad’ is het thema van de Dag van de Architectuur. Mensen bepalen
namelijk steeds meer zelf hoe de bebouwde wereld eruitziet. Verschil-
2 - 6 JUN
In de eerste week van juni vindt bij
lende steden organiseren interessante activiteiten. In Eindhoven zal de dag
CHEOPS weer de losse tijdschriftenver-
draaien om het erfgoed van Philips. Exacte informatie is op het moment
koop plaats. Hier worden verschillende bouwkundige bladen verkocht voor
van schrijven nog niet bekend. In Rotterdam kun je door middel van tours,
studentenprijzen. De MARK, de Blauwe Kamer, de Detail, The Plan en nog
lezingen en workshops nieuwe verhalen bij bekende plekken en gebouwen
vele andere titels behoren tot het aanbod. Afhankelijk van het tijdschrift be-
ontdekken en zie je met eigen ogen hoe mensen Rotterdam maken. Verder
taal je €2,- of €7,- per stuk. Ditmaal zullen er ook boeken worden verkocht
zullen in verschillende steden prestigieuze gebouwen opengesteld worden
en zijn er extravoordelige acties voor de tijdschriften!
voor publiek.
CHEOPS, loopbrug tussen Vertigo en Zwarte Doos
Plugged Festival
12 JUN
Introductieweek Tijdens de Introweek stroomt
Op donderdag 12 juni is het eindelijk weer
18 -21 AUG
zover! Op deze zonnige dag komt wederom een
studenten. De hele stad staat in het teken van studenten, maar als jij geen
heel Eindhoven vol met nieuwe
diversiteit aan bandjes de avond vullen met muziek op de tweede editie van
nieuwe eerstejaars bent, of intro-ouder, is er helaas minder voor jou te
het Plugged Studentenfestival. Verschillende muziekstijlen zullen aan bod
doen. Daarom zal tijdens de introweek CHEOPS weer een eigen plekje
komen en voor de hongerige magen zijn er friet en snacks aanwezig. Houd
hebben bij de KOE, waar je de gehele intro terecht kunt! Daarnaast zal het
deze datum dus vrij in je agenda en houd het Facebookevenement en de
bestuur van CHEOPS voor haar leden een tweede programma organiseren,
CHEOPS-website in de gaten voor de line-up! Het festival vindt plaats op
voor degenen waarvoor deze week nog niks georganiseerd wordt. Houd de
het groene veld voor Vertigo.
CHEOPS-website en Facebook in de gaten voor meer informatie.
agenda CHEOPS
50 | CHEPOS
EVENTS
TOOLS TOOLS
Bouwkunde Introductiedagen
26 - 28 AUG
In de week na de algemene Introweek van de TU/e vinden
Bouwzone Renovatiebeurs
11 - 13 SEP
De renovatiebeurs richt zich op zowel de uitvoerende kant van de
de Bouwkunde Introductiedagen plaats. De nieuwe eerstejaars kunnen tij-
bouw als de bouwtechnisch ontwerpende kant. Op de beurs laten leveran-
dens dit weekend kennismaken met elkaar en natuurlijk ook met CHEOPS.
ciers oplossingen zien voor de renovatie van verschillende bouwdelen. De
Dit betekent drie dagen vol activiteiten, feesten en gezelligheid! Kijk op de
bouwdelen die centraal staan zijn fundering, vloer, gevel, dak en afbouw.
CHEOPS-website voor meer informatie.
Toegangskaarten zijn gratis te bestellen op www.renovatiebeurs2014.nl. Expo Houten
Algemene ledenvergadering #5: de wissel
3 - 4 SEP
Open Monumentendag
De wissel-ALV, waarbij het 28e bestuur zal aftreden en het 29e bestuur
In het tweede weekend van sep-
aangesteld wordt, zal dit jaar op andere wijze plaatsvinden dan voorheen.
13 - 14 SEP
Normaal gesproken waren de laatste ALV van het oude bestuur en de
dag plaatsvinden. Het thema van de Open Monumentendag 2014 is ‘Op
eerste ALV van het nieuwe bestuur direct na elkaar, wat zorgde voor een
reis’. Moderne transportmethodes hebben de inrichting van stad en land in
erg lange zit. Daarom zal dit jaar het 28e bestuur terugblikken op haar jaar
snel tempo doen veranderen, doordat reizen en transporteren minder tijd in
’s avonds op 3 september en zal vervolgens het 29e bestuur haar nieuwe
beslag is gaan nemen. Op de monumentendag zijn verschillende gebouwen
jaar beginnen ’s ochtends op 4 september. Mocht je geïnteresseerd zijn hoe
in het hele land gratis te bezoeken.
tember zal de Open Monumenten-
het 28e bestuur haar jaar heeft ervaren en wat het 29e allemaal van plan is, kom dan langs en laat je mening horen!
Constitutieborrel
4 SEP
Eco Bouw
23 - 25 SEP
De markt is veranderd van nieuwbouw naar steeds meer herbestem-
Na het wisselen van de besturen is het natuurlijk
men. Deze beurs draait om duurzaam bouwen in al haar facetten. Van
tijd voor een borrel. En niet zomaar een borrel: de
renovatie en onderhoud tot duurzaamheid als bedrijfsstrategie. Er zullen
constitutieborrel. Hier is alle drank gratis en zal deze rijkelijk vloeien. Het
verschillende topsprekers aanwezig zijn, waaronder architect Thomas Rau.
nieuwe bestuur zal door iedereen die dat wil gefeliciteerd worden met een
Toegangsbewijzen zijn via www.ecobouw.net gratis te bestellen.
leuk praatje, een cadeau en een borrel; een hele uitdaging voor het nieuwe
Jaarbeurs Utrecht
bestuur. Wil jij ook het nieuwe bestuur recipiëren of slechts van de gratis drank genieten? Kom dan 4-9 om 16:00 uur naar de SkyBar! Underground.
& architectuur CHEPOS | 51
COLOFON Chepos, bouwkundig magazine ISSN: 1873-183X cheposredactie@cheops.cc www.chepos.nl www.facebook.com/CheposPage www.twitter.com/CheposTweet www.issuu.com/chepos_cheops Chepos is een uitgave van CHEOPS, Studievereniging Bouwkunde van de Technische Universiteit Eindhoven. Voor onderzoek- en studiedoeleinden mogen teksten en afbeeldingen uit deze uitgave worden gebruikt, mits voorzien van bronvermelding. Uitzondering hierop vormen auteursrechtelijk beschermde afbeeldingen; deze mogen niet vermenigvuldigd of gepubliceerd worden zonder uitdrukkelijke toestemming van de auteur. CHEOPS, Studievereniging Bouwkunde Technische Universiteit Eindhoven Vertigo 1.15 Postbus 513 5600 MB Eindhoven T 040-2473140 info@cheops.cc www.cheops.cc Cheposredactie Ilke Broers, Geordy van Bussel, Patrick van Dodewaard, Lennert Evers, Evert Hollander, Sven van der Hulst, Jolijn van Keulen, Wouter Loomans, Taeke Offringa, Mike van Osta, Merijn Poels (hoofdredacteur), Marinde van Rooij, Frederike Zielman Redactiewerkzaamheden ook iets voor jou? Zoek je ruimte voor jouw mening? Stuur dan een mailtje naar cheposredactie@cheops.cc Aan deze editie werkten mee Rijk Blok, Merel Brabers, Adriaan JurriĂŤns, Joris Pierik, Jacob Voorthuis, Maarten Willems, Erik Zonneveld, FotoCie en Studievereniging Stylos Met speciale dank aan Marloes Kranenburg
Foto’s pagina 24: Amsterdam Curated pagina 4: artiestennieuws.nl
Offset Drukkerij Snep BV, Eindhoven Oplage: 1600 Advertentie-exploitatie Joris van den Berg: pr@cheops.cc
52 | CHEPOS
Heb jij een mening over de faculteit, de architectuur, het onderwijs, de bouwkunde of iets anders relevants en m贸et je die kwijt?! Schrijf chePOST!
cheposredactie@cheops.cc
Let’s connect?! Wil jij zien op welke wijze Heijmans aan de ruimtelijke contouren van morgen bouwt? En ben jij nieuwsgierig welke spraakmakende en innovatieve concepten Heijmans HeijmansNL Facebook “f ” Logo
CMYK / .ai
Facebook “f ” Logo
ontwikkelt en realiseert?
CMYK / .ai
HeijmansNL
Blijf dan up-to-date en volg ons op Facebook & Twitter!