Chepos 49

CHEPOS bouwkundig magazine

49 november 2014

REALISEER ALLE MOGELIJKHEDEN VAN ONZE LEEFOMGEVING. LAAT JE INSPIREREN! Met onze 350 jaar ervaring als basis, bouwt Saint-Gobain de wereld van de toekomst. Ons doel?

Het creĂŤren van een duurzame leefomgeving door innovatieve oplossingen te bieden voor de uitdagingen economische groei, energiebesparing en milieubescherming. Om dit doel te realiseren hebben wij talentvolle mensen nodig die bereid zijn deze uitdagingen samen met ons aan te gaan.

Als je hiervoor net zo gemotiveerd bent als wij, kom dan bij ons werken. Je kunt meer over onze visie lezen op

www.saint-gobain-experience.com

16 NOW REDACTIONEEL CHEPOST NIEUWS UIT NEDERLAND REDACTIE OP REIS COLUMN ADRIAAN JURRIﾃ起S Samen sterk STYLOS NATIONALE BIBLIOTHEEK LETLAND GEBOUW VAN HET JAAR Rozet Arnhem 02 | CHEPOS

FILE: FLEVOLAND 4 5 6 8 10 11 12 14

HET NIEUWE LAND STEDEBOUWKUNDIG CONCEPT COLUMN JACOB VOORTHUIS Nagele in Streetview EILANDEN VAN DE ZUIDERZEE POLDEREN VOOR DUMMIES ALMERE ALMERE 2.0 Moderne stad aan water en polder LEKKER WEG IN EIGEN LAND: LELYSTAD

16 18 21 23 26 28 30 32 INDEX

INDEX

14

6

42

46 TOOLS

THAT’S WHY STEPPESTAD ASTANA ONDERGRONDSE STEDEN WE NEGEREN DE CRISIS UNIVERSITEITSBIBLIOTHEKEN VISIE? DE LUIS IN DE PELS Carel Weeber DUURZAAM IN VORM EN FUNCTIE AUTO-BELICHT? De fotografen van CHEOPS

36 38 40 42 44 46

BOEKRECENSIE: TESTIFY! The Consequences of Architecture APP MAGICPLAN DE BEROEPSERVARINGSPERIODE AGENDA CHEOPS & ARCHITECTUUR

52 52 53 54

48 50

CHEPOS | 03

REDACTIONEEL

CHEPOS bouwkundig magazine

kelijk gepland is. Allereerst hebben voorname

beschrijven leuke projecten die ze zijn tegenge-

architecten als Van Eesteren, Van Eyck en Rietveld

komen op vakantie en er wordt stilgestaan bij

hun steentje bijgedragen aan Flevoland. Daar-

het gebouw van het jaar: het Rozet te Arnhem.

naast is de provincie nauwkeurig uitgestippeld:

Daarnaast wordt er in het diepe gedoken door

er is bijvoorbeeld berekend wat de ideale grootte

ondergrondse steden te beschouwen en wordt

voor een kavel is (24ha) en er is gekeken hoeveel

er een kritische noot bij de transformatie van

dorpen en steden er moesten komen en hoe deze

kantoorgebouwen gezet. Ook het onderwijs

ten opzichte van elkaar zouden moeten liggen.

wordt niet vergeten; zo wordt er gekeken of onze

Het plannen ging zelfs nog verder: er kwamen

bachelor Bouwkunde wel geschikt is om “goede

selecties van wie er wel en wie er niet in deze

bouwkundigen” op te leiden en wordt de Be-

ideologie mochten wonen.

roepservaringsperiode onder de loep genomen.

Waar is het dan misgegaan? Of is het nooit

Naast deze artikelen staat er natuurlijk nog veel

misgegaan en is dit negatieve beeld compleet

meer in deze Chepos.

De Chepos die hier voor u ligt, draagt als FILE-

onterecht? Dit zal uitvoerig besproken worden

thema Flevoland. Wellicht doet alleen het lezen

in de FILE. Er zal niet alleen worden ingegaan op

Rest alleen nog mijzelf voor te stellen: na het

van deze naam u al gruwelen: onze twaalfde

de planologische aspecten van dit nieuwe land,

vertrek van Merijn heb ik de eer om het hoofd-

provincie wordt vaak geassocieerd met saaiheid,

maar ook op de technische: hoe werkt inpolderen

redacteurschap op me te mogen nemen. Als

burgerlijkheid en eindeloze weilanden. Mijns

nou precies? Daarnaast wordt er ingezoomd op

broekie (ik heb slechts één jaar redactie-ervaring)

inziens is deze provincie een ondergewaardeerd

Almere: hoe gaat het met deze stad en hoe zal

zie ik dit als een grote uitdaging, maar tevens als

concept. Flevoland was in de tijd van de inpol-

het haar in de toekomst vergaan? Voor ‘lekker

grote eer. Nog groter is de eer omdat de volgende

dering een unicum en is sindsdien het toonbeeld

weg in eigen land’ heeft redactielid Justin een

Chepos de jubilieumeditie zal zijn. De voorberei-

geweest voor vele andere projecten. Om te

bezoek gebracht aan Lelystad om te kijken of hier

dingen voor de Chepos 50 zijn al in volle gang en

beweren dat de provincie net een plaatje is, gaat

wellicht iets te doen is. Tot slot beschrijft Jacob

wij hopen dan ook dat u net zo uitkijkt naar het

misschien wat ver, maar toch is het veelzeggend

Voorthuis in zijn artikel over Nagele onder andere

eindresultaat als wij.

dat de afbeelding op de cover, hoewel men dat

zijn visie op het seksleven van de inwoners van dit

niet zou denken, daadwerkelijk een foto is.

polderdorp.

Veel leesplezier toegewenst.

zo velen een negatief beeld oproept? Flevoland

Naast de FILE wordt er in deze Chepos ook stilge-

Wouter Loomans

is de enige provincie in Nederland die daadwer-

staan bij andere onderwerpen. De redactieleden

Hoofdredacteur

Hoe is het mogelijk dat de jongste provincie bij

04 | CHEPOS

REDACTIONEEL

NOW

chePOST Naam: Lenne van Schie Studiejaar: 5 Bachelor/master: Master Richting: Architecture Onderwerp: Huisvestingsprobleem Vertigo

Heb jij je medestudenten wat te melden? Mail je tekst naar cheposredactie@cheops.cc, dan staat jouw artikel binnenkort in deze rubriek!

Sinds het begin van het studiejaar gaat het er

verbouwen gebouwen op andere plekken onder-

zijn nu voor de Bachelorstudenten en afstudeer-

in Vertigo bijna constant over: de overvolle

gebracht moeten worden. Sinds de zomervakan-

ders volgens een vast rooster ingeroosterd; de

vloeren. Niemand weet meer waar je nu eigenlijk

tie zijn de plannen voor de verbouwing van het

overige masterstudenten hebben helaas geen

terecht kunt om vrij te werken. De vloeren 3 en 4

Hoofdgebouw zo goed als klaar. Vanwege deze

standaard plek gekregen op de vloerenindeling.

zijn voortdurend ingeroosterd en als ze dan toe-

plannen wordt Matrix nu omgebouwd om onder

Wat voor mij nog niet duidelijk is, is waarom ik

vallig leeg zijn, kun je er maximaal een halve dag

andere het College van Bestuur en de diensten te

dan toch soms een volledig lege vloer 4 zie, of

zitten. Of je wordt door de begeleiders vriende-

huisvesten.

een gesloten deur aantref bij een lokaal dat wel

lijk gevraagd om de ruimte te verlaten. Oftewel, Vertigo heeft een huisvestingsprobleem.

vrij is om gebruikt te worden. De communicatie Dan is er nog een ander probleem. Veel studen-

over de vloeren mag gewoon nog veel duidelijker.

ten, waaronder ikzelf, gaan op zoek naar een

Wellicht is er een systeem te bedenken waardoor

Dit probleem is natuurlijk niet zomaar ontstaan

nieuwe plek om te werken, aangezien het in

je, voordat je naar de TU/e gaat, ziet of een vloer

en ook al verwacht niet iedere student het,

Vertigo op vloer 3 of 4 niet altijd mogelijk is om

die dag echt vrij of juist bezet; dat de projectbe-

vrijwel de volledige organisatie van de faculteit is

te werken. Hierdoor wordt MetaForum steeds

geleider aan kan geven dat alle studenten die

ermee bezig. Helaas weten nog veel studenten

vaker opgezocht. Helaas wordt het ook daar

dag op excursie zijn en je dus bijvoorbeeld vloer 3

niet waarom iedereen nu ineens in Vertigo moet

steeds drukker en drukker. Dit komt waarschijnlijk

gewoon kan gebruiken.

“De communicatie over de vloeren mag gewoon nog veel duidelijker.� werken. Tijdens de Faculteitsraadvergaderingen

doordat niet alleen Bouwkunde, maar eigenlijk

Dat er echt iets zal veranderen in de drukte in

komen de verschillende redenen en problemen

iedere faculteit met een huisvestingsprobleem zit.

Vertigo door de huisvesting de komende jaren

regelmatig aan bod en ook al wordt het probleem

De andere faculteiten hebben deze problemen

verwacht ik niet. Het zal iets zijn waar we aan

niet zomaar opgelost, duidelijkheid schept het

niet alleen door Campus 2020, maar ook door

moeten wennen. Maar ik hoop dat over een tijdje

wel.

het enorme toegenomen aantal studenten die

de projectgroepen het niet meer hoeven te heb-

een plekje moeten krijgen.

ben over een werkplekprobleem, maar dat ze het

Dat de eerstejaars- en multistudenten tegen-

gewoon kunnen hebben over hun eigen project.

woordig in Vertigo zitten en niet meer in Matrix,

Deze twee redenen zorgen voor duidelijkheid van

komt onder andere door het grote Campus

de oorzaak, het is alleen jammer dat dit ons pro-

2020-plan van het College van Bestuur. Hierbij

bleem niet op lost. Het gebouw moet nu een plek

worden alle gebouwen op de campus bekeken

geven aan echt alle Bouwkundestudenten. De

en worden de oudste gebouwen op de campus

vloeren 3 en 4 kunnen niet meer, zoals vooral de

gerenoveerd, volledig gestript of gesloopt. Dit

masterstudenten altijd gewend waren, gebruikt

zorgt er helaas voor dat de bewoners van de te

worden om individueel te werken. Alle vloeren

CHEPOST

CHEPOS | 05

NIEUWS UIT NL TEKST: TAEKE OFFRINGA

RENOVATIE HOOFDGEBOUW TU/E KAN VAN START POPPODIUM GRENSWERK GEOPEND

Nadat de Eindhovense Welstandscommissie eerder de sloopvergunning voor het

Op 15 oktober is in Venlo het eerste project van Van Don-

Hoofdgebouw van de Technische Universiteit Eindhoven afkeurde wegens een gebrek

gen-Koschuch Architects & Planners geopend. Dit nieuwe

aan informatie over de plannen voor de toekomst, kan de renovatie dan nu beginnen.

bureau heeft met haar ervaren partners – Frits van Dongen

Er is gekozen voor de ontwerpvisie van Team RSVP, bestaande uit Team V Architec-

en Patrick Koschuch, die voorheen bij de Architekten Cie.

tuur, Van Rossum Raadgevende Ingenieurs, Valstar Simonis en Peutz. Bij dit ontwerp

werkzaam waren – een poppodium ontworpen in de oude

wordt de beeldkwaliteit van het oorspronkelijke ontwerp van Van Embden gehand-

binnenstad van de stad aan de Maas.

haafd en krijgt het gebouw een glazen vliesgevel met een hoge isolatiewaarde.

Het ontwerp lijkt de herbestemming van een oud pakhuis

Centraal in het gebouw komt een trap, die vanaf het loopbruggenstelsel op de

te zijn, maar dit is een verzonnen verleden. In het mas-

eerste verdieping zigzaggend naar de bovenste verdieping loopt. Deze trap wordt

terplan was ruimte gemaakt voor woningbouw met een

geflankeerd door laboratoria en ontmoetingsplekken, zodat onderwijs en onderzoek

historiserende architectuur, maar toen werd er besloten tot

zichtbaar met elkaar worden verbonden, aldus Team RSVP.

de nieuwbouw van een poppodium. De architecten zijn

In januari 2015 wordt begonnen met het strippen en de sanering. In 2018 kan men

echter wel blij met deze eis; het sluit goed aan op de neven-

het gebouw betrekken.

liggende bebouwing en het biedt, door de zadeldaken,

Bronnen: architectenweb.nl, tue.nl

aan de binnenkant een bepaalde ruimtelijkheid. De gevel

Afbeelding: Zwartlicht

bestaat uit bakstenen, met daaruit geponste ramen. Deze ramen zijn belangrijk voor het gebouw door de interactie

en de stad.

OVERVERHITTING HET BEST TE VOORKOMEN DOOR BUITENZONWERING EN OPEN RAMEN

De zaal van het poppodium is gelegen op de eerste verdie-

Uit onderzoek van hoogleraren Bouwkunde van de TU/e binnen het onderzoekspro-

ping, zodat er buiten de zaal ruimte is voor een spectacu-

gramma Climate Proof Cities blijkt dat de beste maatregelen om oververhitting tegen

laire entree en repetitieruimtes. Achter de entree is een

te gaan eigenlijk heel eenvoudig zijn: buitenzonwering aanbrengen of ramen open

vide gemaakt die de volledige gebouwhoogte beslaat, met

zetten werkt het best.

hierin een trap naar de zaal. Vanuit deze vide zijn ook de

Het onderzoek is uitgevoerd door onderzoekers van de TU/e. Onder leiding van Bert

artiestenruimtes te zien, die door de glazen wanden weinig

Blocken, Harry Timmermans en Jan Hensen, is er gefocust op zes maatregelen die

privacy hebben. Hierin is een voortzetting van het ‘zien en

geen energie verbruiken. In geavanceerde computersimulaties werd gerekend aan

gezien worden’-thema te zien.

de oververhitting. Hierbij moest men rekening houden met het feit dat mensen zich

Bron: architectenweb.nl

aanpassen aan de temperatuur en dat daardoor de ondertemperatuur waarbij sprake

Afbeelding: Allard van der Hoek

is van oververhitting geen vaste waarde is.

die ze bieden tussen binnen en buiten, tussen het gebouw

Hieruit bleek dat van de maatregelen - meer isolatie, meer capaciteit voor warmteopslag, de gevel en het dak wit schilderen, daktuinen aanleggen, buitenzonwering aanbrengen en ramen open zetten - bij zowel schakelwoningen, vrijstaande woningen als appartementen de twee laatstgenoemde maatregelen het meest effectief zijn.

Een dikkere isolatielaag heeft daarentegen een averechts effect. De zonnewarmte komt dan wel binnen, maar kan vervolgens moeilijk het huis uit. Omdat ze vaak ook geen buitenzonwering hebben, hebben huizen met een dikke isolatielaag juist meer oververhittingsproblemen.

Bronnen: Cursor, Persteam TU/e

06 | CHEPOS

NIEUWS UIT NEDERLAND

NOW NATIONAAL MILITAIR MUSEUM OP 11 DECEMBER OPEN Op 11 december wordt door Koning Willem-Alexander het Nationaal Militair Museum in Soesterberg geopend. Het museum, waarover wij in juni 2013 al berichtten, wordt een samenvoeging van de collectie van het Legermuseum in Delft en het Militaire Luchtvaart Museum in Soesterberg.

Het museum is gerealiseerd door Heijmans, naar ontwerp van Claus en Kaan Architecten. Door de speciale DBFMO-constructie (Design, Build, Finance, Maintain, Operate) neemt Heijmans het ontwerp, de uitvoering en de exploitatie voor haar rekening. Het contract dat hierbij is afgesloten, loopt over een periode van 25 jaar.

Het museum, dat door massaontslagen bij Defensie

EINDHOVEN KRIJGT VESTIGING THE STUDENT HOTEL

veel kritiek kreeg, is gebouwd op de voormalige vlieg-

Onlangs is bekend gemaakt dat er aan het Stationsplein in Eindhoven een vestiging

basis Soesterberg. Het is opgedeeld in twee concepten:

van The Student Hotel komt. Het gebouw, waarvan de bouw in maart 2015 zal begin-

een ‘daglichtmuseum’, waarin de meer fysieke delen

nen, is ontworpen door Sarafopoulos Architecten en de Architekten Cie.. Het studen-

van het museum te bewonderen zijn en de ‘black box’

tenhotel zal bijna tachtig meter hoog worden en vierhonderd kamers tellen.

in de hart van het museum, waarin context aan het

Na vestigingen van The Student Hotel in Amsterdam, Den Haag en Rotterdam, wordt

materieel gegeven wordt met persoonlijke verhalen en

de Eindhovense vestiging nu gebouwd in Lichthoven, op de plaats van de het oude

de militaire geschiedenis van ons land.

postkantoor. In het studentenhotel kunnen studenten voor een korte of lange tijd een

Bronnen: nmmbouwt.nl, Chepos 45

gemeubileerd appartement huren, met een gedeelde of een eigen keuken. Daarnaast

Afbeelding: Claus en Kaan Architecten

zijn er faciliteiten als studie-, workshop- en fitnessruimtes aanwezig. Ook zal elke student een eigen fiets krijgen voor in de fietsenstalling onder het gebouw.

Het gebouw krijgt een gevel van baksteen in een natuurlijke zandkleur, die volgens een grid de gevel bepaalt. In de plint zoekt het gebouw contact met de omliggende openbare ruimte. In het middendeel erboven is voornamelijk nagedacht over het uitzicht over de buurt, terwijl de bovenste appartementen een uitzicht over de stad zullen hebben.

De oplevering staat gepland voor augustus 2016. De bouwsom bedraagt 30 miljoen euro.

Bronnen: architectenweb.nl, sarafopoulosarchitects.com Afbeelding: Sarafoupolos Architects

DAAN ROOSEGAARDE KEYNOTE SPEAKER SHIFTING PERSPECTIVES De Nederlandse kunstenaar en ontwerper Daan Roosegaarde is aangekondigd als de keynote speaker van het congres Shifting Perspectives, dat op 12 maart 2015 zal plaatsvinden op de Technische Universiteit Eindhoven.

Roosegaarde is bekend van zijn interactieve kunstwerk Dune, waarbij honderden LED-lampjes reageren op aanraken en geluid. Dune stond onder meer in musea in London, Tokio, Hongkong, Amsterdam en Rotterdam.

Recent haalde zijn Studio Roosegaarde het nieuws met het project Smart Highway, waar in samenwerking met Heijmans interactieve en duurzame wegverlichting werd bedacht door middel van glow in the dark-belijning.

Het congres, georganiseerd door CHEOPS, gaat over de veranderingen in de bouwwereld, de ‘shifting perspectives’.

Drie subthema’s zijn Quality of life, Smart living environments en Sustainable transformation.

Bronnen: shiftingperspectives.nl, studioroosegaarde.net Afbeelding: Jorinde Tenten

CHEPOS | 07

HUNDERTWASSER IN

Redactie op reis

HOUTHEM TEKST: EVERT HOLLANDER

Op vakantie in eigen land liet mijn vader me een bijzonder gebouw zien in het Limburgse Houthem (nabij Valkenburg). Verscholen tussen wat bomen in het Geuldal ligt het Ronald McDonald Huis, een vakantiehuis voor revaliderende kinderen en hun familie. Het gebouw is ontworpen door de Duitse kunstenaar Friedensreich Hundertwasser. Als een tastbaar geworden kindertekening staat het gebouw heel surrealistisch in de omgeving. Voor kinderen moet dit een magische plek zijn, met de vele kleuren, vormen en materialen die de kunstenaar heeft gebruikt.

Als we er een rondje omheen lopen, wordt zichtbaar dat het gebouw uit twee delen bestaat die verbonden worden boven een kleine waterpartij.

tueerd door een voor Hundertwasser karakteris-

de spiraal. Architect Heinz Springmann, die veel

Het hellende deel is een voortzetting van de

tiek uivormig torentje.

samenwerkte met de kunstenaar, moest vaak

bestaande glooiing in het landschap en heeft een

Ondanks de vreemde vorm en materialisatie

puzzelen om de ontwerpen van de kunstenaar,

semiopenbaar grasdak. Het andere deel loopt in

is het gebouw functioneel, met ruimte voor

die zijn plannen het liefst schilderde, realiseerbaar

een spiraal weer terug naar beneden, met daar

kantoren en verblijfsruimtes in de helling en

te maken. De samenwerking heeft in Houthem in

omheen veel begroeiing. Dit deel wordt geaccen-

slaapvertrekken en centrale voorzieningen in

ieder geval zijn vruchten afgeworpen.

OLD EN NEW TOWN IN EDINBURGH TEKST: MIKE VAN OSTA

In augustus ben ik een week in Edinburgh ge-

top verbindt met the Palace of Holyroodhouse

zoals the Royal Bank of Scotland, over zo’n

weest. Tijdens de eerstejaarscolleges Stedebouw-

beneden. Loodrecht op deze straat lopen kleine

steegje heen gebouwd. Dit is vandaag de dag

kundig Ontwerpen kwam ik voor het eerst in

steegjes steil naar beneden. Naarmate het aantal

een attractie geworden genaamd the Real Mary

aanraking met deze stad en zijn fameuze Old en

inwoners steeg werden de huizen steeds hoger,

King’s Close.

New Town. De Old Town is een Middeleeuwse

waardoor steeds minder daglicht in de steegjes

Hoe anders is de New Town, gebouwd in de

stad gebouwd op de rug van een steil vulkanisch

kon komen. Het ophogen van huizen was in die

17e eeuw. De ‘nieuwe stad’ is gebouwd aan de

gebergte met op de top Edinburgh Castle. Over

tijd gemakkelijker dan de stadsmuren uitbreiden.

overkant van een moerasachtig gebied en staat

de rug loopt de Royal Mile die het kasteel op de

In sommige gevallen werden grote gebouwen,

volledig los van het oude. Het is ontworpen om de welgestelde burgers terug te lokken naar Edinburgh. De stad is meer open, huizen zijn groter en bovendien zijn ze verwarmd door middel van een open haard in elk vertrek.

Toen in 1846 de trein werd geïntroduceerd in de stad werd het moeras drooggelegd, zodat er plaats kwam voor een station in het hart van de stad.

Op de foto is op de achtergrond de Royal Mile te zien met in de verte het kasteel. Aan de rechterkant start de New Town.

08 | CHEPOS

REDACTIE OP REIS

NOW BMW WELT IN MÜNCHEN TEKST: KIM RAIJMAKERS

Afgelopen zomer heb ik een bezoek gebracht aan München, een stad die voornamelijk bekend staat om zijn biergartens, Oktoberfest en historische binnenstad. Het was dan ook per toeval dat we

dat eruit ziet als een stalen slakom. Dit gebouw

tijdens ons bezoek aan München deze imposante

herbergt de historie van het Duitse automerk.

gebouwen tegenkwamen. Geen van ons wist dat

Persoonlijk vond ik dit ontwerp bijzonder voor

AFBEELDINGEN 3 1

1. Hundertwasser 2. Overview Old en New Town (Foto: Mike van Osta) 3. BMW Welt (Bron: architecture. mapolismagazin.com) 4. Bruder-Klaus-Kapelle binnen (Foto: Jolijn van Keulen) 5. Bruder-Klaus-Kapelle (Foto: Jolijn van Keulen

BMW Welt, het BMW museum en het hoofdkan-

het museum, omdat het veel bezoekers moet

toor van BMW, vlak naast het Olympiapark van

trekken, maar compleet wordt ondergesneeuwd

München zijn gevestigd, waar we eerder die dag

door de andere twee gebouwen. Naast het BMW

een bezoek aan hadden gebracht. Als vijf bouw-

Museum staat namelijk het hoofdkantoor van

kundestudenten konden we hier natuurlijk niet

BMW, dat gebaseerd is op de BMW viercilinder

zomaar voorbijlopen en zo kwamen we er achter

en het hoogste is van de drie. Het bestaat uit vier

BRONNEN

dat BMW Welt gratis te bezoeken is. Eenmaal

aparte cilinders die verbonden zijn door middel

binnen was het echter zo druk met autoliefheb-

van een centrale toren. Het bijzondere is dat

bers dat we meteen weer omgedraaid zijn. Van

de vier cilinders de grond niet raken; door een

buiten was het gebouw eigenlijk ook veel impo-

slimme constructie lijken ze boven het aardop-

1. Architectuurgids.nl 2. BMW GROUP. “THE BMW WELT ARCHITECTURE”.

19-10-2014. bmw-welt.com 3. Tschirner, Susanne. “Edinburgh - Glasgow en Highlands”, ANWB extra (2011) 4. ‘Waldspirale Darmstadt’ documentaire in opdracht van Bauverein AG Darmstadt (2012)

santer. BMW Welt bestaat uit een soort draaikolk

pervlak te zweven. Dus, bouwkundestudent

met een dynamisch spel van staal en glas, dat

én autoliefhebber? Dan moet je hier zeker een

tevens een groot deel van het dak draagt. Aan de

kijkje nemen wanneer je een bezoek brengt aan

overkant van de weg staat het BMW Museum,

München!

2 4

5

BRUDER-KLAUS-KAPELLE IN MECHERICH-WACHENDORF TEKST: JOLIJN VAN KEULEN

Op weg naar het oosten van Duitsland zijn we

parkeerplaats, zie je een strakke hoekige massa

een stukje omgereden om de Bruder-Klaus-

boven op een groene heuvel staan. Zodra je de

Kapelle in Mechernich-Wachendorf te kunnen

kapel binnen gaat, kom je in een totaal andere

bezoeken. Boer Hermann-Josef Scheidtweiler had

wereld. De ruwe zwartgeblakerde muren zorgen

de naam van Peter Zumthor in de krant voorbij

ervoor dat je stil valt. Het is als een donkere grot

zien komen en had hem een brief gestuurd met

waar zonlicht naar binnen valt via een kleine

het verzoek een ontwerp te maken voor de kapel.

opening in het dak. In de betonnen muren zijn

Een bijzonder aanzoek voor een wereldbekende

glazen bollen verwerkt die de ruimte doen lijken

architect, maar omdat de heilige Bruder Klaus

op een sterrenhemel. Als je nog een keer op weg

de favoriete heilige was van Zumthors moe-

bent richting Oost-Europa, is het zeker de moeite

der, nam hij de opdracht aan. Hij maakte een

waard een eindje om te rijden om dit speciale

low-tech maar arbeidsintensief ontwerp dat de

kleine stukje architectuur te bewonderen.

kosten zouden drukken. De boer en zijn familie staken de handen uit de mouwen om de kapel te bouwen. Eerst werden 112 dunne boomstammen als een tipi neergezet. Hieromheen werd beton gestort in een vijfhoekige vorm. Vervolgens werden de boomstammen in brand gezet en heeft het drie weken gesmeuld. Het resultaat is adembenemend. Als je aan komt lopen vanaf de

CHEPOS | 09

SAMEN STERK belang. Bijvoorbeeld invloed op beleid, op de

willen uitoefenen op maatschappelijke processen,

positie of op de perceptie van het architectenvak

prediken niet alleen voor de eigen parochie, maar

bij potentiële opdrachtgevers.

bouwen mee aan een sterke representatie van het architectenvak.

Ik denk dat de materiële zaken niet ter discussie

Adriaan Jurriëns is alumnus en oud-

staan en afhankelijk zijn van de keuzes die men in

redacteur van de Chepos. In elke editie

professionele zin maakt - al lijkt een beroepsaan-

schrijft hij een column over zijn dagelijkse

sprakelijkheidsverzekering me geen keus, maar

bevindingen als zelfstandig architect.

een minimale voorwaarde, maar dat terzijde.

Belangrijker zijn de zaken van immaterieel belang,

Sommige architecten zijn van mening dat hun

zoals de mogelijkheid om te kunnen meepraten

ontwerpen een bijdrage kunnen leveren aan

over beleid dat onze beroepsgroep raakt, of de

veranderingen in de maatschappij. Ik denk dat

positie van de architect in de bouwkolom. En juist

het omgekeerde meer het geval is. Als individueel

die positie staat onder stevige druk van buitenaf.

architect of architectenbureau ben je onderdeel

Zeker in economisch zware omstandigheden is

van grotere maatschappelijke processen. Alleen

geen enkele meerwaarde vanzelfsprekend. Hoe

al om het beroep architect uit te oefenen is de

creëren we dusdanige omstandigheden dat we

gunst vanuit de samenleving onmisbaar. De

ons beroep in de volle breedte kunnen blijven

gunst om als architect aan de slag te mogen is

uitoefenen, om dat te kunnen doen waar we voor

niet onvoorwaardelijk. De opdrachtgever wil een

zijn opgeleid?

‘goed’ gebouw, waarvan de definitie van ‘goed’ afhankelijk is van een complex stelstel van opvat-

Onvermijdelijk raakt een collectief daarmee de in-

tingen in een samenleving. Het is onvermijdelijk

houd van het architect zijn. Hier zit, denk ik, voor

om de krachten te bundelen als we daar enigszins

veel vakgenoten een belangrijke gevoelsmatige

invloed op willen uitoefenen.

keerzijde. Veel architecten zien zichzelf liever als creatieve individuen dan onderdeel van een bre-

Met die - voor mij vanzelfsprekende - gedachte

der collectief. Het collectief wordt gezien als een

ben ik lid geworden van de Bond Nederlandse

bedreiging voor de individuele vrijheid. Die angst

Architecten. Op instemming van veel genera-

is onterecht. Bekende Grote Namen als Berlage,

tiegenoten van jonge architect-directeuren kan

Weeber en De Bazel bewijzen dat lidmaatschap

mijn keuze niet rekenen. Het merendeel van de

van een breder collectief het individuele geweten

architectenbureaus is niet aangesloten. Belang-

niet in de weg hoeft te staan. Ik denk dat zij allen

rijkste twistpunt is vooral de meerwaarde van

begrepen dat het architect zijn gepaard gaat met

een dergelijk lidmaatschap en wantrouwen voor

hele wereldse zaken. Hoe existentieel de roeping

vakmatige organisaties in het algemeen. Stilzwij-

voor het vak ook is, het blijft een vak dat gepaard

gend lijkt door een aanzienlijk deel van de jonge

gaat met dezelfde noeste arbeid, risico’s, regel-

architecten te worden aangenomen dat men

geving en maatschappelijke stigma’s als iedere

alleen beter is. Een absurde stellingname.

andere beroepsgroep. Daar hoort een stevige

Architecten zien zichzelf vaak als creatieve indi-

representatie tegenover te staan om tegenwicht

viduen. Toch kijken architecten in hun dagelijkse

te bieden.

praktijk veel naar elkaar. De individuele uitoe-

De meerwaarde van ieder type vereniging zit

fening van het vak blijkt op die manier toch een

in de bundeling van kennis, vaardigheden en krachten om doelen te bereiken die individueel

Tot slot blijft een branchevereniging – of welk

niet of nauwelijks te realiseren zijn. De meer-

type vereniging dan ook – altijd een menselijk

waarde kan daarbij zowel van materiële als

construct. Dat biedt altijd de mogelijkheid om

immateriële aard zijn. In materiële zin kunnen we

binnen dit collectief voor verandering te pleiten,

denken aan zaken als gunstige voorwaarden bij

of om verder te bouwen op een reeds uitgezette

het afsluiten van verzekeringen of aanschaffen

lijn. Zo bouwen we gezamenlijk aan gunstigere

van softwarelicenties. Meer ongrijpbaar – maar

omstandigheden waarin we ons beroep kunnen

niet onbelangrijk – zijn de zaken van immaterieel

uitoefenen. De architecten die werkelijk invloed

10 | CHEPOS

collectieve onderneming.

AFBEELDINGEN 1 2 3

1. Woningbouwplan Pontsteiger, Amsterdam.

Architectenwerk.nl 2. Jubileumpoort 750 jaar, Amersfoort.

Architectenwerk.nl 3. Tasmantoren, Groningen.

Architectenwerk.nl

COLUMN ADRIAAN JURRIËNS

NOW

TYPICALLY DUTCH

In elke Chepos wordt een artikel geplaatst uit pantheon// en vice versa.

Pantheon// is het magazine van Stylos, Studievereniging Bouwkunde Delft. Dit keer gaat het artikel over de typisch Hollandse bakstenen in onze

Material identity

gebouwde omgeving.

Brick is typically Dutch. It is so Dutch, in fact, that the Japanese take pictures of bricks

pending on the qualities of the water, pollution,

when they visit Delft. Scandinavians are surprised that we pave our streets with bricks. Eve-

and other variables. Also, the production was

ryone seems to agree that we have something special here, but we barely take notice of it.

done by hand, so each factory produced different bricks, with different colours and different sizes

TEXT: GERBEN HOFMEIJER

to make themselves available to their boss 24/7.

based on the standard for that particular region.

Children were forced into labour when they

Local clay (with a unique colour) was locally

We cannot be bothered to notice the brick faca-

reached 7 years of age.

processed into a locally-determined shape, and

des when we walk through the city; or the streets,

Building with all these different sizes of brick

was locally used.

quay walls, even churches. Our whole historical

became unfeasible, so in 1342 various Dutch

This leads to the following statement: The bricks

centre has a dark red glow to it but the Dutch do

regions specified minimum sizes, resulting in the

used in medieval Dutch cities play a big role in de-

not even notice it. Where does this atmosphere

first standardization. These sizes were displayed

fining the identity of a city. That’s why we ‘can’t

come from? What role does this material play in a

in the city centre, hung around the city hall or

see’ the brick that is all around us, while tourists

city’s identity?

church. The standard sizes still differed from

find it fascinating.

In Europe, the Romans were the first civilization

region to region, but it was not a problem since

to use bricks on a large scale. The oldest bricks

bricks were locally produced and used. In 1850,

ROADTRIP

used in The Netherlands are found in the West-

the Waalformaat was introduced, and during

Such a statement needs validation. That is why I

Vlaanderen area (part of present-day Belgium),

the 19th century it became the standard in The

went to several cities to compare the bricks. The-

and date from the 13th century. They were

Netherlands. After the Second World War, during

se cities were Dordrecht, Utrecht, Den Bosch and

baked by monks and used mostly in churches,

the rebuilding of Dutch cities, brick was again

Delft. All these brick were made with clay from

which explains their Dutch name ‘Kloostermop’

broadly used, as the raw materials are always

different rivers. When I arrived in the cities, I first

(Cloister-bricks). They are, compared to today’s

available in this country.

went to the oldest part (usually near the church)

standardised bricks, ridiculously big, to resemble

and photographed the street scenes. I also made

natural carved stones. Brick construction gained

IDENTITY

detailed photographs and measurements of the

popularity in the Middle Ages when wood

So, for building long-lasting buildings, the Dutch

bricks. At home, I chose the most representative

construction was forbidden because of fire safety.

were forced to use bricks. Clay is found in most

pictures from each city to make a comparison.

In this transitional period, the Dutch builders saw

parts of the Netherlands. The builders of a new

brick as the only alternative; since The Nether-

city could simply go to the nearest factory. Ho-

IDENTITY

lands consists mostly of marshlands, we did not

wever clay is different everywhere: it changes de-

The first thing I noticed is that the cities’ street

have too many building resources besides wood.

scenes do differ a lot. Not every brick is the same

What we do have is an extensive network of

colour but, overall, Dordrecht has darker streets

rivers that supply clay for making bricks. As a

and facades than the other cities. Utrecht, on the

consequence, many small brick factories sprouted

other hand, has by far the lightest red colour, and

alongside the Dutch rivers.

has far fewer plastered walls. Apparently, Dutch

Delft

people liked the light red colour enough to not

ALL SHAPES AND SIZES

cover it up.

The large size of cloister-bricks made them nearly

In addition to colour, the bricks also vary a

impossible to bake in the factories, and because

lot in size. Utrecht has a very long, flat brick,

it was difficult for the bricklayers to handle them, they started to be produced in increasingly smal-

22x11x3,2 cm, compared to today’s standard of

Utrecht

21x10x5 cm. On the picture, the thin appearance

ler sizes. Reaching a point, only a century later,

of the bricks is emphasized by the thick white

when factories alongside the river IJssel made tiny

seams that frame them. Delft and Dordrecht’s

yellow bricks.

bricks a considerably smaller, respectively

The brick production process was very laborious: entire families, including children, were exploited

16,5x7,5x3,5 and 17x7,7x3,5 cm.

Dordrecht

Despite the many changes and renovations that

to throw the clay into shape. Even convicts were

have been made since the standardization of

enlisted to contribute to the effort. The small

bricks, each city still retains a different character

size of these bricks made it possible for everyone

of brick. The really amazing thing is that different

to take part. Still, it was inhumane work. The families lived right beside the factory, and had

STYLOS DELFT

cities feel different, even though the buildings

Den Bosch

have the same proportions.

CHEPOS | 11

NATIONAAL SYMBOOL EINDELIJK KLAAR

Aan de rivier de Daugava, die dwars door de Letse hoofdstad Riga stroomt, staat de nationale bibliotheek van Letland of “The Castle of Light”. Het gebouw, ontworpen door Letse Amerikaan Gunnar Birkerts, werd 29 augustus jongstleden officieel geopend. Het is een van de moderne landmarks van de hoofdstad van het Baltische land. De bibliotheek kostte meer dan 163 miljoen euro en het overheidsgebouw herbergt nu meer dan zes miljoen boeken, geluidsopnames, beeldfragmenten, landkaarten en literaire bronnen. De tot-

EEN REVOLUTIONAIR ONTWERP

standkoming van deze bibliotheek verliep op een bijzondere manier en net voordat het gebouw opgeleverd werd, voltrok zich

MET EEN ZWART RANDJE

ook nog een nationaal drama. Hoewel dit ogenschijnlijk losstaat van de bouw van de bibliotheek heeft het drama er wel degelijk mee te maken.

TEKST: SVEN VAN DER HULST

Gunnar Birkerts, geboren in Riga en intussen

ting. In 1889 werd er muziek geplaatst onder het

gepaste budget werd een kleinere versie van het

89 jaar oud, ontwierp de bibliotheek ten tijde

gedicht en het groeide uit tot een soort nationaal

gebouw gerealiseerd. De ingang van het gebouw

van het Sovjet-tijdperk in het land (1989). Een

volkslied. Honderd jaar later werd dit lied als

ligt tegenover de dichtstbijzijnde brug die voor de

groep Letse architecten vroeg Birkerts destijds

inspiratiebron gezien. Ook werd het bereiken

verbinding met het oude stadscentrum zorgt. Via

een ontwerp te maken voor een bibliotheekge-

van een kristallen bergtop, dat als het absolute

een grootse entree kom je uit in de ontvangsthal

bouw naar aanleiding van een expositie van de

toppunt van doorzettingsvermogen werd gezien,

met een indrukwekkend atrium. De eerste drie

in Amerika gestationeerde ‘Let in Riga’ in 1988.

als inspiratie genomen. Het twaalf verdiepingen

verdiepingen zijn open toegankelijk voor geïnte-

Ik wist dat een symbool precies was wat Letland

tellende gebouw is 68 meter hoog, 170 meter

resseerden, de 11e en 12e verdieping en daarmee

nodig had wanneer Letland bevrijd zou worden

lang en 44 meter breed. Dat maakt het gebouw

de piek, kunnen met gids bezocht worden voor

van de Sovjets, zegt hij. Ze vroegen om identiteit

qua oppervlakte veel groter dan recent ontwor-

het uitzicht over de stad. De rest van de verdie-

en zo geschiedde. Birkerts ontwierp een gebouw

pen bibliotheken in onder andere Stuttgart en

pingen zijn bedoeld voor bezoekers met een

met de naam ‘The Castle of Light’ en deed dat

Birmingham. In totaal beslaat het gebouw meer

bibliotheekpasje of voor studiedoeleinden. In de

niet zomaar. De Letse poëet Mikus Krogzemis

dan 40.000 vierkante meter, net iets minder dan

bibliotheek zijn 1200 werkplekken gerealiseerd,

zei in 1873 ‘The Castle of Light’ als een metafoor

het gehele Rijksmuseum in Amsterdam. Het is

ook is er een collegezaal die plaats bied aan 400

te zien voor wijsheid die verloren was gegaan

dan ook bijna onvoorstelbaar dat het gebouw

bezoekers. In het gebouw is gebruik gemaakt

maar weer uit de diepte van de Daugava rivier

in de oorspronkelijke ontwerptekeningen nog

van hoogwaardige materialen, zoals het 15.300

zou opstijgen als Letland zich had bevrijd van de

langgerekter zou worden, het zou namelijk de

vierkante meter grote dak, dat vervaardigd is uit

donkere tijden van oorlog, invasies en bezet-

naastgelegen weg overspannen. Door het aan-

roestvrijstaal. In het gebouw is gebruik gemaakt

12 | CHEPOS

NATIONALE BIBLIOTHEEK LETLAND

NOW

van Canadees en Lets hout en een zwarte mar-

ting is ook aan het licht gekomen dat waar in het

gegaan door een evenement waarbij een mense-

meren vloer geeft de ontvangsthal zijn chique en

ontwerp gebruik werd gemaakt van lange liggers,

lijke ketting boeken doorgaf van de oude aan de

statige uitstraling. Van de tweede tot de zevende

deze in werkelijkheid door transportproblemen

nieuwe bibliotheek in januari van dit jaar. Tijdens

verdieping, aan één kant van het atrium, bevindt

uiteindelijk door twee aan elkaar gelaste liggers

de officiële opening waren uit verschillende

zich een vooroverhellende glaswand met daar-

zijn vervangen. Een derde theorie gaat ervan uit

landen hoogwaardigheidsbekleders aanwezig

achter de alleroudste boeken en pronkstukken

dat de constructiewerkzaamheden op het dak

van onder andere UNESCO, The International

van de bibliotheek. Vanuit de bibliotheek heb je

van het gebouw de oorzaak waren en dat er

Federation of Library Associations en zeventien

een geweldig uitzicht op de oude binnenstad aan

teveel bouwmaterialen op het dak werden ge-

buitenlandse bibliotheken. Riga is nu officieel een

de andere kant van de rivier.

stapeld. De laatste theorie is dat de gerealiseerde

toeristische trekpleister rijker en dat het construc-

daktuin die al in het eindontwerp gepland was,

tiebedrijf in opspraak is gekomen doet daar voor

NATIONAAL DRAMA

maar pas later werd uitgevoerd, te zwaar was

de meeste toeristen niets aan af. Letland heeft

Er kleeft ondanks de pracht en praal van het

voor het dak. Het is ook nog mogelijk dat al deze

nu een nieuwe nationale bibliotheek, 25 jaar

gebouw een licht negatief beeld aan deze biblio-

problemen en werkzaamheden samen hebben

nadat de opdracht werd gegeven en 23 jaar na de

theek. Dit komt niet door het belastinggeld dat is

geleid tot de instorting van het gebouw en de

onafhankelijkheidsverklaring van Letland, is ook

gebruikt voor de bouw, niet door de indeling van

54 doden die daarmee gepaard gingen. Hoewel

het symbool voor de onafhankelijkheid eindelijk

het gebouw of het uiterlijk ervan. De bibliotheek

de rechtszaak nog steeds loopt, werd door de

voltooid.

zelf is het probleem niet. Het heeft te maken met

burgemeester van Riga, Nils Ušakovs, bevolen

een van de verantwoordelijke constructiemaat-

alle gebouwen geconstrueerd door Re&Re te

schappijen van de bibliotheek. Het bedrijf SIA

onderzoeken, waaronder de nieuwe bibliotheek.

Re&Re, dat meewerkte aan dit overheidsgebouw,

Tijdens dit onderzoek zijn er geen problemen aan

wordt namelijk in verband gebracht met een van

het licht gekomen, maar een dergelijk drama is de

de grootste drama’s die Letland in de afgelopen

Letten niet in de koude kleren gaan zitten. Het is

jaren gekend heeft. Op 23 november 2013

algemeen bekend dat Re&Re aan de bibliotheek

stortte winkelcentrum Zolitūde in, kort nadat een

heeft meegewerkt, en dat onder andere het

brandalarm was genegeerd door de supermarkt

nationale museum van Letland ook gerenoveerd

die gevestigd was in het gebouw. Er zijn verschil-

wordt door dit bedrijf. Niet gek dus dat er onder

lende mogelijke oorzaken voor het instorten van

de bevolking nog enige angst voor een nieuw

BRONNEN

dit gebouw. Er bestaan theorieën dat door een

drama bestaat.

1. Herbert Wright, “Motown to mountain: Gunnar Birkerts’s new national library of Latvia”. 20-08-14.

Designcurial.com 2. Raita Karnite, Supermarket catastrophe uncovers poor working conditions in retail sector , 31-03-14. eurofound.europa.eu 3. Augusts Zilberts, “The openingweek of the national library of Latvia”. 27-08-14. lnb.lv

brand tijdens de constructiewerkzaamheden metaalmoeheid zou zijn opgetreden, waardoor

FEESTELIJKE OPENING

de constructie minder gewicht kon dragen dan

Ondanks deze gebeurtenis werd de bibliotheek

berekend. Tijdens het onderzoek naar de instor-

29 augustus 2014 feestelijk geopend, vooraf

AFBEELDINGEN 1

4

2 3

1. Ontwerpschets Gunnar Birkerts (foto: Janis Dripe, via Designcurial.com) 2. Uitzicht op oude binnenstad, 12e verdieping (bron: skontobuve.lv) 3. Ontvangsthal op dag van opening (foto: Ventspils Archief) 4. Voorgevel bibliotheek (foto: eigen bron)

CHEPOS | 13

BNA GEBOUW VAN HET JAAR Het cultureel centrum Rozet in Arnhem, ontworpen door Neutelings Riedijk architecten, is verkozen tot BNA Gebouw van het Jaar 2014. In de vorige editie van de Chepos werd er al kort aandacht aanbesteed, maar er werd nog niet uitgebreid stil gestaan bij het ‘Arnhems blonde’ gebouw.

Volgens de jury van de BNA is Neutelings Riedijk Architecten er ingeslaagd om op een lastige langgerekte kavel, tussen het historische centrum en naoorlogse bebouwing, een bruisend cultuurhuis te realiseren. Rozet wordt van acht uur ’s ochtends tot elf uur ’s avonds gebruikt als ontmoetingsplek en dient daarnaast als podium voor stedelijke activiteiten.

TEKST: PATRICK VAN DODEWAARD

Rozet, dat zijn naam dankt aan de rozetten op de prefab gevelelementen, nam het in de verkiezing onder andere op tegen het nieuwe Rijksmuseum.

De reden dat Rozet aan het langste eind trok, kwam - volgens de jury - door de meervoudige waarde van het gebouw. “Niet alleen in de eigen categorie Identiteit & Icoonwaarde sprong Rozet eruit, maar ook in de categorieën Leefbaarheid & Sociale Cohesie en in Stimulerende Omgevingen zou Rozet misstaan.” De veelzijdigheid komt al direct terug in het diverse programma. Zo huisvest het gebouw een bibliotheek, een kunstbedrijf, een volksuniversiteit, een erfgoedcentrum en een restaurant. Alleen al door dit programma is het gebouw een belangrijke plek in de stad.

Naast het voor de stad belangrijke programma, is Rozet ook op een cruciale plek gebouwd. Het vormt zowel fysiek als architectonisch een overgang tussen het culturele centrum en de naoorlogse bebouwing. De uitgesproken gevel speelt hierbij een belangrijke rol. Deze is opgebouwd

14 | CHEPOS

CULTUREEL CENTRUM ROZET, ARNHEM

NOW

CULTUURCENTRUM ROZET uit zandkleurige prefab betonelementen, die het

leidt ook langs een stelsel pleinen, te zien op het

visueel verbonden met Rozet, dat een publieke

gebouw als één geheel tonen aan de stad. Het

stroomschema. De pleinen hebben verschillende

identiteit uitstraalt.

gebouw straalt openbaarheid uit. De elementen

functies en uitstralingen, allemaal om de sociale

zijn bekleed met reliëfs en rozetten. De analogie

cohesie van de gebruikers te laten toenemen.

Op het gebied van duurzaamheid zijn er ook ver-

van de rozetten refereert naar het thema ‘kennis’,

Ook is de binnenstraat zelf een actief onderdeel

schillende maatregelen genomen. Zo is het dak

waarmee ze corresponderen met het programma

van de gebruikersruimte. Hier kunnen tentoon-

uitgevoerd als groen dak, waardoor er minder

van het gebouw. Hiermee straalt het gebouw

stellingen staan of lezingen worden gegeven,

gekoeld hoeft te worden. Verder zijn er zonnepa-

naar de publieke ruimte uit wat ze huisvest. De

iets dat we reeds kennen van de Kunsthal en ons

nelen toegepast en wordt de binnenstraat ingezet

diepte van de gevel heeft als gevolg dat de verti-

eigen Vertigo. De aankleding van het interieur is

als klimaatneutrale ventilatievoorziening, waarbij

cale lamellen als vaste zonwering dienen. Door de

erg bijzonder. Zo is de binnenstraat bekleed met

natuurlijke trek wordt gebruikt om gratis en niet-

hoge verticale ramen valt er echter veel licht diep

tientallen vitrines, lichtbakken, boekenkasten en

artificieel te ventileren. Om het plaatje compleet

in het gebouw.

allerhande bijzondere details. Dit laat de grote

te maken is er ook een warmte- koudeopslag

ruimte aanvoelen als een collectieve woonka-

toegepast onder de grond.

De fysieke brug tussen de stadsdelen wordt ook

mer. Ook zijn er elementen geplaatst die in de

voortgezet binnenin het gebouw. Rozet is dan

buitengevel terug te vinden zijn, waardoor de

AFBEELDINGEN

ook ontworpen als een voortzetting van de ste-

gebruiker altijd doorheeft dat hij zich nog niet

1. Alle afbeeldingen zijn eigendom van Neutelings Riedijk Architects.

delijke route. De grote trap langs de gevel laat de

in een daadwerkelijke functie (bijvoorbeeld de

bezoeker langs alle voorzieningen wandelen als

bibliotheek) bevindt. Doordat de binnenstraat

BRONNEN

een wandeling door een straat. De trap verbindt

volledig beglaasd is, wordt ook de omgeving

1. Neutelings Riedijk Architects 2. BNA. “Rozet in Arnhem wint BNA Beste Gebouw van het Jaar 2014”. 20 mei 2014. bna.nl

niet alleen de functies van het gebouw, maar

CHEPOS | 15

FLEVOLAND Kijkend over de polder, waarschijnlijk wijzend

De uitgifte van boerderijen ging gefaseerd en

immens belang dat er naast de boerderijen een

naar de grenzen van hun percelen, is dit gezin

de sollicitant moest tussen de 26 en 50 jaar zijn

dorpsgemeenschap zou worden opgebouwd; er

de gelukkige uitverkorene voor een boerderij in

en getrouwd zijn of een vaste relatie hebben.

was immers nog niets dan lege vlakte. Ten tijde

de Noordoostpolder. De polder werd in 1939 al

De overheid wilde in de Noordoostpolder een

van de selectieprocedure kwam er ook iemand

drooggelegd, maar het duurde tot na de Tweede

afspiegeling van de bevolking zoals op het oude

van de selectiecommissie onaangekondigd op

Wereldoorlog voordat de grond bouwrijp was.

land. Dat wil bijvoorbeeld zeggen dat de ge-

bezoek, om te controleren of je wel een nette

Ineens was er 48.000 hectare landbouwgrond

loofsverhouding eenderde protestant, eenderde

boerderij onderhield. Bij de eerste uitgaven ging

beschikbaar; een hongerwinter zou nooit meer

katholiek en eenderde atheïst moest zijn. Verder

de helft van de boerderijen naar boeren die door

voor mogen kunnen komen door alle nieuwe

werd er gekeken of je familie had die garant

de ruilverkaveling waren benadeeld, een kwart

boerderijen. Het land werd verdeeld in percelen

stond voor de financiering van de boerderij, wat

ging naar gedupeerde boeren door werken

van 12, 24, 36 en 48 hectare. Boeren van ‘het

je achtergrond was en hoe aanwezig je zou zijn in

van openbaar belang (civiele werken) en een

vaste land’ konden hier op solliciteren.

het sociale leven. Het was voor de overheid van

kwart ging naar de polderwerkers. Enkele jaren

16 | CHEPOS

FILE: FLEVOLAND

eerder vertrokken er boeren naar Flevoland om

tieprocedure was hard, terugkijkend zelfs verba-

De FILE zal deze editie ingaan op de provincie Fle-

te helpen bij de aanleg van sloten en dijken.

zingwekkend. Een groot instituut, de overheid,

voland, een multidisciplinaire benadering van een

Deze werknemers werden heldhaftig ‘pioniers’

schoof met mensenlevens alsof het nummers

provincie met een niet altijd positief imago. Over

genoemd. Ze hoopten door hun inspanningen

waren. Dit deed ze zelfs tot in de jaren tachtig,

hoe het begon, de herontwikkeling van Almere

voor het Rijk de kansen te vergroten op een

toen Flevoland pas vol raakte. Deze paternalis-

en hoe het verder gaat met het gemaakte land.

mooie boerderij. Veel van deze pioniers werden

tische aanpak heeft ondanks de persoonlijke te-

echter alsnog teleurgesteld. Later verschoven de

leurstellingen toch behoorlijk veel succes gehad.

verhoudingen in het voordeel van de Zeeuwen

Nederland is veranderd, maar het kaarsrechte

die slachtoffer waren van de watersnoodramp.

Flevoland is nog steeds hetzelfde Flevoland zoals

BRONNEN

het destijds bedoeld was. Zoals het spreekwoord

1. Vriend, E “Het Nieuwe Land”. januari 2013.

Na vele jaren kregen honderden boeren een

zegt: “God schiep de wereld, maar de Nederlan-

2. Andere Tijden: Superboeren, 27 nov 2008

boerderij, een paar duizend echter niet. De selec-

ders schiepen Nederland’

Foto: Rijksdienst voor IJsselmeerpolders, Potuyt

TEKST: PATRICK VAN DODEWAARD

CHEPOS | 17

Hoewel Flevoland voor de jonge generaties een vanzelfsprekend onderdeel is van Nederland, is het niet lang geleden dat Flevoland nog een woeste zee was. “God created the earth, but the Dutch created the Netherlands.” Wij hadden land nodig, dus hebben we dat gemaakt. Er zijn vele plannen gemaakt en weer van tafel geschoven, om zo uiteindelijk tot een stuk nieuw Nederland te komen. Een stuk nieuw land is de droom van menig bouwkundige. Geen bestaande structuur om rekening mee te houden, maar een leeg vel vol potentie.

TEKST: JOLIJN VAN KEULEN Hendrick Stevin 1667

Kloppenburg en Faddegon 1848

Stieltjes en Leemans 1873-1877

Buma 1882-1883

Lely-Staatscommissie 1892-1894

Lely 1891

Wetsontwerpen van mei 1925

Rijksdienst voor het Nationale Plan 1949

NIEUW LAND OP EEN TABULA RASA DE EERSTE PLANNEN

en Nijverheid, leidde de vereniging en maakte

Waar nu Flevoland en het IJsselmeer liggen,

samen met J. van der Toorn in 1891 een plan voor

stroomde vroeger de woeste Zuiderzee om een

de afsluiting van de Zuiderzee met een basis voor

paar eilandjes heen zoals Wieringen, Marken,

vier polders. Na een zware storm in januari 1916

Schokland en Urk. Hoewel de Zuiderzee voor

kreeg het plan voor het afsluiten van de Zuider-

veel inkomsten zorgde voor de visserij, werd

zee meer aanhang onder de bevolking. Ook werd

er al in de 17e eeuw een plan gemaakt om de

de vraag naar landbouwgrond groter. Deze twee

zee te temmen. De Zuiderzee zorgde namelijk

ontwikkelingen zorgden ervoor dat in 1924 werd

regelmatig voor flinke overstromingen die grote

begonnen met het afsluiten van de Zuiderzee

ravages aanrichtten op het land. De waterbouw-

en het inpolderen. De eerste stap was de 2,5

kundig ingenieur Hendric Stevin kwam in de

kilometer lange Amsteldiepdijk tussen het vaste

zeventiende eeuw met het idee om zeedijken

land van Noord-Holland en het eiland Wieringen.

aan te leggen tussen alle Waddeneilanden,

Daarna ging men verder met de Afsluitdijk die

maar dit plan ging niet door en het was lange

Noord-Holland en Friesland moest verbinden. In

tijd stil. Pas na de succesvolle droogmaking van

1932 was het zover, de onvoorstelbare klus om

het Haarlemmermeer in de 19e eeuw werden er

de Zuiderzee af te sluiten was gelukt. Tegelijker-

nieuwe plannen gemaakt voor de Zuiderzee. In

tijd werd er verder gewerkt aan de dijk om de eer-

1848 kwamen Kloppenburg en Faddegon met

ste polder. In 1930 viel de Wieringermeerpolder,

het eerste inpolderingsplan voor de Zuiderzee,

onderdeel van Noord-Holland, droog.

het Haarlemmermeer had immers laten zien dat

van Stieltjes en Leemans was het eerste plan dat

VERKAVELING IN DE NOORDOOSTPOLDER

het bracht tot een wetsonderwerp en waar dus

De dijk rond de eerste Flevolandpolder werd

serieus naar de haalbaarheid werd gekeken. Het

gesloten in 1940. Twee jaar later viel de polder

meeste verregaande plan tussen de vele plannen

droog en waren de eilanden Urk en Schokland

was van Buma, hij wilde de gehele Waddenzee en

voorgoed geen eilanden meer. En dan heb je

Zuiderzee inpolderen.

48.000ha aan land, een blank vel vol potentie.

wij in staat waren het water te trotseren. Het plan

Hoe kom je dan tot een goed ontwerp? In 1931 Wieringermeerpolder Noordoostpolder

Zuidwestpolder (Markerwaard) Oostelijke polder

Om orde te scheppen werd in 1889 de Zuider-

werd er begonnen met de eerste ideeën voor de

zeevereniging opgericht die als doel had: “Het

verkaveling van de Noordoostpolder door Dienst

instellen van een technisch en financieel onder-

der Zuiderzeewerken en de Wieringermeerdi-

zoek omtrent de afsluiting, mede ter voorberei-

rectie. Het doel was een maximale uitbating van

ding ener lagere gedeeltelijke drooglegging van

toekomstig landbouwareaal, 87 % van het land-

de Zuiderzee, de Wadden en de Lauwerszee.”

oppervlak werd gereserveerd voor akkerbouw

C. Lely, later minister van Waterstaat, Handel

en grasland. De polder werd in twee afdelingen

Zuidelijke polder

18 | CHEPOS

GESCHIEDENIS FLEVOLAND

FILE: FLEVOLAND Kanaal

verdeeld met respectievelijk een hoogte van 4.50

Polderwerg

en 5.50 meter beneden NAP, die droog gehouden

Gemaal Polderwerg

Tocht

van het wegtransport werden er verder geen

Polderwerg

vaart tot 225 ton kon varen. Door de opkomst

Tocht

den drie hoofdkanalen aangesloten waar scheep-

Polderwerg

werden door drie gemalen. Op de gemalen wer-

bevaarbare tochten gemaakt. Twee hoofdwegen moesten het wegtransport stimuleren. De eerste liep van Lemmer naar Ramspol (noord-zuid) en de tweede van Urk naar het vaste land bij

Kavelsloot

Boerderij Kavel

30 m 800 m

800 m

Kadoelen en Blokzijl (oost-west). Het hoofdstelsel Hoofdweg

van de waterwegen en het assenkruis voor het wegverkeer vormden de basis voor het verkavelingsplan. Na een uitgebreid onderzoek werd de ideale kavel voor een boerenbedrijf vastgesteld op 300x800 meter (24 ha). Later kwamen er varianten op deze maat door de kavel te halveren of

dorpen vergroot worden ten opzichte van de

ningsproces, die door de Wieringermeerdirectie

te verdubbelen. Vanwege de grillige kustlijn van

Wieringermeerpolder, naar zeven Ă acht km.

werd gebruikt om het dorpenplan te herover-

de voormalige Zuiderzee en de eilanden Urk en

In 1940 liep het project vertraging op door de

wegen. Hier stond ook enige druk achter vanuit

Schokland, was het niet mogelijk om overal vast

Tweede Wereldoorlog. Maar ondanks de Duitse

de stedebouwkundige kring. Zij vonden dat het

te houden aan het strakke geometrische patroon.

bezetting ging het werk aan de Noordoostpolder

huidige plan teveel op de landbouw en cultuur-

door, al liep het project wel vertraging op door

techniek was gericht. Zo ontstond er het eerste

DORPENPLAN EN BEPLANTINGSPLAN

een gebrek aan materiaal, materieel en goede

interdisciplinair planningsproces van Nederland.

De volgende stap was het ontwikkelen van een

arbeidskrachten. In 1943 werd er zelfs begon-

Naast de landbouwdeskundigen werd ook de

dorpenplan. De verwachtte bevolking van de

nen met het opbouwen van Marknesse en het

hulp van stedebouwers, architecten, sociografen

Noordoostpolder werd vastgesteld op 45.000 a

centrum van Emmeloord. Omdat de polderarbei-

en landschapsarchitecten ingeschakeld. Er werd

50.000 inwoners. Het eerste dorpenplan stamt

ders vrijgesteld waren van de Arbeitseinsatz,werd

een uitgebreid sociografisch onderzoek gedaan

uit 1938. Dit plan bestond uit een hexagram

de polder een toevluchtsoord voor onderduikers.

naar de grootte van de agrarisch en niet-agrari-

van vijf dorpen met 4.000 inwoners rondom een

Hoewel dit bekend was bij de Duitsers, werd er

sche bevolking, de spreiding van grote en kleine

centrale stad met 10.000 inwoners. Omdat het

niet ingegrepen omdat Hitler persoonlijke belang-

bedrijven, de situering van (land)arbeiderswonin-

autoverkeer toenam kon de afstand tussen de

stelling had voor de inpoldering in Nederland. De

gen, de samenstelling van de middenklasse, het

oorlog gaf een flinke adempauze in het plan-

aantal bewoners per kern en de benodigde voorzieningen per kern. Uiteindelijk werd het plan uitgebreid naar een tien-dorpenplan, waardoor meer arbeiders in de dorpen kwamen te wonen.

Naast een verkavelingsplan en een dorpenplan kwam er ook het Algemeen Beplantingsplan.

In de eerste plannen voor de beplanting van de Noordoostpolder was er nog ruimte gereserveerd voor bossen en recreatieplassen, maar de landbouwdeskundigen wilden zoveel mogelijk landbouwgrond creĂŤren, dus verdwenen veel van deze groene recreatieplaatsen. Ook het groen langs de wegen werd verminderd omdat door het toenemende verkeer de wegen verbreed moesten worden en gescheiden fietspaden moesten worden aangelegd. Het uiteindelijke beplantingsplan bestaat voornamelijk uit rechtlijnige beplanting die het uitgestrekte land tot een geheel maken.

EEN NIEUWE GEMEENSCHAP De volgende stap in het proces naar een perfecte agrarische gemeenschap was de zoektocht naar

CHEPOS | 19

de mensen die de nieuwe gemeenschap moesten

het Nieuwe Bouwen. In tegenstelling tot de

stedelijke gemeenschap (Dronten) en een stad

opbouwen. Om de juiste mensen te vinden werd

Delftse School omarmde zij juist de technische

(Lelystad). Vanwege het stijgende oppervlakte

er gebruik genaakt van een strenge selectiepro-

vooruitgang en zag zij kansen om de woonkwa-

van de boerderij, de dalende bezettingsgraad en

cedure. De vele boeren die zich aanmeldden voor

liteit te verbeteren. Uiteindelijk kreeg het Nieuwe

het toenemende autoverkeer was het niet meer

een boerderij werden getest op vakbekwaam-

Bouwen slechts één dorp toegewezen in de

nodig om veel dorpen te creëren. De opbouw van

heid, bedrijfskapitaal en de morele instelling van

Noordoostpolder, Nagele, waar ze hun idealen

de Oostelijke polder werd geregeld door de Zui-

de boer en zijn gezin. Dit laatste was vooral erg

konden verwezenlijken. De andere dorpen wer-

delijke IJselmeerpolders, een instituut dat in 1955

belangrijk omdat deze mensen uit het niets een

den in de stijl van de Delftse school ontworpen.

was ingesteld. In Dronten waren de eerste huizen

goedwerkende gemeenschap moesten creëren.

klaar in 1962, vijf jaar later volgde Lelystad. De

Pioniers, arbeiders die minimaal twee jaar hadden

In het weidse landschap van de Noordoostpol-

ontwikkeling van Lelystad kwam traag op gang.

geholpen met het inpolderen, kregen voorrang

der was het belangrijk voor de Delftse School

In afwachting op de beslissing of de Marker-

op andere boeren. Maar ook boeren die getroffen

een herbergzame beslotenheid te creëren in de

waard zou worden ingepolderd of niet, werd de

waren door de oorlog of de watersnoodramp in

dorpen. Door duidelijke grenzen te maken in

ontwikkeling van de kustlijn uitgesteld. Ook was

1953 waren eerder aan de beurt. Deze voor-

de dorpskern door middel van (water)wegen,

Lelystad de eerste jaren slecht bereikbaar omdat

rangregels waren een bron van ergernis voor de

bosranden, begraafplaatsen en aaneengesloten

het wegennet nog niet klaar was. Toen deze pro-

Directie, zij wilde namelijk een perfecte agrarische

bebouwing ontstonden er besloten dorpen. Ker-

blemen waren opgelost, trok het aantrekkelijkere

gemeenschap maken.

ken en scholen werden verspreid binnen het dorp

Almere alle aandacht naar zich toe. Leegstand

en de wegen werden zoveel mogelijk niet parallel

en verpaupering zorgden ervoor dat Lelystad

geplaatst zodat de dorpen eruitzagen alsof ze or-

een slecht imago kreeg. Verandering kwam

ganisch gegroeid waren. Voor de architectuur van

halverwege de jaren 90, met het aantrekken van

de woningen was een grote eenheid in vorm en

belangrijke architecten heeft Lelystad een nieuwe

materiaal gepland. Dit zou zorgen voor een rustig

en betere identiteit gekregen.

beeld en een sobere eenvoud, die men goed vond passen in een agrarische omgeving. Na de

ZUIDELIJKE POLDER

bouw van de oostelijke dorpen zijn de ontwerpen

In 1968 was de Zuidelijke polder doorgelegd.

voor de westelijke dorpen enigszins aangepast. Er

Al tien jaar daarvoor lagen er de eerste plannen

bleken veel minder bewoners te zijn in de dorpen

voor de grote stad Almere, die het woningtekort

omdat de stad Emmeloord veel meer mensen

in Amsterdam en ‘t Gooi moest verminderen.

trok. Achteraf is ook te concluderen dat het

De modernistische visie van Van Eesteren, de

Waar de meeste dorpen en steden in Nederland

tiendorpenplan een vergissing is geweest. Door

ontwerper van Lelystad, werd niet meer breed

natuurlijk zijn gegroeid, zijn de dorpen in de

de mechanisatie en rationalisatie in de landbouw

gedragen. De overheid besloot het ontwerp in

Noordoostpolder geheel op de tekentafel ont-

nam de agrarische bevolking namelijk flink af.

eigen handen te houden. Het ontwerp voor de

worpen voordat ze gebouwd zijn. Dit was voor

laatste nieuwe stad moest een ontwerp worden

de architecten van die tijd een unieke kans om

OOSTELIJKE POLDER

tegen de suburbanisatie maar ook tegen de nade-

hun idealen in praktijk te brengen en die idealen

In 1956 werd de negentig kilometer lange dijk

len van de stad. Almere ontstond uit een dubbele

lagen nogal ver uit elkaar. Aan de ene kant had je

rond de Oostelijke polder gesloten en kon men

afkeer tegen de buitenwijk en de metropool. Men

de Delftse School met M.J. Granpre Moliere in de

beginnen met droogleggen. De inrichting van

ging op zoek naar de gulden middenweg. Er werd

hoofdrol. Deze traditionalistische stroming keek

de Oostelijke polder is anders dan die van de

gekozen voor een ontwerp met meerdere kernen

terug naar de pre-industriële dorpen uit de 19e

Noordoostpolder. De Oostelijke polder kreeg

gescheiden door groen. Elke kern kreeg zijn eigen

eeuw. Recht daar tegenover stond de beweging

twee dorpen (Biddinghuizen en Swifterbant), een

identiteit beschreven in de naam: Almere-Haven,

20 | CHEPOS

GESCHIEDENIS FLEVOLAND

FILE: FLEVOLAND Almere-Pampus, Almere-Buiten en Almere-stad.

DE POLDER DIE ER NIET KWAM

Dit besluit had vooral veel invloed op Lelystad. In

In de kernen moesten de benodigde voorzienin-

In het oorspronkelijke plan van Lely was er nog

het oorspronkelijke plan zou de stad in het mid-

gen komen voor de inwoners. En voor de eerste

een vierde grote polder gepland, de Zuidwestpol-

den van de polders komen te liggen en zo goed

inwoner er zou komen wonen, moesten deze

der (ook wel de Markerwaard). Na de aanleg van

als provinciehoofdstad kunnen fungeren.

voorzieningen al aanwezig zijn. Want Almere

de Noordoostpolder werd er zelfs al begonnen

moest een paradijsje worden die de Amsterdam-

aan de dijk tussen Noord-Holland en het eiland

mers naar de polder zou trekken.

Marken, maar er werd gekozen om de volgorde

AFBEELDINGEN

van inpolderen om te draaien en eerst de ZuidDe moeilijkste vraag voor de ontwerpers Dirk

oostelijke polder te maken. Er werd nog wel door

Frieling, Teun Koolhaas en Sjef Scheek, was

gebouwd aan de dijk naar het eiland Marken en

hoe je een stad in één keer kunt ontwerpen.

verder naar de provinciehoofdstad Lelystad. In

De toekomst is onvoorspelbaar, dus moest er

1976 was de dijk gereed en was het IJsselmeer

een flexibel plan komen. Het basisplan bestond

afgesloten van het Markermeer. Ondertussen

uiteindelijk uit cirkels die de woonwijken moesten

waren er in de politiek twijfels ontstaan of het

aangeven en de infrastructuur en bestemmingen,

plan om het Markermeer ook in te polderen door-

maar zonder orthogonale systematiek. Elke cirkel

gezet moest worden. De gestegen vraag naar

had een eigen lifestyle. Zo moest er een woon-

landbouwgrond was uitgebleven door de op-

wijk komen die traditioneel was, een extraverte

komst van internationale handel en de mechani-

woonwijk of een woonwijk waar binnen de

satie in de landbouw. Er was dus niet echt nieuw

woningen de nadruk op het gemeenschappe-

land meer nodig. Ook was het Markermeer een

lijke, of juist het individuele lag. De woonwijken

voedselbron geworden voor vele watervogels en

werden ontworpen als positieve getto’s waar

diende het meer als een goede zoetwateropslag.

de gezamenlijke lifestyle voor sociale interactie

Het besluit of de laatste polder gemaakt moest

moest zorgen.

worden, werd meerdere malen uitgesteld. In 2003 kwam dan eindelijk het definitieve besluit dat de 41.000 ha grote polder er niet zou komen.

NAGELE IN STREET VIEW

2 1 3

1. Overzicht plannen voor Zuiderzee 2. Concept verkaveling 3. Verkavelingskaart Noordoostpolder 4. Koningin Juliana op bezoek bij boer in de Noordoostpolder 5. Noordoostpolder

4 5

BRONNEN 1. Alkemade, Colenbrander, “Provoost, Dutchtown O.M.A.’s meesterproef in Almere” (Rotterdam: NAi Uitgevers, 1999) 2. Dissel, “59 jaar eigengereide doeners in Flevoland, Noodoostpolder en Wieringermeer” (Walburg Pers, 1991) 3. Dronten, “Geschiedenis van Flevoland”, dronten. flevoland.to 4. Hansvq, “De Markerwaard, de polder die er niet kwam”, 2013, kunst-en-cultuur.infonu.nl 5. Lelystad, “Geschiedenis Lelystad”, www.lelystad.nl 6. Monumenten inventarisatie project, “Architectuur en stedebouw in Flevoland” (Zwolle: Waanders Uitgevers, 1987) 7. Rijksdienst voor de Monumentenzorg, “Monumenten in Nederland Flevoland” (Zwolle: Waanders Uitgevers, 1996)

COLUMN: Jacob Voorthuis Jacob Voorthuis is publicist, spreker en docent aan de TU/e. Hij doceert bevlogen over filosofie, kunsthistorie en architectuur. Iedere editie laat hij zijn licht schijnen over het FILE-onderwerp.

Als je Google Maps aanzet en Nagele opzoekt, zie je een groots opgezet dorp met een

een essentie van de plek, zoals rozenwater een

rechthoekig groen in het midden van zo’n 200 bij 400 meter en een kanaal dat net doet

essentie is van de roos: het doet er aan denken.

alsof het een rivier is. Daaromheen een serie vierkante groene hoven, ingekaderd door lage

Toch wordt met zo’n meerdimensionaal bezoek in

rijtjeshuizen in strookverkaveling en met plat dak. Dit geheel is vervolgens afgesloten van

het virtuele weer duidelijk dat Nagele als het ware

het strenge, winderige polderlandschap door een bomensingel.

de hypofyse van Nederland vertegenwoordigt: de klier midden in onze hersenen waarvan René

Nederland is een vreemd land, dat wisten we,

twee maanden voor het schrijven van dit stuk

Descartes opperde dat daar ziel en lichaam, geest

en Nagele is daar het beste bewijs voor. Ik pleit

opgenomen door de auto’s van Google Street

en vlees samenkwamen. Uiteindelijk bleek de

er dan ook voor om Nagele op te nemen in de

View (aug. 2014). Street View is natuurlijk niet

hypofyse heel ergens anders goed voor te zijn,

Werelderfgoedlijst. Ik ben namelijk een groot

hetzelfde als een daadwerkelijk bezoek, dat mag

maar wat dat is, ben ik gelukkig vergeten.

bewonderaar. Ik wilde er weer heen om die

duidelijk zijn, maar daarmee is nog niets gezegd.

vreemdheid te proeven en had een mooie dag

Google Maps combineert verschillende dimen-

Op de kaart zie je hoe ordelijkheid in Nederland

uitgekozen. Ik ging even op mijn laptop kijken

sies: de kaart, Earth- en Street View en het biedt

wordt vereenzelvigd met rechtlijnigheid. Dat is

hoe ik er ook al weer moest komen en bleef uren

een strook aan kiekjes die door deze en gene aan

helemaal niet zo vanzelfsprekend. Misschien dat

lang gefascineerd hangen. Nagele was nog geen

de locatie zijn toegevoegd. Tezamen bieden ze

het komt doordat een vlak land aan de voortgang

NAGELE

CHEPOS | 21

weinig weerstand biedt, zoals heuvels en ravijnen

dig raadsel. Iedere psychologische verklaring mag

had het weer afgekeken van de kunstenaars van

dat wel doen. Op de vlakte is de rechte lijn het

bij deze worden ondergebracht in het vak nuch-

De Stijl en hun elementarisme. Gerrit Rietveld

kortst. Dat geldt ook voor het immer vlakke

terheidsmystiek. Maar ja, fabeltjes hebben echte

heeft overigens meegetekend in de eerste fase

water, waar boten in lange rechte lijnen de wind

gevolgen. Die rechtlijnigheid bepaalt werkelijk

van de ontwikkeling van Nagele. Het aardige

vasthouden. Wellicht ontstaat er dan, door een

alles in Nagele. Ik vraag me af hoe die mensen in

is dat juist dit sociale ideaal goed ervaren kan

proces van gewenning, een esthetica van rechtlij-

Nagele de liefde bedrijven; of tijdens de daad ook

worden in Street View omdat je telkens heel

nigheid die Nederland typeert. Aan de basis van

het wulpse en het vleselijke wordt teruggebracht

bewust negentig graden moet draaien om de

die esthetiek staat ook een gevoel van rechtvaar-

tot een orthogonaal bewegingsspel van precies

volgende straat in te komen en je eigenlijk nooit

digheid, een woord dat recht en vaart tot eenheid

gekozen scharnierende coördinaten.

te weten komt waar je nu precies bent. Alles blijft

heeft gesmeed. Zo zijn de sloten van de polders

hetzelfde. Die hiërarchieloosheid is eigenlijk ook

netjes te vatten in een orthogonaal lijnenspel van

Het dorp is niet of nauwelijks gegroeid sinds de

een plaatsloosheid. Er is nauwelijks een ‘hier’

een heldere, gelijke of in ieder geval vergelijkbare,

meeste gebouwen zijn opgeleverd in de jaren

en een ‘daar’ aan te wijzen. Alle lijnen eindigen

en dus ook rechtvaardige, landverkaveling: iedere

vijftig en zestig. Er woonden bij de laatste telling

in… weer nieuwe lijnen. En nooit is er iemand op

boer dezelfde maat en dus dezelfde kansen.

1939 mensen. Het moet gezegd worden, de

straat te zien. Dat zal wel iets te maken hebben

andere dorpen om Emmeloord heen zijn meer

met de tijd van de dag dat de auto van Google

We vinden onszelf een nuchter volk. Dat mag zo

succesvol, als je succes tenminste laat meten

door de straten sjeesde met zijn speciale camera.

zijn, maar toch verbergt die nuchterheid een bij-

door bereidwilligheid om ergens te gaan wonen.

Maar in andere steden zie je juist vaak mensen,

zondere metafysica die de rechte lijn verheerlijkt

Nagele kent ook succes: er wonen nauwelijks

wandelende lichamen met hun gezicht geanoni-

en deze met de mystiek van de nuchterheid om-

mensen, maar het zit wel vol monumenten,

miseerd door een digitaal veegje, zodat niemand

ringt. We denken dat de wereld ordelijk in elkaar

zoals het gemeentelijk monument de Samen Op

ze herkent. In Nagele zie je helemaal niemand.

zit en dat is geen vreemde conclusie, maar dat

Weg-kerk van Van den Broek en Bakema. De drie

Ja, een uiterst ongezellige snacktent met vlaggen.

ordelijkheid vereenzelvigd moet worden met de

scholen van Aldo van Eijck hebben het zelfs alle-

Het ideaal van Nagele was niet het ideaal van de

rechte lijn toont slechts onze misplaatste eerbied

drie tot Rijksmonument gebracht! Dat is ook een

levendige straat, dat mag gezegd worden. Terwijl

voor de eerste stappen van de elementaire meet-

criterium voor succes. De scholen zijn allang geen

de andere dorpen rond Emmeloord vormgegeven

kunde. De complexere meetkunde van imaginaire getallen en de eindeloos krommende topologie verdient net zo goed onze eerbied en zou net zo goed ons gevoel voor gerechtigheid kunnen voe-

DE RECHTLIJNIGHEID VAN NAGELE DIENDE EEN SOCIAAL IDEAAL:

HET IDEAAL VAN DE RECHTVAARDIGHEID

den. Het zit zo: wij vinden nuchterheid waar wij het zoeken en als wij het in rechte lijnen denken

school meer. Nagele is een tijdscapsule waarin

zijn met een zuinig protestants traditionalisme

te zien, dan is dat ons goed recht. Maar daar is

een vreemd maar mooi ideaal even de kans kreeg

met zuinige ronde en rechte lijntjes en waar de

dan ook alles mee gezegd. Ik weet dat anderen,

zijn mogelijkheden te tonen. Een bijzonder en

straat centraal staat, zien we in Nagele een zuinig

mensen uit het buitenland bijvoorbeeld, naar ons

lovenswaardig ideaal dat het verdient gevierd te

protestants modernisme van het rechtlijnige

kijken en ons afdoen niet als nuchter maar als…

worden in ballades en toneel. De rechtlijnigheid

object in het genereuze groen. Alle gebouwen,

saai. Voor hen is de rechte lijn iets heel anders.

van Nagele diende een sociaal ideaal: het ideaal

de huizen, kerken en scholen proberen de zuinig-

Dat komt, denk ik, doordat die mensen zelf saai

van de rechtvaardigheid. En dat hebben we aan

heid, de waardigheid, de nuchterheid, en de

zijn en niet de tijd nemen onze vreemde passie

het stedenbouwkundige plan van Van Eesteren

lovenswaardige eenvoud een taal te geven.

voor de rechte lijn te willen doorgronden. Of ze

en zijn jonge assistent Aldo van Eijck te danken.

zetten ons weg als ‘vlak’ en ‘plat’. Wederom denk

Het plan van Nagele staat voor een humaan be-

Zou u er willen wonen, in Nagele? Misschien

ik dat dat komt doordat ze niet het uithoudings-

doelde ordelijkheid, een ordelijkheid die mensen

moet het maar een wereldmonument worden,

vermogen hebben om het vlakke en het platte

op elkaar moest richten zonder te vervallen in

één waar geen Zeeuwse meisjes rondlopen om de

te leren waarderen als subtiele levensvormen.

sociale rivaliteit en de benadrukking van sociaal

sfeer er in te houden, maar zorgvuldig nage-

Laat ze maar denken; ook zij hebben het mis. Er

economisch verschil. Iedereen moest het goed

bootste jaren vijftig modernisten. Nagele is een

is geen waarheid in deze kwestie. We zijn wie we

hebben, vooral ook de landarbeiders die nu niet

prachtig monument van onze vreemde land-

zijn, en soms zijn we nuchter, maar onze schoon-

in hutjes op het erf van de boer hoefden te bivak-

schappelijke metafysica van de rechte lijn die hier

heidsbevinding ligt ontegenzeggelijk in de rechte

keren maar nuchtere eigen woningen kregen

werd ingezet om een menselijke stad te laten ver-

lijn. Zelfs onze kromme lijnen zijn ergens toch ook

toegewezen. Hier geen grote rechtlijnige assen

rijzen, waar niemand echt wil wonen. De laatste

weer recht. Of dat nu komt door kinderliteratuur

zoals je in barokke steden ziet, waarin de rechte

foto in de reeks die geboden wordt door Google

als Nijntje en schilders als Mondriaan, of door

lijn eindigt in een architectonisch uitroepteken die

Maps betreft een volledig vergeten rechthoekige

onze architectuur die we doorgaans van boven

de macht van de lokale heerser doet voelen. In

zandbak, wellicht nooit echt met plezier gebruikt

af ontwerpen met volledig onverklaarbare richt-

Nagele zien we een heel ander assenstelsel: één

maar weldegelijk een monument van wie we ooit

lijnen als ‘zichtlijnen’ en ‘rooilijnen’ en ‘hoogtelij-

zonder duidelijke hiërarchie en zonder duidelijk

hoopten te worden, van wie we nog altijd denken

nen’ die we moeten ‘respecteren’ zonder dat we

profiel. Deze hiërarchieloosheid speelde een

te zijn: mensen die zichzelf nuchter vinden en die

weten hoe we dat moeten doen, is mij een volle-

belangrijke rol in het werk van Aldo van Eijck. Hij

nuchterheid een taal hebben gegeven. Het zei zo.

22 | CHEPOS

NAGELE

FILE: FLEVOLAND

ER WAS EENS EEN EILAND VAN EILAND TOT POLDER: DE VOORMALIGE EILANDEN VAN DE ZUIDERZEE Voordat Flevoland onze twaalfde provincie werd, had Nederland een hele andere vorm. Het IJsselmeer was destijds de Zuiderzee en de polder maakte hier deel van uit. In de Zuiderzee lagen vier bewoonde eilanden: Wieringen, Marken, Urk en Schokland. Deze zijn nu echter allemaal geen eilanden meer, maar zijn op verschillende wijzen verbonden met het vaste land. Urk en Schokland zijn tegenwoordig bijvoorbeeld opgenomen in de Noordoostpolder.

Het afsluiten van de Zuiderzee heeft veel veranderingen gebracht voor het water en het vaste land, maar vooral voor deze eilanden.

TEKST: ILKE BROERS

ONTSTAAN VAN DE ZUIDERZEE Tijdens het graven van de drainagesleuven en slo-

water. Het water werd vanaf toen Almare, en ook

definitieve regeling kwam uiteindelijk tot stand

ten in de jaren 40 en 50 zijn veel archeologische

Almere, genoemd.

in de Zuiderzeesteunwet van 1925. Hierin is op-

ontdekkingen gedaan in de Noordoostpolder. De

Steeds meer grond werd weggeslagen en vanaf

genomen dat iedereen die werd benadeeld door

huidige polder bleek namelijk al in de prehistorie

de vroege Middeleeuwen staan Urk en Schokland

het afsluiten van de Zuiderzee en hierdoor niet de

aantrekkelijk als uitvalsbasis voor jacht en visserij.

dan ook beschreven als twee aparte eilanden.

nodige inkomsten meer kon genereren om zijn

Het landschap was toen al erg nat, maar de hoger

Tijdens de herfst van 1170, in de Middeleeu-

gezin te onderhouden, een tegemoetkoming kon

gelegen stukken werden destijds gebruikt als

wen, vond een grote storm plaats. Het water

krijgen van het Rijk. Naast vissers waren dit dus

(permanente) woonplaats. De vroegste bewijzen

sloeg over de laatste duinen heen en vrijwel al

ook schepenbouwers, nettenmakers, vishande-

van menselijke aanwezigheid dateren van 15.000

het veenland kwam onder water te staan. Ook

laren, etcetera. In deze wet werd ook opgeno-

jaar geleden. In geschriften uit de Romeinse tijd

grote stukken van Urk en Schokland verdwenen

men dat vissers omgeschoold moesten kunnen

wordt het eiland Flevum voor het eerst genoemd

in het water. Door deze stormramp werd Almare

worden. Dit werd gedaan in laagdrempelige

door geschiedschrijvers. Dit eiland bestond uit de

opeens een zoutwatergebied; de Zuiderzee.

opleidingen die door het Rijk werden aangebo-

latere eilanden Urk en Schokland en een tussen-

den. Jonge vissers konden dan ook minder lang

liggend stuk land dat deze twee verbond. In die

TEGENSTANDERS VAN DE AFSLUITING

aanspraak maken op de vergoeding, zo werden

tijd was het huidige IJsselmeer nog een zoetwa-

Het afsluiten van de Zuiderzee werd met ge-

ze gedwongen om zich om te laten scholen.

tergebied, het Flevomeer. Tussen de vierde en de

mengde gevoelens ontvangen door de bewoners

De kinderen van de vissers kregen door de wet

negende eeuw vonden er veel overstromingen

rondom de zee. Over het algemeen was iedereen

ook de kans om anders geschoold te worden.

plaats ten gevolge van klimaatsverandering.

bang voor de consequenties, de Zuiderzee zou

Ondanks deze regeling waren veel mensen nog

Het land was niet bestand tegen al dit water en

niet meer zout zijn en de visserij zou hiermee

steeds niet blij met de afsluiting. Toen in mei 1932

grote stukken kwamen onder water te staan. Het

drastisch achteruit gaan. Zoutwatervissen als de

de Afsluitdijk klaar was en de Zuiderzee definitief

veenland en de duinen tussen de Noordzee en

haring, bot en ansjovis zouden dan ook verdwij-

was afgesloten, treurden de vissers en hingen zij

het Flevomeer werden weggespoeld en het water

nen. Alleen de paling, snoekbaars en spiering

de vlaggen halfstok.

werd brak; een combinatie van zoet en zout

zouden stand kunnen houden in het zoete water.

De vissers waren dan ook fel tegen het plan van afsluiting van de Zuiderzee en hielden vele protesten. Een van de grootste protesten werd gehouden bij het aangelegde forteiland Pampus.

Op 3 augustus 1900 lag hier een grote vloot van vissersvaartuigen van de Zuiderzeevissers. Dit protest zorgde ervoor dat er in het wetsontwerp in 1901 4,5 miljoen gulden werd uitgetrokken voor de schadeloosstelling van de vissers. De Zuiderzeevissers vonden dit echter te weinig. Een

EILANDEN VAN DE ZUIDERZEE

CHEPOS | 23

WIERINGEN EN MARKEN

URK

De eilanden Wieringen en Marken lagen beide

Urk is waarschijnlijk het bekendste voormalige

voor de kust van Noord-Holland. Ze zijn nu ech-

Zuiderzee-eiland. Urk heeft een hechte gemeen-

ter op verschillende manieren verbonden met het

schap en ze hechten dan ook veel waarde aan het

vasteland. Wieringen is net als Urk en Schokland

eilandgevoel. Dit was duidelijk te zien bij de pro-

in het vasteland opgenomen. In 1924 werd het

testen tegen de afsluiting van de Zuiderzee. De

eiland met dijken verbonden aan het vasteland en

PAMPUS

Urkers speelden hier een grote rol in. Zeker bij het

het water ertussen ingepolderd. Naast visserij wa-

In de Zuiderzee lag nog één ander eiland waar

eerdergenoemde protest bij Pampus. Hier kwam

ren weide-, akkerbouw en schapenteelt belang-

zich ook mensen bevonden. Dit eiland was het

uiteindelijk de Zuiderzeesteunwet uit voort. De

rijke inkomstenbronnen op het eiland. Er staan

forteiland Pampus. Het was een onderdeel van

vissersvrouwen van Urk waren hier echter niet

nog enkele, helaas aangetaste, woningen van het

de Stelling van Amsterdam; een 135 km lange

blij mee, zij wilden dat hun mannen bleven vis-

oud-Wieringer boerderijtype op het voormalige

ring van forten in een straal van 15 km rond het

sen. De Zuiderzeesteunwet maakte daarnaast

eiland. Dit type is waarschijnlijk de voorloper van

centrum van Amsterdam. In 1880 was Nederland

ook aanspraak op de vissersvrouwen, zodat zij

de Westfriese stolpboerderij. In tegenstelling tot

bang dat de Duitsers zouden binnenvallen na het

moesten gaan werken. Echter waren de vrouwen

de Westfriese stolp, waar alles onder één pira-

winnen van de Frans-Duitse oorlog, dus versterk-

wel content met hun huisvrouwenbestaan en

midevormig dak zit, bestaat de oud-Wieringer

te zij al haar verdedigingswerken en maakte extra

het feit dat de mannen doordeweeks vijf dagen

boerderij uit een laag woongedeelte met haaks

forten zoals die op Pampus. Tegenwoordig wordt

op zee waren. De Urkers hebben er hard voor

daarop een hoge schuur met rieten dak. Het

Pampus gebruikt voor evenementen en als toeris-

moeten vechten, maar door zich te richten op

karakteristieke landschap van Wieringen is na-

tische trekpleister. Pampus was al een zandbank

de Noordzeevisserij, is het ze toch gelukt om als

genoeg verdwenen met de sloop van de meeste

voor het eiland hierop werd gemaakt. Schepen

enige vissersgemeenschap in de visserij te blijven.

van deze boerderijen. Toch is er nog steeds te zien

die moesten wachten voor ze Amsterdam binnen

Tot op de dag van vandaag zijn ze nog steeds in

dat er op terpen werd gebouwd, hoger gelegen

konden varen, vol met dronken en luie scheeps-

de visserij te vinden en sinds 1905 zit zelfs een

stukken grond, om het water tijdens overstromin-

lieden, lagen voor het eiland. Hier komt dan ook

van de grootste visveilingen van Europa in Urk.

gen te ontvluchten. Wieringen is het enige eiland

de uitdrukking ‘voor Pampus liggen’ vandaan.

Met het inpolderen van de Zuiderzee is Urk

dat nog verbonden is met de Noordzee. Hier is de

onderdeel geworden van Flevoland. Het ligt op

zoutwatervisserij dan ook niet totaal verdwenen.

het meest zuidwestelijke punt van de Noordoost-

Marken is het enige eiland dat niet is opgenomen

zij bleven angstvallig vasthouden aan het vissen

polder en heeft nog steeds een haven. Van de

in het vasteland en heeft zijn eilandstructuur

op de Zuiderzee. Bij de Markers speelde ook mee

oorspronkelijke bebouwing is niet veel meer over

behouden. Het is verbonden met Noord-Holland

dat in 1916 een grote watersnoodramp de eilan-

in Urk, hoewel de structuur van het dorp nog wel

door middel van een dijk. Oorspronkelijk zou

den van de Zuiderzee had getroffen. Deze ramp

duidelijk zichtbaar is in de kronkelende straatjes

Marken opgenomen worden in de Markerwaard,

sloeg grote delen van de eilanden af en er vielen

en nauwe steegjes. In dit dorpshart staan nog

echter werd er na de aanleg van de Flevopolder

vele doden. Door de afsluiting zou het laaggele-

28 gebouwen die, vanwege hun karakteristieke

afgezien van dit plan. Hierdoor bleef Marken

gen Marken eindelijk verlost zijn van de eeuwige

bouw, in 1961 zijn toegevoegd aan de Rijksmo-

een schiereiland. Het eiland was als een van

watersnood en wateroverlast. De voltooiing

numentenlijst. Enkele van deze vissershuizen

de weinige eilanden niet fel tegen de afsluiting

van de Afsluitdijk was voor Marken dus niet het

zijn uiteindelijk toch afgebroken, maar weer

van de Zuiderzee. Al eeuwen lang was Marken

begin van het einde, maar sloot een periode vol

opgebouwd in het Zuiderzeemuseum in Enkhui-

betrokken bij de visserij, maar de Markers gaven

met angst definitief af. De bevolking heeft hierna

zen. Een aantal typen zijn te herkennen in deze

zelf aan dat ze geen vissers waren in merg en

werk kunnen vinden in andere vissersgebieden

oude woningen, daterend van 1850 tot 1940. De

been. Zij zagen, al ver voor de aanleg van de Af-

zoals de binnenvaart en de Noordzee, maar ook

oudste woningen hebben een traditioneel laag

sluitdijk, dat de Zuiderzeevisserij geen toekomst

bij de Zuiderzeewerken. Daarnaast zijn er ook

zadeldak en houten topgevel, witte windveren

meer bood; het leverde steeds minder werk en

mensen op Marken blijven wonen, maar gaan

en makelaar en daarachter een gemetselde

inkomsten op. Armoede en werkeloosheid nam

werken op het vaste land. De Markergemeen-

schoorsteen. Rond de eeuwwisseling kwamen

toe op het eiland en alternatieven voor inkom-

schap is vanouds erg hecht en doordat het eiland

woningen met wolfseinden en een gemetselde

stenbronnen werden al vroeg gezocht. De Mar-

niet omringd is door het vasteland, is dit zeker zo

klokgevel in opmars. In de jaren 30 deed ook een

kers konden de afsluiting dan ook makkelijker

gebleven.

woningtype met een mansardedak de intrede.

aanvaarden dan bewoners van andere eilanden;

24 | CHEPOS

Deze relatief dure daken konden de Urkers zich

FILE: FLEVOLAND pas veroorloven na een goede vangst. Dit laatste

Schokland), een rijksarbeider in de Middelbuurt

waardoor de landschapsbeleving en de archeolo-

type is verspreid te vinden in de oude dorpskern.

en een lichtwachter op de Zuidpunt, alle drie

gische resten worden behouden.

Aan de Urkers is nog steeds duidelijk te merken

met hun gezinnen. Zij waren in dienst van de

dat ze lang geïsoleerd waren van de rest van

Rijkswaterstaat. Naast de pastorie en kerk op de

De eilanden hebben allemaal grote veranderin-

Nederland. Omdat Urkers vaak binnen hun eigen

Middelbuurt en de vuurtoren op de Zuidpunt ble-

gen doorgemaakt, maar houden toch vast aan

gemeenschap trouwden, delen vele mensen

ven er enkele woningen achter, die ook beheerd

hun eilandcultuur. Hiermee zijn zij uitzonderlijke

erfelijke eigenschappen met elkaar. De zeldzame

werden door de Rijkswaterstaat. Op Emmeloord

plaatsen, met een lange geschiedenis, in een

ziekte van Buchem komt dan ook veel voor op

werden na de ontruiming een woonhuis voor de

nieuw stuk land. De namen van de huidige plaat-

Urk. Urk is nog steeds een hechte gemeenschap

havenmeester en een gebouw voor de mist-

sen zijn, zoals te zien in dit artikel, dus ook niet

en vaak schuchter tegenover buitenstaanders.

hoorninstallatie gebouwd.

zomaar gekozen. Flevo, Almare en Emmeloord

Daar speelt ook mee dat Urk misschien wel de

De vroegere inwoners hebben nooit meer mogen

werden al eerder in de geschiedenis gebruikt en

meest strenggelovige, christelijk gereformeerde

terugkeren naar het eiland, ondanks vele smeek-

zijn terug gekomen in onze nieuwste provincie.

plaats van Nederland is.

brieven naar de Koning. Tijdens de inpoldering

Er is te zien dat de geschiedenis van het water en de eilanden dus nog steeds een rol speelt in Flevoland.

Het afsluiten van de Zuiderzee werd met gemengde

AFBEELDINGEN 1

gevoelens ontvangen door de bewoners 2

3

4 5 6 7

3.

8

9

SCHOKLAND

heeft er nog wel een werkkamp op Schokland

Schokland heeft het meest moeten doorstaan

gestaan. De laatste jaren zijn er enkele boerderij-

van alle voormalige eilanden en dit heeft helaas

en bij gekomen en is Schokland sinds 2008 weer

geen goede afloop gekregen. Net als de andere

een dorp. Er bevinden zich nu vier huishoudens.

eilanden was er veel wateroverlast en werden er

De nazaten van de vroegere bewoners voelen

bij stormen grote stukken van het land afgesla-

zich nog steeds verbonden met het eiland en

gen. Het eiland was echter zo klein, ongeveer vier

staan met ongeveer 700 man ingeschreven bij

kilometer lang en 400 tot 600 meter breed, dat

de Schokkervereniging, een vereniging voor het

er geen landbouw mogelijk was. De bewoners

behoud van de geschiedenis van Schokland.

waren afhankelijk van de visserij, die niet elk jaar

Na de inpoldering ligt Schokland midden in de

even winstgevend was. In 1856 was de toestand

polder en is er geen water meer te bekennen.

zo ernstig dat bij Koninklijk Besluit de gemeente

De haven werd dan ook afgebroken. Deze is

Schokland onvermogend werd verklaard. De gro-

inmiddels weer opnieuw gebouwd als onderdeel

te wateroverlast, maar ook de financiële kwestie,

van de UNESCO-route op het voormalige eiland.

zorgde ervoor dat in 1859, op bevel van de

Schokland is nog duidelijk te herkennen in de

Koning, het eiland werd ontruimd. Alle bewoners

polder aangezien het enkele meters hoger ligt

moesten hun eigen woning afbreken en konden

dan de rest van de polder. Het ontbreken van het

die op een andere plaats weer opbouwen. Ze ver-

water heeft echter wel invloed op het voormalige

plaatsten zich voornamelijk naar locaties aan de

eiland. Het eiland droogt nu zo erg uit dat de

Zuiderzee, zoals Kampen en Vollenhoven. Zelfs

veengrond hieronder verklinkt en de terp al zo’n

de kerk werd afgebroken en weer opgebouwd

1,5 meter is gezakt. Er is inmiddels actie onder-

in Ommen. De gemeente Schokland werd in juli

nomen om dit tegen te gaan. In een zone van

1859 ontbonden.

140 hectare rondom het eiland is een natte zone

Na de ontruiming bleven er slechts een aantal

aangelegd. Deze vrij slechte landbouwgrond

mensen achter op Schokland: een havenmeester

werd afgestaan door de agrariërs in de omgeving.

op Emmeloord (het meest noordelijke punt van

In de natte zone is het (grond)waterpeil verhoogd

1. 1: Wieringen, 2: Marken, 3: Urk, 4: Schokland, 5: Pampus (afbeelding: Ilke Broers) 2. Nederland in Romeinse tijd met Flevum (donkergroen). Huidige vorm Nederland in zwarte lijnen (afbeelding: Ilke Broers) 3. Protest op Urk (bron: Nieuwland) 4. Wieringer boerderijtype (foto: IJ. Th. Heins, Rijksmonumenten) 5. Marken na de Watersnoodramp (bron: Het Geheugen van Nederland) 6. Urkse huizen met witte makelaar en windveren (dak) en houten topgevel (foto: Teun van der Toorn) 7. Schokland omringt door een lijn van bomen, links de oude haven (bron: Werelderfgoed Schokland) 8. Oude haven Schokland, uitkijkend over de polder (foto: Ilke Broers) 9. Fort-eiland Pampus (bron: Werelderfgoedpodium)

BRONNEN

EILANDEN VAN DE ZUIDERZEE

1. Van Heerde, H., Het ontstaan van de Zuiderzee, henkvanheerde.nl 2. Tegenstanders, nieuwlanderfgoed.nl 3. Zuiderzeesteunwet 1925, maxius.nl 4. Kelder, P., Landschappen rond de Zuiderzee, spanvis. nl 5. Bosscher, M. e.a., Het hart van Nederland - Steden en dorpen rond de Zuiderzee (Bussum, Unieboek b.v., 1973) 6. Monumenten - De Wieringer boerderij - Achtergrond, pagowirense.nl 7. Schutte, G.J. & Weitkamp, J.B., Marken - De geschiedenis van een eiland (Amsterdam, Uitgeverij Bert Bakker, 1998) 8. De Boer, M. & Kramer, K., De Urker vloot van toen - De motorbotter- en IJsselmeervloot (Urk, Visserijbelangen Urk, 2012) 9. Historie - Bevolking, urk.nl 10. Geurts, A.J., Schokland - De historie van een weerbarstig eiland (Lelystad, Stichting voor het Bevolkingsonderzoek in de drooggelegde Zuiderzeepolders, 1991) 11. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Aanleg hydrologische zone Schokland, projectenbankcultuurhistorie.nl 12. Bernsen, J., Pampus in zicht - Pampus forteiland (januari 2013, rosai.nl)

CHEPOS | 25

Polderen voor Dummies De polder wordt door architecten en stedebouwkundigen vaak gezien als onbeschreven blad, een tabula rasa. De voorbereiding van een dergelijk leeg vel wordt echter in detail gepland en het land is dan ook verre van ‘onbeschreven’ wanneer men met de bouw van dorpen en steden begint. Behalve de duidelijke grenzen die de dijken vormen, zijn er al afwateringskanalen, sluizen en gemalen en is het land al in cultuur gebracht. Al met al een tijdrovend, maar ingenieus proces.

TEKST: EVERT HOLLANDER

HET ONTSTAAN VAN DE POLDER

van de molen niet groot genoeg was, werd

dammen door zandzuigers volgespoten met

De eerste vorm van polderen ontstond toen men

het water trapsgewijs met meerdere molens

zand (5). De buitenkant van de dijk wordt onder

in het noorden van Nederland in de achtste eeuw

opgepompt naar de ringvaart: een molengang.

water verstevigd met zinkstukken: matrassen van

opwas ging omdijken. Opwas is de aangroei van

Vanaf halverwege de achttiende eeuw werd voor

wilgenhout, een houtsoort die bijna niet rot, ver-

land door sedimentatie op kwelders (regelmatig

de dijkbouw een methode met steenstortingen

zwaard met stenen (6). Boven de waterlijn wor-

onderstromende stukken wad). Wanneer men

bedacht, waardoor de dijken veel betrouwbaar-

den op de dijkhelling krammatten aangebracht

een stuk opwas omdijkt, groeit er aan de buiten-

der werden.

ter versteviging. Dat zijn rietmatten met daarop

kant van de dijk na verloop van tijd weer land aan

gestort puin (7). Bovenop de krammatten wordt

door sedimentatie: aanwas. Door de aanwas te

ZO MAAK JE EEN POLDER

door steenzetters basalt aangebracht in blokken,

omdijken kon men een polder steeds uitbreiden.

De ringdijken bij het maken van de Zuider-

een zware vulkanische steen die bescherming

Het weggraven van de binnendijk tussen de

zeewerken zijn allemaal ongeveer op dezelfde

biedt tegen golfslag (8). De dijk wordt nagenoeg

oude en de nieuwe polder was na 1452 bij wet

manier gebouwd. Hier volgt een korte instructie

waterdicht afgewerkt met klei en ingezaaid met

verboden, aangezien bij dijkdoorbraken erg grote

voor moderne dijkbouw.

gras (9).

komt van het Friese woord ‘polle’ of ‘pol’, wat

Allereerst worden sonderingen en grondboringen

Ondertussen worden binnen het dijktracé alvast

duidt op iets wat boven een vlak uitsteekt,

gedaan om een idee te krijgen van de bodemge-

afvoerkanalen uitgebaggerd voor het toekom-

bijvoorbeeld een graspol. Omdijkte opwas ligt

steldheid en bodemdiepte (1). Aan de hand daar-

stige watertransport vanuit de polder naar de

hoger dan het omliggende water en een polder is

van wordt het dijktracé uitgezet, de plaats waar

gemalen (10). Het bemalen van de polder kan

dus oorspronkelijk hoger liggend land.

de toekomstige dijk moet komen (2). De slappe

van start zodra de dijk rondom gesloten is. Veelal

Rond het jaar 1400 werd het met de uitvinding

bodemlaag wordt verwijderd door baggermolens

worden naast de gemalen sluizen gebouwd om

van de windmolen mogelijk de waterstanden

en het ontstane gat (het cunet) wordt opgevuld

scheepvaart toegang tot de polder te bieden (11).

te beheersen en droogmakerijen aan te leggen.

met zand (3). Door drijvende grijperkranen wor-

De polder zal nu langzaam droogvallen en er blijft

Hierbij legde men een ringkade om een plas of

den vervolgens twee parallelle dammen gestort

een moddervlakte over. Met vliegtuigen of heli-

meer, waarna het water in een ringvaart buiten

met kleileem, een zware ‘waterdichte’ kleisoort

kopters wordt riet gezaaid, wat de grond belucht

de dijk gepompt werd. Wanneer het vermogen

(4). Vervolgens wordt de ruimte tussen de twee

en verdamping van het water bevordert (12). Als

stukken land verloren gingen. Het woord ‘polder’

de grond wat droger is, wordt het riet verbrand.

Er worden sloten, greppels en drainagesleuven gegraven die samen het afwateringssysteem van de polder vormen (13). Als onderdeel van de ontginningslandbouw wordt koolzaad geplant, een plant die de grond met zijn wortels verbetert en daarnaast de groei van onkruid onderdrukt (14).

Het teeltprogramma duurt vijf tot zeven jaar met verschillende graansoorten: na riet en koolzaad volgen tarwe, gerst en dan opnieuw koolzaad en tarwe (15). Na deze periode is het land ontgonnen en kan het overgedragen worden aan de boeren (16).

Als voorbereiding voor de bouw van dorpen en steden wordt nu eerst de infrastructuur aangelegd (17). Afhankelijk van de geplande functies worden ook natuurgebieden en bossen aange-

26 | CHEPOS

GEOTECHNIEK FLEVOLAND

FILE: FLEVOLAND

legd (18). De Rijksoverheid maakt nu een start

nen: 11.000 km greppels en sloten werden met

Door het bemalen klinkt de polder in en moet het

met de bebouwing van de steden en dorpen en

de hand gegraven. Het werken in de polder was

grondwaterpeil extra laag gehouden worden. Als

dit wordt al snel overgedragen aan een (nieuwe)

zeer populair omdat men vrijstelling kreeg van

gevolg daarvan wordt aan het omliggende land

gemeente (19). Ten slotte worden bedrijfsterrei-

dwangarbeid in Duitsland. Het polderwerk werd

veel water onttrokken, zo ondervond men bij de

nen en recreatieve voorzieningen aangelegd (20).

eerder ook ingezet als werkeloosheidsbestrij-

bemaling van de Noordoostpolder. Bij de aanleg

ding in de jaren dertig. De aanleg van nieuwe

van de Flevopolders heeft men met succes buf-

GRONDWERK

infrastructuur vond niet alleen in de polder plaats,

ferzones aangelegd in de vorm van randmeren,

Bij de aanleg van de Flevopolders werd in totaal

maar ook op het vaste land zodat de oude infra-

om dit te voorkomen.

aan zand, klei en zavel gemiddeld 600.000 m3 per

structuur zou aansluiten op de nieuwe.

week verplaatst. Alleen al in de Noordoostpolder kwam dit neer op 13,9 miljoen m3 tussen 1939

DROOGMALEN FLEVOLAND

en ‘40. De gebaggerde grond werd gezuiverd

Voor het bemalen van de polders werden een

en hergebruikt. De werkzaamheden omvatten

aantal gemalen gebouwd. Door het gebrek aan

het aanleggen van dijken, hoofd- en zijkanalen,

brandstof werden naast de dieselmotoren ook

tochten (afwateringskanalen), ondergrond voor

stoommachines geplaatst om bemaling te kun-

wegen en grondverbetering voor de dorpen,

nen garanderen. Uit de Noordoostpolder werd in

zoals grondegalisatie na het droogvallen. Daar-

zes maanden 389 miljoen m3 water weggepompt

naast werd de IJsselmond verbreed en werden

met een snelheid van rond de 800 m3 per minuut,

bij de voormalige zeehavens de havendammen

waardoor 5.000 hectare land droogviel. De totale

verwijderd.

inhoud van het water in de polder was ongeveer

AFBEELDINGEN 2

1

1. Handgraven afwateringskanalen in de Noordoostpolder, ca.1939 (foto: geheugenvannederland.nl) 2. Stappenplan ‘Polderen voor dummies’. (foto: redactie)

1.415 miljoen m3. Toen de bezetter in de oorlog

BRONNEN

Door gebrek aan brandstof voor machines was de

de IJsselmeerdijk van de Wieringermeerpolder

ontginning van het drooggelegde land in de oor-

(20.000 hectare) opblies, stroomde de polder in

log voornamelijk handwerk. De Wieringermeer

nog geen twee dagen vol. Het droogmalen kostte

werd nagenoeg helemaal op handkracht ontgon-

zes maanden.

1. Museum van Nieuw Land te Lelystad 2. Departement van Waterstaat, Afsluiting en gedeeltelyke droogmaking van de Zuiderzee XII, (Amsterdam, Handelsdrukkerij Holdert & Co., 1941) 3. Kalkwijk, P.W., De strijd tegen het water, (Meppel: Uitgeverij Ceres, 1955)

CHEPOS | 27

ALMERE

Opdracht:

Centrum Almere

Opdrachtgever:

Gemeente Almere

Budget:

750 miljoen euro

Programma:

67.600 m2 commerciële ruimte, 9.000 m2 recreatie ruimte

Meer sfeer en minder wind

890 woningeenheden 3.300 parkeerplekken

Waarschijnlijk is het een van de bekendere steden van Flevoland door de ligging vlakbij Amsterdam en misschien is Almere nog wel beter bekend door de negatieve naam die de stad draagt. Maar is dat eigenlijk wel terecht? En wat doet Almere om hier verandering in te brengen?

TEKST: MARINDE VAN ROOIJ

Nadat zuidelijk Flevoland was drooggelegd en

Onder het maaiveld ligt een parkeergarage en

maaiveld tot gevolg hebben. De afbeelding laat

in 1975 met de bouw van Almere werd begon-

het groene dak vormt de tuin van de woningen

zien dat de wind die tegen de gevel stroomt naar

nen, is er een stad ontstaan naar het ontwerp

langs de dakrand van de Citadel. Hierin zie je het

beneden zakt, dit wordt valwind genoemd. Deze

van Teun Koolhaas, wat ook wel een ‘New town’

gelaagdheidconcept terug; verkeer, winkelen,

valwinden veroorzaken wervelwinden aan de

wordt genoemd. In het ontwerp werd ruimte

horeca en wonen.

voet van het gebouw en hoekstromen aan beide

gereserveerd voor een stadshart om tegen de tijd

zijden. De mate van windhinder die deze stromen

dat de stad 100.000 inwoners zou tellen hier een

Ondanks de grote investeringen bestaat er

veroorzaken is afhankelijk van zowel de afme-

stadscentrum te realiseren. Voor het ontwerp van

een vrij negatief beeld over Almere. ‘Wie gaat

tingen van de bebouwing als de windsnelheid en

dit centrum werd een wedstrijd uitgeschreven.

daar nou wonen?’ en ‘Daar wil je nog niet

windrichting. De windstromen worden echter al

Het masterplan van Office for Metropolitan

dood gevonden worden.’ zijn uitspraken die de

met lage snelheden als hinderlijk ervaren.

Architecture (OMA) won in 1994 hiervoor de

plaatselijke gids ter illustratie aandroeg. Maar

eerste prijs. Het glooiende maaiveld in het ont-

wat valt er nou eigenlijk op het stadsontwerp

werp gaf hierbij de doorslag.

aan te merken? Door het Chinese graniet dat in het gehele centrum als bestrating is gebruikt, is

Het ontwerp van OMA zet Almere neer als

geprobeerd één stadscentrum uit te stralen en

voorbeeld voor architecturale innovatie. De bouw

dit effect wordt versterkt door het terugkerende

ervan begon in december 1998 en werd in 2007

straatmeubilair. Door het parkeren van auto’s en

afgerond. De gelaagdheid van het ontwerp is een

de verkeersstromen van zowel auto’s, bussen als

element dat in het gehele stadscentrum is door-

fietsers onder het maaiveld is het hele centrum

gevoerd. Er is een scheiding gemaakt tussen de

voetgangersgebied. Het centrum heeft voldoen-

onderste verkeerslaag, de middelste winkellaag

de winkels, horeca en cultuur te bieden en biedt

met plek voor horeca en recreatie en de bovenste

daarnaast woonruimte in de flatgebouwen, op

woonlaag. Op deze wijze is ervoor gezorgd dat

de citadel en in de woontorens. Deze woontorens

gedurende dag en nacht er activiteit is in het

vormen echter ook het probleem dat de laatste

stadscentrum.

jaren vooral is aangekaart. Door de oriëntatie van

De woontorens vormen het probleem Binnen het masterplan van OMA waar naast

de bebouwing ten opzichte van de wind en de

Rem Koolhaas, Floris Alkemade projectleider was,

locatie in de polder, is er sprake van valwinden bij

ontwierp Christian de Portzamparc de Citadel.

de hoge bebouwing. Dit vormde samen met de

De Citadel is een van de belangrijkste gebouwen

steriele straten voor een onaangename sfeer in

van het masterplan door de centrale ligging

het centrum.

in het centrum. In het ontwerp kruisen twee

In de afbeelding:

winkelstraten elkaar op maaiveld niveau. Deze

In Nederland komt de wind meestal uit het

5. Valwind

structuur is doorgetrokken in de bovenliggende

zuidwesten en wanneer een gebouw haaks op

6. Wervelwind

niveaus en eindigt in een glooiend groen dak.

deze windrichting staat kan dit windhinder op het

8. Hoekstroom

28 | CHEPOS

ALMERE

FILE: FLEVOLAND

De gemeente Almere heeft samen met verschil-

Bewoners van Almere vinden het niet meer dan

lende partijen een plan opgesteld om zowel de

logisch dat het in de polder extra waait en daar

windhinder in het centrum te verminderen als

maatregelen voor moeten worden genomen. Een

de sfeer te verbeteren. Voor Almere centrum is

vraag die daarbij om de hoek komt kijken is of

een nieuwe visie ontwikkeld: ‘The Next Level’.

daar niet direct in het masterplan rekening mee

Alle activiteiten in het centrum worden in deze

gehouden had kunnen worden. Het is opmerke-

visie versterkt door middel van vier thema’s:

lijk dat een ervaren ontwerper als Rem Koolhaas

‘ontmoeten en spelen’, ‘ruimte en ontspan-

geen of in ieder geval te weinig rekening gehou-

ning’, ‘onverwacht en anders’ en ‘avontuur en

den heeft met het windklimaat op deze locatie.

beweging’. De achterliggende gedachte is dat er

De conclusie die hieruit getrokken kan worden

voor iedereen wel wat te beleven valt in Almere;

is dat het altijd belangrijk is rekening te houden

op het stationsplein, stadhuisplein, grote markt,

met de context van een ontwerp en eventueel

Belfort, Forum, Esplanade en in de passages. De

een test in een windtunnel te doen, want het is

redactieraad houdt toezicht op het naleven van

uiteindelijk de beleving en het gebruik dat telt.

de visie en de promotiecommissie is verantwoordelijk voor de programmering. Het doel is bezoekers van het centrum een beleving mee te geven.

Voor de laatste fase, het realiseren van de visie,

AFBEELDINGEN 2 1

3

1. Gebouw aerodynamica (bron: Bert Blocken) 2. Renders en verbeteringsplan (bron: DunnettCraven) 3. Overkapping, windschermen en straameubilair in Almere (foto: Marinde van Rooij)

BRONNEN 1. Almere Centrum. “JAARVERSLAG: ALMERE CENTRUM 2013”. 2014 2. ANP. “Meer sfeer en minder wind in centrum Almere”. 24 november 2010. Architectenweb.nl 3. Blocken, Bert. “Stedebouwfysica wind en zon”.

2012. College 4. Christian de Portzamparc. “DE CITADEL”. 2013.

Portzamparc.com 5. Citymall Almere. “Nieuwsbrief”. september 2012.

Vandalfsen.net 6. DunnettCraven. “Stadshart Almere”. 2014. DunnettCraven.com 7. Gemeente Almere. “Er was eens...”. februari 2013.

8. Gemeente Almere. “Verbeteringen Almere Centrum (Citymall)”. 2014. Centrum.almere.nl 9. OMA. “ALMERE MASTERPLAN, NETHERLANDS, ALMERE, 2007”. 2008. OMA.eu 10. Polygoon-Profilti. “IN POLDER KOMT NIEUWE STAD ALMERE”. 1 januari 1973. Beeldengeluid.nl

worden ondernemers en bewoners aangesproken om bij te dragen en mee te denken.

Naast de verbetering in de beleving van de stad worden het windklimaat en de sfeer aangepakt.

Met het verbeterplan is de openbare ruimte groener, lichter en gezelliger gemaakt door middel van meubilair, verlichting en bomen en planten.

Daarnaast wordt er nog steeds gewerkt aan de maatregelen om de windhinder te verminderen.

Het totaal ontwerp voor het centrum komt van Architectenbureau DunnettCraven en de maatregelen worden uitgevoerd door Unibail-Rodamco, de eigenaar van de winkelruimtes. Onderdeel van de interventies zijn een zes meter hoog verticaal windscherm, twee overkappingen hoog boven straatniveau, verlichting, duidelijkere bewegwijzering en hoge bomen. In het jaarverslag van 2013 wordt geconcludeerd met hogere oordelen op ‘sfeervol’, ‘plezierig’ en ‘kleurrijk’ dat de stad vooruitgaat. Aan de glazen luifel boven de Diagonaal wordt momenteel nog gewerkt, dus naar verwachting zal de tevredenheid van bewoners en bezoekers van Almere nog verder stijgen.

CHEPOS | 29

Almere 2.0 MODERNE STAD AAN HET WATER EN IN DE POLDER Op het moment van schrijven telt Almere 196.415 inwoners, maar als het aan het Rijk ligt zal dit aantal in 2030 haast verdubbeld zijn tot 350.000. Almere zal dan naar verwachting de vijfde grootste stad van Nederland zijn. Dit betekent dat de stad niet alleen in oppervlakte zal verdubbelen, maar ook een schaalsprong zal maken op het gebied van infrastructuur, voorzieningen, groengebieden, maatschappelijke zorg en onderwijs. Almere 2.0 maakt een gefaseerde ontwikkeling mogelijk en geeft invulling aan vele nieuwe kwaliteiten.

TEKST: MIKE VAN OSTA

nieuwe woningen in centraal Almere aan het Weerwater, 17.000 in Oosterwold, 20.000 in Almere Pampus en mogelijk 7.000 op IJ-land.

De Weerwaterzone vormt het centrum van de stad en zal de komende jaren verder ontwikkeld worden. Het stadscentrum aan de noordoevers groeit mee met het aantal inwoners van de stad.

Ook de zuidoevers van het Weerwater zullen in de nabije toekomst verder ontwikkeld worden, waardoor het Weerwater een echt stadspark zal worden met bijhorende recreatie. Door de A6 aan de zuidkant van het Weerwater te verlagen en te overdekken, kan er ruimte ontstaan voor kantoren, scholen, cultuur en recreatie en komt er een betere verbinding met Almere Haven, de oudste kern van de stad. Een bestaand eiland in het water zal de basis gaan vormen voor de Floriade in 2022, een plan ontworpen door MVRDV. De Nadat veel van de oorspronkelijke plannen uit-

nieuwe kwaliteiten aan de stad toe te voegen. Op

Floriade wordt een plantenstad van 60ha waar

gewerkt waren, is de afgelopen jaren een nieuwe

deze manier haalt Almere druk van de Randstad

vooruitstrevende ecologische ideeën getest en

start gemaakt met de stadsplanning van Almere.

af en krijgt ze tegelijkertijd de kans zich te ontwik-

gebouwd kunnen worden.

Deze plannen, gebaseerd op afspraken van het

keling tot een ecologische, sociale, economische

MVRDV is ook verantwoordelijk voor het master-

Rijk, de provincie Flevoland en de gemeente

en duurzame stad.

plan van Oosterwold. Dit gebied ten oosten van

Almere, worden gepubliceerd onder de naam

Almere kan organisch groeien en zal bestaan uit

Almere 2.0. De stad zal uitbreiden om ruimte te

Bij het maken van nieuwe plannen ontkwam

verschillende kleine woonkernen met daartus-

bieden aan de steeds drukker wordende Rand-

men er niet aan te kijken naar de oorspronkelijke

sen groen en agricultuur. Het stedelijk groen dat

stad. De Randstad is het meest dichtbevolkte

ideeën, idealen en plannen die tussen 1961 en

in Almere al volop bekend is, zal zo naadloos

gebied in Nederland en heeft een belangrijk

1983 zijn ontstaan. Een van deze uitgangspunten

overgaan in het weidse landschap van Flevoland.

aandeel in de economie. Het is dus belangrijk dat

was dat alle inwoners van de stad vlakbij het bui-

Oosterwold zal volledig ontwikkeld worden door

de Randstad uit kan breiden, en deze ruimte is

tengebied moesten wonen. Om dit te bereiken

haar toekomstige bewoners. Iedereen realiseert

aanwezig in Almere. Op deze manier worden de

werd gekozen verschillende woonkernen te

een deel van het plan door als individu of in

natuurlandschappen Waterland, het Gooi en het

creëren met daartussen brede groenstroken. Elke

groepsverband een kavel te ontwikkelen. Er is

Groene Hart gespaard.

kern heeft zijn eigen identiteit en dit zal toegepast

ruimte voor typische stadswoningen, maar ook

Hoewel 60.000 nieuwe woningen en 100.000

worden in de nieuwe plannen. Om ruim 100.000

voor kleine tuinbouwbedrijven. Via een website

nieuwe banen enorm veel impact zullen hebben,

nieuwe inwoners te kunnen huisvesten liggen

kunnen in de toekomst plannen ingediend wor-

geeft de uitbreiding van Almere ook de kans om

vier nieuwe woongebieden in de planning: 4.000

den die door een zogenoemde gebiedsregisseur,

30 | CHEPOS

TOEKOMST ALMERE

FILE: FLEVOLAND waar nodig, gecoördineerd worden. Dit betekent

diepe putten en het aanleggen van vooroevers en

Een ander, kleinschaliger plan om het openbaar

dat de overheid een stap terug zal nemen waar-

kunstmatige wadden.

vervoer in de stad uit te breiden is een lokale

door meer taken bij de toekomstige bewoners

Een verdubbeling van het aantal inwoners vereist

trein/metroverbinding van Almere Poort via

komen te liggen. De structuurvisie is in 2013 una-

een schaalvergroting van de huidige infrastruc-

Pampus en Centraal door naar het toekomstige

niem aangenomen door de gemeenteraden van

tuur. Op het moment is de Hollandse Brug de

Oosterwold.

Almere en Zeewolde. De organische ontwikkeling

enige directe verbinding voor auto en trein tussen

van Oosterwold kan dus van start gaan.

Almere en Amsterdam. Toen Almere in 1961 ge-

Al deze plannen beloven een mooie toekomst

De structuurvisie voor Almere Pampus, dat ten

pland werd, was een tweede verbinding richting

voor Almere. Almere wordt niet strak gepland

noordwesten van de huidige stad zal verrij-

Amsterdam voorzien over de Markerwaard. De

zoals vele Vinex-wijken die twintig jaar geleden

zen, is nog in mindere mate bepaald. Pampus,

Markerwaard ging echter niet door en daarmee is

in heel Nederland gebouwd zijn. De stad kan

vernoemd naar het eiland in het IJmeer, zal een

ook nog steeds de tweede verbinding niet gerea-

organisch groeien tot een van de grootste van

woongebied worden met een metropolitaans

liseerd. De tweebaansweg op de Hollandse brug

Nederland met inbreng van toekomstige bewo-

karakter aan een lange kustlijn met uitzicht op

wordt door de hoeveelheid files de flessenhals

ners. Natuur en water blijven een belangrijke rol

Amsterdam. De kustlijn en ligging tussen Almere

van Flevoland genoemd. In juni 2014 is gestart

spelen. Almere blijft een moderne stad aan het

Centrum en Amsterdam maakt het gebied zeer

met de bouw van de tweede Hollandse brug om

water en in de polder.

aantrekkelijk om te wonen. De kustlijn kan om-

de wegcapaciteit te verhogen naar vier rijstroken

gevormd worden tot een boulevard of recreatie-

in beide richtingen. Ook de capaciteit van het

stranden en het oostelijke deel zal aansluiten op

openbaar vervoer moet omhoog. Hier bestaan

de momenteel al succesvolle woonmilieus aan de

verschillende plannen voor.

Noorderplassen.

Het meest in het oog springende plan is de IJmeerlijn, een metrolijn van Almere naar Am-

AFBEELDINGEN

IJ-land moet een buitendijks opgespoten eiland

sterdam over een lange brug over, of mogelijk

worden in het Markermeer. De haalbaarheid is

met een tunnel onder, het IJmeer door. Het is nog

nog onzeker om financiële en milieutechnische

onzeker of de lijn er daadwerkelijk zal komen.

redenen. In 2012 is aangetoond dat IJ-land niet

Hoewel de afstand die de metro aflegt beduidend

noodzakelijk is voor de haalbaarheid van de

korter zal zijn dan de huidige treinverbinding,

BRONNEN

IJmeerlijn. Bovendien zijn veel milieuactivisten

zal de reistijd door meer haltes toch langer zijn.

tegen buitendijks bouwen. Om de ecologie in

Vanaf Almere Pampus en IJ-land zal de reistijd

stand te houden wordt in het IJmeer en het Mar-

wel beduidend korter zijn. De ontwikkeling van

kermeer gewerkt aan een betere kwaliteit van het

Almere Pampus en het Amsterdamse IJburg zijn

water en natuurherstel door het uitbaggeren van

essentieel voor de haalbaarheid van de lijn.

1. Almere20.Almere.nl 2. MVRDV “Almere Floriade 2022”, 2012 3. MVRDV. “Almere Oosterwold”, 2011 4. Feddes, Fred e.a., De Almere Principles, 2009 5. Samenvatting Concept structuurvisie Almere 2.0, 2009 6. De IJmeerlijn, Amsterdam en Almere krachtig verbonden, 2014

1 2

1. Almere Floriade 2022, MVRDV, 2012 2. Uitwerking Concept Structuurvisie Almere 2.0, MVRDV, 2009

IJ-land

Pampus Weerwater IJmeerverbinding

Oosterwold

CHEPOS | 31

LEKKER WEG IN EIGEN LAND Een dagje ‘lekker weg in eigen land’ brengt mij ditmaal naar Lelystad. In lijn met het thema Flevoland bezoek ik de hoofdstad van Nederlands twaalfde provincie om te kijken wat de stad

LELYSTAD

allemaal te bieden heeft.

TEKST: JUSTIN AGYIN

Mijn avontuur in Lelystad begint op het station

onder andere de beeldsnijderij waar alle houten

hebben bekeken, was het tijd om verder te gaan.

waar ik begroet word door de ochtendzon die

beelden met de hand worden gemaakt. Naast het

Mijn laatste activiteit buiten het centrum is

mij toeschijnt door een transparante glazen

bezoeken van werkplaatsen waar ambachtelijk

een bezoek aan Batavia Stad. Deze ‘stad’ ligt

overkapping, ondersteund door een imposant

handwerk wordt geleverd voor onderdelen

naast de Bataviawerf en de architectuur van

ruimtevakwerk. Vanuit het station loop ik naar

van het handelsschip de Batavia, is het tevens

het outletwinkelcentrum doet de beleving van

het tegenovergelegen VVV-kantoor, waar allerlei

mogelijk de Batavia zelf te betreden.

17e-eeuws Nederland voortleven. In de huisjes

interessante folders en boekjes te vinden zijn.

wonen echter geen gezinnen, maar zijn grote

Ik neem een stadsplattegrond en folder voor

Na een bezoek aan de Bataviawerf loop ik door

kledingmerken te vinden. De gezinnen die er

een stadswandeling mee om zo Lelystad te

naar de Bataviahaven. Deze haven biedt plaats

wel te bekennen zijn, zijn druk bezig alle rekken

ontdekken.

aan boten van passanten en van Lelystedelingen.

en stellingen af te gaan op zoek naar een leuke

Aan de haven bevindt zich een bouwblok

outfit. Na een halfuurtje windowshoppen vervolg

In hetzelfde gebouw als de VVV bevindt zich de

ontworpen door architect Rob Krier. Het is een

ik mijn tour door Lelystad in het centrum.

bibliotheek. Hier kan je boeken letterlijk aan de

bouwblok met een postmoderne uitstraling en

lopende band verslinden. De bibliotheek is een

een bakstenen gevel met op enkele woningen

Eenmaal weer met de bus aangekomen te zijn

zeer licht en kleurrijk doolhof geflankeerd door

zelfs gevels van traditionele herenhuizen.

op het stationsplein, start ik mijn stadswandeling

wanden gevuld met boeken. Na bijna verdwaald

Ondanks het feit dat het bouwblok redelijk

door het centrum van Lelystad. Met de

te raken in het doolhof, heb ik de uitgang

geïsoleerd aan de haven staat, zitten er zelfs in de

plattegrond in mijn hand vertrek ik vanaf het

gevonden en ga ik weer verder op pad. Een uur

ochtendzon al mensen op de terrassen. Om bij

stadhuisplein. Op dit plein staat een zuil van

lopen om vanuit het centrum bij de Bataviawerf

het museum van Nieuw Land te komen, loop ik

dertig meter hoog met daarop een standbeeld

te komen is iets teveel van het goede, dus neem

over een plein met heerlijke ligbanken en grote

van Cornelis Lely. Aan het plein ligt, zoals de

ik bus zeven vanaf het stationsplein en ben ik

vides naar de ondergelegen parkeergarage.

naam al weergeeft, het stadhuis van Lelystad.

binnen een kwartier op mijn bestemming.

Het stadhuis stamt uit 1984 en is een ontwerp Het museum van Nieuw Land is gevestigd in een

van Jan Hoogstad. Bij het ontwerp is rekening

gebouw dat is ontworpen door Benthem Crouwel

gehouden met energiezuinigheid, aangezien het

Architekten en uitgebreid door Atelier Pro. Het

gebouw minder dan 40% van de toenmalige

is een museum waar, naast tijdelijke exposities,

energievraag verbruikt. Vanaf het stadhuisplein

de geschiedenis, het heden en de toekomst van

vervolg ik mijn weg door allerlei hofjes, waar men

Flevoland tentoon wordt gesteld. Van de droom

op terrassen geniet van de zon, en loop ik onder

van Flevolands geestelijk vader ir. Cornelis Lely,

arcades door waar men druk aan het winkelen is.

tot aan de toekomstplannen voor steden als

Op het Agorahof is de wekelijkse markt in volle

De Bataviawerf is een plek waar zowel jong als

Almere en Lelystad. Daarnaast is er een leuke

gang. Achter de markt bevindt zich het Agora

oud zich even kan wanen in het zeevaarders

interactieve tentoonstelling over het bestrijden

Theater, ontworpen door UNStudio, met daarin

bestaan van het 17e-eeuwse Nederland. Na een

van water om zo de polders veilig en droog

theater- en bioscoopzalen. Het oranje gebouw

kaartje gekocht te hebben sluit ik mij aan bij een

te houden. Na een tijdje met water te hebben

heeft een interessante gevouwen gevel en is een

rondleiding. Tijdens de rondleiding bezoeken we

gespeeld en de rest van het museum te

fel landmark voor de stad.

32 | CHEPOS

LEKKER WEG IN EIGEN LAND

FILE: F ILE: FLEVOLAND FLEVOLAND

De wandelroute voert me niet enkel door het

eenlaagse woningen midden in het groen die wel

het Lelystadse stadsgezicht, maar of het ook

stadshart, maar ook door de naastgelegen

wat weg hebben van bungalows en het feit dat

bijdraagt aan de sfeer in de stad vraag ik me af.

woonwijken die typerend zijn voor Flevoland;

de woningen met hun voordeuren niet grenzen

waar de visie van steden in het groen duidelijk tot

aan de straat, maar aan een wandelpad. Met een

Na onder het spoor door gelopen te zijn, kom ik

uitdrukking komt. De eerste wijk die ik bezoek

brug steek ik een van Lelystads ontsluitingswegen

aan bij de laatste gebouwen op de route. Dit zijn

is de Atolwijk. In de wijk is onder andere het

over en beland zo in de woonwijk Archipel.

het provinciehuis ontworpen door OeverZaaijer

kunst- en cultuurcentrum de Kubus gevestigd

Dit is een grote woonwijk uit de jaren zeventig

met daartegenover de rechtbank, ontworpen

waar muziek en kunstlessen kunnen worden

en bestaat uit bebouwing met kenmerkende

door vader Cees en zoon Diederik Dam. Het

gevolgd. Deze organisatie is gevestigd in een

houten gevels. De architectuur is enigszins

gebouw heeft een statige uitstraling, wat past bij

structuralistisch gebouw ontworpen door

monotoon, maar bewoners drukken zich uit door

zijn functie, maar heeft door het vele glas in de

architect Wim Davidse. Een paar passen verderop

bijvoorbeeld de kleur van de gevel aan te passen.

gevel wel een open karakter. In het interieur zijn

ligt het horecapleintje dat begin jaren tachtig

Met het vele groen en de kleinschalige hofjes lijkt

de kleuren groen, blauw en roze toegepast voor

is gerealiseerd. Het centrum van Lelystad was

het me een zeer aangename wijk om te wonen.

de verschillende zittingzalen. Deze zijn duidelijk

nog niet klaar, maar de bewoners woonden al wel in de wijk en men vond het dan ook een

door de glazen puien waar te nemen.

Terug in het centrum brengt de stadswandeling

geschikte locatie om een aantal horecabedrijven

mij naar de Zilverparkkade. Dit is een project aan

Met deze gebouwen komt, naast de wandeling,

te groeperen.

de noordzijde van het Zilverpark en het nieuwste

ook mijn avontuur in Lelystad tot een eind. Het

In de beginjaren waren de bewoners tegen de

onderdeel van het vernieuwde stadshart. Aan de

was een zeer geslaagde dag waarin ik wijzer

komst van de horeca, maar ik stel mij voor dat

kade is onder de supervisie van Adriaan Geuze

ben geworden over de totstandkoming van

dit tegenwoordig onderdeel is van het bruisende

van West8 een mini-skyline gebouwd. Deze

Flevoland en veel architectonische hoogtepunten

nachtleven van Lelystad.

skyline bestaat uit contrasterende woon- en

heb gezien. Lelystad biedt echter ook prachtige

kantoorgebouwen ontworpen door architecten

natuurgebieden aan. Voor een volgend bezoek

De tweede wijk, Kunstrif, is een wijk die meer

van naam als Erick van Egeraat, René van Zuuk

staat dan ook Lelystads natuurschoon op de

op een vakantiepark, dan op een stedelijke

en SeARCH. Het project draagt duidelijk bij aan

planning.

omgeving lijkt. Dit beeld wordt versterkt door de

AFBEELDINGEN 1 2 4 5 67 8 10

3

9

1. Station Lelystad Centrum 2. Interieur Bibliotheek 3. Replica schip Batavia 4. Woonblok aan de Bataviahaven 5. Museum van Nieuw Land 6. Stadhuis 7. Agora Theater 8. Kunstencentrum ‘de Kubus’ 9. Mini-skyline Zilverparkkade 10. Rechtbank Midden-Nederland

CHEPOS | 33

Ir. Mischa Molsbergen Alumnus Real Estate & Housing Faculteit Bouwkunde TU Delft en projectleider van

VERTICALE STAD

DE ROTTERDAM De Rotterdam is de nieuwste eyecatcher van Nederlands trotste havenstad. Het gebouw is een complete stad in de stad: drie transparante torens, 150 meter hoog, op een voetstuk van cafĂŠs, restaurants, een hotel, sportclubs en prachtige entrees.

De Rotterdam is een ontwerp van Rem Koolhaas (OMA) op de Wilhelminapier, het nieuwe Manhattan aan de Maas.

34 | CHEPOS

verticale stad DE ROTTERDAM

ADVERTORIAL

REAL ESTATE & HOUSING De naam verwijst naar het roemruchte maritieme

Het allerlastigste aan het ontwikkeltraject was

vertrouwen in De Rotterdam en dat is wat je

verleden van de plek: ‘De Rotterdam’ was een

dat een dergelijk grootschalige multifunctio-

nodig hebt om een dergelijk project te kunnen

van de bekendste schepen van de Holland-Ame-

nele ontwikkeling niet valt te faseren. “Je moet

realiseren.”

rika Lijn (HAL), waarop vele duizenden Europea-

meerdere risico’s tegelijkertijd afdekken. In feite

nen de overtocht naar Amerika maakten.

moeten alle gebruikers op hetzelfde moment “ja”

“Dit is echt een on-Nederlandse, unieke prestatie die mede te danken is aan de professionaliteit en trots van alle partijen die betrokken zijn geweest bij de realisatie van dit project. Behalve dat De Rotterdam een prachtig nieuw icoon van de stad is geldt voor alles aan dit gebouw de overtreffende trap. Om zomaar wat cijfers te noemen: een gebouw met ruim 7.500 ruimtes, gebaseerd op zo’n 40.000 bouwtekeningen en met dagelijks soms wel 800 werklieden tegelijk op de werkvloer.”

Op de Wilhelminapier bevindt zich het voormalig

zeggen.” En dat is lastig, zeker gezien de lange

Ir. Mischa Molsbergen is, vanuit zijn functie als

vertrekpunt van de schepen; het hoofdkantoor

doorlooptijd van het project. Alleen al de bouw

directeur Projecten bij MAB Development

van de HAL is inmiddels het succesvolle Hotel

duurde vier jaar. Niet iedereen kijkt zover vooruit.

Nederland BV, projectdirecteur van De Rotterdam

New York. De Wilhelminapier behoort tot de

Daarom waren de ontwikkelende partijen blij met

C.V. ( samenwerking van MAB en OVG). Alum-

prestigieuze waterfrontontwikkelling Kop van

de overeenkomsten die werden gesloten met

nus Real Estate & Housing Faculteit Bouwkunde,

Zuid, waarbij het oude havengebied is getrans-

Amvest met betrekking tot de aankoop van de

TU Delft.

formeerd in een kloppend nieuw stuk binnen-

woningen, het nhow-hotel en met de gemeente

stad aan de ‘andere’ kant van de Maas. De locatie

Rotterdam voor de afname van een groot deel

van De Rotterdam, vlak naast de cruiseterminal

van het kantoorprogramma. “Deze partijen had-

en de Erasmusbrug, verbindt het noordelijke en

den een langetermijnstrategie. Niet ieder bedrijf

het zuidelijke deel van Rotterdam.

kan zich dat permitteren. Al deze partijen hadden

Bron: NAW #22 Copyrigth beeldmateriaal: De Rotterdam C.V.e naam verwijst naar het roemruchte maritieme verleden van de plek: ‘De Rotterdam’ was een van de bekendste schepen van de Holland-Amerika Lijn (HAL), waarop vele duizenden Europeanen de overtocht naar Amerika maakten.

“Uniek aan De Rotterdam is dat de verschillende functies in één gebouw gerealiseerd worden.

Naast de drie hoofdfuncties wonen, kantoren en een hotel, zijn er horeca, congresfaciliteiten, parkeren, winkels en leisure gerealiseerd. In totaal gaat het om maar liefst 160.000 vierkante meter, en daarmee is het het grootste gebouw van Nederland.”

Door professioneel projectmanagement en een solide businesscase is dit beeldbepalend gebouw voor de stad in slechts vier jaar tijd verrezen.

Meer weten over de opleiding van Mischa Molsbergen?

Real Estate & Housing aan de Faculteit Bouwkunde TU Delft richt zich met name op het managen van de gebouwde omgeving. Dit geldt voor alle fasen van de levenscyclus van het gebouw: van initiatief tot gebruik. Dit is nodig om gebouwen en de gebouwde omgeving goed te laten functioneren en te laten aansluiten bij de wensen van de eindgebruiker en alle overige partijen. RE&H heeft oog voor de koppeling tussen ontwerp en omgeving en biedt wetenschappelijke bagage voor een nationale en internationale toekomst in de bouw- en vastgoedsector.

Meer informatie over de Mastertrack Real Estate & Housing: www.reh.tudelft.nl en www.masterevent.tudelft.nl of mail naar de MSc coördinator: m.prins@tudelft.nl

CHEPOS | 35

STEPPESTAD ASTANA VAN PROVINCIESTAD TOT WERELDEXPOSITIE 2017 In ‘the middle of nowhere’, in ‘s werelds grootste steppelandschap, ligt de stad Astana. In de zeventien jaar dat Astana officieel de hoofdstad is van het aan Rusland grenzende Kazachstan, is de populatie verdubbeld en wonen er inmiddels bijna 800.000 mensen. Deze stad zal in 2017 het toneel zijn waar de wereldexpositie zich afspeelt. Hoe is Astana omgegaan met deze immense veranderingen en wat heeft de wereldexpositie voor ons in petto?

TEKST: SVEN VAN DER HULST

Astana, of Aqmola zoals de hoofdstad tot midden

exporteert over de hele wereld, speelt geld geen

allure van een wereldstad. Blikvanger van de stad

1998 heette, is een stad die eigenlijk uit nood tot

rol voor de overheid. Dat geld de minste zorg is

blijft echter ‘Bayterek’. De toren (rechtsonder),

hoofdstad werd benoemd. Almaty was tot eind

voor de uitbreiding van de nieuwbakken hoofd-

die op 97 meter hoogte een observatiedek heeft

1997 namelijk de hoofdstad van Kazachstan,

stad is dan ook te zien in zowel de gerealiseerde

om te refereren naar het jaar 1997 is meer dan

maar werd mede door de zuidelijke ligging en

als de geplande projecten. Stedebouwkundigen

alleen pracht en praal of zomaar een symbool van

om ecologische redenen niet meer goed genoeg

en architecten van formaat worden ingehuurd

welvaart en rijkdom. Het gebouw, ontworpen

bevonden als hoofdstad van het land. Almaty

voor deze projecten.

door Norman Foster, vertelt namelijk een eeu-

had rond die periode meer dan anderhalf miljoen

In de laatste twee decennia hebben onder andere

wenoude mythe over een vogel die een gouden

inwoners en de mogelijkheden tot uitbreiding

Norman Foster en Kisho Kurokawa (bekend van

ei legde in ‘de boom van leven’. Het ei symboli-

werden alsmaar minder. Astana daarentegen was

de uitbreiding van het Van Gogh Museum in

seert de zon, de boom staat voor hoop en leven

centraler gelegen, had een betere verbinding met

Amsterdam) meegewerkt aan de succesvolle uit-

en het verhaal gaat dat al het leven voortgeko-

economisch en politiek belangrijke gebieden en

breiding van Astana. Al in 1999, twee jaar na de

men is uit deze boom. Vanuit het ‘gouden ei’ heb

had genoeg ruimte om flink uit te breiden. Zo

ommekeer van de stad, kreeg het van UNESCO

je een prachtig uitzicht over de stad en er staat

geschiedde, Astana (wat Kazachs is voor ‘hoofd-

de ‘Cities for the peace’-award uitgereikt, een

een gouden afgietsel van de hand van Nursultan

stad’) groeide van een provinciestad met 300.000

prijs die uitgereikt wordt aan steden die gezien

Nazarbayev, de president van Kazachstan.

inwoners uit tot een van de grootste steden van

worden als sociaal en economisch succesvol

Nazarbayev is al sinds de onafhankelijkheids-

Kazachstan.

en iets toevoegen aan ’s werelds cultuur. Door

verklaring in 1991 president van het land en

gebouwen als het ‘Khan Shatyry Entertainment

dus medeverantwoordelijk voor de benoeming

GROTE NAMEN IN ASTANA

Centre’, een gebouw dat mede ontworpen is

van Astana tot hoofdstad. Hij is er dan ook op

Voor een uitbreiding van dit formaat is natuurlijk

door Norman Foster en te boek staat als de groot-

gebrand deze stad te laten slagen. Dat de com-

geld nodig, maar aangezien Kazachstan olie

ste tent ter wereld, krijgt Astana meer en meer de

munistische president van Kazachstan trots is op ‘zijn’ Astana is meer dan terecht, het is een stad met grootse boulevards en futuristische bouwwerken. Hijzelf woont in het presidentieel paleis dat ontworpen is als replica van het Witte Huis, alleen dan ongeveer acht keer groter. ‘Bayterek’ is een van de opvallendste gebouwen in het Centraal-Aziatische land, maar dit duurt waarschijnlijk niet lang meer.

In 2017 wordt namelijk de Wereldexpositie met het thema ‘Future Energy’ georganiseerd in Astana en daar horen volgens Nazarbayev spectaculaire nieuwe expositiegebouwen bij.

36 | CHEPOS

STEPPESTAD ASTANA

THAT’S WHY Voor de ontwikkeling van het gebied bestemd

door middel van een gigantisch park in directe

bord worden van de stad. Hoe graag Nazarbayev

voor de wereldexpositie werd een prijsvraag

verbinding met het hedendaagse symbool van

het misschien zou willen, is hij geen burgemeester

uitgeschreven. Meer dan honderd architectenbu-

Astana, de ‘Bayterek’-toren.

van Astana, maar president van Kazachstan. Hij

reaus uit twintig landen stuurden een ontwerp in

zou moeten weten dat een hoofdstad van een

om deze prestigieuze opdracht binnen te halen.

ASTANA MOET SLAGEN

land alleen zal slagen als de rest van het land geen

Onder andere Zaha Hadid, Coop Himmelb(l)au,

Er zit echter ook een negatieve kant aan het ver-

absolute afkeer voelt voor die stad en dat is wat

Mecanoo en UNStudio deden dit tevergeefs.

haal. Astana mag dan vergeleken worden met Las

de president moet bewaken. Met de wereldexpo-

Adrian Smith en Gordon Gill van bureau AS+GG

Vegas, toch zijn er tegenstanders van de gigan-

sitie in het vooruitzicht wil Nazarbayev het liefst

Architecture wonnen de prijsvraag voor het

tische groei van de stad en het binnenhalen van

zijn volk tevreden houden. Investeren in Astana

miljardenproject. Voor de hele expositie in 2017

het grootse evenement. “Astana en de rest van

is het probleem niet, de stad heeft de potentie uit

is omgerekend anderhalf miljard dollar uitgetrok-

Kazakhstan zijn twee verschillende werelden”

te groeien tot een wereldstad. De president komt

ken. Op het eerste gezicht is dat erg veel voor een

aldus Yevgeniy Zhovtis, directeur van het Kazakh-

er echter niet onderuit andere steden ook te laten

evenement van ongeveer drie maanden, het ligt

stan International Bureau for Human Rights and

profiteren van het succes van de hoofdstad, of

echter genuanceerder.

Rule of Law, “Er zijn steden in Kazachstan zonder

zoals Yevgeniy Zhovtis, directeur van het Kazakh-

Ten eerste kostte het al tussen de tien en dertig

elektriciteit, waar men in de winter de oven aan

stan International Bureau for Human Rights and

miljard om Astana te vormen tot wat het nu

laat staan omdat er geen verwarming is”. Hij kan

Rule of Law het noemt: “Astana, het speeltje van

is, dan is anderhalf miljard een schijntje voor

er niet bij dat middenin een steppe het pyramide-

de president”.

zoveel naamsbekendheid en een evenement van

vormig ‘Palace of Peace and Reconciliation’ van

wereldformaat. Daarnaast staat deze wereldex-

58 miljoen is gebouwd en één van de grootste

positie in het teken van ‘Future Energy’, daar is

concerthallen ter wereld (3.500 plaatsen) staat,

duurzaamheid natuurlijk aan verbonden. Mede

terwijl in andere steden het geld hard nodig is

daarom wijkt deze expositie af van zijn voorgan-

omdat de olie-industrie voor ernstige problemen

gers, de gebouwen behouden na de expositie

zorgt. In de stad Ust-Kamenogorsk is de overlast

in de zomer van 2017 nog steeds hun functies.

van deze industrie zo groot dat kinderen in de

De hotels, appartementen en ook de school en

zomer wordt geadviseerd niet buiten te spelen.

BRONNEN

kinderopvang zullen na het evenement blijven

Wel zegt hij dat de overheid in Kazachstan hier

bestaan, waardoor er niet onnodig energie en

weinig mee te maken heeft, omdat het overgrote

geld wordt verspild aan het afbreken van de

deel van de projecten wordt gefinancierd door

constructies. Ten derde kunnen de te realiseren

private investeerders. Voor Nursultan Nazarbayev

gebouwen in hun eigen energiebehoeften voor-

geldt maar één ding: Astana laten uitgroeien

zien, zodat de elektriciteitskosten laag gehouden

tot een stad van wereldwijde allure. Door grote

worden. Dit wil men bereiken door elk gebouw

architectenbureaus in te schakelen voor de uit-

te laten fungeren als elektriciteitscentrale. Zonne-

breiding en verrijking van Astana en de wereld-

en windenergie worden daarvoor gebruikt. Bij

expositie binnen te halen voor zijn land kan hem

een overschot aan energie wordt deze opgesla-

een gebrek aan toewijding niet worden verweten.

1. Daisy Carrington, “Astana: The world’s weirdest capital city”. 13-07-12. edition.cnn.com 2. BBC news Asia, “Kazakhstan profile”, 29-05-14. bbc.com 3. Jillian Keenan, “Castles in the Steppe: Who Benefits from Kazakhstan’s Gleaming New Buildings?”.

12-08-13. theatlantic.com 4. Auteur onbekend, “Baiterek - a symbol of modern Astana”. Datum onbekend. advantour.com 5. expo2017astana.com 6. Rysty Alibekova, “26 Construction Projects Will Be Completed for EXPO 2017”. 19-05-14. astanatimes.com 7. Karissa Rosenfield, “AS+GG Wins Competition for Astana World EXPO 2017”. 01-11-13. archdaily.com 8. Amy Frearson, “Zaha Hadid, UNStudio and Snøhetta compete to design Expo 2017”. 27-08-13. dezeen.com

gen en eventueel gebruikt door andere gebou-

Het expositieterrein moet het nieuwe uithang-

AFBEELDINGEN 1 2

3

1. Render stedelijk plan (bron: expo2017astana.com) 2. Render expositiegebouwen (bron: bustler.net) 3. ‘Bayterek’, met op de achtergrond Norman Foster’s “Khan Shatyry Entertainment Centre”(foto: Ken and Nyetta via Wikimedia)

wen die aangesloten zijn op het smart grid onder dit ontwerp.

NATIONAAL KAZACHS PAVILJOEN Het ontwerp van AS+GG Architecture is gebaseerd op de vorm van het nationale embleem van Kazachstan, dit symbool is terug te zien in de bolvormige expositiehal in het centrum van het ontwerp. Met een hoogte van honderd meter en een diameter van tachtig meter wordt dit het absolute middelpunt van de expositie en is tevens het nationale paviljoen van Kazachstan.

Het paviljoen zal ‘Het nieuwe symbool van Astana’ zijn. Omliggende gebouwen hebben elk hun eigen functie, een hal voor internationale tentoonstellingen, een hal voor performance arts en in één van de andere gebouwen bevindt zich het congrescentrum. Al deze gebouwen staan

CHEPOS | 37

Ondergrondse steden Ondergrondse steden in de vorm van schuilkelders, mijnen en bunkers zijn iets van vroeger. Maar hoe werden die eigenlijk gebruikt? Wat mag een ondergrondse stad genoemd worden? En is het alleen iets van het verleden of ook voor de toekomst?

TEKST: MARINDE VAN ROOIJ

Hoewel er geen afgebakende definitie bestaat

zijn in de openbare ruimte of door middel van een

altijd meerdere functies. De hoofdfunctie varieert

voor een ondergrondse stad komt ‘een aaneen-

gebouw verbonden met het maaiveld.

van schuilplaats, woonruimte, werkruimte en

schakeling van ruimtes onder de grond, met

winkelruimte tot transportruimte. De aanwezige

meerdere functies waarin mensen langere tijd

Vroeger bouwde men onder andere onder de

faciliteiten, bouwwijze, lichttoevoer en ventila-

verblijven’ het dichtst bij de kern. Een onder-

grond uit klimaatoverwegingen, om aan warme

tie in de ondergrondse steden weerspiegelen

grondse stad hoeft namelijk niet per se alle voor-

of juist koude temperaturen te ontsnappen.

vanzelfsprekend de functie en tijdsperiode van de

zieningen van een stad te hebben, toegankelijk te

Tegenwoordig kan het meer uitgelegd worden als

bouw. Er volgen een aantal voorbeelden die hier

zijn voor auto’s of woonruimte te bieden. Onder-

een oplossing voor ruimtegebrek in steden. Zoals

verder op in gaan.

grondse steden zijn er in alle soorten en maten en

eerder vermeld is, hebben ondergrondse steden

DERINKUYU, TURKIJE De ondergrondse steden in Turkije zijn vroege

diende de ondergrondse stad als toevluchtsoord

voorbeelden uit de 4e eeuw. Er waren wel 36

voor christenen die probeerden te ontkomen aan

ondergrondse steden in Cappadocië, een streek

de vervolging van het Romeinse Rijk. Sinds 1965

in centraal Turkije. Met 85 meter was Derinkuyu

is een gedeelte opengesteld voor toeristen.

de diepste ondergrondse stad, de stad bestond uit zeven lagen en had duizenden inwoners. Het breidde zich uit door de eeuwen heen en telde in zijn eindvorm 600 (geheime) deuren naar het maaiveld. Naast woningen waren er kloosters, kerken, winkels, stallen, kelders, bergingen, kantines en zelfs scholen die in tijden van gevaar het dagelijkse leven draaiende hielden. 15.000 ventilatiekanalen voorzagen de stad van frisse lucht en op de meeste verdiepingen waren er watervoorzieningen. Om vijanden te misleiden kwamen de schoorsteenvormige luchtopeningen enkele kilometers verderop boven de grond. Later

WIELICZKA ZOUTMIJNEN, KRAKÓW – POLEN Ten zuidoosten van de stad Krakow ligt het

die in het zoute klimaat prima bewaard blijven.

Deze ondergrondse stad ontstond in tijden dat

dorpje Wieliczka, met één van de oudste mijnen

De ventilatie wordt tegenwoordig mechanisch

zout net zo kostbaar was als goud nu is. Voor

ter wereld. Deze zoutmijn bevat 300 kilome-

geregeld en de mijn is op het waternetwerk en

Polen betekende de zoutmijn toen financiële rijk-

ter aan mijngangen, heeft een diepte van 327

riool aangesloten. De oorspronkelijke waterput-

dom, tegenwoordige is het culturele rijkdom. De

meter en 2.040 kamers. In de mijn wordt vanaf

ten zijn echter nog wel bewaard gebleven en de

mijn trekt per jaar ruim een miljoen bezoekers uit

de 13e eeuw tot op vandaag de dag steenzout

zoute lucht wordt zo gezond bevonden dat men

binnen- en buitenland. Daarnaast worden er in

gewonnen. Het netwerk van kamers bevat onder

beweert dat je met een dag in de mijnen een dag

de mijn ondergrondse concerten, tentoonstellin-

andere stallen voor de werkpaarden, beroemde

langer leeft.

gen, diners en bruiloften gehouden die eveneens

kunstwerken, kapellen en een kathedraal. Alle

veel bezoekers trekken. De mijn heeft zelfs het

muren, vloeren en plafonds bestaan uit zout,

Evenals de ondergrondse stad in Derinkuyu staat

Guinness Book of Records gehaald doordat er een

met uitzondering van enkele houten constructies

de zoutmijn op de UNESCO werelderfgoedlijst.

luchtballon is opgelaten. Weliswaar maar 213 cm

ONDERGRONDSE STEDEN

THAT’S WHY hoog voor vier minuten; maar toch! Daarnaast is het mogelijk in de mijn te bungeejumpen en hebben er al verschillende sportwedstrijden plaatsgevonden.

BUNKERS, BERLIJN - DUITSLAND Van een heel ander soort is het gigantische herstructureringsplan voor Berlijn, Germania, naar het fantasiebeeld van Hitler. Deze wereldhoofdstad liet Hitler bouwen voor het moment dat hij de wereld zou domineren. Dit moment is echter nooit gekomen en de stad is dan ook nooit voltooid. Het droombeeld dat Hitler had voor Berlijn bestond uit gigantische bouwwerken, vlaggentorens, boulevards en daarnaast een geheim netwerk van ondergrondse bunkers en straten. In de afgelopen 10 jaar is de geheime stad ontdekt, bestaande uit 100 bunkers en meer dan 40 kilo-

onder de grond geplaatst. In 1938 werd begon-

was voorzien van commandoposten, wapenfa-

meter aan tunnels. Bombardementen op Berlijn

nen met de bouw van drie grote betonnen tun-

brieken, ziekenhuizen en radiostations. Grote be-

door de geallieerden en vernielingen na de oorlog

nels: één voor treinverkeer en twee voor auto’s.

tonnen bunkers met 3 meter dikke plafonds,1,5

hebben veel materiaal van de nazi’s vernietigd.

Toen de bombardementen in 1940 begonnen,

meter dikke muren en stalen deuren bescherm-

Onder de grond is echter veel bewaard gebleven.

konden de werkzaamheden niet worden doorge-

den de mensen tegen giftige gassen, het vuur

zet en daardoor zijn de tunnels nooit door verkeer

van de brandende stad en bombardementen. Op

Germania, Hitlers futuristische stad, zou groter

gebruikt. De originele treintunnel is omgebouwd

de kaart staan in blauw de bekende gebouwen

en kolossaler worden dan alle andere wereldste-

tot een bunker met 99 kamers, die ruimte bood

van Berlijn weergegeven en in oranje zijn de

den. Hitler stelde de eisen en leverde de eerste

aan 1.300 mensen. Zo maakte de tunnel deel uit

enige gerealiseerde gebouwen van Germania

schetsen. Onder andere architect Albert Speer

van het gehele ondergrondse bunker netwerk en

afgebeeld. Daarbij moet gezegd worden dat het

werkte deze plannen vervolgens uit: een triomf-

daarmee onderdeel van het dagelijks leven van

in die tijd constructief gezien niet eens mogelijk

boog twee keer zo hoog als de Arc de Triomphe

de inwoners van Berlijn.

was de gigantische koepel te bouwen. Gedeel-

in Parijs, een centrale boulevard breder dan de

tes van het bunker netwerk zijn na de Tweede

Champs-Élysées, een grote koepel, groot genoeg

Toen de stad in 1945 bijna non stop gebombar-

Wereldoorlog hergebruikt in de Koude Oorlog en

om de Sint Pieter in Rome op te slokken en een

deerd werd, was het de meest gevaarlijke stad op

sinds 2005 opengesteld voor publiek. Maar er zijn

open plein waar Hitler één miljoen mensen tege-

aarde. Dat nog zoveel inwoners van Berlijn het

ook nog steeds duizenden bunkers onder Berlijn

lijk toe kon spreken. Om dit open plein verkeers-

overleefd hebben is te danken aan de geheime

niet herontdekt.

vrij op te leveren, werd het transportknooppunt

bunkers onder de grond. Een ondergrondse stad

TOEKOMST

het initiatief kwam voor Amfora Amstel, een stad

BRONNEN

Moderne varianten laten zien dat ondergrondse

onder de grachten van Amsterdam met vele faci-

steden niet enkel thuishoren in het verleden. Zo

liteiten. Uit deze plannen blijkt dat er toekomst zit

heeft Helsinki een ondergronds masterplan met

in de ondergrondse stad, de vraag is echter hoe

infrastructuur, zwembaden en sporttrajecten

snel deze toekomst werkelijkheid gaat worden.

1. Blason, Jo e.a. “Spooky cities: the world’s strangest underground cities”. 30 mei 2014. TheGuardian. com 2. CNN. “Europe’s Underground City”. 14 februari 2011. Video 3. InfoNu. “Stad onder Amsterdam”. 30 januari 2008. nieuws-uitgelicht.infonu.nl 4. Kelly, Jeff. “10 Amazing Underground Cities”. 22 januari 2013. Listverse.com 5. Klein Polen. “Wieliczka zoutmijn”. 2014. KleinPolen. nl 6. Strukton. “Amfora Amstel”. 2012. Strukton.nl 7. Turkish Heritage Travel. “DERINKUYU UNDERGROUND CITY”. 2014. Goreme.com 8. tvPG. “Hitlers Underground City”. 14 september 2013. Documentaire 9. UNESCO. “Interactieve werelderfgoed kaart”. 2014.

Unesco.nl 10. Wieliczka Salt Mine. ““Wieliczka” Salt Mine”.

2014. Wieliczka-saltmine.com

om beperkingen van stadsuitbreiding boven de grond te ontlopen en ligt in Montreal het tot nu toe grootste ondergrondse complex met vele faciliteiten die het verblijven onder de grond in de gehele winter mogelijk maken. De plannen voor een earthscraper in Mexico City, die in de Chepos 46 (bladzijde 48-49) werd belicht, ligt nog steeds op de tekentafel. Voorbeelden van dit soort plan-

AFBEELDINGEN 1.

2.

3. 4. 1. Derinkuyu (bron: ListVerse.com) 5. 2. Cappadocië (bron: TheGuardian. com) 3. Danswedstrijd (bron: Wieliczka Salt Mine) 4.Kathedraal (bron: TheGuardian.com) 5. Germania (bron: Europe Résistance)

nen komen echter ook dichterbij nu Strukton met

CHEPOS | 39

WE NEGEREN DE CRISIS WAAROM WORDT ER NIET MEER GETRANSFORMEERD? De enorme leegstand in de kantorenmarkt: een issue waarmee we dagelijks worden

gevestigd is op een desolaat industrieterrein waar

doodgegooid. Telkens weer wordt geschetst hoe dramatisch de situatie in Nederland is en

geen verbinding is met het openbaar vervoer, is

wat voor gevolgen dit heeft. Er zijn afgelopen jaren in talloze artikelen en boeken al vele

deze oplossing natuurlijk tevergeefs.

oplossingen aangedragen, zoals transformatie, dat als toverwoord alsmaar weer opduikt.

Daarnaast lopen de redenen per eigenaar om

Dit is tevens in het onderwijs duidelijk geïmplementeerd; voor bijna elk project dient er

niet te transformeren of slopen zeer uiteen. Voor

tegenwoordig een gebied getransformeerd of herbestemd te worden. Al sinds lange tijd is

de een heeft het pand een emotionele waarde,

bekend hoe belangrijk transformatie is en hoe het aangepakt dient te worden. Desalniet-

waardoor het niet aangepakt wordt. Voor een

temin neemt, na een half decennium crisis, de leegstand nog steeds jaarlijks toe. Waarom

ander gaat het om een korte investering die fout

neemt de leegstand niet af als de oplossing zo voor de hand ligt?

ging. In dat geval is de investeerder niet bereid om een lange relatie met het pand aan te gaan

TEKST: WOUTER LOOMANS

en dus niet bereid tot transformatie. Een derde reden kan zijn dat het pand onderdeel is van een

2008

+1,00

-0,15

2008

10,44 %

enorme portefeuille van een internationale beleg-

2009

+0.83

-0,16

2009

9,95 %

ger, die er dus niet zo zwaar aan tilt dat het pand

2010

+0,64

-0,14

2010

12,71 %

een aantal jaar leegstaat.

2011

+0,63

-0,23

2011

13,64 %

2012

+0,44

-0,18

2012

14,39 %

GEMEENTEN

2013

+0,30

-0,38

2013

15,79 %

Hoewel leegstand vaak niet de schuld van de

2014

+0,42

-0,44

2014

16,77 %

gemeente is, probeert zij wel het probleem op

Toevoeging en onttrekking kantoren aan de markt (miljoen m2 verhuurbaar oppervlakte)

Aandeel leegstand kantoren ten opzichte van totale markt (gebaseerd op m2)

te lossen. De lege panden vormen namelijk een doorn in het oog; ze zorgen voor overlast en een

In 2013 wordt voor het eerst sinds het begin van de crisis meer onttrokken aan de markt dan er toe-

slecht imago. Daarom probeert de gemeente de

gevoegd werd. Dit klinkt positief, maar aangezien de leegstand nog steeds jaarlijks met ongeveer één

weerbarstige eigenaren aan te sporen stappen te

procent stijgt, zou de onttrekking vele malen groter moeten worden dan de toevoeging.

nemen. Zij dient allereerst in te zien dat er geen algemene oplossing kan komen, hoe graag zij dat

Vaak worden bouwtechnische of juridische be-

een grote investering gedaan te worden en bij

ook wil. Aangezien de redenen per eigenaar zeer

zwaren genoemd; kantoorgebouwen hebben niet

sloop valt het kapitaal weg. Daarom wachten

uiteenlopen, dient de gemeente de eigenaren

genoeg sanitaire voorzieningen om er woningen

eigenaren liever totdat de markt weer aantrekt

van de grootste probleempanden individueel te

in te plaatsen of ze staan te dicht bij de snelweg,

en hopen zij op een gelukstreffer, waardoor zij de

benaderen. Samen met hen dient het gesprek

waardoor de wettelijke geluidsgrens wordt over-

drastische maatregelen van sloop of transforma-

aangegaan te worden en tot een werkbare

schreden. Zo zijn er veel problemen en bezwaren

tie niet hoeven te nemen.

oplossing gekomen te worden. Dit is een zeer

te noemen om panden niet te transformeren.

Echter is het zeer lastig om een nieuwe gebruiker

tijdrovend en kostbaar proces, maar het levert

Echter leert de ervaring dat als een ontwerp goed

te vinden voor de leegstaande kantoorpanden;

wel het beste resultaat.

genoeg is, er uitzonderingen gemaakt kunnen

er is minder vraag naar ruimte door het nieuwe

Naast deze initiërende rol, dient de gemeente ook

worden in regelgeving. Hierdoor kunnen deze

werken en er is dus een enorm overschot. Wan-

een faciliterende rol te spelen. Zij moet soepel

plannen toch doorgang vinden. Kennelijk ligt het

neer er vervolgens gekeken wordt naar trans-

omgaan met regelgeving en vergunningen, zodat

probleem dus elders.

formatie, is deze opgave wellicht nog lastiger.

initiatiefnemers worden geholpen in plaats van tegengewerkt.

ER IS GEEN ALGEMENE OPLOSSING

Voor de gemeente is nog veel meer denkbaar , zo is Gemeente Amsterdam al een paar stappen verder, maar deze eerste twee stappen worden

EIGENAREN

Natuurlijk zijn er een aantal prachtige voor-

nog lang niet overal toegepast. Pas wanneer

Het voornaamste probleem ligt bij de eigenaren.

beelden van succesvolle transformaties, maar

dat wordt gedaan, kan er gekeken worden naar

Deze gaan niet snel over tot transformatie (of

dit waren de kansrijkere panden op de betere

verdere maatregelen.

sloop) en nemen vaak een afwachtende houding

locaties. Het overgrote deel van de leegstaande

aan; zolang een pand leegstaat, genereren de

kantoorpanden is echter verouderd en staat op

DE TOEKOMST

eigenaren geen inkomen meer, maar bezit-

ongunstige locaties. Een kantoorpand kan op

Concluderend kan gesteld worden dat voor trans-

ten ze nog wel kapitaal. Op het moment dat er

zichzelf geschikt zijn voor een transformatie tot

formatie nog een aantal stappen ondernomen

gekozen wordt voor transformatie dient er echter

studentenwoningen, maar wanneer deze

dienen te worden:

40 | CHEPOS

TRANSFORMATIE

THAT’S WHY FONDSEN

belegt. Het fonds ontwikkelt, bezit en beheert

nen nemen tot het opstellen van een regionaal

Naast de eigenaren en de gemeenten zijn er nog

een gebied als één integraal geheel en is daarmee

of lokaal kantorenfonds. Vanuit het fonds wordt

meer partijen die oplossingen aanreiken voor dit

eigenaar van alle afzonderlijke panden. Ook biedt

een financiële compensatie aangeboden aan

grote probleem. In dit kader worden twee fond-

het verschillende diensten aan (deels verplicht,

eigenaren die besluiten hun bestaande kantoor

sen uitgelicht. Het regionale kantorenfonds en

deels facultatief). Een aantal voordelen zijn

te saneren, door ofwel sloop ofwel duurzame

het gebiedsfonds zijn beide in 2012 opgericht om

dat de investeringskosten omlaag gaan en het

transformatie naar een andere functie.

de leegstand in de kantorenmarkt aan te pakken.

onderhoud efficiënter wordt. Daarnaast wordt de

Beide fondsen hebben de visie dat door met de

kwaliteit van een compleet gebied behouden en

De inkomsten voor het fonds worden gegene-

betrokken partijen gezamenlijk verantwoordelijk-

niet alleen van een paar panden, die dan alsnog

reerd door projectontwikkelaars, gemeenten

heid te nemen de ‘pijn’ wordt gedeeld. Echter

naast vervallen kantoren staan.

en eigenaren. Wanneer de gemeente vanuit de

pakken beide fondsen het probleem op verschil-

Nadelen zijn wel dat het verkopen van individuele

grondopbrengst €50, - per vierkante meter in

lende manieren aan.

gebouwen niet mogelijk is en een beleggende

het fonds stopt, projectontwikkelaars eveneens

partij slechts kan uitstappen als er een nieuwe

€50,- per vierkante meter betalen en eigenaren

partij instapt.

€3,- per vierkante meter is de verwachting dat

GEBIEDSFONDS Bij het gebiedsfonds gaat het om een ‘lifecycle

€50 miljoen per jaar in het fonds zal vloeien.

cost benadering’: betrokken partijen investeren

REGIONAAL KANTORENFONDS

Op papier klinkt het allemaal erg mooi, maar het

en hieruit worden de integrale ontwikkeling, de

Het regionaal kantorenfonds is opgericht door

is gebleken dat de gemeente, projectontwikke-

exploitatie en het beheer gefinancierd.

de kantorentop (overheid en vertegenwoordi-

laars en eigenaren niet bereid zijn deze bedragen

De essentie van het gebiedsfonds is dat individu-

gers van vastgoedpartijen). Zij zien heil in een

te betalen. De overheid heeft tot noch toe deze

ele, institutionele of particuliere beleggers (onder

regionaal georiënteerd fonds waarbij provincies,

bijdrage niet verplicht willen stellen. Mocht dat

coördinatie van een fondsmanager) geld investe-

gemeenten, IVBN, Vastgoed Belang, NEPROM,

wel gebeuren, dan zou dit een mooie constructie

ren in een fonds. Zij verwerven hiermee aandelen

CoreNet en FMN binnen een kantorenregio of

zijn waarbij alle partijen bijdragen aan het bestrij-

in een fonds, dat in de kwaliteit van een gebied

een deel daarvan, gezamenlijk het initiatief kun-

den van leegstand.

Allereerst dienen de eigenaren minder afwach-

de eigenaren te achterhalen en hier oplossingen

paar jaar opgelost zal worden. Naarmate de tijd

tend te zijn en eerder hun verlies te nemen door

voor te vinden.

verstrijkt zullen steeds meer pandeigenaren be-

te slopen of te investeren in transformatie. Zoals

Daarnaast dient de gemeente transformatie en

seffen dat ze stappen moeten gaan ondernemen.

gezegd is dit lastig, want het individuele gewin

sloop te faciliteren. Dit betekent dus dat er mak-

De meeste eigenaren hebben nu nog het idee dat

wordt vaak boven het collectieve gesteld.

kelijker omgesprongen wordt met vergunningen

het aan de crisis ligt. Echter zal, op het moment

Daarom dient de gemeente aan de ene kant de

en andere regelgeving.

dat de economie weer aantrekt, blijken dat

eigenaren van leegstaande panden te bewegen

door het nieuwe werken er minder vraag is naar

tot het zetten van stappen richting sloop of

Ten slotte dient men geduld te hebben; de

kantoorruimte. Daarnaast zal tevens duidelijk

transformatie. Zij dient de beweegredenen van

leegstand is zo groot, dat dit probleem niet in een

worden dat de vraag die er is, niet aansluit bij het aanbod van de oude panden. Nadat dit gebleken is, zullen de eigenaren inzien dat ze wel degelijk drastische stappen moeten nemen. De fondsen, genoemd in het kader, kunnen de processen echter wel versnellen en hier liggen dan ook zeker kansen.

AFBEELDINGEN 1. Energiehuis in Dordrecht (bron: Dordrechtbijzonderdichtbij) 1

BRONNEN

Een voorbeeld van hoe het wel moet: het Energiehuis te Dordrecht, een oude elektriciteitscentrale waarin tegenwoordig de volgende faciliteiten worden gehuisvest: concert-, theater- en popzalen, leslokalen, studio’s, ateliers, vergader- en loungeruimten en een grand café.

1. Platform31. “twee kantorenfondsen om leegstand kantoren aan te pakken”. Juli 2012. Kennisbank. platform31.nl 2. Buck Consultants International & SADC .

“Pilot Verzakelijking: naar een Gebiedsfonds voor Bedrijfslokaties”. Juni 2012. SADC.nl 3. Meihuizen, Yvo. “Maatschappelijke haalbaarheid van transformatieprojecten”. Juni 2014. NRP.nl 4. Doornekamp, Justin. “Slopen of transformeren?”.

September 2013. Participaties.nl 5. Gesprek met Ingrid Janssen. september 2014

CHEPOS | 41

UNIVERSITEITSBIBLIOTHEKEN EEN NIEUWE TYPOLOGIE?

Het MetaForum is alweer een tijdje in gebruik en is meer dan alleen een bibliotheek. Het is een gebouw waar studieruimtes en open werkplekken worden afgewisseld met printers en boekenrekken, waar computerschermen en kranten elkaar aanvullen en waar kantoren en kantine het rijtje functies van het gebouw bijna compleet maken. Wanneer je het MetaForum dus een bibliotheek noemt, dan doe je het gebouw tekort. Is het MetaForum de enige in zijn soort, of kunnen universiteitsbibliotheken worden gebombardeerd tot nieuwe functiegroep? Om deze vraag te kunnen beantwoorden wordt gekeken naar vier voorbeelden van universiteitsbibliotheken in Nederland: Het nieuwste voorbeeld is het gebouw ontworpen door Wiel Arets in Utrecht, het iets oudere Forum in Wageningen, het recentelijk verbouwde bibliotheekgebouw in Leiden en de nu zeventien jaar oude Delftse equivalent van het MetaForum.

TEKST: SVEN VAN DER HULST

UTRECHT In de bibliotheek in Utrecht staan ongeveer

gedateerd concept. De belangrijkste boeken zijn

vier miljoen boeken. Dit is tegenover de bijna

gedigitaliseerd en het internet doorzoeken werkt

300.000 van het MetaForum erg veel. Beide

nu eenmaal sneller dan encyclopedieën en uit-

gebouwen tellen 27.000 vierkante meter, het

treksels doorspitten op zoek naar dat ene stukje

verschil is echter dat de bibliotheek in Utrecht

tekst dat je nodig hebt voor je verslag. Bibliothe-

ongeveer voor één derde uit depots bestaat,

ken moeten met de tijd mee en dat resulteert dus

terwijl het gebouw in Eindhoven vooral ook veel

in een gebouw dat naast boeken ook internet

studieruimtes en kantoren telt. Ondanks dat het

aanbiedt als dienst. De bibliotheek is steeds

gebouw hoofdzakelijk als bibliotheek ontworpen

meer een plek waar mensen ongestoord kunnen

werd, beslaat 12.000 vierkante meter van het

studeren dan een plek waar men naartoe gaat

ontwerp studieruimte. Ongeveer de helft van

om kennis uit de aanwezige boeken te halen. De

deze bibliotheek is dus gereserveerd voor studen-

universiteitsbibliotheek van Utrecht is daarom

ten. Grote tafels met plekken voor laptops, maar

misschien toch net een ander soort gebouw dan

ook tafels met desktops voeren de boventoon

het MetaForum: in Utrecht is het gebouw echt

in deze bibliotheek. Zoals in Eindhoven geldt dit

alleen maar een bibliotheek 2.0, het MetaForum

gebouw dus vooral als rustige werkplek, waar

is een bibliotheek 2.0 met extra toevoegingen.

toevallig ook boeken staan. Een bibliotheek zoals

Utrecht is een bibliotheek rijker, Eindhoven een

die er jaren, zelfs eeuwen uit heeft gezien, is een

multifunctioneel gebouw.

WAGENINGEN Het Forum in Wageningen telt 500.000 boeken.

Eindhoven de bibliotheek het hele gebouw vult

Bijna twee keer zoveel als in Eindhoven dus. Het

en niet afgesloten is door een deur. Studieruimtes

is echter meer dan een bibliotheek en het deel dat

bevinden zich buiten de bibliotheek, terwijl in

daadwerkelijk een bibliotheek functie heeft, heeft

het MetaForum studieruimtes aan de biblio-

een geslotener karakter dan in Utrecht en Eind-

theek grenzen. Anders dan in Utrecht is het hele

hoven. Het is een aparte functie in het gebouw

gebouw wel multifunctioneel. Er bevinden zich

en er is weinig studieruimte in de bibliotheek

een kantine, studieruimtes, presentatiezalen en

zelf. De boeken staan dicht op elkaar in hoge

kantoren. In het grote atrium zijn tafels beschik-

boekenrekken, als in een klassieke bibliotheek.

baar voor zelfstudie. Al met al is het gebouw dus

Echter zijn achter alle boekenplanken nog werk-

wel multifunctioneel, maar de bibliotheek niet.

plekken te vinden. In het gebouw is de bibliotheek afgesloten door deuren, waar in Utrecht en

42 | CHEPOS

UNIVERSITEITSBIBLIOTHEKEN

THAT’S WHY LEIDEN De bibliotheek in Leiden werd voltooid in 1982

ken en de groepsruimtes en privéruimtes wisselen

en is dus een tikkeltje ouder dan de hiervoor

elkaar af. Dit is dus anders dan in Wageningen,

genoemde universiteitsbibliotheken. In 2009

vergelijkbaar met Utrecht en Eindhoven. Meer

werd de bibliotheek verbouwd. Er werden onder

dan in Wageningen en Utrecht, waar de boeken

andere kluisjes toegevoegd en er kwamen meer

de boventoon voeren, is de bibliotheek in Leiden

plekken om te zitten en te studeren. Voor de ver-

een echt studiegebouw. In Leiden is de boeken-

bouwing waren er al leestafels aanwezig, na de

collectie verspreid over meerdere ruimtes, waarbij

verbouwing werd er ook een zithoek gecreëerd.

de andere in één of twee grote ruimte(s) de ge-

In het MetaForum zijn er aparte studieruimtes

hele collectie een plaats kunnen geven. Kantoren

aanwezig, dat is hier nu ook het geval. Zelfs

bevinden zich in naastgelegen gebouwen waar

privéruimtes voor één student zijn te vinden in

dat in Eindhoven gecombineerd wordt. Kortom,

het universiteitsgebouw. Ook in de bibliotheek

ook Leiden is een apart verhaal, anders dan de

zelf zijn kleine zitjes gecreëerd. De studietafels

anderen.

zijn hier gesitueerd direct naast de boekenplan-

DELFT Als laatste voorbeeld is daar de bibliotheek van de Technische Universiteit van Delft. Architectenbureau Mecanoo, ook verantwoordelijk voor het extravagante ontwerp van de bibliotheek van Birmingham, ontwierp dit gebouw in 1996. Toeval of niet, deze bibliotheek komt qua programma het dichtste in de buurt bij dat van het MetaForum. Hier zijn namelijk ook open en afgesloten studieruimtes, werkplekken geschikt voor laptops en leestafels. De boekencollectie bevindt zich volledig in de studieruimte. In het gebouw bevinden zich een winkel en kantine en ook kantoren van werknemers zijn in dit gebouw te vinden. In principe dus vergelijkbaar met de bibliotheek op de TU/e campus.

Er kan dus gesteld worden dat er zeker wel over-

de universiteit. Een belangrijker verschil is de aan-

eenkomsten zijn in deze vijf universiteitsbibliothe-

wezigheid van een winkel en kantine. Eigenlijk is

ken, maar dat er ook nog belangrijke verschillen

een universiteitsbibliotheek dus een bibliotheek

bestaan. Waar het ene gebouw een bibliotheek

2.0. De nieuwe bibliotheek van Birmingham door

is, is het andere gebouw naast een bibliotheek

Mecanoo is dat ook, en dat is misschien wel de

ook nog studiegebouw, kantoorgebouw en een

crux van deze these. Universiteitsbibliotheken

gebouw met collegefunctie. De naam universi-

combineerden eerder boekencollecties met

teitsbibliotheek bestaat duidelijk al langer: het

studieruimte, daarna volgden de openbare bi-

is een bibliotheek bedoeld voor studenten en er

bliotheken met uitgebreidere studiemogelijkheid.

kan, naast het lenen van boeken, ook gestudeerd

Langzamerhand doen computers nu hun intrede

worden. Studeren gebeurt echter ook in normale

in openbare bibliotheken, terwijl dat in universi-

bibliotheken en studentenbibliotheken zijn vrij

teitsbibliotheken al wat langer het geval is.

toegankelijk, dus ook volwassenen kunnen er een boek lezen of er voor zichzelf werken. Het

De universiteitsbibliotheken zijn dus misschien

enige verschil met openbare bibliotheken is dus

wel het voorbeeld voor de bibliotheken in de rest

dat een universiteitsbibliotheek op of in de buurt

van het land. Innovaties worden op universiteiten

van de campus staat en er mensen aan het werk

sneller doorgevoerd en als het succes bewezen is

zijn die hoogstwaarschijnlijk betaald worden door

volgen ook de openbare bibliotheken.

AFBEELDINGEN 1. Interieur Bibliotheek Utrecht (foto: Maarten Thewissen) 3 2. Interieur Bibliotheek Wageningen (foto: Frans Sellies) 1 4 3. Interieur Bibliotheek Leiden 2 (bron: sv.nl) 4. Interieur Bibliotheek Delft (bron: mecanoo.nl)

BRONNEN 1. Utrecht University Library. wielaretsarchitects.com 2. Universiteitsbibliotheek Utrecht - Wiel Arets Architect & Associates. Oktober 2004. archined.nl 3. About Wageningen UR Library. wageningenur.nl 4. Universiteit Leiden. ubverbouwing.weblog.leidenuniv.nl 5. UBLeiden. UB Impressie 2013. 13-06-13 youtube.com 6. Universiteitsbibliotheek Delft architectuurfocus.ugent.be 7. Hartoperatie TU/e geslaagd. Harrie van Helmond.

15-10-12. archined.nl

CHEPOS | 43

VISIE?

EEN FILOSOFISCHE ANALYSE VAN DE BACHELOR BOUWKUNDE Is onze eigen bachelor Bouwkunde hier in Eindhoven nou eigenlijk wel een goede opleiding? Levert ze bruikbare bouwkundigen af? Voor het vak ‘Filosofie van de Bouwkunde’ namen Willem Cijsouw, Lennart Jacobs en Rik de Bondt de opleiding onder de loep, in de hoop een antwoord op deze vragen te vinden. Als bouwkundige ben je bezig met het uitdenken en uitvoeren van oplossingen op vraagstukken: je slaat de brug tussen het denken en het doen. Bouwkunde is dus een ontwerpopleiding en dit stuk begint dan ook met de vraag wat een goed ontwerp eigenlijk inhoudt.

EEN GOEDE ONTWERPER MOET KUNNEN COMMUNICEREN, ANALYSEREN EN ONTWERPEN WAT IS EEN GOED ONTWERP?

bezoekers en schoonmakers. Het is de taak van

ramen met A4-tjes afplakten zodat zonlicht niet

Elke situatie is anders en daarom is ook elk ont-

de ontwerper om met alle gebruikers rekening te

meer direct binnenkwam.

werp anders – een ontwerp hoort bij de situatie

houden, maar ook om te bepalen welke gebrui-

Ten tweede moet de student kunnen analyseren,

waarvoor het ontworpen is. De manier om tot

kers het belangrijkste zijn. Je kunt immers niet te-

zodat de context van de ontwerpopgave duidelijk

een goede ontwerpoplossing te komen, is door te

gelijkertijd iedereen perfect dienen. Wanneer dit

is. Als niet duidelijk is hoe de situatie van een te

praten met elkaar. Ten eerste kun je zo verschil-

goed wordt gedaan, wanneer er goed gepraat en

ontwerpen object is, wordt het erg moeilijk een

lende ontwerpoplossingen bespreken: je geeft

gediscussiëerd wordt over ontwerpoplossingen,

geslaagd ontwerp te maken. Je kunt nou eenmaal

argumenten voor een ontwerp en weegt samen

en wanneer goed gepraat wordt met gebruikers,

geen goede metrolijn aanleggen, als je te weinig

deze argumenten af: ‘Deze muur moet twee me-

zodat iedereen hetzelfde over het ontwerp denkt

weet van de bodemgesteldheid (denk aan de

ter langer worden, want daardoor gebeurt {a} en

en het duidelijk is wat iedereen wil, pas dan ben

Noord-Zuidlijn). Door de te slechte analyse is er

{b} en daar wordt het ontwerp beter van’. Door

je op weg naar een goed ontwerp. Zo wordt je

vandaag de dag wél miljoenenschade, maar nog

dit overleg kun je beslissen wat de beste oplos-

ontwerp billijk (elke gebruiker krijgt een eerlijke

steeds géén metrolijn.

sing is, en hoe meer je dit doet, hoe dichter je bij

plaats) en gerechtvaardigd (wat je vooraf wilt, is

Als laatste moet de student natuurlijk het ont-

het beste ontwerp voor die situatie komt.

goed vertaald naar een ontwerp).

werpen worden aangeleerd – de brug tussen het

De tweede reden om te praten, is om te zorgen

denken en het doen. Het is hierbij als eerste be-

WAAR MOET EEN ONTWERPOPLEIDING AAN VOLDOEN?

langrijk dat je als ontwerper nauwkeurig vaststelt

Ieder mens is anders en daarom kijkt ook ieder mens anders tegen de wereld en de betekenis

Een ontwerpopleiding moet studenten grofweg

gever, maar voor iedereen die met het object te

van dingen aan. Door vragen te stellen kom je

drie vaardigheden aanleren. Ten eerste commu-

maken krijgt.

erachter wat bijvoorbeeld de opdrachtgever van

niceren: het maken van duidelijke tekeningen en

Door goed te praten met iedereen, leer je hun

je ontwerp vindt. Zo zorg je ervoor dat de gebrui-

dingen kunnen uitleggen aan anderen, bijvoor-

wensen kennen. Vervolgens moet er ontworpen

ker niet een compleet verschillend beeld van je

beeld opdrachtgevers. Hierdoor ga je de wereld

worden. Van het denken over een ontwerp ga

ontwerp heeft als jijzelf. Tegelijkertijd leer je zo de

van de opdrachtgever en zijn wensen begrijpen.

je naar het uiteindelijke resultaat; het neerzetten

wensen van een gebruiker kennen.

Voorbeelden van waar dit fout is gegaan en

van een gebouw bijvoorbeeld. Dat ook dit zeer

Je ontwerp krijgt hoogstwaarschijnlijk meerdere

wensen van de gebruiker niet genoeg zijn ge-

zorgvuldig moet gebeuren is inmiddels wel duide-

gebruikers; zo heb je in Vertigo bijvoorbeeld

volgd, zijn er genoeg. Denk bijvoorbeeld aan het

lijk. In situaties waarin geen goede brug tussen

niet alleen studenten en docenten, maar ook

Hoofdgebouw van de TU/e, waar mensen hun

denken en doen is gemaakt, ontstaat ergernis.

dat iedereen hetzelfde over een ontwerp denkt.

44 | CHEPOS

wat wenselijk is, niet alleen voor de opdracht-

BACHELOR BOUWKUNDE

THAT’S WHY

Denk aan een bibliotheek waarbij overduidelijk is

bruikbare ontwerpers aan de maatschappij af. Je

ontwerp voor een bepaalde situatie, de waarheid,

dat gebruikers rust willen, maar waar vervolgens

kunt concluderen dat de opleiding in deze vorm,

is pas de waarheid als iedere gebruiker dat als de

grote openingen tussen een luidruchtige werk-

met het aangeboden vakkenpakket en projectbe-

waarheid ziet. Om dit te bereiken, moet je praten

vloer en een stilteruimte worden gemaakt...

geleidingen, gerechtvaardigd is. Dat wil zeggen:

met elkaar.

Het vakkenpakket in Eindhoven is daarnaast

de visie van de faculteit is goed vertaald in een

Omdat elk mens de wereld vanuit een ander

grofweg in drie filosofische soorten categorieën

onderwijsprogramma.

perspectief bekijkt en elke ontwerpsituatie per

te verdelen: metafysica, esthetica en ethica. Het

definitie anders is (je kunt nooit twee keer op dezelfde plaats tegelijkertijd bouwen), is elk

zorgt ervoor dat je de wereld om je heen beter

VOLDOET DE BACHELOROPLEIDING BOUWKUNDE VAN DE TU/E?

begrijpt. Voorbeelden hiervan zijn vakken als

Wat is dan precies die visie? De TU/e wil vooral

is daarom nooit absolute kennis; je kunt niet één

calculus, mechanica, vastgoedbeheer, en archi-

studenten breed opleiden. Hierdoor is het logisch

ontwerp maken dat in meerdere situaties geldt.

tectuurgeschiedenis. Esthetica gaat over wat je

dat er veel vakken zijn die over metafysica gaan:

Daarom is het vreemd dat in de opleiding dan

nou precies wilt in je ontwerp, wat de gewenste

daar leer je de wereld beter van begrijpen en dus

toch veel nadruk op kennis wordt gelegd – je

kwaliteiten zijn. Een vak dat hierover gaat is bij-

wordt je er breder door ontwikkeld. Het heeft

wordt er geen betere ontwerper van.

voorbeeld architectonisch ontwerpen. Als je dan

echter ook als gevolg dat in het vakkenpakket het

Bachelorstudenten Bouwkunde aan de TU/e wor-

eenmaal weet hoe de wereld is, en wat je precies

accent wel erg veel op kennis wordt gelegd.

den voldoende vaardigheden aangeleerd, evenals

wilt, kun je bedenken wat je precies moet gaan

Zoals eerder vermeld, is de manier om tot een

het omgaan met de vrijheid van het ontwerpen.

doen om dat te bereiken. Dit is ethica en een vak

goed ontwerp te komen die van het gesprek.

Daarmee voldoet de opleiding aan haar taak: ze

dat bij uitstek gaat over hoe je iets moet doen, is

Je voert het gesprek om erachter te komen wat

levert bruikbare bouwkundigen af. Het is echter

bijvoorbeeld detailleren.

iedereen wil en wat iedereen van het ontwerp

jammer dat er nadruk wordt gelegd op kennis en

In het project komen al deze aspecten samen. Er

vindt. Elk mens kijkt immers anders tegen dingen

niet op het ontwerpgesprek. Het zou bijvoor-

is nog een belangrijk onderdeel van het project:

aan. Dit heeft echter als gevolg dat er geen abso-

beeld veel beter zijn als projectbegeleidingen

het gesprek met je begeleider. Hierin wordt je

lute waarheid is. De waarheid is voor iedereen an-

twee keer per week met twee begeleiders zouden

constant door je begeleider bestookt met vragen:

ders, omdat iedereen de wereld vanuit een ander

plaatsvinden, zodat dit gesprek vaker plaatsvindt.

‘Waarom doe je dit?’ ‘Is die oplossing niet be-

perspectief bekijkt. Het enige wat je kunt doen,

In de visie van de faculteit is ontwerpen iets wat

volgen van vakken die metafysica behandelen,

ontwerp ook per definitie uniek. Het ontwerpen

Het is vreemd dat in de opleiding veel nadruk op kennis wordt gelegd; je wordt er geen betere ontwerper van. ter?’. Zo wordt je geconfronteerd met de vrijheid

is proberen het eens te worden over wat dan

verwetenschappelijkt kan worden, het ontwerpen

die je als ontwerper hebt. Het is belangrijk dat

voor jullie gezamenlijk de waarheid is. Hoe meer

als absolute kennis. Het is zeker niet zo dat wij

geleerd wordt goed met die vrijheid om te gaan.

mensen iets als waarheid zien, hoe meer datgene

tegen het streven naar absolute kennis zijn – als

Deze vrijheid geeft je namelijk ook een grote ver-

als de waarheid gaat gelden. De waarheid kan

bouwkundige hoor je kennis van de bouw te heb-

antwoordelijkheid als ontwerper: je hebt immers

daardoor ook veranderen. Een voorbeeld hiervan

ben. Ontwerpen vanuit absolute kennis alleen,

de vrijheid om het compleet verkeerd te laten

is, dat vroeger ieder mens dacht dat de aarde plat

zal echter nooit tot een goed ontwerp leiden.

gaan. Door de vragen van je begeleider moet je

was – dat was toen de waarheid; je loog als je zei

die verantwoordelijkheid wel nemen. ‘Dit is mijn

dat de aarde niet plat was. Tegenwoordig weten

Weet jij het beter? Stuur een reactie naar:

ontwerp, en het is zo omdat ik {a} en {b} ermee

we beter; bijna ieder mens vindt dat de aarde

cheposredactie@cheops.cc

wil bereiken.’

rond is (dit is immers al eindeloos vaak bewezen),

De hele opleiding lang moet je als student je ont-

dus is de waarheid dat de aarde rond is.

werp verantwoorden. Zo wordt je gedwongen

Het zoeken naar het beste ontwerp voor een

goed na te denken over je eigen theorieën en ge-

situatie, is ook als het zoeken naar de waar-

traind om jezelf de juiste vragen te stellen tijdens

heid voor die bepaalde situatie. Dit is waarom

het ontwerpproces. Hiermee levert de opleiding

het ontwerpgesprek zo belangrijk is: het beste

CHEPOS | 45

DE LUIS IN DE PELS De luis in de pels, zo werd architect Carel Weeber in het juryrapport gekwalificeerd toen hij in 2006 de Maaskantprijs ontving. Deze uitspraak is dan ook typerend voor het karakter van deze eigenzinnige architect. Een karakter dat tot uiting kwam in uitspraken als ‘’alleen een gek verandert niet van mening’’, ideeën als het Wilde Wonen, maar vooral in het werk van deze immidels ex-architect.

TEKST: JUSTIN AGYIN

Architect Carel Weeber, geboren te Nijmegen in

ONTWERPEN

woningen en afmetingen van 240x80 meter.

1937 als Carel José Maria Weeber, reisde in zijn

Tussen eind jaren zeventig en eind jaren tachtig

De architectonische vormgeving van dit

eerste levensjaar met zijn familie naar Curaçao

zijn enkele van Weeber’s meest spraakmakende,

bouwblok sluit aan bij de stedebouwkundige

om vervolgens in 1955 per boot terug te keren

bekritiseerde en geprezen werken gerealiseerd.

randvoorwaarden van groene binnenhoven.

naar Nederland. Hier kwam hij aan in de haven

Zo is in 1982 het woongebouw de Peperklip

Hierdoor zijn balkons aan de achterzijde van

van Rotterdam om aan de TH Delft bouwkunde

in Rotterdam gerealiseerd. Een kolossaal

de woningen gesitueerd en heeft hij vlakke

te gaan studeren en studeerde daar in 1964 af als

woongebouw dat diende als manifestatie

straatgevels ontworpen.

bouwkundig ingenieur.

tegen de Rotterdamse vormeloosheid. Het gebouw heeft een gevel geïnspireerd door de

In 1970 werd zijn carrière als architect

zeecontainers die toen het beeld van de locatie

gelanceerd met het Nederlands paviljoen voor de

langs de binnenhaven domineerden. De gevel

Wereldtentoonstelling in Osaka, ontworpen in

bestaat uit prefab betonelementen die met

samenwerking met Jaap Bakema. Het paviljoen

gekleurde tegels zijn bekleed. Opvallend aan de

moest het beeld dat men in het buitenland had

vormgeving van het gebouw is het paradoxale

van Nederland, namelijk dat van een agrarisch

van de rationele container esthetiek en de meer

land, doorbreken. Weeber bereikte dit door een

organische krullen. Het gebouw is echter eigenlijk

opvallend paviljoen neer te zetten met een gevel

te vroeg gekomen en liep in feite vooruit op de

De Zwarte Madonna

van glanzend plaatmateriaal dat een modern,

huidige ontwikkelingen op de Kop van Zuid.

In 1985 is misschien wel Weeber’s meest

geïndustrialiseerd en dynamisch Nederland moest

De Peperklip werd neergezet in een verlaten

controversiële gebouw gerealiseerd: De Zwarte

representeren.

gebied waar enkel leegstaande loodsen stonden.

Madonna. Een woongebouw van 336 woningen,

Hierdoor wilde er niemand wonen en werd

midden in het Spuikwartier, ten westen van Den

Na het paviljoen in Osaka zou Weeber mogelijk

er geen fijn leefmilieu gecreëerd, waarna het

Haag Centraal. Het is het ultieme voorbeeld

partner worden bij Bakema. Medewerkers van

gebouw werd gebruikt om mensen van de lagere

geweest van sociale woningbouw midden in

het bureau zagen dat echter niet zitten, waarna

sociale klasse in te dumpen. Niemand keek naar

de stad. In 2007 is het gebouw na jaren van

Weeber vooral in de woningbouw terecht

deze mensen om, waardoor er een neerwaartse

mogelijke sloopplannen afgebroken. Argumenten

is gekomen. Daarin heeft hij veel projecten

spiraal van criminaliteit en onveiligheid ontstond.

als lelijk, onmenselijk, anoniem zijn allemaal

gerealiseerd en enkele krachtige statements

Toen de Kop van Zuid zich begon te ontwikkelen,

gevoerd om de sloop van de Zwarte Madonna

gemaakt. Volgens Weeber was het nodig om

vond men dat de Peperklip ook aangepakt diende

te rechtvaardigen, terwijl de bewoners er met

woningbouw te reduceren tot wat het was:

te worden en is er sindsdien weer aandacht en

plezier woonden. Het is echter niet moeilijk

sociale woningbouw voor de massa, voor het

geld aan het gebouw besteed.

om hieruit op te maken dat het slechts een

volk en je diende je niet bezig te houden met

geldkwestie is geweest. De grond waar de Zwarte

zaken die er niet toe doen. Hiermee doelde hij op

Venserpolder

Madonna op stond, was peperduur geworden

retro-architectuur, ofwel de Nieuwe Truttigheid.

Een architect als Weeber, die werkzaam was als

door alle ontwikkelingen en nieuwe ministeries zo

architect voor massale volkshuisvesting, kon ook

vlak naast Den Haag Centraal en het Binnenhof.

niet uitblijven in de Amsterdamse Bijlmer. Hier

46 | CHEPOS

heeft hij dan ook het stedebouwkundig plan

Penitentiaire inrichting De Schie

voor Venserpolder ontworpen. In dit plan zijn

De in 1989 gerealiseerde penitentiaire inrichting

ruim 2000 portiekwoningen geplaatst in gesloten

De Schie in Rotterdam, ooit uitgeroepen als één

bouwblokken van maximaal vijf lagen, die strak

van de beste Rijksgebouwen, is één van Weeber’s

omlijnd zijn door 30 meter brede straten waar

laatste grote opdrachten geweest. Kleur staat

geparkeerd wordt. In de autovrije binnenhoven

centraal in het ontwerp van gevel tot aan

kwam groen en water. Weeber heeft zelf

interieur en is een reactie op de tegenovergelegen

het grootste bouwblok ontworpen met 397

witgrijze Van Nelle fabriek. Volgens sommigen

CAREL WEEBER

THAT’S WHY doet De Schie minder aan een gevangenis

Zo is het concept het Wilde Wonen ontstaan

denken dan de Peperklip of de Zwarte Madonna.

en komt het citaat “alleen een gek verandert

Het ontwerp is in samenwerking met kunstenaar

niet van mening’’3 goed van pas. Weeber, ooit

en goede persoonlijke vriend, Peter Struycken tot

in dienst voor de Staat voor het ontwerpen

stand gekomen.

van massale woningbouw, pleitte nu om afscheid te nemen van het staatsdenken in de

Studentenhuisvesting De Struyck

architectuur en stedebouw. Het principe van het

Evenals De Schie, is de Struyck ontworpen met

Wilde Wonen vraagt zich af: waarom hebben

en vernoemd naar Peter Struycken. Het gebouw

ontwikkelaars, corporaties, stedebouwers en

is ontworpen om te irriteren. Volgens Weeber

welstandcommissies, door Weeber bestempeld

dienen studenten opstandig te zijn en zelfs als ze

als de architectuurpolitie, meer te zeggen over

dat niet zijn, dan is het gebouw het voor ze. Zo

een woning, dan de bewoners?

is het gebouw net geen rechthoek en heeft het ornamenten die net niet op elkaar aansluiten,

Met zijn boek het Wilde Wonen uit 1998 wilde

om over de kleuren nog maar niet te spreken.

Weeber een aanzet geven om de woonomgeving

Weeber verdenkt dit gebouw ervan de reden te

voor en door de geëmancipeerde bevolking in

zijn geweest dat hij ooit tot slechtste architect

een vrije markt vorm te geven. Hierbij haalde

van Nederland is uitgeroepen, dit door nota bene

Weeber inspiratie uit steden overal ter wereld

collega-architecten, terwijl hij hun zaakjes regelde

waar wanorde en toevallige ontmoetingen

als voorzitter van de BNA. Weeber stelde echter

de stad interessant maken. Zijn boek is een

dat men simpelweg niet begreep dat het een

pleidooi voor vrijstaande woonhuizen in lagere

gebouw is met een helder concept en ontworpen

dichtheden met een grote variatie. Hierbij worden

is om decoratie te ontvangen.

hoge dichtheid of stedelijkheid niet afgezworen, maar juist wel de eenvormige leefmilieus die zijn

HET WILDE WONEN

ontstaan op VINEX-locaties.

Misschien is De Struyck dan ook een van Weeber’s uitingen geweest van zijn onvrede

Ruim tien jaar na de publicatie van zijn boek

over de Nederlandse architectuur. Na een aantal

beginnen Weeber’s ideeën voet aan de grond

jaar werkzaam te zijn als architect in Nederland,

te krijgen in steden als Almere en Amsterdam

begon Weeber zich te irriteren aan de orde

waar kavels worden vrijgegeven en zelfbouwers

in Nederland. Zo, meende hij, is de zorg om

in groepsverband hun eigen woning bouwen.

samenhang in Nederland doorgeslagen en heeft

Weeber is dan misschien inmiddels ex-architect,

de welstand die de architectonische vormgeving

zijn jaren van verdiensten als architect, maar

in goede banen moest leiden het wel mooi,

ook als afstudeerdocent hebben de Nederlandse

maar mooi saai gehouden. Daarnaast is haast

architectuurgeschiedenis in vele opzichten verrijkt

onmogelijk geworden voor mensen om zelf

en zijn ideeën zijn tot op de dag van vandaag

hun huis te bouwen en vond hij instanties als de

relevant.

welstand niet langer van deze tijd.

AFBEELDINGEN 1. Portret Carel Weeber (foto: Nout Steenkamp) 2. De Peperklip (bron: Rotterdamechwel) 4 2 3. De Zwarte Madonna (bron: Carel Weeber: Architect) 4. Luchtfoto Spuikwartier (foto: René de Wit) 5. De Schie (foto: Frank Eveleens) 6. De Struyck (foto: Rook & Nagelkerke) 7. Verkavelingsstudie voor het Wilde Wonen door de Architecten CIE dat Weeber mede heeft opgericht (bron: het Wilde Wonen) 1 3

5 6 7

BRONNEN 1. Taverne, E. Carel Weeber: Architect, (Rotterdam: Uitgeverij 010, 1989) 2. Weeber, C. het Wilde Wonen, (Rotterdam: Uitgeverij 010, 1998) 3. AVRO Close Up, ‘‘Dwars: De erfenis van architect Carel Weeber’’, 17 sep. 2011, AVROTROS.nl 4. Vollaard, P. & Winkel, R. ‘‘Carel Weeber rekent af’’, 7 okt. 2005, ArchiNed.nl

CHEPOS | 47

DUURZAAM IN VORM EN FUNCTIE Duurzaam bouwen is een term die we vaak tegenkomen in de bouwwereld. De term betekent allereerst nadenken over het gebruik van het gebouw, nu en in de toekomst. Een gebouw moet voor de gebruiker aan verschillende bouwfysische kwaliteiten voldoen. Daarnaast is het voor het milieu en de portemonnee fijn dat het energieverbruik zo laag mogelijk is. Waar hedendaagse bouwkundigen vaak spreken over groene daken, innovatieve pv-panelen en technische warmteterugwinsystemen gingen de architecten van vroeger meer uit van de vorm van het gebouw. Verschillende oude gebouwen laten met simpele doch innovatieve uitgangspunten zien duurzaam te kunnen zijn.

TEKST: MIKE VAN OSTA

Louis Sullivan is bekend van de uitspraak ‘form follows function’. Dat dit naast vormgeving ook effect had op de bouwfysische kwaliteiten van het gebouw laat het Wainwright Building zien in St. Louis. Het is een tien verdiepingen hoog kantoorgebouw van het architectenduo Adler & Sullivan uit 1891. Sullivan’s uitgangspunt is duidelijk terug te zien in de zonering van het gebouw. In het midden is een binnenplaats bedacht voor daglichttoetreding. De kantoren aan de binnenplaats zijn minder diep dan de kantoren aan de buitengevel om in de volledige ruimte een goede daglichtverdeling te kunnen garanderen.

De ervaring van daglicht wordt daarnaast voor een groot deel bepaald door de reflectie in de ruimte, de afmetingen van het raam en de diepte van de ruimte. De ramen aan de buitenkant van het gebouw liggen diep in de gevel, zodat in de

Naast de toetreding van daglicht droeg het

zodat het opstijgt en naar de passage stroomt.

zomer een groot deel van het raam beschaduwd

atrium in pre-installatietijd bij aan de nodige

In de kelder zal de lucht in de winter minder

wordt. Op deze manier wordt oververhitting in

ventilatie van het gebouw. Vitruvius schreef in

opgewarmd hoeven te worden dan buitenlucht.

de zomer voorkomen. Dit effect wordt versterkt

de eerste eeuw voor Christus al over het belang

De passage heeft een kruisvormige plattegrond

door de daklijst die benut wordt als overstek. In

van de binnenluchtkwaliteit. Luchtverversing is

en is volledig geopend aan de uiteinden. Om de

de wintermaanden, wanneer de zon lager staat,

hiervoor essentieel, maar natuurlijke ventilatie

warme lucht in de nok van de kap te reduceren

zorgt de zon voor aangename opwarming van de

zorgt in de winter vaak voor een onaangename

wordt gebruikgemaakt van ventilatoren die de

ruimte.

temperatuurdaling en temperatuurstijging in de

lucht naar buiten leiden. De temperatuur in

zomer. Wanneer via de kelder geventileerd wordt

de passage blijft ondanks haar glazen dak en

Het Wainwright Building is in de jaren 80 grondig

zal de temperatuur van de ventilatielucht in de

openingen in de zomer relatief koel. De passage

gerenoveerd en aangepast. Enkel glas is ver-

winter iets stijgen en in de zomer iets afkoelen.

is smal genoeg om voldoende schaduw te creëren

vangen door dubbel glas en de binnenplaats is

Dit principe is in de negentiende eeuw toegepast

en bovendien warmt het steenachtige materiaal

overdekt om warmteverliezen te verkleinen.

in het wereldexpo gebouw Crystal Palace in

in de gevel maar langzaam op. Ook dit principe is

De Wainwright Building is niet het enige gebouw

Londen. Door de wind ontstaat een drukverschil

later nog in vele andere gebouwen toegepast.

waarbij rekening is gehouden met daglicht via

tussen binnen en buiten, waardoor lucht via

een binnenplaats. In Casa Batlló van Gaudí is om

roosters de kelders in wordt geblazen. Deze lucht

Frank Lloyd Wright kan op verschillende ma-

gelijke reden een binnentuin toegepast. Om het

wordt door de kelders geleid, waarna de stroming

nieren worden beschreven als de vader van het

daglicht in de omliggende ruimtes goed te kun-

de lucht de hal in blaast. Een aantal jaar later is

duurzaam bouwen. Hij was een eco-visionair van

nen regelen is het raamoppervlak op de lagere

een soortgelijk principe ook in de winkelpassage

het eerste uur. In het koude klimaat van Wiscon-

verdiepingen groter ontworpen dan op de hoger

Galleria Vittorio Emanuele II in Milaan toegepast.

sin staat het Jacobs II House van zijn hand. De

gelegen verdiepingen.

Lucht wordt in de kelder mechanisch verwarmd,

woning uit 1944 is een van de eerste voorbeelden

48 | CHEPOS

DUURZAAM BOUWEN

THAT’S WHY van een passief huis. Het passiefhuis-concept

De mate waarin een gebouw milieubelastend is,

Wright zag Taliesin West als een project dat nooit

probeert energieverliezen zo ver mogelijk te be-

heeft ook alles te maken met het materiaalge-

af was. Als hij in de winter terugkeerde paste hij

perken door de gebouwschil goed te isoleren en

bruik en aanpasbaarheid. Frank Lloyd Wright was

delen van zijn ontwerp aan, waarna hij in samen-

daarbij gebruik te maken van natuurlijke ruimte-

zich zeer bewust van materiaalgebruik, efficiënt

werking met zijn leerlingen delen van het huis

verwarming door de straling van de zon. Het huis

gebruik maken van de ruimte en respect voor de

opnieuw bouwde. Zo werd er later een grotere

heeft een gebogen vorm rond een lager gelegen

omgeving. In 1927 begon Wright aan het ont-

eetkamer, een muziek paviljoen en een cabaret

tuin. Het afgegraven zand uit de tuin vormt een

werp voor van zijn nieuwe woon- en werkomge-

theater aan toegevoegd.

berm aan de noordkant van het gebouw om het

ving Taliesin West. Hij had genoeg van de barre

warmteverlies te beperken. Aan de zuidkant is de

winters in de Midwest en vond het droge woes-

Over het algemeen kunnen we zeggen dat er

gevel geopend om winterzon toe te laten en is er

tijnklimaat beter geschikt voor het doorbrengen

tegenwoordig meer middelen zijn om milieube-

een overstek om de hoger staande zomerzon te

van het winterseizoen. In dit gebouw was ook

wust te bouwen dan honderd jaar geleden. Een

weren. De berm aan de noordkant zorgt ervoor

zijn architectenbureau gevestigd. Hij bouwde

van de zwakke punten die bij de voorbeelden

dat noorderwind over het gebouw heen blaast

tussen 1937 en 1959 aan zijn Taliesin West,

terugkwam was het warmteverlies door enkel

wat voor een onderdruk zorgt aan de zuidkant

waarbij hij gebruik maakte van lokaal verkrijgbare

glas. Toch zijn veel van deze oude gebouwen

van het gebouw. Deze onderdruk wordt gecom-

materialen. Het gebouw beslaat alleen de begane

een voorbeeld geweest voor de bouwsystemen

penseerd doordat lucht uit de woning gezogen

grond om optimaal gebruik te kunnen maken van

van nu. Kortom, een goede vorm en oriëntatie

wordt. Op deze wijze wordt de woning dus op

natuurlijke ventilatie en bescherming te bieden

van een gebouw is de eerste stap voor duurzame

natuurlijke wijze geventileerd. Dit principe wordt

tegen de intense woestijn zon.

bebouwing.

verduidelijkt in de onderstaande bouwfysische doorsnede.

Uit memoires van de bewoner blijkt dat op een zonnige winterdag de verwarming al vroeg in de ochtend uitgeschakeld kon worden en pas laat in de middag weer aan hoefde, omdat zonstraling dan al voor voldoende opwarming zorgde.

Op het eerste gezicht lijkt dit dus een heel goed uitgewerkt concept maar wanneer de zon niet schijnt is verwarmen wel gedurende de hele dag noodzakelijk. Doordat er enkel glas is toegepast kan het temperatuurverschil bij het raam en dieper in de ruimte oplopen tot 28 graden Celsius.

Hierdoor was het op een koude dag alleen nabij de openhaard echt behaaglijk. Hoewel er goed was nagedacht over isolatie en ventilatie bleek het enkele glas een zwak punt te zijn.

AFBEELDINGEN Windsnelheid

1 2

3 4

1. Wainwright Building, (bron: studyblue.com) 2. Galleria Vittorio Emanuele II, (foto: eigen bron) 3. Taliesin West, (foto: Andrew Horne) 4. Doorsnede Jacobs House, (foto: eigen bron)

BRONNEN Overdruk Onderdruk

Ventilatie

1. BDC Network, A Brief history of green building 2. DeKay, M.& Brown, G.Z. (2014). Sun Wind & Light, architectural design strategies, Hoboken: John Wiley and sons Ltd. 3. Müler, D.& Vogl, N. Ventilation of Large Spaces in Buildings, a case study 4. Schoenefeldt, H. Paxton’s Experimental Glasshouse at Hyde Park 5. Utzinger, M.& Wasley, J. The Wainwright and the Portland Buildings

CHEPOS | 49

AUTO-BELICHT?!

Een manier om tegen je camera aan te kijken, is om deze te zien als een set achter elkaar geschakelde poorten van verschillende vorm in een beperkte ruimte; je lens, je diafragma, je sluiter en je beeldsensor zijn allemaal poorten. Om een beeld te vormen, dient licht hier een pad door te vinden. Elke poort beïnvloedt dat pad en daarmee het verhaal dat je wilt vertellen op zijn eigen manier. Moderne camera’s zijn technisch heel goed in staat die poorten in samenhang voor je te bedienen, maar geen camera is in staat jouw eigen verhaal te vertellen. Daarvoor zal je deze poorten zelf moeten bedienen.

TEKST EN AFBEELDINGEN: DANNY EIJKEMANS EN DANIËL KERSBERGEN

SLUITERTIJD Beweging en licht zijn onmisbaar bij fotografie en het vastleggen van jóuw onderwerp. Het beeld dat jij wilt overdragen kan niet geregistreerd worden zonder licht; beweging vastleggen is een kunst binnen de fotografie. Een van de poorten die ingezet kan worden om deze te registreren of te manipuleren is de sluitertijd. Hoe lang kan het licht de camera binnendringen en hoe zorgt dit voor het juiste beeld?

Door het juiste gebruik van je sluiter kan een foto over- of onderbelicht worden en kan jij als fotograaf kiezen om beweging te bevriezen of juist te laten zien. De sluitertijd geeft je de mogelijkheid om (snel bewegende) onderwerpen haarscherp vast te leggen of juist een beweging (onscherpte) mee te geven.

Op de ondergrond van dit artikel is gekozen voor het tweede, door een relatief sterke lichtbron te gebruiken en deze te bewegen. Door deze combinatie is er iets vastgelegd dat voor het blote oog onmogelijk te registreren is. Het felle licht ‘brandt’ zich in honderdsten van seconden in op het beeld, terwijl het zwakke achtergrondlicht hier veel langer de tijd voor nodig heeft. Door een lange sluitertijd te kiezen, in dit geval 30 seconden, kan de combinatie van deze lichtbronnen worden vastgelegd. Om achtergrond en omgeving scherp te houden is de camera gestabiliseerd op een statief en door de beweging van de relatief felle lichtbron ontstaat er een creatief beeld zonder overbelichting of bewegingsonscherpte.

Zo kan je zonder veel moeite creatieve foto’s maken met je camera.

50 | CHEPOS

DE FOTOGRAFEN VAN CHEOPS

THAT’S WHY TOOLS

DIAFRAGMA Het scherptediepteveld is bepalend voor het vestigen van de aandacht in de compositie van een foto. Een foto moet - creatieve uitspattingen daargelaten - scherp zijn, maar lang niet alles in de compositie hoeft dat per se te zijn. Het scherptediepteveld wordt bepaald door de stand van het diafragma. Hoe kleiner de opening in het diafragma, hoe dieper het veld reikt waarin alles scherp weergegeven wordt. Maar, hoe kleiner de opening in het diafragma, hoe minder licht er binnenkomt. Dus hoe dieper het veld reikt, hoe minder licht en omgekeerd. Het veld kan ook verlegd worden, zonder de consequentie van te veel of te weinig licht ter beschikking te hebben. Dat hangt af van het punt waarop je scherp stelt. IntuĂŻtief lijkt het laatste het meest van invloed te zijn op het aandachtspunt in een compositie. Maar stel je even de volgende situatie voor: je staat op een feestje met een saai persoon te praten en plots zie je verderop een mooie dame of een leuke jongeman. Wat doe je? Je focust en die saaie persoon valt natuurlijk buiten deze focus, of het nu licht of donker is. Een andere situatie: je komt in een grimmige sfeer voor een grote groep mensen te staan aan wie je een belangrijke boodschap moet vertellen. Dan focus je werkelijk op alles, licht of donker. Door de scherptediepte bepaal je dus niet alleen het punt van aandacht, maar ook de sfeer: geconcentreerd, of alles in ogenschouw nemend. Flirterig of alert. Suggestief of dicterend.

In bovenstaande compositie had het automatische programma van de camera geen idee dat er een sfeer van alertheid opgeroepen diende te worden. Daarom is bij deze foto het diafragma verkleind om de foto van dichtbij naar veraf scherp te laten zijn.

CHEPOS | 51

TESTIFY! THE CONSEQUENCES OF ARCHITECTURE – uitgave van het NAi, edited by Lukas Feireiss Wat is de toegevoegde waarde van architectuur,

lijke, architectonische interventies behandeld. Een

in een vakwereld waarin andere specialisten bin-

voorbeeld daarbij is een gerenoveerde bioscoop

nen het bouwproces steeds zwaardere concurren-

in Jenin, waar culturele activiteiten georganiseerd

tie bieden? Die vraag probeert dit boek, ontstaan

worden. Het doel van die activiteiten is om de

uit een reizende tentoonstelling van het NAi, te

bevolking in het door oorlog verscheurde gebied

beantwoorden. Er zijn vijfentwintig projecten uit-

hoop te geven en ze uit hun geïsoleerde positie

gekozen afkomstig van over de hele wereld, die

te krijgen. Daarna volgt een hoofdstuk dat meer

stuk voor stuk reageren op hedendaagse proble-

op openbare ruimte gericht is. Bij een project uit

men. Daarbij wordt eerst het project in een paar

dit hoofdstuk zijn twee kunstenaars een project

pagina’s beschreven, gevolgd door commentaar

gestart, waarbij ze met de lokale jongeren slop-

van mensen die bij het project betrokken waren.

penwijken in Rio de Janeiro schilderen om de stad

Dat kunnen projectmanagers zijn, architecten of

een ander beeld te geven van deze wijken.

venties werken, maar het is ook kritisch over de

initiatiefnemers, maar vooral ook de gebruikers.

Het derde hoofdstuk gaat over onderwijsgebou-

huidige instelling van de architecten. De belang-

Hierdoor krijg je als lezer een realistisch beeld van

wen in brede zin. Daarin valt te lezen hoe een

rijkste kritiek is dat architecten zelden kijken naar

hoe een project is geland in de (sociale) context.

bibliotheek in het centrum van Timboektoe een

wat er met een gebouw gebeurt na oplevering;

Bijzonder is dat elke projectbeschrijving door

schakel wordt tussen het oude en het nieuwe

of het functioneert en hoe de gebruikers ermee

de redactie voorzien is van korte opmerkingen,

deel van de stad. Het vierde hoofdstuk zoekt

omgaan. Dit boek geeft duidelijke voorbeelden

achtergrondinformatie en updates over nieuwe

duidelijk de grenzen van architectuur op. Bij een

van hoe het anders kan.

ontwikkelingen. Deze stukjes kunnen heel kritisch

kunstproject in het centrum van Milaan wordt

zijn en laten ook de zwakke punten van een pro-

ecologische bewustwording gestimuleerd in de

Uitgegeven: 2011 (Engels, 242 pagina’s)

ject zien. De projecten zijn opgedeeld in thema’s.

openbare ruimte van de zwaar vervuilde stad.

Prijs: €29,50

In het eerste hoofdstuk worden kleine, vaak tijde-

Het boek wil bewijzen dat architectonische inter-

ISBN 97890-5662-823-9

MAGICPLAN APP Er zijn natuurlijk ladingen applicaties die interes-

account nodig van MagicPlan en dit kost je €2,69

sant zijn voor bouwkundestudenten. Deze

per plattegrond, €8,99 per maand of €89,99 per

keer lichten we er ééntje uit, namelijk de app

jaar. Wanneer je bereid bent dit voor deze app te

MagicPlan. Deze applicatie, die beschikbaar is

betalen, krijg je ook nog toegang tot meer opties

voor Android en iOS, maakt door middel van

om je plattegrond compleet te maken, kantoor-

foto’s plattegronden van ruimtes. Wanneer je de

meubelen en technische symbolen. De gratis

app voor het eerst opent, krijg je aan de hand van

versie is echter prima geschikt om je eigen huis in

duidelijke instructiefilmpjes door hoe je gebruik

kaart te brengen en te experimenteren met een

kunt maken van de app. Het doorlopen van een

andere indeling. Standaardmeubels, trappen, ra-

aantal stappen om je apparaat te ijken duurt

door middel van de knop ‘Hoek Toevoegen’.

men, sanitair; je kunt het allemaal gebruiken in de

ongeveer tien minuten. Je kunt de filmpjes ook

Ook kun je in dit stadium meteen de deuren

gratis versie. Wil je je plattegrond dan op papier

overslaan, maar dat zou onverstandig zijn. De

toevoegen. Wanneer je bij de hoek terugkeert

hebben, dan kun je ook gewoon een print-screen

filmpjes geven namelijk tips hoe je in het vervolg

waar je bent begonnen en deze hoek opnieuw

maken. Kortom een erg leuke app die na wat

zo snel mogelijk aan de slag kunt. In de app kun

bevestigt, maakt de app een voorstel van een

oefenen je plattegronden zomaar op je scherm

je kiezen om een plattegrond zelf te tekenen,

plattegrond. Het is een voorstel, want ben je het

laat verschijnen. Het is magisch!

maar het leukste is natuurlijk om door middel van

er niet mee eens, dan kun je in dit scherm altijd

foto’s op een magische manier de plattegrond te

de maten nog aanpassen. Vervolgens kunnen

vormen. Als je hiervoor kiest, moet je in het mid-

ramen, overige deuren, meubels en installaties

den van de ruimte gaan staan en allereerst een

worden toegevoegd. In de afbeelding hieronder

MagicPlan

foto maken van de lijnen waar de muur de grond

is bijvoorbeeld het tekenlokaal op Vloer 2 van

App Store of Google Play

raakt en de muur het plafond raakt. De volgende

Vertigo getekend. Daarna is exporteren naar

Prijs: Gratis

stap is om elke hoek van de ruimte vast te leggen

.jpg of .pdf een optie. Hiervoor heb je wel een

52 | CHEPOS

BOEKRECENSIE / PLANAPP

TOOLS

DE BEROEPSERVARINGSPERIODE HOE ZIT HET NOU PRECIES? Op 11 september jongstleden werd er in het Auditorium een lezing gehouden over de

De Beroepservaringsperiode is trouwens niet

Beroepservaringsperiode. Aan de massale opkomst – twee auditoriumzalen werden gevuld,

compleet nieuw: deze is al een aantal jaren uit-

verbonden door een live-verbinding – bleek duidelijk dat het onderwerp bij veel studenten

getest en zijn er al vele architecten die de periode

speelt en er nog veel onduidelijkheid heerst. Daarom hier nog eens de feiten op een rij:

hebben afgerond. Het is dus niet nieuw, maar wordt alleen nu pas verplicht gesteld.

TEKST: WOUTER LOOMANS

Daarnaast roepen de kosten bij veel studenten bezwaren op. €6.000,- is natuurlijk een hoop

WAT?

WAT ZIJN DE KOSTEN?

geld. Echter kan men slechts de Beroepserva-

De Beroepservaringsperiode is een door de over-

Er zijn twee mogelijke routes die gevolgd kunnen

ringsperiode volgen als een baan binnen het

heid ingevoerde “traineeship”, die gevolgd dient

worden voor het behalen van de Beroepser-

vakgebied gevolgd wordt. Hierdoor zal de

te worden voordat men bepaalde titels, zoals

varingsperiode. De eerste is een geïntegreerd

hoogte van deze “investering in jezelf” wellicht

architect, wettelijk mag dragen. Deze bestaat

programma, waarbij (nagenoeg) alles voor je

te relativeren zijn, wanneer de ex-studenten hun

uit twee jaar werkervaring onder begeleiding

geregeld is. De tweede is een onafhankelijke

volwaardige salaris ontvangen.

van een mentor en een aantal modules. Deze

route, waarbij je zelf alles kan invullen. Voor de

Natuurlijk is het wel scheef dat er maar één aan-

modules zijn opgebouwd uit trainingen, cursus-

geïntegreerde route is momenteel slechts één

bieder is van het geïntegreerde programma. Dit

sen en andere activiteiten. Voordat men aan de

erkende aanbieder: het Professional Experience

kan ook niet standhouden, want dit systeem kan

Beroepservaringsperiode kan deelnemen, dient

Program. Aan het volgen van dit programma

alleen goed werken bij een open markt. Echter

men dus een baan en een mentor te vinden en

zit een prijskaartje van €3.000,- per jaar vast,

is de kans groot dat, wanneer de ervaringspe-

een persoonlijk progressieplan te schrijven.

oftewel €6.000,- in totaal. De kosten van de

riode verplicht is gesteld, en er dus meer vraag

afhankelijke route zullen variëren, maar zullen

naar komt, er meer aanbieders de markt zullen

niet significant lager zijn.

betreden. De Technische Universiteit Eindhoven is

VOOR WIE? De Beroepservaringsperiode is voor architec-

ook bezig haar eigen programma te ontwikkelen,

ten, stedebouwkundigen, interieurarchitecten

KRITIEK?

waarin dus ook beter rekening gehouden kan

en tuin- en landschapsarchitecten die na 31

Op de Beroepservaringsperiode is veel kritiek en

worden met de al gevolgde studie.

december 2014 afstuderen verplicht als zij hun

meerdere acties en petities zijn al opgestart. De

beroepstitel willen dragen. Ze hoeven dit dus niet

grote kritiekpunten die worden aangedragen zijn

Daarnaast is het vervelend voor de studenten die

per se, maar mogen hun werk anders niet onder

dat de Beroepservaringsperiode slecht gecommu-

bij hun studiekeuze nog niet van de Beroepser-

hun beroepstitel uitvoeren.

niceerd, incompleet en te duur is.

varingsperiode op de hoogte waren. Wanneer

WAAROM?

Dat de Beroepservaringsperiode slecht gecom-

gekomen, hadden studenten dit beter mee kun-

De Beroepservaringsperiode is ingevoerd omdat

municeerd is, was aanvankelijk waar; toen de BEP

nen nemen in hun keuze. Echter is de vraag of

architecten een sociale verantwoordelijkheid

nog in de ontwikkelingsfase zat, was er weinig

veel studenten slechts vanwege speculaties een

hebben; de kwaliteit van de gebouwde omgeving

over bekend. Nu de Beroepservaringsperiode

andere studie hadden gekozen.

is afhankelijk van hen. Als de titel beschermd is,

wettelijk verplicht is gesteld, heeft het Bureau

kunnen de private en publieke instellingen tevens

Architectenregister echter hard haar best gedaan

beter vertrouwen op een hoge kwaliteit. Ten

een goede informatievoorziening te genereren.

slotte zal de beroepservaring ervoor zorgen dat

Haar site is duidelijk en ze stuurt afgezanten naar

architecten de eisen van het buitenland aankun-

de onderwijsinstanties waar de architecten en

MEER INFORMATIE?

nen en daar hun praktijk kunnen uitvoeren.

stedenbouwers worden opgeleid.

Voor meer informatie over de Beroepservarings-

Dat de ervaringsperiode incompleet is, is wellicht

periode kan je terecht op de site van het Bureau

Voor de architect zelf is het voordelig de titel te

waar. Er zijn een aantal vragen waar nog geen

Architectenregister, die de Beroepservaringsperi-

dragen om zichzelf te kunnen onderscheiden als

antwoord op is of waar nog goed naar gekeken

ode faciliteert (www.architectenregister.nl). Deze

gekwalificeerd ontwerper. Daarnaast zal zijn of

moet worden. Het Bureau Architectenregister is

site wordt goed onderhouden en de ontwikke-

haar leer- en ervaringsproces versneld worden.

er echter druk mee bezig om alles duidelijk op een

lingen op het gebied van de Beroepservaringspe-

De titel zal veelal ook een vereiste zijn voor het

rijtje te krijgen. De ervaring leert natuurlijk dat

riode worden goed en duidelijk aangekondigd.

inschrijven van wedstrijden. Ten slotte zal het

een systeem pas geperfectioneerd kan worden

Daarnaast is er een uitgebreide “vraag-en-ant-

geïntrigeerde programma ook zorgen voor veel

na invoering; kinderziektes houd je altijd bij de

woord-pagina” in opgenomen.

contact met andere professionals.

invoering.

er eerder duidelijke informatie naar buiten was

BEROEPSERVARINGSPERIODE

CHEPOS | 53

Unbuilt Heerlen

Bouwkundefeest #2

26 SEP - 18 JAN

Bij de stad Heerlen denk je misschien niet meteen

9 DEC

Begin december is het weer tijd voor ontspanning in het drukke leven van de student. Het tweede bouw-

aan verbazingwekkende architectuur en hoogstaande stedebouw. Mede

kundefeest van het jaar zal plaatsvinden in Café Thomas op Stratumseind.

daarom is er een expositieruimte ingericht waarin ongerealiseerde projecten

Met blacklights, lasers en neongekleurde piraten belooft het weer een

in Heerlen worden getoond, met de toepasselijke naam ‘Unbuilt Heerlen’.

onvergetelijke avond te worden! Natuurlijk zullen er gedurende de avond

De afgelopen honderd jaar van Heerlen worden onder de loep genomen

weer 200 biertjes gratis over de bar gaan!

aan de hand van projecten die niet gerealiseerd zijn. Hierbij komen onder

Café Thomas, Stratumseind

andere ideeën van Francine Houben en Jo Coenen aan bod. De expositie is te bezichtigen bij SCHUNCK* in de expositieruimte van het Glaspaleis, tot 18 januari 2015. Voor meer informatie ga je naar heerlen.nl

Organische Architectuur

Heerlen

13 DEC - 12 APR

10 jaar Zelfbouw Rotterdam

16 NOV - 16 JAN

In Eelde, net onder Groningen is een

expositie met het thema ‘Organische Architectuur’ te bezichtigen. In het De gemeente Rot-

museum ‘De Buitenplaats’, dat is ontworpen door Alberts en Van Huut,

terdam stond tien

wordt ingegaan op Organische Architectuur en Art Nouveau, waarin onder

jaar geleden aan de wieg van het concept Klushuizen. Inmiddels zijn van

andere Frank Lloyd Wright en Antoni Gaudí pioniers waren. Zij zochten

een groot aantal oude woningen Klushuizen gemaakt. De tentoonstelling

een weg uit een door asfalt gedomineerde wereld aan het eind van de 19e

’10 jaar Zelfbouw Rotterdam’ blikt terug op alle bijzondere woningen en

en begin van de 20e eeuw. Naast de expositie viert het museum ook zijn

verhalen én kijkt naar de toekomst van zelfbouw in Rotterdam. De tentoon-

15-jarig bestaan. Op museumdebuitenplaats.nl is verdere informatie over

stelling vindt plaats in verhalenhuis Belvédère, een pand omringt door de

het museum en de expositie te vinden.

zelfbouw huizen, op Katendrecht en is te bezichtigen tot 16 januari 2015.

Museum De Buitenplaats, Eelde

Meer weten? Ga naar rotterdam.info Rotterdam

Bedrijfsexcursies Losse tijdschriftenverkoop

1 - 5 DEC

Tijdens de eerste week van december zal de losse tijdschriftenverkoop weer plaats-

6 - 7 JAN

Om een goede keuze te kunnen maken tussen de richtingen Techniek, Ontwerp en

Proces, organiseert CHEOPS bedrijfsexcursies voor de eerstejaars Bouwkun-

vinden bij CHEOPS. Tijdschriften op het gebied van architectuur, stede-

destudenten. Gedurende twee ochtenden worden voor elke richting bedrij-

bouw, techniek en vastgoed zullen aangeboden worden tegen een sterk

ven bezocht en krijgen studenten inzicht in wat het bedrijfsleven binnen de

gereduceerde prijs!

bouwkunde inhoudt.

CHEOPS, loopbrug tussen Vertigo en Zwarte Doos

Eindhoven

agenda CHEOPS 54 | CHEPOS

EVENTS

TOOLS

24UP

Meerdaagse excursie

15 - 16 JAN

Het 24-UursProject, de jaarlijkse terugkerende ontwerpwedstrijd van

27 FEB - 1 MRT

De meerdaagse excursie van CHEOPS gaat dit

CHEOPS, zal dit jaar in januari plaatsvinden. Studenten krijgen 24 uur de

jaar naar Berlijn! Deze stad wordt voornamelijk bezocht om zijn historie,

tijd om aan een opdracht te werken die tot het allerlaatste moment geheim

maar is voor de bouwkundestudent ook heel interessant. Tijdens deze

blijft. Er zal op locatie aan deze opdracht worden gewerkt, maar ook deze

excursie zullen interessante rondleidingen en lezingen worden gevolgd bij

locatie blijft tot op de dag van de wedstrijd geheim. Heb jij, samen met je

diverse projecten, bedrijven en architectenbureau’s. Daarnaast zal er natuur-

vrienden, genoeg doorzettingsvermogen en creativiteit om in één etmaal

lijk ook nog van het Duitse nachtleven worden geproefd!

een goed ontwerp neer te zetten? Neem dan deel aan deze bijzondere

Berlijn

activiteit!

Congres Shifting Perspectives

Locatie blijft nog geheim

12 MRT

Na bijna twee jaar organisatie zal op 12 maart alles bij elkaar komen en het congres plaats-

vinden. Gedurende deze dag zal de focus liggen op het creëren van een

Week van de Bouw

9 - 13 FEB

platform voor discussie en dialoog door (interactieve) lezingen. Alle disciVan 9 tot en met 13 februari 2015 is de

plines binnen bouwkunde zullen ter tafel komen, waardoor een congres

eerste editie van de Week van de Bouw.

ontstaat voor studenten, medewerkers, professoren en externe professio-

Deze week combineert voor het eerst onder andere de Renovatie- & Trans-

nals. Het thema van het congres is: ‘Shifting Perspectives’ en dit heeft alles

formatiebeurs, de Bouwbeurs en het Nationaal Bouwdebat tot één groot

te maken met de veranderende vakgebieden binnen bouwkunde. Neem

jaarlijks evenement in de Jaarbeurs in Utrecht. Voor meer informatie, kijk op

voor meer informatie snel een kijkje op shiftingperspectives.nl!

weekvandebouw.nl

Auditorium, TU/e

Utrecht

Release Chepos 50 Algemene ledenvergadering #2

10 FEB

26 MRT

In maart is het eindelijk zo ver, de release van de vijftigste editie van de Chepos! Het tijdschrift

heeft door de jaren heen een aantal metamorfoses ondergaan, is steeds

De tweede algemene ledenvergadering van het

professioneler geworden en heeft zich ontwikkeld tot het volwaardige

29e bestuur zal op dinsdag 10 februari plaatsvin-

tijdschrift zoals dat nu voor je ligt. De vijftigste editie zal extra veel pagina’s

den. Ben jij benieuwd hoe het met CHEOPS gaat, of wil je graag je mening

tellen en zal, naast de reguliere, actuele invulling, tevens terugblikken naar

uiten over bepaalde zaken? Kom dan om 19.30 uur naar The Trafalgar Pub

vroeger. Natuurlijk zal deze release groots aangepakt worden en het belooft

in de Dommelstraat. Aansluitend is er de gelegenheid om samen gezellig

dan ook een inhoudelijk en feestelijk spektakel te worden. Schrijf deze

een drankje te nuttigen!

datum daarom nu alvast in je agenda!

The Trafalgar Pub, Dommelstraat

Bijzondere locatie, houd de Facebook in de gaten!

& architectuur CHEPOS | 55

COLOFON Chepos,

CHEOPS,

bouwkundig magazine

Studievereniging Bouwkunde

ISSN: 1873-183X

Technische Universiteit Eindhoven

cheposredactie@cheops.cc

Vertigo 1.15

www.chepos.nl

5600 MB Eindhoven

www.facebook.com/CheposPage

T 040-2473140

www.twitter.com/CheposTweet

info@cheops.cc

www.issuu.com/chepos_cheops

www.cheops.cc

Chepos is een uitgave van CHEOPS, Studievereniging Bouwkunde van de Technische Universiteit Eindhoven. Voor onderzoek- en studiedoeleinden mogen teksten en afbeeldingen uit deze uitgave worden gebruikt, mits voorzien van bronvermelding. Uitzondering hierop vormen auteursrechtelijk beschermde afbeeldingen; deze mogen niet vermenigvuldigd of gepubliceerd worden zonder uitdrukkelijke toestemming van de auteur.

Cheposredactie Justin Agyin, Ilke Broers, Patrick van Dodewaard, Evert Hollander (eindredacteur), Sven van der Hulst, Jolijn van Keulen, Wouter Loomans (hoofdredacteur), Taeke Offringa, Mike van Osta, Marinde van Rooij en Kim Raijmakers.

Redactiewerkzaamheden ook iets voor jou? Zoek je ruimte voor jouw mening? Stuur dan een mailtje naar cheposredactie@cheops.cc

Aan deze editie werkten mee Willem Cijsouw, Rik de Bondt, Lennart Jacobs, Adriaan Jurriëns, Jacob Voorthuis, Lenne van Schie, Nout Steenkamp, FotoCie en Studievereniging Stylos

Met speciale dank aan Paul Dikotter, Ingrid Janssen, Marie José Röselaers, Bureau Architectenregister, Museum Nieuwland (Lelystad), Neutelings Riedijk Architects en Nout Steenkamp

Foto’s Ruben van Vliet fotografie (cover), Jolijn van Keulen (p.2, 16, 56), Ruimtelijkeplannen.nl (p.4)

Offset Drukkerij Snep BV, Eindhoven Oplage: 1600

Advertentie-exploitatie Kim Raijmakers: pr@cheops.cc

Sponsoren Saint-Gobain, Heijmans, Bouwen met Staal

56 | CHEPOS

Let’s connect?!

Wil jij zien op welke wijze Heijmans aan de ruimtelijke contouren van morgen bouwt? En ben jij nieuwsgierig welke spraakmakende en innovatieve concepten Heijmans ontwikkelt en realiseert?

Blijf dan up-to-date en volg ons op Facebook & Twitter!

HeijmansNL HeijmansNL