Chepos 51

CHEPOS bouwkundig magazine

51 juni 2015

REALISEER ALLE MOGELIJKHEDEN VAN ONZE LEEFOMGEVING. LAAT JE INSPIREREN! Met onze 350 jaar ervaring als basis, bouwt Saint-Gobain de wereld van de toekomst. Ons doel?

Het creĂŤren van een duurzame leefomgeving door innovatieve oplossingen te bieden voor de uitdagingen economische groei, energiebesparing en milieubescherming. Om dit doel te realiseren hebben wij talentvolle mensen nodig die bereid zijn deze uitdagingen samen met ons aan te gaan.

Als je hiervoor net zo gemotiveerd bent als wij, kom dan bij ons werken. Je kunt meer over onze visie lezen op

www.saint-gobain-experience.com

REDACTIONEEL

CHEPOS bouwkundig magazine

van overtuigd dat de wereldtentoonstellingen

Ten slotte kondig ik aan dat ik na dezen mijn taak

ook veel bijdragen aan de samenleving. Op deze

als hoofdredacteur beëindig. Het was een grote

grote exposities laat men al meer dan ander-

eer en een nog groter plezier om in deze functie

halve eeuw zien waar de mens toe in staat is; de

aan de afgelopen drie Chepi te hebben mogen

eerste telefoon, auto en platenspeler werden op

werken. Alhoewel ik de functie slechts één jaar

wereldtentoonstellingen gepresenteerd. Een nog

heb gedragen, is het mede door de release van de

grotere invloed hebben de exposities gehad op de

50e Chepos een uiterst leerzame en voldoening-

bouwkunde, en dat maakt dit thema zo interes-

gevende ervaring geweest. Het is nu aan Justin

sant voor deze Chepos. De redactieleden hebben

Agyin en Lennart Arpots om mijn taken over te

in de FILE dit thema multidisciplinair uitgespit met

nemen en onder hen te verdelen. Ik heb er alle

hulp van prof. dr. ir. Van Wesemael, dr. ir. Wallis

vertrouwen in dat zij dit met verve zullen doen. Ik

de Vries, ir. Körmeling en ir. Blok.

wil graag de redactie bedanken voor het vertrouwen en hun harde werk.

Tot nog toe heb ik nog nooit een ‘draaiende’ we-

Daarnaast in deze Chepos een uitgebreid inter-

reldtentoonstelling bezocht. Wel heb ik een aan-

view met John Habraken, oprichter van onze

En natuurlijk wens ik u, de lezer, wederom veel

tal van de achtergelaten gebouwen aanschouwd,

faculteit en voormalig voorzitter van de architec-

leesplezier.

zoals de Eiffeltoren en het Atomium: imposante

tuur afdeling op het (MIT). Hij verhaalt over de

gebouwen die tegenwoordig als landmarks fun-

oprichting van onze faculteit, zijn levensloop en

geren en miljoenen toeristen trekken.

zijn nieuwe website. Ook worden er veel kritische

Toch ziet niet iedereen de voordelen; eerder dit

vragen gesteld deze Chepos: is flexibel bouwen

jaar zetten tienduizenden relschoppers de ope-

wel de toekomst? En hadden de Eindhovense

ning van de Wereldexpo in Milaan in een kwaad

studenten niet ook in actie moeten komen toen

daglicht. Met brandende auto’s en gesneuvelde

het Maagdenhuis werd bezet?

Wouter Loomans

ruiten toonden zij hun woede; de wereldexpositie is in hun ogen een verspilling van geld.

Dus ook al is de Chepos door bezuinigen een

De situatie in Italië is voor mij te complex om hier

stuk dunner dan gewoonlijk, is er wederom een

een oordeel over te vellen, maar wel ben ik er

bijzondere editie neergezet.

REDACTIONEEL

CHEPOS | 1

12 NOW REDACTIONEEL CHEPOST RELEASE CHEPOS 50 NIEUWS UIT NEDERLAND COLUMN ADRIAAN JURRIﾃ起S UNDER CONSTRUCTION I

Nieuw eiland bij Lent, Nijmegen RONDJE WERKPLAATS UNDER CONSTRUCTION II

Onderwijsmuseum Dordrecht

2 | CHEPOS

FILE: WERELDEXPOSITIES 1 4 5 6 7 8 10 11

EEN EXPOSITIE BEKIJKEN ALSOF HET KLEDING IS 12 ARCHITECTUUR VAN INDUSTRIE EN VERMAAK 14

Interview met Pieter van Wesemael HAPPY STREET 18

Interview met John Kﾃｶrmeling en Rijk Blok HOW TO EXPO 21 WAT, WAAR? EN, WAT DAARNA? 22

De locatie van een wereldtentoonstelling MILAAN 24 STAD ALS TENTOONSTELLING 26

Atelier Twin Cities over expositie Luik

INDEX

THAT’SINDEX WHY

36 30

44 18 44 6

34

28

THAT’S WHY IS FLEXIBEL BOUWEN WEL EEN GOED IDEE? THUIS BIJ JOHN HABRAKEN

Interview met de oprichter van onze faculteit NIEUWE IMPULS VOOR PARKSTAD LIMBURG

Jo Coenen IN DE SCHADUW VAN... HET MAS

28 30 34 36

TOOLS

18

BOEKRECENSIE MADE TO STICK STYLOS DELFT AGENDA CHEOPS & BOUWKUNDE

37 38 39 CHEPOS | 3

chePOST Naam: Thijs van Tetering Studiejaar: 6 Bachelor/master: Master Richting: Architectuur Onderwerp: Rendementsdenken en het gebrek aan protest op onze faculteit

Heb jij je medestudenten wat te melden? Mail je tekst naar cheposredactie@cheops.cc, dan staat jouw artikel binnenkort in deze rubriek!

En in Eindhoven bleef het oorverdovend stil. Met

Engineering verdwijnt de mastertrack Stedebouw

Deze werkdruk wordt onder andere veroorzaakt

de bezetting van het Bungehuis en het Maag-

als zelfstandig programma. Daarnaast is het

door het rendementsdenken van onze overheid.

denhuis in Amsterdam nog vers in ons geheugen

voor veel (toekomstige) masterstudenten nog

Idealiter gezien zouden onderwijsinstellingen

dringt de vraag zich op: waarom was er, en is er,

compleet onduidelijk hoe hun curriculum eruit

moeten functioneren als eenheidsworst produce-

op onze universiteit geen enkele kritische noot

gaat zien vanaf september. Dit geeft volgens

rende fabrieken: in 2004 is de ambitie uitge-

te horen? Het leek er kort op dat ons college van

mij genoeg redenen om ten minste een brede

sproken om vijftig procent van de Neder-landse

bestuur zich destijds toch zorgen maakte: bij de

discussie te voeren over de huidige toestand en

bevolking hoogopgeleid te krijgen. Ondertussen

entree van het Metaforum prijkte begin maart

toekomst van onze faculteit.

is dit onrealistische en onwenselijke cijfer stilletjes

op het enorme led-scherm de tekst “Geen acties

verworpen, maar de maatregelen die hieruit

van studenten TU/e woensdag”. Een dag eerder

Voor studenten zijn er legio mogelijkheden om bij

voortvloeien en het tijdig afstuderen bevorderen,

hadden Groep-één en de Eindhovense Studen-

te dragen aan het verbeteren van het onderwijs

worden nog immer ontwikkeld en ingevoerd.

tenraad keurig in de Cursor laten optekenen dat

op onze opleiding en inspraak te hebben bij

Onze universiteit ontvangt geld op basis van

er naar verwachting in Eindhoven geen navolging

beslissingen op faculteits- en universiteitsniveau.

prestatieafspraken over studierendement:

zou komen van de studentprotesten elders in het

Zo kunnen zij bijvoorbeeld hun stem laten horen

afhakers en langstudeerders leveren niks op.

land. Kortom: probleem opgelost voor ons CvB.

via verschillende medezeggenschapsorganen: de

Deze prestatieafspraken leiden tot genade-zesjes,

HOEWEL ENKELE ZEER ONPOPULAIRE MAATREGELEN ZIJN DOORGEVOERD, BLEEF HET IN EINDHOVEN OORVERDOVEND STIL. Het is niet zo vreemd dat er geen protesten zijn

universiteitsraad en de diverse faculteitsraden.

een verhoogd bindend studie-advies en het

geweest op onze faculteit als je bedenkt dat

Ook door actief te worden binnen de verschil-

versimpelen van vakken die als struikelblokken

onze hoogste politieke studentenorganen a

lende studie- en sectieverenigingen kunnen

worden gezien. Dit zien we terug in de bekende

priori aangeven dat zij zich wel degelijk gehoord

studenten (jullie!) direct en indirect bijdragen aan

voormalige struikelvakken calculus en mechanica

voelen. Op een van hun websites valt te lezen

de eeuwige discussie over zaken als onderwijs,

die beide een andere naam en tussentoetsen heb-

wat ze allemaal hebben bereikt, maar is het

huisvesting, begrotingen en examenreglementen.

ben gekregen.

daarentegen niet opmerkelijk dat enkele zeer

Er is zelfs een studentadviseur bij het faculteits-

onpopulaire maatregelen zijn doorgevoerd? Het

bestuur van Bouwkunde betrokken, een luxe die

Redenen genoeg om in actie te komen. Barrica-

vak tekenen verdwijnt uit de master architectuur,

niet elke universiteit zichzelf permitteert. Dat er

deer de Trappenzaal, bezet de SkyBar! en bestook

extra curriculaire activiteiten zoals een bestuurs-

bij besluitvorming zo weinig kritiek te horen is,

ons bestuur met kritische vragen! We zullen ze

jaar of studiereis zullen in de nabije toekomst

ondanks al deze mogelijkheden tot medezeg-

in Amsterdam eens laten zien wat protesteren is,

geen studiepunten meer opleveren, tussen-

genschap, kan wellicht te wijten zijn aan de hoge

ons diploma laten we niet zomaar devalueren! Of

toetsen waarop massaal gefraudeerd wordt zijn

werkdruk binnen onze faculteit: als studenten het

heb je nog een deadline?

ingevoerd bij het Bachelor College en doordat

druk hebben met projectdeadlines zijn ze minder

de toekomstige Graduate School het mogelijk

geneigd tot het analyseren en bekritiseren van

maakt om je keuzevakken te volgen bij Electrical

hun opleiding.

4 | CHEPOS

CHEPOST

NOW

AAN TAFEL MET:

DE ONTHULLING VAN DE VIJFTIGSTE CHEPOS “Hè, hoe kunnen we nou een tafelkleed missen, dat verdwijnt toch niet zomaar? - Aah de tap lekt, kan jij even naar CHEOPS rennen om een schroevendraaier te halen? - Zorgen jullie ervoor dat deze tafels precies recht komen te staan? - Shit! over een kwartier komen de eerste mensen al en ik moet me nog omkleden.”

TEKST: WOUTER LOOMANS FOTO’S: MICHIEL VAN GAGELDONK En toen was het zover: om 18:00 uur op 24 maart 2015 begon het drukke avondprogramma waarbij de vijftigste Chepos onthuld werd. De avond stond, net als de Chepos 50 zelf, in het teken van Eindhoven en de alumni van onze faculteit.

De vele alumni die geïnterviewd waren voor de vijftigste Chepos werden uitgenodigd voor een driegangendiner. Veertig studenten en twintig alumni kwamen uiteindelijk bij elkaar aan tafel te zitten.

De gangen van het gevarieerde diner werden afgewisseld met lezingen van bekende personen uit de bouwkundewereld. Respectievelijk gaven Ingrid de Boer, directeur Woonbedrijf, Jos Bosman, docent op de TU/e, Philippe Rol, architect van Atelier to the Bone en John Habraken, oprichter van de Faculteit Bouwkunde, interessante lezingen over Eindhoven en de bouwkundewereld.

Daarnaast werd de Vestedatoren uitgeroepen als mooiste gebouw van Eindhoven en Strijp-S als mooiste stadsdeel.

Als kers op de taart werd de honderd pagina’s tellende Chepos onthuld en overhandigd aan Jacob Voorthuis. Het gebeurt niet vaak dat hij met zijn mond vol tanden staat, maar bij het zien van de gouden kaft, bleef het toch even stil.

Al met al was het een onvergetelijke avond. Op naar de Chepos 100!

CHEPOS 50

NIEUWS UIT NL

NHOW ON AIR Rechts ziet u het nieuwe hotel aan de Zuidas naar ontwerp van OMA, van Rem Koolhaas. Het hotel moet 650 kamers krijgen en ruimte bieden aan allerlei activiteiten. Het 91 meter hoge gebouw, waarvoor de inspiratie kwam van de reclamezuil ‘Het Signaal’, zal een opvallende landmark worden voor de Zuidas.

Het gebouw, en dus het hotel, zal een grote publieke toegankelijkheid krijgen. Koolhaas zegt daar zelf over:

TEKST: CHASTITY VERHOOFSTAD

”Normaal biedt een hotel alleen op de begane grond publieke functies, dit gebouw wordt op vier punten

WOENURF GAAT INTERNATIONAAL

toegankelijk voor publiek. Het zal een

In de Amerikaanse stad Ithaca wordt een, in Nederland wel

uitnodigend karakter krijgen door zijn

zo bekend, woonerf gebouwd. Voor de Amerikanen is een

openbaarheid”.

woonerf onbekend en het woord doet ze denken aan een fantasiewoord van een kind. Maar toch wordt het concept

In 2018 moet het hotel opgeleverd

steeds populairder; In Canada wordt het al toegepast en nu

worden.

ook Amerika overstag is, is de kans groot dat het woonerf snel een begrip wordt in de rest van de wereld.

Bron: www.architectenweb.nl

Bron: www.architectenweb.nl

JAAR VAN DE RUIMTE Ondertussen zijn we alweer halverwege het jaar 2015: het Jaar van de Ruimte. In januari werd het jaar afgetrapt in de Beurs van Berlage door minister Melanie Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu. Dit jaar moet de ruimte centraal staan.

Nederland zal in de komende dertig jaar, gekeken naar voorspelde trends, flink veranderen. Met de Vierde Nota Ruimte en de Vierde Nota Ruimte Extra werd al aangegeven hoe het zou kunnen. De regering wilde gebruik maken van de sterke punten van ons land door deze punten te versterken. De Randstad zou centraal staan.

De economie zou groeien en de bevolking zou hier profijt van ondervinden.

Het Jaar van de Ruimte heeft als startpunt dat de toekomst van de Ruimtelijke Ordening een brede maatschappelijke betrokkenheid moet hebben; de bevolking moet zich er mee kunnen bemoeien.

Er wordt nagedacht over vraagstukken over de integratie van de ruimte, het water, de energietransitie en de internationale positionering. In je eentje red je het niet meer over dertig jaar, Nederland zal moeten gaan samenwerken met de rest van de wereld. De wereld is straks een wereld van samenwerking.

Nieuwsgierig geworden? Op 25 juni organiseert de organisatie een tour in Arnhem. Tijdens deze tour zal er gedebatteerd worden over de spanning tussen de inzet op economische groei en de kwaliteit van de leefomgeving.

Kijk op www.wiemaaktnederland.nl voor meer informatie.

Bron: www.wiemaaktnederland.nl

6 | CHEPOS

NIEUWS UIT NEDERLAND

NOW

ONTWERPVAARDIGHEDEN Adriaan Jurriëns is alumnus en oud-

Een reactie op het artikel: ‘Visie?’ (Chepos 49)

redacteur van de Chepos. In elke editie schrijft hij een column over zijn dagelijkse bevindingen als zelfstandig architect.

Tussen de bouwtekeningen en volgekliederde

als de bachelor- masterstructuur dwingen tot

ontwerp. Wat wel kan, is andere ontwerpaspec-

stukken schetsrol ligt momenteel het boek ‘Mo-

scherpere keuzes in het onderwijsaanbod. Iets

ten aanscherpen en daar bovenop een analytisch

derne Architektur’ van de Oostenrijkse architect

waarvan de invoer van de beroepservaringsperi-

vermogen en een breed denkkader ontwikkelen.

Otto Wagner op mijn bureau. Het is interessant

ode ook een voorbeeld is. Er moeten dus keuzes

Eigenschappen die je wel in de praktijk kunt

om een belangrijke omslag in de architectuur

worden gemaakt.

gebruiken, maar die je je in een praktijkomgeving

eens te bestuderen vanuit een van de hoofd-

De vraag die de drie bachelor-studenten aanroe-

minder snel eigen kunt maken, laat staan bestu-

personen zelf; Wagner vormt een belangrijke

ren is dus of een dergelijke scherpe keuze voor

deren of verder uitwerken.

brug tussen de oude architectuurpraktijk en

een meer wetenschappelijke benadering niet ten

de ‘moderne’ architectuurpraktijk. Het eerste

koste gaat van essentiële ontwerpvaardigheden.

Natuurlijk gaat een dergelijke keuze gepaard met

ging uit van architectuur op basis van klassieke

Ik denk van niet. Daarbij gelijk gezegd dat je als

minder nadruk op het ontwerpen zelf. De vraag

voorbeelden uit het verleden, terwijl de laatste

ontwerper niet vaak genoeg in de praktijk kan

is of dat erg is. Als het goed is heb je voldoende

deze beginselen verliet ten gunste van nieuwe

oefenen. Maar wanneer je als opleiding grote

vaardigheden opgedaan om jezelf triviale en

technieken en vanuit daar ook nieuwe vormen.

keuzes moet maken in het onderwijsaanbod, is

eenvoudige praktijkmores eigen te maken zoals

Opmerkelijk zijn vooral ook de zaken die onver-

het beter om te kiezen voor een meer weten-

het bouwbesluit, bouwvolgorde, aannemerstaal

anderd blijken. Zo is het werken met voorbeelden

schappelijke en filosofische benadering dan voor

en het oplossen van bouwfouten. Voor De Grote

(referenties) nog steeds een gangbare praktijk.

En nog interessanter is dat architecten tegen vergelijkbare problemen aanliepen die vergelijkbaar zijn met die vandaag. De architect blijkt toch nog steeds hetzelfde werk te doen; een ware relativering voor de zoveelste oproep tot innovatie of revolutie.

Met interesse heb ik het artikel ‘Visie? Een filosofische analyse van de bachelor bouwkunde.’ in de Chepos 49 gelezen. Als ik het stuk goed begrijp zitten de auteurs verlegen om meer praktijkoefening. Er zijn immers veel vakken over zaken als ‘absolute kennis’ of de ‘metafysica’ van

Het is beter om te kiezen voor een meer wetenschappelijke en filosofische benadering dan voor een puur praktijkgerichte benadering.

het ontwerpvak, en relatief weinig energie zit in

Onderwerpen is er een stuk minder tijd. Bovendien schaaft een wetenschappelijke benadering het autonome denken aan, en in een wereld waarin men elkaar napraat is kritisch denkvermogen geen overbodige luxe.

Maar waar leren we de ontwerpvaardigheden?

Simpelweg door heel veel te doen. Op de universiteit, maar ook daarbuiten en daarna. Daarin kun je nooit genoeg ervaring opdoen. Wagner schreef in 1895 al dat een architect zich moet voorbereiden op levenslang leren en het aanscherpen van diens vaardigheden. Maar nog belangrijker dan dat vind ik de moeilijkheden, ontberingen en ontnuchteringen die hij beschrijft als het pad van

het verfijnen van de ontwerpkwaliteiten. Het is

een puur praktijkgerichte benadering . Het is so-

doornen waarover de ontwikkeling van een archi-

volgens mij een terugkerend thema over te wei-

wieso de vraag of in een academische omgeving

tect zich doorgaans begeeft; een levensles die ik

nig praktijk in de opleiding en te veel nadruk op

het ontwerpen in al zijn grilligheid goed tot zijn

al vroeg op de opleiding ter harte zou nemen. In-

theoretische achtergronden. Een nadruk die met

recht komt. Denk daarbij aan financiële en juridi-

teressant is dat Wagner theorie en praktijk nauw

het verminderen van de geldstromen voor het

sche aspecten, maar vooral het onvoorspelbare

met elkaar verweeft. Iets dat in het premoderne

onderwijs en de invoer van de bachelor- master-

gedrag van opdrachtgevers. In het echt pakken

tijdperk wel vaker gangbaar was. Wellicht tijd om

structuur alleen maar scherper is komen te liggen.

deze aspecten anders uit dan in een kunstma-

deze boeken weer eens af te stoffen?

Zowel het feit van minder geld voor onderwijs

tige omgeving, met grote gevolgen voor het CHEPOS | 7

RUIMTE VOOR DE Nijmegen is momenteel het toneel van

de bebouwing van Arnhem zien. In het gedeelte

de gemeente Nijmegen een uitvoerige maat-

grote stedelijke ingrepen. Het meest

van de Waal waar Ulpia Noviomagus aan lag was

schappelijke discussie gevoerd met de nationale

ingrijpende project behelst de aanleg van

een doorwaadbare plaats. Door de strategische

overheid en haar bewoners. In het uiteindelijke

een nevengeul in de scherpe Waalbocht,

ligging aan de Waal bloeide Nijmegen in de

plan wordt de dijk van Lent circa 350 meter

waardoor één stadsdeel zelfs wordt om-

middeleeuwen op als havenstad, handelsstad

landinwaarts verlegd. Het plan krijgt de slogan

gevormd tot een volwaardig eiland. Het

en Hanzestad. Vanaf 1657 voer er een gierpont

‘De omarming van de Waal’.

is deel van het Rijksprogramma ‘Ruimte

vanaf de benedenstad naar de overkant, waar het

Het dorp Lent werd in 1998 geannexeerd door

voor de Rivier’ dat bestaat uit grote civiele

dorp Lent ontstond.

gemeente Nijmegen. De stad bouwt sinds de

ingrepen, en dit heeft grote gevolgen voor de Waalstad.

TEKST: LENNART ARPOTS

GORINCHEM

annexatie aan de Waalsprong, een grote stadsuitDe bevolking van Nijmegen heeft echter nog een

breiding aan de overkant van de Waal. Lent

aantal collectieve trauma’s in het achterhoofd als

wordt bij deze ontwikkeling in tweeën gesplitst;

het aankomt op de Waal. De uiterwaarden en het

in de oude dorpskern met daar aangrenzend

stroomgebied zijn te zien in het schema dat door

de Waalsprong, en de bebouwing op de

dit artikel loopt. Hierin is te zien dat de bocht bij

voormalige Lentse Dijk. Deze streng panden wordt van de rest van Lent gescheiden door een vijftig meter

Tijdens een treinreis van Arnhem naar Nijmegen Centraal krijgt de reiziger

Nijmegen een flessenhals

een prachtig uitzicht voorgeschoteld op de

vormt in de rivier. Waar er een kilometer verder

heuvelachtige binnenstad, de Waalbrug en de

nog tweehonderd meter ruimte in de uiterwaar-

brede nevengeul van de Waal. Bij hoog water zal

waalstrandjes van Lent. De Waal is de breedste

den is voor hoog water, is dat bij het centrum van

ruim 35% van het water door de nieuwe water-

en drukst bevaren rivierarm van de machtige Rijn

Nijmegen nog maar 45 meter. Wanneer de rivier

weg stromen.

en door deze gunstige ligging kent Nijmegen een

buiten haar oevers trad stond daardoor, ondanks

lange welvarende geschiedenis. De Romeinen

de heuvelachtige ligging, de halve binnenstad

Het nieuwe eiland zal met drie bruggen ver-

bouwden Ulpia Noviomagus Batavorum op de

onder ruim anderhalve meter water. De laatste

bonden worden met de Waalsprong. Een van

honderd meter hoge stuwwal waar ruim 150.000

grote overstroming was in 1926, maar de Waal-

deze nieuwe bruggen is de Promenadebrug, een

jaar geleden de landijsgletsjer tot stilstand

kade loopt nog regelmatig vol als het smeltwater

ontwerp van Laurent Ney en Chris Poulissen,

kwam. De hoge heuvelrug diende als uitkijk-

uit de Alpen de smalle bocht passeert. Om dit

inmiddels opengesteld voor autoverkeer. Dit

punt, en vanaf het valkhof kan men nog altijd

loerende gevaar definitief af te wenden heeft

architectenduo heeft ook een ander prestigieus

HET OUDE DORP LENT, WAAR WORDT

DE NIEUWE LENTSE DIJK, DIE ALS

DE BAGGERWERKZAAMHEDEN,

GEBOUWD AAN DE NIEUWBOUWWIJK

NIEUWE GRENS DIENT VAN HET

WAAR VIJF MILJOEN KUBIEKE METER

DE WAALSPRONG

STROOMGEBIED VAN DE WAAL

ZAND WORDT VERPLAATST

8 | CHEPOS

UNDER CONSTRUCTION: RUIMTE VOOR DE WAAL

NOW

WAAL project in Nijmegen op zijn naam staan, namelijk

die de opening van de Promenadebrug trok.

van Lent ligt. Veur-Lent moet een verlenging

de in 2013 geopende stadsbrug ‘De Oversteek’.

Ook in de bestaande stad vinden veranderingen

worden van het bruisende stadscentrum van

Sinds de opening is deze nieuwe verbinding de

plaats. De komst van de nieuwe stadsbrug geeft

Nijmegen. Hierdoor stroomt de Waal binnenkort

langste boogbrug van Europa. Dit is een mooie

een impuls aan de voormalige industriegebieden

niet meer langs de oude Waalstad, maar er dwars

reactie op de oude Waalbrug die bij zijn opening

die er tot op heden vervallen bij hebben gelegen.

doorheen. Concrete plannen voor de invulling

de langste boogbrug ter wereld was. Deze

Nijmegen was een textielstad, een gloeilam-

van de nieuwe kade en het waterpark eromheen

bestaande Waalbrug, gebouwd in 1936, wordt

penstad en de thuisbasis van de firma Honig.

zijn er echter nog niet. Doordat het project negen

ook onder handen genomen. Voor de nieuw aan-

De fabrieken staan inmiddels lange tijd leeg, en

maanden voorloopt op schema vereist dit wel

gelegde strook water is de oprit naar de brug 200

kleinschalige initiatieven zorgen voor verbetering

enige versnelling. Inmiddels is er een denkgroep

meter naar het noorden verlegd. De eerste onder-

van het gebied. Om het gebied grootschalig te

gevormd, maar door de beperkte tijd die er nog is

hervormen heeft Nijmegen het Waalfront in het

om plannen te maken gaat de voorkeur uit naar

leven geroepen; een nieuwbouwplan

een tijdelijke invulling. Ruimte voor de Waal is in elk geval een flinke moderniseringsslag voor de oudste stad van Nederland.

delen van de ingreep komen gereed in het tweede kwartaal van dit jaar. Het project loopt negen maanden voor op schema en zal worden afgerond in december 2015.

voor de realisatie van ruim tweeduizend woningen.

Het plan geeft een volledig nieuwe betekenis en invulling aan het voormalige dorp. Toeristen en

Als men nu de trein neemt

recreanten nemen de oever van de nevengeul in

van Arnhem naar Nijmegen

gebruik als watersportgelegenheid. De Lentse

valt als eerst de nieuwe stadsbrug op. Daarna

Dijk en uiterwaarden worden volgebouwd met

merkt de reiziger dat de trein een enorme mod-

appartementen, hotels en horecagelegenheden.

dervlakte passeert. Het betreft hier de nieuwe ne-

Veel oude boerderijen achter het voormalige dorp

vengeul die nog niet volledig onder water staat.

zijn met de grond gelijkgemaakt om ruimte te

De contouren van het nieuwe eiland zijn duidelijk

maken voor het graven. In totaal wordt er onge-

zichtbaar in het landschap. Het eiland, en daar-

veer vijf miljoen kubieke meter grond verplaatst.

mee het deel van Lent dat op de oud Lentse Dijk

Dat de bewoners van Nijmegen het een prachtig

gelegen is, krijgt de ‘Nimweegse’ naam Veur-

project vinden blijkt uit de tientallen bezoekers

Lent. Dit omdat het ensemble ‘veur’ de dorpskern

NIJMEGEN

AFBEELDINGEN 1. Stroomgebied en uiterwaarden van rivier de Waal (eigen werk) 2. De werkzaamheden, april 2015 (foto: dr. Robert Arpots)

1 2

BRONNEN 1. Diverse artikelen en reportages over de vordering van het project, 2012 - 2015, De Gelderlander 2. Ruimte voor de Waal, Nijmegen (ruimtevoordewaal.nl)

HET LAATSTE RESTANT

DE OUDE DIJKBEBOUWING EN HET

DE RIVIER DE WAAL, WAAR HET

VAN DE OUDE LENTSE

NIEUWE EILAND KRIJGEN DE NIEUWE

ALLEMAAL OM TE DOEN IS. OP DE

DIJK

NAAM VEUR-LENT

ACHTERGROND DE OUDE STAD

CHEPOS | 9

De hele dag zijn er studenten in de werkplaats te vinden. In deze nieuwe rubriek lichten we projecten uit van hardwerkenden studenten in de

Rondje werkplaats

werkplaats.

TEKST: CHASTITY VERHOOFSTAD

“Ik ben even in de werkplaats”, een veel ge-

kijken ernaar tijdens de productpresentatie, laten

hand werd gelegd aan de maquettes, aan de

hoorde uitspraak op onze faculteit Bouwkunde.

hun visie erop los en geven een punt. Als je er dan

tekeningen en bij sommige zelfs nog aan het

Studenten moeten weer een maquette maken

echt bovenuitsteekt wordt je object gehouden en

ontwerp. Schetsmaquettes lagen verspreid over

voor een project, een object maken voor een

weggezet in een archief om misschien nog eens

de tafels; hoorde dat propje ergens bij, of was het

opdracht, hebben zelf iets bedacht en ga zo maar

gebruikt te worden. Door het terugbrengen van

toch wel gewoon een propje?

door. De studenten van de faculteiten Bouw-

deze rubriek, willen we elke editie uw aandacht

kunde en Industrial Design zijn er vaak te vinden,

vestigen op een van deze producten, om zo de

Het object van Ulas Temel wordt door zijn vrien-

maar eigenlijk wordt er niet omgekeken naar de

tijd en de moeite die er in is gestopt tot zijn recht

den een “paardenstal” genoemd, maar het heeft

te laten komen.

eigenlijk niets te maken met stallen; laat staan

producten die de studenten aan het maken zijn; “het is dat het moet” wordt dan

met een paardenstal. Het object is gemaakt voor

ook vaak gezegd. De

Toen ik de maandag na de afgelopen tentamen-

het project ‘Serious Play’ gegeven door Renato

docenten

weken de werkplaats in stapte, zag ik vooral ge-

Kindt en Tom Veeger, en representeert de eerste

stresste studenten voor de nieuwste variant van

drie weken van het project. De opdracht was

het afsluitende project voor de Bachelorfase van Bouwkunde: ‘Het Bachelor Eindproject’. De laatste

het ontwerpen, en uiteraard het maken, van een festivalpodium voor Extrema Outdoor. Zelf zegt Ulas er het volgende over: “vaak zijn festivalpodia aan elkaar gekoppeld door dezelfde stijl.

Met dit ontwerp wil ik juist een op zichzelf staand podium creëeren; het is een Kunstobject in het landschap.”

10 | CHEPOS

RONDJE WERKPLAATS

NOW

‘De Holland van 1859’ krijgt een nieuw leven Het ontwerp van Sybold van Ravesteyn herrijst als Onderwijsmuseum Sybold van Ravesteyn was een contro-

ratie en in 2011 werd bekend dat het Nationaal

doet aan hun eisen. In tegenstelling tot de vorige

versiële architect. Zijn werk werd vaak

Onderwijsmuseum zich er zou mogen vestigen,

vestiging in Rotterdam wilden de projectleiders

bestempeld als ‘lelijk’, en veel is gesloopt.

mits de weelderige vormen van Van Ravesteyn

van het museum hier een zeer open en transpa-

Veel bouwkundestudenten kennen Van

hersteld werden.

rant gebouw ontwikkelen. In het midden van

Ravesteyn van het Bergwegstation in Rot-

In de tijd van het modernisme en het ‘nieuwe

de beganegrondvloer komt een vide, waardoor

terdam, een van de projectlocaties van de

bouwen’ was Sybold van Ravesteyn een uitzon-

bezoekers bij binnenkomst de collectie al kunnen

Multi. Een ander, uitbundiger ontwerp lag

dering op de regel. In zijn ontwerpen combi-

zien. Een halfronde trap leidt naar het hoogte-

er jarenlang verloederd bij, maar krijgt nu

neerde hij de organisatie en overzichtelijkheid

punt, de voormalige commissarissenkamer in het

een nieuw leven als Onderwijsmuseum.

van de moderne bouwstijlen met de vormgeving

paviljoentje op het dak van het gebouw. De gevel

van traditionele architectuur. Zijn gebouwen

moest wel gered worden. De stalen uitbouwen

waren rijkelijk gedecoreerd in een neo-barokke

moesten worden verwijderd en het bijzondere ce-

stijl, vaak tot woede van zijn collega’s. Dit imago

ment-parelmoeraggregaat moest de gevel weer

TEKST: LENNART ARPOTS

zorgde ervoor dat veel van zijn ontwerpen maar

karakter geven. Het museum wil de originele

De Holland is een gebouw uit 1939 in Dordrecht,

een korte levensduur hebben gekend. Lange tijd

schoorsteen het liefst ook terugplaatsen, maar

pal naast het drukke spoor. Sybold van Ravesteyn

heeft Van Ravesteyn als stationsarchitect gewerkt

of daar geld voor is, is nog niet duidelijk. Middels

ontwierp het als hoofdkantoor van de verze-

voor de Nederlandse Spoorwegen. Het ontwerp

de verkoop van oude straatnaambordjes wordt

keringsmaatschappij ‘de Holland van 1859’. In

van het oude Centraal Station in Rotterdam was

er geld opgehaald om de schoorsteen alsnog te

tegenstelling tot de sobere doelmatigheid in de

van zijn hand, evenals het barokke stationsge-

financieren. Het karakteristieke beeld boven de

Nederlandse architectuur, ging Van Ravesteyn

bouw van Vlissingen. Het station van Utrecht

hoofdingang is helaas niet meer te redden. Er

te werk als een banketbakker; zijn ontwerp lijkt

werd in 1975 al afgebroken vanwege de bouw

wordt wel een vervangend paneel gehouwen,

op een barokke ‘stoomboot op het droge’. De

van Hoog Catharijne. Zijn bekendste werk is de

met behulp van driedimensionale scans van het

Dordtse meningen waren verdeeld. Sommigen

volledige vormgeving van Diergaarde Blijdorp

origineel. Inmiddels is de renovatie vergevorderd

vonden het een afschuwelijk monster, anderen

in Rotterdam, ook al is dit niet geheel gespaard

en is het museum al aan de verhuizing begonnen.

prezen de ongebondenheid van de vormge-

gebleven. De 47 meter hoge uitkijktoren werd in

De opening vindt plaats op 11 juli.

ving. De discussie was echter van korte duur,

1972 neergehaald wegens bouwvalligheid.

aangezien de Albert Heijn zijn intrek nam in het

Het ontwerp voor de restauratie van De Holland

gebouw in de jaren 70. De supermarktketen liet

werd in 2012 gemaakt door architectenbureau

grote stalen dozen aan weerszijden van het pand

BiermanHenket. De architecten kregen binnen

bouwen ter vergroting van de ruimte; hierdoor

het pand volledige vrijheid (afgezien van het

verdwenen grote delen van de gevels uit het

stramien van 4,5 bij 4,5 meter), aangezien er

BRONNEN

zicht. Na de Albert Heijn kwam de Kwantum, na

niets meer over was van het interieur. Tijs van

de Kwantum kwam de leegstand. Het gebouw

Ruiten, de directeur van het Onderwijsmuseum,

werd in 2004 gekocht door de gemeente om

betreurt het feit dat het pand van binnen niet

1. “Kantoorgebouw De Holland van 1859”, NAI 2. “Verbouwing De Holland officieel van start”, nov 2013, RTV Rijnmond 3. “In gesprek met ... Tijs van Ruiten”, juni 2014, RTV Dordrecht

met verlies weer door verkocht te worden aan

meer te redden is, maar het biedt volgens hem

particulieren. Gemeente Dordrecht eiste restau-

ook de kans om een museum te bouwen dat vol-

UNDER CONSTRUCTION: ONDERWIJSMUSEUM DORDRECHT

AFBEELDINGEN 1

1. “Sybold van Ravesteyn - De Holland Dordrecht”, Frank Kunst & Arch (frankkunstarch.wordpress.com)

CHEPOS | 11

WERELD

EEN EXPOSITIE BEKIJKEN ALSOF HET KLEDING IS Milaan staat bekend als de stad van de mode. Mode waar grote sterren in gezien willen worden. Elk jaar lopen de modellen over de catwalk om de nieuwste creaties tentoon te stellen aan het publiek en experts op modegebied.

De ene creatie nog verfijnder dan de andere of juist enkel een groot gebaar of statement.

12 | CHEPOS

NOW

EXPOSITIES

Dit geflirt met de beeldende kunst

Tijdens de wereldexposities tonen

Deze FILE bevat informatie over de

resulteert erin dat architecten

bekende bureaus als Foster + Partners,

totstandkoming van exposities, over

tegenwoordig door grote modehuizen

Daniel Libeskind en MVRDV hun creaties

Expo’s uit het verleden en het heden.

worden ingeschakeld om speciaal een

aan het publiek. Waar de gebouwen de

En over hoe het fenomeen Expo

expositieruimte te ontwerpen. Te zien is

toeschouwers zijn en je zelf rondloopt

zo belangrijk is geworden voor de

een Prada catwalk in Milaan, ontworpen

over de catwalk. Kijkend naar je

bouwkunst.

door architectenbureau OMA. Waar

favoriete design. Het design waar je, als

de toeschouwers zitten en het ontwerp

je mocht kiezen, alles voor over hebt om

langsloopt op de catwalk.

het te bezitten.

TEKST: MARTIJN CREEMERS

CHEPOS | 13

Architectuur van instructie & vermaak

Een wereldtentoonstelling is een veel complexer fenomeen dan simpelweg een verzameling paviljoens en gebouwen waar leuke dingen geëxposeerd worden. Het is in feite een complex didactisch verschijnsel van sugarcoated

education, om het grote publiek voor te lichten over de grote veranderingen in onze leefwereld. Wie beter te interviewen dan Pieter van Wesemael, wiens afstudeerproject ‘Sign-O-Times’ eind jaren tachtig een ontwerp voor een wereldtentoonstelling in Amsterdam behelsde, als kritiek op de toenmalige ontwikkelingen binnen de stedebouw en architectuur. Dit afstudeerproject was zijn kennismaking met het fenomeen wereldtentoonstellingen en ook de aanleiding voor Van Wesemael om voor zijn proefschrift de Wereld Expo

PROEFSCHRIFT

PERIODISERING

‘Architectuur van instructie en vermaak’, zoals de

Om deze wisselwerking en de evolutie van het

titel van Van Wesemaels proefschrift luidt, gaat

fenomeen wereldtentoonstelling te bestude-

over de synthese van zowel ontwikkelingen van

ren, heeft Van Wesemael een periodisering in

de maatschappij als ontwikkelingen binnen de

de wereldtentoonstellingen van de afgelopen

& 1863-1872) gingen elk met hun eigen insteek

stedebouw en architectuur. Wereldtentoonstel-

anderhalve eeuw aangebracht. Deze periodi-

over de industriële revolutie. Hierbij werden

lingen zijn vanaf het midden van de negentiende

sering is gebaseerd op het verschuiven van het

nieuwe machinale productieprocessen in vol

eeuw namelijk het didactische vehikel om de

paradigma waarmee de wereldtentoonstelling

ornaat aan de beroepsbevolking getoond. Zoals

samenleving rijp te maken voor de modernisering

tot stand kwam en haar ideologische boodschap.

in 1851 de productie van stof: die begon met

en globalisering van de economie, maatschappij

Daarnaast veranderden de didactische middelen

het pellen van katoen, waarna garen gesponnen

en hun architectonische en stedenbouwkundige

die in werden gezet en het publiek dat op deze

werd om die vervolgens te weven tot stof. ‘’Moet

habitat. Expo’s zijn cruciaal geweest in het ont-

wereldtentoonstellingen afkwam.

je je voorstellen, al die stoommachines met hun

als onderwerp te kiezen.

staan van onze moderne stedelijke samenleving

TEKST: JUSTIN AGYIN

vliegwielen en riemen, dat moet een hels kabaal

en economie.Het verhalen over de zegeningen

Uit Van Wesemaels onderzoek kwam naar voren

geweest zijn.’’ Hierna volgde een periode van

van verstedelijking is een van de fundamentele

dat bij de Expo’s in Londen 1851, Parijs 1867,

wetenschappelijke revolutie (1872-1935) waarin

boodschappen van de Expo’s. Dit samenspel van

Parijs 1900, New York 1939 en Osaka 1970 de

uitvindingen als synthetische kleurstoffen en

maatschappij en ruimtelijke vormgeving maakt

karakteriserende kenmerken voor de vijf para-

elektrische apparaten tentoon werden gesteld.

Expo’s volgens Van Wesemael de uitgelezen kans

digma’s het meest pregnant aanwezig waren.

‘’Na de grote depressie in de jaren 30 verschoof

om de twee in wisselwerking te bestuderen.

De Expo’s in de eerste twee periodes (1851-1863

de insteek van de wereldtentoonstelling van het

1855 Parijs

1851 LONDEN 14 | CHEPOS

1876 Philadelphia

1867 PARIJS 1862 Londen

1873 Wenen

1878 Parijs

1880 Melbourne

1888 Barcelona

1889 Parijs INTERVIEW PIETER VAN WESEMAEL

FILE: WERELDEXPOSITIES tonen van innovatie rondom de productie van

het paviljoen getoond werd, werd onder andere

namelijk sterk te bemoeien met de ontwikkeling

goederen en de uitvinding van nieuwe materia-

de Nederlandse kennis en vindingrijkheid op het

van haar volk door een podium te creëren voor

len, naar het stimuleren van de consumptie van

gebied van watermanagement gepresenteerd.

beroepseducatie. Op deze manier gebruikte de

goederen. Om dit te bewerkstelligen kwamen

Franse regering de overgang van het produceren

industrieel ontwerpers om de hoek kijken die

EEN FRANSE TRADITIE

van handgemaakte unicums in ateliers, naar

met de strategie van de mode als voorbeeld, de

De wereldtentoonstelling in Milaan komt voort

grootschalige productie in fabrieken. ’’In feite

trend en de hype naar alle domeinen van het

uit een lange geschiedenis, maar zal sterk

was het een aanloopje op de industriële revolutie,

leven trachtten te verspreiden. Auto’s, stofzui-

verschillen met de eerste internationale wereld-

maar dan nog zonder de stoommachine.’’

gers, voedsel, alles moest onderwerp worden van

tentoonstelling in Londen in 1851. Deze Great

modes. Op die manier werd de gebruiksduur van

Exhibition onstsproot echter uit een lange Franse

MOTIEVEN

goederen niet langer door het einde van de func-

traditie van nationale tentoonstellingen. Het idee

De wereldtentoonstellingen die onder de para-

tionele levensduur bepaald, maar door de hype

van een internationale wereldtentoonstelling is

digma’s van de industriële en wetenschappelijke

en werd de consumptie dus kunstmatig aange-

dan ook overgenomen van de Fransen. Op de

revolutie van de eerste drie periodes plaatsvon-

jaagd. Onderconsumptie was immers de oorzaak van de grote depressie en dus was het kunstmatig stimuleren van de consumptie de remedie.’’

(1935-1970). Later is dit verschoven naar de belevingseconomie waarin men niet langer de consument ging voorlichten, zoals daarvoor wel

‘’WERELDTENTOONSTELLINGEN ZIJN EEN ZEER GECONDENSEERDE VERBEELDING VAN DE ONTWIKKELINGEN VAN ONZE MODERNE STEDELIJKE SAMENLEVING’’

gebeurde, maar werd een merk als Coca Cola

nationale tentoonstelling in Parijs in 1849 werd

den, hadden drie hoofdmotieven. Allereerst het

gepresenteerd als onderdeel van de jeugdcul-

door de bezoekende Britten druk gespioneerd.

stimuleren van de overgang van handarbeid naar

tuur. Tijdens de laatste periode (1970-heden)

Henry Cole, één van de organisatoren van de

mechanisering en standaardisatie. Het tweede

gaat het veel meer over imago, wat goed te zien

wereldtentoonstelling in 1851, kwam hierna

motief was het zuiveren van de slechte naam

was tijdens de Expo in Osaka in 1970 waar Japan

met het idee om van de aanstaande eerste Britse

van industrieel vervaardigde producten, die men

zich als moderne vooruitstrevende natie wilde

nationale tentoonstelling de eerste internationale

als lelijk en slecht gemaakt bestempelde. “In

tonen en af wilde van het negatieve imago dat

wereldtentoonstelling te maken. Tot op heden

1851 werden door de architecten August Pugin

uit de Tweede Wereldoorlog was overgebleven.

heeft Frankrijk echter de meeste internationale

en Gottfried Semper stijlkamers ingericht om de

Nederland wilde op diezelfde Expo met het

wereldtentoonstellingen georganiseerd, wat

esthetische kwaliteiten van de tentoongestelde

Nederlands paviljoen zich ontdoen van het beeld

komt door sterke overheidsbemoeienis. De

producten beter te laten uitkomen. Zo ontwierp

van klompen en tulpenbollen. Met de film die in

Franse regering begon zich na de Franse revolutie

Pugin voor de religieuze artefacten een neogotische stijlkamer, naar de toenmalige esthetische opvattingen een passende stijl voor onder andere kerken. Semper ontwierp een Turks-Egyptische stijlkamer om met de geometrische schoonheid van de islamitische esthetica de hierin tentoongestelde objecten beter tot hun recht te laten komen.’’ Het derde motief was van het creëren van een prototype van de Europese Unie door zaken als één munt, één maateenheid, één gewicht, maar ook door vrijhandelsverdragen binnen Europa te organiseren. Deze handelsverdragen bestonden tussen zes tot tien Europese landen al lang voor de komst van de Europese Economische Gemeenschap en hadden het faciliteren van vrij verkeer van goederen en ideeën als doel. Met deze grotere afzetmarkt werden de innovatieve producenten, die essentieel waren voor wereldtentoonstellingen, economisch beloond.

1893 Chicago

1904 1906 St. Louis Milaan

1900 PARIJS

1905 Luik

1911 Turijn

1910 Brussel

1915 San Fransisco

1913 Gent

1929 Barcelona 1928 Oprichting Bureau International des Expositions (BIE)

1933 Chicago

CHEPOS | 15

discussie binnen de stedebouw en architectuur op gang brachten.’’ Een dergelijk groepje mensen dat het voortouw nam en hun eigen visie voor de wereld van morgen voor het grote publiek toegankelijk wilden maken, is voor de meeste wereldtentoonstellingen de grootste drijfveer geweest en heeft tevens hun didactische kwaliteit mogelijk gemaakt.

RAISON D’ÊTRE Het ontstaan van thematische wereldtentoonstellingen komt voort uit het didactische karakter van wereldtentoonstellingen. In de negentiende eeuw verbreedden de wereldtentoonstellingen zich in de vorm van tentoonstellen, competities, congressen en diplomatieke conferenties. In Parijs werden in 1900 zelfs de Olympische Spelen

RUIMTELIJKE DIDACTIEK

door het debat over nieuwe ontwikkelingen en

gelijktijdig georganiseerd. In de twintigste eeuw

In zijn proefschrift is Van Wesemael met de

richtingen binnen de stedebouw en architectuur

zijn echter weer veel onderdelen afgesplitst en

nieuwe term ‘didaxis’ gekomen om het complexe

gaande te houden. Door middel van de fysieke

hebben hun eigen instituten gekregen. Zo zijn

didactische fenomeen wereldtentoonstelling

bouwwerken kan de ontwikkeling binnen ons

er nu thematische wereldtentoonstellingen voor

recht te doen. De term tentoonstellingsdidac-

vakgebied lang na het sluiten van de tentoonstel-

de elektrotechnische industrie, de tuinbouw, de

tiek is namelijk niet toereikend, aangezien de

ling aanschouwd worden. “Architectuurhistoricus

luchtvaart, de scheepsbouw, enzovoort. Op die

tentoonstelling an sich, het etaleren van objecten,

Sigfried Gideon was in staat om de ontwikkeling

manier zijn bijvoorbeeld ook de Verenigde Naties

dan het enige onderwijzende middel zou zijn. Dit

van het modernisme aan de hand van wereldten-

zijn ontstaan als permanent diplomatiek instituut.

is een wezenlijk onderdeel van de Expo, echter

toonstellingen te beschrijven en deze te koppelen

“Wereldtentoonstellingen dienden om het

niet het enige middel. Zo werden er tevens

aan het werk van onder andere Mies van der

wereldbeeld van het grote publiek te verschuiven

congressen, lezingen, competities en een keur

Rohe.’’

van een lokaal en traditioneel perspectief naar

aan ceremoniën georganiseerd, maar werden ook architectuur en stedebouw ingezet om het volk te onderwijzen. Zo is het ruimtelijke aspect van een narratieve route een van de drie manieren

‘‘NAAKTE MANNEN ZO IN HET OPENBAAR, DAT KON VOLGENS DE CHINESE BEZOEKERS TOCH ECHT NIET!’’

waarop architectuur en stedebouw een rol spelen

Ook recentere tentoonstellingen, zoals die in

een modern en globaal perspectief. Ze dienden

bij wereldtentoonstellingen. ‘’In het Crystal

Osaka in 1970, waren aanleiding tot debat

om een mental shift teweeg te brengen bij de

Palace kwam de bezoeker binnen bij de grond-

en ontwikkelingen binnen de stedebouw en

lokale bevolking en hen processen van moder-

stoffen, liep door naar de machinerie, kwam

architectuur. “In de architectuur werd druk ge-

nisering, globalisering en verstedelijking te laten

vervolgens langs de halffabricaten om te eindigen

ëxperimenteerd met tentconstructies, complexe

accepteren. Bij de verwezenlijking hiervan diende

bij de eindproducten.’’ De tweede manier is het

vakwerkconstructies en pneumatische construc-

de bevolking zelf actief bij te dragen.’’ Hierdoor

experimenteren met nieuwe materialen, bouw-

ties; wat later tot de hightech architectuur heeft

hadden wereldtentoonstellingen in de Westerse

methodes en stijlopvattingen. De wereldten-

geleid. Binnen de stedebouw kregen de megas-

wereld zeker na 1970 niet heel veel raison d’être

toonstellingen in London en Parijs, respectievelijk

tructuren vorm. Megastructuren zoals Koolhaas

meer.

1851 en 1900, zijn goede voorbeelden waar

later met grote complexe bouwwerken in Lille

geëxperimenteerd werd met architectuur in ijzer

en Almere realiseerde, waarin infrastructuur,

Deze mentale kanteling van het wereldbeeld

en glas. Zo ook de wereldtentoonstelling in New

architectuur en stedebouw integraal samensmel-

speelde bij de wereldtentoonstelling in 2010 in

York in 1939 waar Robert Moses de stad van de

ten tot een gigantische constructie. De Japanse

Shanghai wel nog sterk. Busladingen vol boeren

toekomst presenteerde. De derde manier waarop

metabolisten, waaronder Kenzo Tange, waren

uit het diepe binnenland van China werden naar

architectuur en stedebouw als didactisch middel

op dat moment de avant-garde die doormiddel

de Expo aangevoerd en voornamelijk in het

ingezet worden op wereldtentoonstellingen is

van de wereldtentoonstelling ontwikkelingen en

Chinese paviljoen geconfronteerd met een nieuw

1935 Brussel

1937 Parijs 16 | CHEPOS

1967 Montreal

1958 Brussel

1939 NEW YORK 1949 Port-au-Prince

1962 Seattle

1970 OSAKA INTERVIEW PIETER VAN WESEMAEL

FILE: FILE: WERELDEXPOSITIES en modern China. “Bij dit nieuwe en moderne China hoorde ook een nieuw ideaalbeeld. In het Chinese paviljoen werd er in een enorme filmzaal een 3D film getoond over hoe het oude ideaalbeeld van een sterke Chinese boer met zijn gezin, omgevormd werd. Hiervor in de plaats kwam het nieuwe ideaalbeeld van de moderne Chinese kenniswerker in pak die in de stad vooral slim werkt.’’ Op diezelfde wereldtentoonstelling werd ook de geschiedenis van de moderne stad getoond. “Er was een Italiaans stadje verschaald nagebouwd met in de straten beelden van naakte mannen van Michelangelo. Naakte mannen zo in het openbaar, dat kon volgens de Chinese bezoekers toch echt niet!’’. Die cultuurclash in Shanghai kenschetst voor Van Wesemael dan ook het feit dat ook niet alles op een wereldtentoonstelling volledig gecontroleerd kan worden, zelfs niet in China, en dat dit soms grappige misverstanden en interessante inzichten kan opleveren.

TOEKOMST Na Shanghai is het de beurt aan Milaan om de wereldtentoonstelling te organiseren. “Daar zal het voor een deel ook weer gaan over nieuwe technieken en materialen in de architectuur en experimenten met zelfvoorzienende stedebouw.

Het probleem na 1970 echter, was dat er niet langer echt een avant-garde was en daarnaast veel onderdelen van de expositie eigen instituties hadden gekregen.’’ Door deze ontwikkelingen

Volgens Van Wesemael kunnen wereldtentoon-

harder binnen. Zo is er een verschil tussen het

vielen al twee belangrijke componenten van de

stellingen over dertig jaar vooral in de Global

ervaren van het landskampioen worden van PSV

organisatie van de wereldtentoonstelling weg,

South weer interessant worden. Landen als

op tv, ook al is het live, en er fysiek bij zijn.”

namelijk de intellectuele initiatiefnemers en de

China, Brazilië en India zijn nu al grote economi-

verscheidenheid aan onderdelen. Met de komst

sche spelers, wanneer deze straks ook cultureel

van nieuwe media kwam de inhoudelijke rele-

meer dominant worden en er avant-gardes

vantie van de wereldtentoonstelling nog meer in

ontstaan, kunnen de wereldtentoonstellingen

het gedrang. Daar waar vóór 1851 het boek nog

weer aan kracht winnen. Daarbij zal de virtuele

als enige didactisch middel gold, kwamen met de

wereld een grote rol als didactisch middel gaan

wereldtentoonstelling het object en de ervaring

spelen en zal de spanning tussen het reële en het

als didactische middelen erbij. Later met de komst

virtuele interessant worden. Er is bijvoorbeeld al

van de radio, de televisie en het internet heeft de

eens geprobeerd om een wereldexpositie volledig

wereldtentoonstelling er stevige concurrenten

online te organiseren. Volgens Van Wesemael

voor kennisuitwisseling bij gekregen. “Zo is je

zal het fysieke fenomeen hoogstwaarschijnlijk

venster op de wereld niet langer de wereldten-

niet verdwijnen. ‘’Wat hieraan uniek blijft is de

toonstelling, maar het venster van je televisie in

combinatie van het zien en meemaken van allerlei

je woonkamer of het scherm van je smartphone

innovaties, op een leuke plek, met miljoenen

in je hand.’’

mensen tegelijk. Op die manier komt de les ook

1992 Sevilla

AFBEELDINGEN 1. Prof. dr. ir. Pieter van Wesemael (bron: Pieter van Wesemael) 2. Crystal Palace (bron: 3 autrecarnetdejimidi.wordpress.com) 3. Wereldtentoonstelling Parijs 1967 (bron: US Library of Congress) 5 4 4. Gallerie des Machines, 6 Wereldtentoonstelling Parijs 1900 (bron: US Library of Congress) 5. Wereldtentoonstelling New York 1939 ‘‘Wonder World of 1960‘‘ (bron: antiqueradio.org) 6. Nederlands paviljoen ontworpen door Carel Weeber en Jaap Bakema op de Expo ‘70 in Oska (bron: postalesinventadas.com) 2

1

BRONNEN 1. Gesprek met prof. dr. ir. Pieter van Wesemael op 24 april 2015.

2. ‘‘Expo Timeline’’ 10 mei 2015, bie-paris.org.

2015 Milaan

2000 Hannover

1998 Lissabon

2010 Shanghai CHEPOS | 17

“Vaa k is om p het b recie eter tege s he nove t r g e steld te d oen e ” EEN GESPREK MET JOHN KÖRMELING EN RIJK BLOK OVER HAPPY STREET Het Nederlandse paviljoen van de expo in Shanghai in 2010 is ontworpen door architect en

betrouwbare kostenbegroting bij zat en natuurlijk

kunstenaar John Körmeling. De Eindhovenaar staat bekend om zijn onconventionele kijk

een constructieve onderbouwing, want het kon

op dingen en zijn werk straalt vaak een portie humor en optimisme uit. Een voorbeeld van

in principe allemaal, ook binnen het budget.

zijn werk is het reuzenrad voor auto’s, dat een poosje in Utrecht heeft gestaan. Ook het Draaiend Huis op de Hasseltrotonde in Tilburg is van zijn hand. Samen met constructeur

Dus het was slim om Rijk Blok al in een

Rijk Blok, werkzaam aan onze faculteit, toog hij regelmatig naar China om men daar te

heel vroeg stadium bij het project te be-

overtuigen van zijn idee en erop toe te zien dat dit goed werd uitgevoerd. Het paviljoen, dat

trekken en meteen al aan die haalbaarheid

de naam Happy Street kreeg, werd een groot succes. Wij spraken met Blok en Körmeling

te denken?

over Happy Street en samenwerken in China.

JK: Dat is altijd zo. Een architect die zomaar iets zit te tekenen en achteraf een constructeur erbij

TEKST: TAEKE OFFRINGA

haalt om dat maar even uit te rekenen, is gewoon erg dom. De constructeur moet er meteen in

Uw Nederlands paviljoen in Shanghai or

met gebouwen aan de weg, hangend in de lucht.

zitten, dan krijg je gewoon de beste spullen. Die

voor de wereldexpositie van 2010 kreeg de

“Ja,” zei Rijk, “hoe groot is de ruimte tussen de

zegt dan ook wat je misschien beter kunt doen.

naam Happy Street. Wat is Happy Street

kolommen, 20 meter? Laat maar zo. En als je niet

En als je een constructeur hebt die goed plastisch

precies?

verder uitkraagt dan 5 meter is er geen probleem,

kan denken, kan die ook nog zeggen wat mooier

JK: Happy Street is het antwoord op het thema

dat is wel te doen.” Later is dit op een enkele

is.

van de Expo: “Better City, Better Life”. Nu wor-

plaats ruim 7 meter geworden!

RB: Maar de opdrachtgever was toch nog wel

den in de stedebouw de functies wonen, werken,

Het voordeel van de vorm van het gebouw is dat

een beetje verbaasd. Die dacht: we krijgen een

winkelen, ontspannen en rondhangen van elkaar

het open en optimaal toegankelijk is. Ze ver-

doos met een voordeur en een achterdeur. Die

gescheiden. Dit kost veel reistijd en delen van

wachtten zo’n 8 miljoen bezoekers in ons pavil-

is toen nog met het voorstel naar China gegaan

de stad zijn beurtelings verlaten. Om een betere

joen, die zijn er ook ruim gekomen, die moesten

om zeker te weten dat het ontwerp daar ook ge-

stad te krijgen moet je de verschillende functies

zonder wachttijden kunnen rondlopen.

waardeerd werd. De Chinezen waren echter do-

juist mengen. Happy Street is een landschap met

RB: Als je voor een huisje staat, dan staan de

lenthousiast, die vonden het helemaal geweldig.

daarin een weg met allerlei functies eraan gekop-

mensen daar stil. We hebben berekend wat

peld. Een goede stad begint bij een goede straat.

de restruimte is die dan over moet blijven voor

Misschien kan Happy Street worden gezien

Met een eenvoudige maquette, 1:200, heb ik dit

mensen om door te kunnen lopen. Voor sommige

als een soort kermisattractie?

idee voor de jury inzichtelijk gemaakt. Voordat ik

paviljoens stond vijf uur wachttijd, terwijl je bij

JK: Ja, kermisattracties geven vaak ook een be-

deze af had, heb ik Rijk gebeld en gevraagd of dit

ons paviljoen gewoon kon doorlopen. Het was

paald soort ruimte – eigenlijk best wel gek dat die

constructief zou kunnen: een weg op kolommen

daarnaast ook belangrijk dat er gelijk een goede,

ruimte nooit wordt opgepikt door architecten. Als

18 | CHEPOS

INTERVIEW JOHN KÖRMELING & RIJK BLOK

FILE: FILE: WERELDEXPOSITIES je in Tilburg bijvoorbeeld een klein, saai straatje hebt, is dat het hele jaar zo leeg als het maar kan.

Met de Tilburgse kermis staat er midden in de straat zo’n kermis. Dat vindt iedereen dan heel mooi, met veel kleur en veel bewegingen. Na een week trekt dat weer weg en is het weer saai in de straat. Wel gek dat ze niet meteen eigenschappen

“Zij lassen bijvoorbeeld

zon die laag er wel op kon. We hebben toen wel

plankjes aan de constructie,

deskundige uit Nederland ingevlogen die heeft

waar ze dan op gaan zitten

een aantal keer moeten ingrijpen. Er is toen ook voorgedaan hoe het wel zou moeten, die Chinezen zaten dan met grote ogen te kijken. Uiteindelijk hebben zij het gewoon perfect nagedaan.

RB: Toen wij met de aannemer overlegden hoe

van zulke ruimtes toepassen in de stedebouw.

om te kunnen lassen.”

U had samen al eerder projecten gedaan,

die daar óók goed in is bestaat bijna niet, dus

constructie bouwen en prefab alle huisjes ernaast

en dan nu de expo in Shanghai. Hoe ging

toen ontstond het probleem dat de constructie

in elkaar zetten. Dan hijsen we alle huisjes op de

de samenwerking en is het anders om sa-

goed ging, maar de afwerking veel problemen

constructie. Ze wisten nog niet zo zeker of dat al-

men in China aan zo’n opdracht te werken?

gaf. Vooral omdat de ervaring van die aannemer

lemaal wel kon. Ze wisten ook niet eens of ze een

JK: Nou, je zegt dat het anders is, maar alleen de

minder was. En de bouwvakkers, die bij ons in

steiger gingen bouwen. Daar probeerden wij dan

schaal is eigenlijk heel anders. En het was nieuw

Nederland echt vakmensen zijn, zijn daar toch

samen met ze over na te denken, maar dat lukte

om het in China te doen. We wisten niet hoe dat

vooral mensen die van het platteland komen en

niet. Op een gegeven moment kwamen ze echt

zou zijn; het was een groot avontuur waar je in

dan bouwvakker worden. De lassers daarente-

in de problemen.

duikt.

gen, waren deskundige vakmensen. Die lassen

JK: [Körmeling lacht] dan moesten er delen van

RB: Die prijsvraag werd door de Nederlandse

bijvoorbeeld plankjes aan de constructie, waar ze

de steigers verwijderd worden omdat er nog

overheid opgevat als een Europese aanbesteding

dan op gaan zitten om verder te kunnen lassen.

grote onderdelen naar binnen moesten. Wat ze

[Körmeling lacht], zij vonden: “omdat jij de prijs-

Dat is eigenlijk hun steiger.

weten dat doen ze, en als ze tijdens de bouw iets

wij dit wilden gaan bouwen, hadden wij een bepaald idee hoe we dat wilden doen: een staal-

vraag hebt gewonnen, moet je gewoon zorgen

tegenkomen verzinnen ze daar wel weer iets op.

dat het in China gebouwd wordt, dus ook alle

Hoe hebben jullie die problemen met

advisering doen etc.” Terwijl wij helemaal geen

de afwerking opgelost; is het nog goed

Wat is er anders in het proces als je iets

verstand hebben van bouwen in China, maar

gekomen?

bouwt dat in principe maar een half jaar

toch moesten wij dat maar even doen. Toen zijn

JK: Ja, uiteindelijk was het helemaal perfect. Je

blijft staan, maar wel heel intensief ge-

wij gaan kijken naar een manier waarop we dat

kunt dan in die weeromstandigheden wel op die

bruikt wordt?

kunnen aanpakken en welke partners we daarbij

lui gaan schelden dat ze sommige dingen moeten

JK: Dat je iets moet maken dat niet helemaal per-

nodig hadden. We zijn toen naar China gegaan

doen als alles droog is…

fect is, maar minstens een half jaar perfect daar

en hebben een aantal verschillende architecten-

RB: John had een doorlopende huid van dak naar

staat. Of eigenlijk een jaar, want het duurt eerst

bureaus gebeld en gesprekken met een aantal

wand ontworpen, in het materiaal Polyurea. Zo

ook wel een half jaar voordat het echt helemaal

adviseurs gehad. Uiteindelijk kwam daar uit dat

was alles meteen waterdicht. Als die ondercon-

af is. Het moest dan minstens een jaar in die hele

we goed zouden kunnen samenwerken met de

structie dan vochtig werd, ging dat verdampen

gekke omstandigheden blijven, daarna mocht het

Tongji universiteit, die daar ook een commer-

als het warm werd en ontstonden er ‘blazen’ in

wel wat vervallen raken. Het is zo goedkoop mo-

ciële tak heeft; zij doen ook de advisering van

de kunststoflaag. De uitvoering van de Chinezen

gelijk in elkaar gezet. Als we van te voren hadden

gebouwen. Daar zijn we toen mee in zee gegaan.

was niet zorgvuldig genoeg. Het kwam dus voor

geweten dat het lang zou moeten blijven staan,

We hebben offertes aangevraagd, onderhandeld

dat die ‘blazen’ al aan het ontstaan waren.

had je het heel anders aangepakt en was het

en andere partijen, zoals een Chinees en Engels

JK: Dan hadden ze net een gigantische stortbui

ook veel duurder geweest. Nu heb je een soort

sprekende manager, er bij gezocht. Zo hebben we

achter de rug en dachten ze dat na een paar uur

‘weggooi-paviljoen’ gemaakt. Rijk, jij had in het

dat langzamerhand uitgebouwd.

JK: De Tongji universiteit had ook goede banden met de expo zelf, dus als er dan even iets onduidelijk was in het Programma van Eisen, hadden zij rechtstreeks contact met de organisatie.

De Chinese bouwvakkers leken het soms minder nauw te nemen dan jullie zouden willen. Hadden jullie daaraan gedacht?

RB: We hebben gekeken naar welke aannemers ervaring hebben met dubbelgekromde staalconstructies en wie dat goed konden. Toen kwamen we uit bij een aannemer die daar goed in was.

Maar dit is natuurlijk bijna decorbouw, waarbij de detaillering heel nauw komt. Een aannemer CHEPOS | 19

begin een geweldig idee om het staal te leasen bij

opereren, ik denk dat je moet samenwerken met

de aannemer.

bijvoorbeeld Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,

RB: Ja, dan zeg je tegen de aannemer: het staal

Buitenlandse Zaken en dat Economische Zaken

blijft van jullie, wij hoeven het alleen maar onge-

dan een van de vele opdrachtgevers is, zodat je

veer een jaar te gebruiken. Maar die aannemer

ook de kwaliteit kunt bewaken van wat je wilt

durfde dat niet aan, want hij wist niet precies wat

laten zien.

de staalprijzen zouden doen en de aannemers die in China mogen bouwen zijn niet dezelfde die

Maar uiteindelijk kijkt u wel met trots terug

mogen afbreken. Dat zorgde er dus voor dat hij

op het project?

dat niet aandurfde en dit plan niet doorging.

JK: Ja, we hebben het best goed voor elkaar gebokst. Het is onvoorstelbaar. Dit hebben wij met

Het is uiteindelijk allemaal gesloopt, er

z’n tweeën gedaan.

was eerst toch misschien sprake van dat

RB: Jazeker, een geweldige ervaring! Ook op de

het hergebruikt zou worden?

constructie ben ik erg trots, daar hebben we ook

JK: Ze dan zeg je tegen de aannemer: het staal

ABT voor gevraagd om te helpen met de uitwer-

blijft van jullie, wij hoeven het alleen maar onge-

king van de constructieberekeningen.

veer een jaar te gebruiken. Maar die aannemer

Ik laat die eerste maquette ook wel eens in

durfde dat niet aan, want hij wist niet precies wat

colleges zien. Het is zo’n maquette waarbij je in

de staalprijzen zouden doen en de aannemers die

het eerste opzicht denkt: “ja, maar dat kan mijn

in China mogen bouwen zijn niet dezelfde die

kleine broertje ook”. Maar als je goed kijkt, zie je

mogen afbreken. Dat zorgde er dus voor dat hij

dat de ruimtelijke organisatie van het uiteindelijke

dat niet aandurfde en dit plan niet doorging.

paviljoen hier meteen al in zit. Daarmee wil ik zeggen dat John van tevoren al een beeld in z’n

Daar is het dus ook niet op ontworpen?

hoofd had van hoe het er uit moest komen te zien

JK: Nee, het moest zo goedkoop mogelijk. We

en dat gaat veel verder dan je hier kunt zien.

hadden ook als opdracht dat het daarna weg

JK: Het is ook een geluk dat je dan een jury hebt

moest. De fundering is zo berekend dat de

van het Nederlandse paviljoen nog een terrein te

die de mogelijkheden van het ding ziet, met Mels

funderingspalen er uit konden worden getrok-

kopen, heeft men besloten om toch maar mee te

Crouwel, Winy Maas, Wim van Krimpen [voor-

ken. Eigenlijk in reactie op Hannover (Expo

doen, nog wel met Rotterdam in het achterhoofd.

malig directeur van de Kunsthal en Gemeente-

2000, paviljoen van MVRDV), waar het gebouw

museum Den Haag]. Zij kunnen zich een beetje

helemaal in beton is en er nog steeds staat omdat

Wat vindt u ervan dat er zo bezuinigd

een voorstelling maken van hoe het wordt.

het te veel geld kost om het af te breken. De

wordt op expo’s en dat er vanuit de zaken-

RB: In China wisten ze soms ook niet hoe ze met

organisatie wil het naderhand opruimen, dus daar

wereld dan toch besloten wordt om een

dit ding om moesten gaan. Waar zit bijvoorbeeld

moet je van tevoren rekening mee houden. Dat is

paviljoen te bouwen omdat dit gunstig is

de voordeur, vroegen zij dan. Hoe kom je het

goed gelukt.

voor de expo van 2025?

paviljoen binnen en hoe kun je dat controleren?

RB: Ons paviljoen kwam vanuit het Ministerie

Er moeten ook camera’s komen te hangen. Die

Eerst was men niet van plan om een Neder-

van Economische Zaken, en die zijn natuurlijk

huisjes moesten bijvoorbeeld zestig minuten

lands paviljoen in Milaan te bouwen, maar

naar China gegaan omdat daar een gigantische

brandwerend zijn, terwijl die weg maar dertig

uiteindelijk is daar vanuit een bepaald op-

markt is. Bij Italië valt dan weinig nieuws te halen.

minuten brandwerend hoefde te zijn. Dus dan is

portunisme toch toe besloten, omdat Rot-

JK: Het Ministerie van Economische Zaken

de weg al weggebrand en staan de huisjes er nog,

terdam kandidaat is voor de expo in 2025.

beschouwde het ook als hun paviljoen, maar

haha!

RB: Eigenlijk is dat een beetje andersom gegaan:

het is niet hun paviljoen; het is het Nederlands

JK: We kregen eerst ook geen bouwvergunning,

de Nederlandse overheid wilde het dit keer niet

paviljoen. Het was heel moeilijk om dat die

want het was geen gebouw, zeiden zij. Het had

doen, maar toen is er een particulier initiatief ge-

opdrachtgever aan z’n verstand te brengen. De

namelijk geen deur!

weest, vanuit onder andere Gielissen [interiors &

opdracht was om alle slimme en goede dingen

exhibitions] om het toch wel te doen. Toen er ook

die Nederland heeft in het paviljoen te laten zien.

nog de mogelijkheid kwam om naast het terrein

Bij Economische Zaken was het nog wel eens

“Het was geen gebouw, zeiden zij. Het had namelijk geen deur!”

moeilijk om ze te overtuigen van het feit dat we

AFBEELDINGEN 1

ook alle nieuwe technieken die op universiteiten 2

en bij Nederlandse bedrijven ontwikkeld worden moesten laten zien, daar hebben we ze echt toe moeten dwingen. Ik denk dat het een fout is

3

1. Happy Street (foto: Peter Cox) 2. John Körmeling en Rijk Blok (foto: Ilke Broers) 3. Vanaf boven: schetsmaquette 1:200 die gepresenteerd is (Peter Cox), maquette 1:100 (foto: Peter Cox), uitkragende huisjes (foto: Rijk Blok), eindresultaat (foto: Peter Cox)

om het ministerie van Economische Zaken weer als baas van zo’n Nederlands paviljoen te laten

20 CHEPOS | CHEPOS | 20

INTERVIEW JOHN KÖRMELING & RIJK BLOK

FILE: FILE: WERELDEXPOSITIES

HOW TO EXPO Een Expo opzetten is niet in een paar maanden gedaan. Er gaan jaren overheen voor een land het recht krijgt om een Expo te organiseren.

Ze hebben dan al een flinke weg afgelegd van aanvragen, beoordelingen en stemrondes, en daarna begint het echte werk pas. Het proces van een Expo kan in zeven stappen worden verdeeld. Van aanvraag tot registratie, en van voorbereiding tot de transformatie van het terrein.

TEKST: ILKE BROERS

AANVRAAG

1

STEMMEN

Als een land een Expo wil organiseren moeten

En dan is het tijd om te stemmen. Tijdens de

Pas na de registratie kan het gastland officieel

ze bij het Bureau International des Expositions

vergadering van het algemeen bestuur wordt

beginnen met de ontwikkeling en uitvoering

(BIE) in Parijs zijn. Deze organisatie houdt sinds

er een geheime stemronde gehouden voor het

van het evenement. Het plannen en bebouwen

1928 toezicht op de inhoud en frequentie van alle

kiezen van het gastland. Elk van de 168 lidstaten

van het terrein kan beginnen in samenwerking

internationale Expo’s, met name de wereldexpo-

heeft één afgevaardigde in het Algemeen Bestuur

met de deelnemende landen en organisaties,

sities. Het BIE maakt de keuze voor de gastlanden

3

ONTWIKKELING

zitten, die allen ook één stem hebben. De stem-

de uitnodigingen kunnen worden verstuurd en

ganisatie en promotie van de Expo en controleert

1. Als er maar twee kandidaten zijn wordt het

worden uitgewerkt.

of zij zich aan het Verdrag van het BIE houden.

recht tot het organiseren van een Expo verleend

Tijdens deze fase zijn de organisatoren verplicht

Wanneer een land zich kandidaat wilt stellen,

aan het voorstel met de meeste stemmen. Deze

tweemaal per jaar verslag af te leggen aan het

levert de overheid een dossier in bij het BIE. Hierin

procedure geldt echter alleen voor lidstaten. Niet-

BIE. Het Uitvoerend Comité, het Reglement Co-

staat het voorstel voor het thema, de data en

lidstaten mogen ook een voorstel indienen maar

mité en het Communicatie- en Informatie Comité

de duur van de Expo. Deze aanvraag moet zes

moeten minimaal tweederde van de stemmen

houden respectievelijk de voortgang, naleving

tot negen jaar voor de voorgestelde datum van

halen voor ze het recht krijgen om een Expo te

van de regels en communicatiestrategie in de ga-

de opening worden ingeleverd. Na de aanvraag

organiseren.

ten. Het Algemeen Bestuur krijgt per vergadering

volgt een periode van zes maanden waarin an-

2. Als er meer dan twee kandidaten zijn, moet

een algemeen voortgangsrapport van het gast-

dere landen nog een aanvraag kunnen indienen

een voorstel meer dan tweederde van de stem-

land. De BIE lidstaten mogen dan aanbevelingen

voor een Expo in dezelfde periode.

men ontvangen om in de eerste ronde al het

doen of vragen om bepaalde voorwaarden om er

kandidaatschap te verkrijgen. Als geen van de

zeker van te zijn dat de Expo soepel verloopt.

van de toekomstige Expo’s, helpt deze met de or-

‘Het BIE houdt sinds 1928 toezicht op alle internationale Expo’s’

procedure kan op twee manieren gaan:

voorstellen een meerderheid van tweederde

5

programma’s voor de ontwikkeling van de stad

6 7

haalt, wordt het voorstel met de minste stemmen

EXPO

geëlimineerd. Deze procedure herhaalt tot er nog

Na jaren voorbereiden kan de Expo dan eindelijk

maar twee kandidaten over zijn. De voorgaande

beginnen. Een Expo duurt meestal zes maanden

procedure gaat dan in.

en trekt miljoenen bezoekers. Dit vraagt om een

Lidstaten stemmen om een aantal redenen op

strakke logistiek en een kalender vol evenemen-

een bepaald voorstel. Dit heeft voornamelijk te

ten. Tijdens deze periode zijn er vele organisato-

maken met de haalbaarheid van het project en de

rische teams nodig en loopt de hulp op tot in de

PROMOTEN

aantrekkelijkheid van het thema; het is belangrijk

duizenden, inclusief vrijwilligers.

Als deze periode van zes maanden voorbij is,

dat de lidstaat de mogelijkheid heeft om actief

begint het BIE met een onderzoek naar de

deel te nemen aan de Expo. Daarnaast kunnen

POST-EXPO

kandidaat. Zij beoordelen de haalbaarheid en ren-

(toekomstige) relaties tussen het kandidaatsland

Na de Expo wordt een team gecreëerd om een

dabiliteit van het project, het politieke en sociale

en de lidstaat diens beslissing beïnvloeden.

goede transformatie van het post-expogebied

2

klimaat van het land en de stad, en de steun van

4

te verzekeren. Het BIE helpt landen in deze fase

de overheid. De resultaten van het onderzoek

REGISTRATIE

en verifieert dat het post-expoplan goed wordt

worden samengevoegd in een rapport. Aan de

Na het stemmen moet het verkozen gastland

uitgevoerd. Daarnaast sluit de stad zich aan bij

hand hiervan wordt besloten welke voorstellen

nauw blijven samenwerken met het BIE. Dit

het AVE, een netwerk van al de steden die een

verder onderzocht zullen worden.

begint met het formaliseren van het Expo-project

Expo hebben georganiseerd om ideeën en erva-

In de tussentijd zijn de kandidaten druk bezig

door het inzenden van een definitief dossier.

ringen uit te wisselen. Het sluiten van de Expo is

met het opzetten van internationale campagnes.

Hierin worden onder meer het masterplan van

het begin van een nieuwe en veelbelovende fase

Hiermee proberen ze zoveel mogelijk steun te

het terrein, het financiële plan en de commerciële

voor het gebied.

vergaren voor hun project. Ze organiseren onder

strategie besproken. Ook het post-Expo plan is

andere internationale symposia en reizen de

een onderdeel hiervan. Deze formalisatie wordt

wereld over om vertegenwoordigers van lidstaten

ook wel ‘registratie’ genoemd. Dit moet minimaal

te ontmoeten.

vijf jaar voor de openingsdatum plaatsvinden.

HOW TO EXPO

BRONNEN 1. BIE. ‘Who we are’. bie-paris.org 2. BIE. ‘How to organize an expo’. bie-paris.org

CHEPOS | 21

WAAR? WAAROM? EN: WAT DAARNA? De locatie van een wereldtentoonstelling

deel van deze oplossing. Het terrein moet daarom geen tijdelijke bestemming zijn voor een megaevenement, maar moet de ontwikkeling van de regio ondersteunen waar het plaatsvindt. Milaan werkt daarom nu aan een project dat zal helpen een economische impuls te geven en aandacht te vragen voor de Rho-Pero regio.

Het terrein waar de expositie van 2015 plaatsvindt ligt 15 kilometer ten noordwesten van

Na de keuze voor een land en een stad, is de volgende vraag wat de locatie van de wereld-

Milaan in de gemeenten Rho en Pero. Het gebied

tentoonstelling binnen deze stad zal zijn, hoe het terrein eruit gaat zien, maar ook wat er na

heeft lange tijd een industriële functie gehad

de tentoonstelling met deze plek gaat gebeuren. Het is een ingewikkeld proces dat Bureau

voordat het deze logistieke, gemeentelijke en

International des Expositions (BIE) in goede banen probeert te leiden.

agrarische functies kreeg. Door middel van een voetgangersbrug is het gebied voor de expositie

TEKST: MARINDE VAN ROOIJ

bereikbaar via het station van de hogesnelheidstrein.

Als een land een wereldtentoonstelling wil orga-

Bureau International des Expositions (BIE)

niseren, moet het al in de tweede fase (zie vorige

begeleidt landen in deze post-expositiefase en

Het masterplan voor de Expo 2015 in Milaan is

pagina) aangeven wat de locatie gaat worden

controleert of het gepresenteerde plan uit de

gecoördineerd door Stefano Boeri en werd in april

en welk terrein zal worden aangewezen voor de

voorbereidingsfase netjes wordt uitgevoerd.

2010 gepresenteerd aan het BIE in Parijs. Ten

expositie. Nadat het gastland definitief gekozen

Daarnaast wordt de stad onderdeel van het AVE

opzichte van vorige exposities is het grote verschil

is, komt het masterplan van de tentoonstelling

om ideeën en ervaringen uit te wisselen. AVE

dat het samenvalt met de economische crisis,

aan de orde. De planning, het bouwen en het

staat voor Association des Villes et régions hôtes

de grotere bewustwording van de dreiging van

bruikbaar maken van het terrein zijn onderdeel

d’une Exposition internationale en vormt een

klimaatverandering en de uitdagingen rondom

van de daaropvolgende fase. Nadat de tentoon-

netwerk van alle steden die een tentoonstelling

armoede en hongersnood.

stelling vervolgens drie tot zes maanden open

verzorgd hebben.

is gesteld voor publiek, begint een nieuw leven voor het terrein.

Door de langgerekte vorm van het terrein ontWereldtentoonstellingen zijn dé plek waar de in-

stond al in een vroeg stadium het idee van een

ternationale gemeenschap en de lokale bevolking

boulevard om de verschillende paviljoens met

Een speciaal team wordt opgezet om het post-

samenkomen om problemen en uitdagingen in

elkaar te verbinden. Het masterplan is in relatie

expositieplan in goede banen te leiden en zeker

de wereld te verhelpen en te zoeken naar nieuwe

tot het thema ‘Feeding the Planet Energy for

te stellen dat het terrein transformeert naar de

oplossingen. De tentoonstelling zelf is een onder-

Life’ zo ontworpen dat alle verwachte 29 miljoen

ontwikkelbehoeftes van de regio.

22 | CHEPOS

STEDEBOUW VAN WERELDEXPOSITIES

bezoekers van over de hele wereld in een inter-

in 2006 huurders aantrok met een jaar vrijstel-

actieve tuin de producten van de aarde kunnen

Concluderend kan gesteld worden dat de wereld-

ling van huur. Dit blijkt echter onvoldoende en

zien, voelen en proeven. Op deze wijze en door

tentoonstelling naar een locatie wordt gehaald

doordat de leegstand groot blijft, neemt het

middel van interactieve attracties en futuristi-

om op regionale schaal het gebied een impuls te

verval toe.

sche locaties is het de doelstelling om aannames

geven. Tijdelijk is dit volledig binnen het thema

rondom voedselproductie en -consumptie ter

van de wereldtentoonstelling, om vervolgens

Dit in tegenstelling tot de wereldtentoonstelling

discussie te stellen. Hier kunnen bezoekers van

permanent onderdeel te worden van een beter

van 1900 in Parijs die samen met de Eiffeltoren uit

andere keukens proeven, over culturen leren en

ontwikkeld gebied.

1889, op positieve wijze sporen heeft achtergela-

daarnaast concerten, live optredens en evenementen te bezoeken.

ten in het hedendaagse Parijs. Het Grand Palais, In Sevilla, waar in 1992 de wereldtentoonstel-

Champ de Mars, Petit Palais, Musée d’Orsay en

ling plaats vond, is dit gedeeltelijk geslaagd.

de Pont Alexandre III behoren immers nog altijd

Het terrein is een fysieke vertaling van het thema

De doelstelling voor dit terrein was om het na

tot de hoogtepunten van de bezienswaardighe-

en een plek waar de bezoekers van kunnen

de expositie in gebruik te nemen als bedrijven

den in de stad. En ook Brussel heeft zijn belang-

genieten. De natuur, als bron van al het voedsel,

campus en deels als technologiepark. Maar

rijkste trekpleister aan een wereldtentoonstelling

is het hart van het project en daarom wisselen

doordat Sevilla er moeite mee had om gebouwen

te danken; het Atomium, gebouwd in 1958, trekt

heuvels, kanalen, bomen, parken, tuinen en

gevuld te houden, moesten er door leegstand

jaarlijks nog steeds een half miljoen bezoekers.

meren elkaar af op het terrein. Om het beeld van

andere oplossingen gezocht worden. Sommige De vragen die naar aanleiding hiervan dit jaar

Het terrein moet geen tijdelijke bestemming zijn voor een mega-evenement, maar moet de ontwikkeling van de regio ondersteunen

in Milaan gesteld kunnen worden, zijn: Wat is de relatie van de impuls van ontwikkelingen en activiteiten met het lokale klimaat? Zal dit gebied ooit onderdeel worden van de lokale identiteit?

Zal het post-expositieplan aanslaan? Of zal het zelfs de identiteit van het gebied worden, zoals

deze interactieve tuin te realiseren mag daarnaast

paviljoens zijn inmiddels gesloopt en andere zijn

de voorbeelden van Brussel en Parijs dat laten

slechts 30% van de gehuurde grond, uiteen-

onderdeel geworden van het themapark Isla

zien? De toekomst zal het uitwijzen.

lopend van 400 tot 6.000 vierkante meter per

Magica, waardoor er nog weinig van de sfeer van

exposant, bebouwd worden. Het relatief kleine

het oorspronkelijke terrein over is.

AFBEELDINGEN

oppervlak van 1,1 vierkante kilometer van het gehele terrein draagt daarnaast bij aan het feit dat

Het terrein van de wereldtentoonstelling van

elk deel van het terrein - elke straat, elke hoek en

2000 in Hannover ligt er echter nog triester

elk park - onderdeel is van de integrale beleving.

bij. Het terrein is inmiddels overwoekerd en de paviljoens zijn fotogenieke ruïnes geworden. Dit

Van het gebruik van zonne-energie en water tot

begon met de tegenvallende opkomst tijdens de

biologische afbreekbare materialen en groen

expositie zelf en werd gevolgd door het uitblijven

transport; alle aspecten van het project zijn zo

van huurders. De paviljoens moesten namelijk

ontworpen dat ze samengaan met de kerndoel-

oorspronkelijk internet- en techniekbedrijven

stellingen van het thema. Het idee is dat het

gaan huisvesten, maar toen de internetzeep-

expositieterrein, evenals natuur dat doet, zal

bel barstte, bleven de paviljoens leeg staan en

veranderen door de tijd en daarmee de basis zal

raakten ze overwoekerd. Ondanks dat, krabbelt

leggen voor een flexibele en duurzame ontwikke-

de locatie inmiddels weer wat op nadat de stad

2 3

1

1. Plattegrond (bron: milanexpotours. com) 2. Sfeerimpressies (bron: Stefano Boeri) 3. Expo 2000 Hannover (bron: archined.nl)

BRONNEN 1. Baaij, J. de. “Verlaten Vooruitgang van Sevilla”. 2008. kunstvensters.com 2. Baaij, J. de. “de Wereldtentoonstelling van 1900”.

2009. kunstvensters.com 3. Bureau International des Expositions. “How to organize an Expo?”. 2015. bie-paris.org 4. Bureau International des Expositions. “Expo Milano 2015”. 2015. bie-paris.org 5. Lamé, E. “Nederlands Expo-paviljoen is geliefde ruïne in Hannover”. 2014. z24.nl 6. Stefano Boeri Architetti. “Expo Milano 2015”. 2015. stefanoboeriarchitetti.net

ling van de gemeenschap.

CHEPOS| 23

MILAAN

Milaan, ook wel bekend als de modehoofdstad van Italië en een van de grootste voetbalbolwerken ter wereld. Deze stad heeft dit jaar de eer om de Wereldtentoonstelling te organiseren. Al sinds Italië de stemming won in 2008 zijn ze bezig met het opzetten van de Expo. Maar wat is het thema, hoe wordt dit geïmplementeerd en wat is er eigenlijk te zien? Een korte toelichting.

TEKST: ILKE BROERS In navolging op de Expo’s in Shanghai in 2010

gevestigd en zijn er op ontworpen om inzicht

Naast de lidstaten van de BIE spelen internatio-

(Stedelijke leefomstandigheden) en Yeosu in

te bieden in het onderwerp. Dit wordt gedaan

nale organisaties een grote rol in het realiseren

2012 (Oceaanecologie), heeft ook deze Expo een

op een multi-zintuigelijke en educatieve manier

van de Expo. Vanwege het belang van het thema

thema dat aandacht van de hele wereld verdient;

die volwassenen en kinderen zal aanspreken.

werd de VN gevraagd of ze deze keer samen wil-

Voeding. ‘Feeding the Planet, Energy for Life’ is

In Pavilion Zero wordt de geschiedenis van de

den werken met de organisatoren om het thema

dé rode draad door de Expo en biedt de gelegen-

mens in relatie tot voedsel getoond, terwijl in het

op het hele terrein goed over te brengen. De VN

heid te reflecteren op de tegenstrijdige situatie in

Future Food District juist te zien is hoe technolo-

doet dit door op het Expo-terrein te promoten

de wereld. Naast de grote honger die nog steeds

gie de opslag, distributie, aankoop en consumptie

met de Zero Hunger Challenge. Met deze visie

honderden miljoenen mensen treft, zijn er ook

van voedsel zal gaan veranderen. Daarnaast is er

laten ze de bezoekers zien hoe het in onze levens-

drie miljoen mensen overleden aan overgewicht

een Children’s Park waar kinderen zich op een

duur nog mogelijk is om honger te beëindigen,

in de afgelopen drie jaar. Daarnaast wordt er ook

speelse wijze kunnen verdiepen in de thema’s van

dat dit alleen kan door samenwerking en hoe ze

nog steeds ruim één miljard ton aan eten weg-

de Expo en een Biodiversity Park waar een groot

onderdeel kunnen zijn van de oplossing.

gegooid per jaar. Discussies worden aangewak-

deel van de ecosystemen van over de hele wereld

kerd en oplossingen worden gedeeld op de Expo

wordt nagebootst. In Milaan is er een vijfde

Bezoek de Expo in Milaan, nog geopend tot 31

in Milaan door middel van interactieve gebouwen

themagebied te vinden. Dit is de Arts&Foods ten-

oktober, en zie alle gebouwen!

en attracties.

toonstelling in het Triennale Museum over hoe de relatie tussen voedsel en kunst is veranderd door

Deze ideeën worden tentoongesteld op een

de eeuwen heen.

terrein van ruim één miljoen vierkante meter ten

De clusters zijn ontwikkeld voor de landen die

noorden van Milaan. De architectuur is het eerste

niet deelnemen door middel van een eigen

fysieke contact dat de bezoekers hebben met het

paviljoen. In de clusters kunnen zij zich tentoon-

thema. Expo Milano 2015 wil worden herinnerd

stellen samen met andere landen die eenzelfde

als een Expo die in het landschap past en hier

voedingsmiddel produceren. Hier komt het doel

zelfs een uitbreiding van is. Een van de eisen aan

van Expo weer naar voren; inspireren en delen.

de gebouwen, zoals beschreven in het master-

De clusters zijn in negen voedselgroepen opge-

plan, was dan ook dat ze niet verticaal georiën-

deeld; : rijst, cacao en chocolade, koffie, fruit en

teerd mochten zijn. De gebouwen moesten lichte,

groenten, kruiden, granen en knollen, bio-medi-

horizontaal georiënteerde bouwwerken worden

terraan, droge gebieden en eilanden: zee en eten.

die het thema en de identiteit van de deelnemers reflecteren. De keuze voor de materialisatie is

Alle deelnemers konden een eigen gebied kiezen

gedaan naar aanleiding van een zoektocht naar

voor hun paviljoen, variërend van 500 tot 5.000

technische innovatie.

vierkante meter. Een aantal van de paviljoens

Een andere eis is dat de gebouwen op de begane

wordt hiernaast uitgelicht.

grond een dynamisch verloop hebben tussen de interne en externe ruimtes. Daarnaast zijn alle gebouwen zo gebouwd dat ze kunnen worden weggehaald of hergebruikt na de Expo. Ondanks deze drang naar niet monumentale architectuur zijn er toch een aantal land-marks, zoals de Lake Arena en Mediterranean Hill. Deze bouwwerken bakenen het gebied af en zijn ter accommodatie van de vele activiteiten.

Het terrein kan worden verdeeld in de thematische gebieden, de clusters en de paviljoens.

De thematische gebieden zijn de vier focusgebieden van de Expo. Ze zijn dicht bij de hoofdingangen en belangrijke plekken en routes 24 | CHEPOS

AFBEELDINGEN 2 3 4

5 67 1

1. Lake Arena (bron: Expo Milano 2015) 2. Logo Milaan (bron: Expo Milano 2015) 3. Paviljoen Italië (bron: Nemesi) 4. Paviljoen Nederland (bron: Holland World Expo Milano 2015) 5. Paviljoen Frankrijk (foto: Olivier Morin) 6. Paviljoen Verenigd Koninkrijk (bron: Architectural Photographer) 7. Paviljoen Vietnam (bron: Vo Trong Nghia Architects)

BRONNEN 1. Expo Milano 2015. “Theme Guide”. Milaan: september 2012 2. BIE Paris. “The UN participation at Expo Milan 2015”. 22 okt. 2014. Bie-paris.org 3. Expo Milano 2015. “Countries”. Expo2015.org 4. Stedenman. ‘Nederland met paviljoen op wereldtentoonstelling EXPO 2015’. Milaan-nu.nl 5. Holland World Expo Milano 2015. ‘Share Grow Live’.

Worldexpomilaan2015.nl

FILE: FILE: WERELDEXPOSITIES

VIJF PAVILJOENS UITGELICHT: NEDERLAND – SHARE GROW LIVE

zijn de tweede grootste voedselexporteur ter

ITALIË – THE NURSERY OF ITALY

Nederland blinkt uit met haar vele festivals. Mis-

wereld. Live; de fundamentele behoefte om onze

Ondanks alle andere gebouwen is het Italiaanse

schien dat dit dan ook de aanleiding was om juist

leefkwaliteit te verbeteren, voor iedereen op de

paviljoen hun paradepaardje op de Expo. Het

een opzet te gebruiken dat op een festival lijkt.

wereld.

gebouw, ontworpen door o.a. Nemesis & Part-

Het zou er ook mee te maken kunnen hebben dat

Dit is allemaal terug te vinden op het terrein, naar

ners Srl, heeft als inspiratie een boom en is een

er eerst niet eens een Nederlands paviljoen zou

ontwerp van Totems Communicatie, in tenten en

centraal icoon op de Expo. De takken op de gevel

komen op de Expo in Milaan. In 2013 besloot de

verschillende eetgelegenheden. In de tenten zijn

komen samen in stronken die de samenkomst

regering dat Nederland niet mee zou doen aan

exposities - over onder andere voedselveiligheid

van o.a. de regio’s van Italië representeert. Het

het evenement omdat het als achterhaald en te

en dierenwelzijn - te zien. De eetmogelijkheden

gebouw bestaat uit vier blokken om een groot

duur werd gezien. Na druk vanuit met name de

zijn onder meer te vinden in de vorm van food-

centraal plein dat dient als plek van samenkomst

Gemeente Rotterdam (kandidaat voor de Expo

trucks. Deze negen foodtrucks zijn van entrepre-

en het startpunt is van de expositie in het pavil-

in 2025) werd er eind 2014 besloten toch mee te

neurs uit Nederland en presenteren elk hun eigen

joen. De expositie laat zien hoe Italië uitblinkt in

doen aan de Expo.

unieke product, zoals poffertjes, stoofvlees en

productie, technologie en wetenschap. Daarnaast

Nederland wil met het thema Share Grow Live

worstenbrood. Daarnaast is er ook een kas waarin

laat het talenten zien die ze in de ‘kweekvijver’

laten zien waar ze voor staat. Share; het delen

een shared-dining restaurant zit. Als hotspot is

een plek geven met voedingsbodem. Na de Expo

van kennis, mondiale uitdagingen zijn alleen

er een reuzenrad op het terrein gevestigd waarin

zal het gebouw blijven staan, en blijven dienen als

op te lossen door samen te werken. Grow; we

zich een restaurant bevindt.

een centrum voor technologische innovatie.

FRANKRIJK – DIFFERENT WAYS OF PRO-

VERENIGD KONINKRIJK – GROWN IN

VIETNAM – WATER AND LOTUS

DUCING AND PROVIDING FOOD

BRITAIN: SHARED GLOBALLY

De lotus is een bloem die veel voorkomt in

Een Frans icoon voor de voedselcultuur is de

Het unieke ontwerp van het Britse paviljoen is

Vietnam met de eigenschap om vuil water te

overdekte marktplaats. Dit was de inspiratie voor

geïnspireerd op de bijzondere rol die bijenkorven

reinigen. Met dit thema wil Vietnam hun betrok-

het Franse paviljoen in Milaan, ontworpen door

hebben op ons ecosysteem. Groot-Brittannië

kenheid laten zien bij het beschermen van voor-

o.a. Studio X-TU. Het paviljoen is een demonta-

wil in dit gebouw van Wolfgang Buttress op

zieningen voor schoon water. Het gebouw, van

bele houten constructie die een terrein overdekt

een simpele maar entertainende manier te laten

Vo Trong Nghia Architects, bestaat uit een glazen

met o.a. een restaurant. De constructie biedt

zien wat een impact bepaalde keuzes en beleid

gebouw in een bos met 46 ‘bomen’. Deze bomen

daarnaast plaats aan de vier thema’s waar Frank-

hebben op een mensenleven. De discussie wordt

zijn de constructie van het gebouw en bekleed

rijk haar visie mee wil delen; mondiale voedsel-

gestimuleerd door te laten zien welke nieuwe

met bamboe. Bovenop de constructie bevinden

productie, nieuwe voedselmodellen, zelfvoorzie-

prestaties en technologieën het land heeft bereikt

zich plateaus waar planten op kunnen groeien.

ning in ontwikkelingslanden en afstemming van

en ontwikkeld. Het paviljoen wordt gezien als

Hiermee wordt een groen gebied geïntegreerd in

kwantiteit en kwaliteit. Het meest opvallende aan

een project dat de hoogste vorm van design

het gebouw en zorgt het gebouw niet alleen voor

het Franse paviljoen is de tuin; een deel hiervan is

combineert met sterke waardes voor het milieu

voedsel, maar ook voor een positief effect op het

tussen de constructie aangebracht en de produc-

om de uitdaging in het thema Feeding the planet

menselijk gestel. Daarnaast werpen de bomen

ten groeien dus uit het dak.

te vertalen.

een welkome schaduw op het gebouw.

CHEPOS CHEPOS|| 25

Stad als tentoonstelling DE INTERNATIONALE WATERTENTOONSTELLING VAN 1939 IN LUIK ALS UITGANGSPUNT VOOR HET STADSONTWERP Sinds de industriële revolutie, vormen het ontwerp van weg- en waterinfrastructuur en het ontwerp van parken twee kanten van dezelfde medaille. Wereldtentoonstellingen waren vaak het laboratorium waar deze eenheid van arbeid en vrije tijd werd gemunt als uitdrukking van het geloof in vooruitgang. In de context van het atelier ‘LIEGE MAASTRICHT: Twin cities on the Meuse’, doen studenten een project over Coronmeuse, de plek waar de grootscheepse Internationale Water Tentoonstelling van 1939 plaatsvond.

TEKST: GIJS WALLIS DE VRIES Ter toelichting op ons atelier, waarbij we sa-

als natuurlijk, ontstaan er paviljoens, tuinen,

Calatrava) nog niet zo lang geleden de poorten

menwerken met de architectuurfaculteit van de

fonteinen, zwembaden, promenades, kades en

heeft geopend. En voor hen die ervan houden om

Universiteit van Luik, zou ik een passage willen

waterspelen, aangevuld met een kabelbaan,

langs de Maas te fietsen, ontbreekt het aan een

aanhalen uit de architectuurgids van Luik; waarin

waar de bezoekers van Coronmeuse de enorme

aantrekkelijk fietspad, al zijn er wel plannen…

de rol van de rivier en het karakter van de plek

omvang van de innovaties van boven kunnen

uitstekend worden beschreven:

bekijken.“

“Coronmeuse, een schiereiland dat ten onrechte

Hoewel Maastricht en Luik allebei aan de Maas

kennismaking met Luik. Zou dit de poort kunnen

wordt beschouwd als een leegte in het noorden

liggen en vanouds de lotgevallen delen met

worden waar beide steden elkaar tegemoet

van de stad, is een uitzonderlijke plek langs het

betrekking tot de natuurlijke omstandigheden

komen? De studenten analyseerden de relatie

grootste wateroppervlak van Luik. De locatie

en de beheersing ervan, lijken ze elkaar vandaag

van de twee steden met elkaar en met de Maas.

is als een theater waar architectuur en natuur

de rug te hebben toegekeerd. Waarom? De

Thema’s waren onder andere moderniteit en de

samenkomen in een geweldige voorstelling: de

landsgrens is open. De taalgrens is overkomelijk.

geschiedenis daarvan. Zoals de restanten van we-

International Water Tentoonstelling van 1939.

Cultuurverschillen (zoals op het gebied van plan-

reldtentoonstellingen, waarvan Luik er maar liefst

De locatie bestaat uit twee lange rivieroevers

ning) zijn het probleem niet, in tegendeel! Dat

drie heeft gekend. Het weefsel van de stad Luik

verbonden door de Atlasbrug, de Albert Lock-

maakt de ontmoeting des te interessanter, doch

bestaat uit groene (de parken) en blauwe linten

brug en de Maas. Het eiland was gastheer voor

de infrastructuur maakt die niet bepaald gemak-

(rivier de Maas); de samenhang van de sport als

de vernieuwingen uit het begin van de twintigste

kelijk. Tussen de twee steden, die minder dan 30

rivaliserende en bindende factor in Luik en de rol

eeuw. De rivier en het kanaal worden gescheiden

kilometer van elkaar liggen, en door een spoor

van cultuur als bevestiging van eigen identiteit en

door middel van een monument voor koning

zijn verbonden, rijdt geen intercity. Laat staan een

attractie voor bezoekers.

Albert I met daar aangekoppeld een formele

hogesnelheidstrein, waarvoor het reusachtige

De studenten hebben een reeks opties voor de

tuin. In deze omgeving, zowel monumentaal

station van Liege-Guillemins (ontwerp Santiago

locatie van Coronmeuse vastgelegd in visieplan-

Komende met de auto uit Maastricht, stroomopwaarts langs de Maas, is Coronmeuse de eerste

26 | CHEPOS

EXPO LUIK 1939

FILE: FILE: WERELDEXPOSITIES is belangrijk om het vraagstuk van hun relaties te benaderen op verscheidene schaalniveaus, van regio tot stad en plek, en rekening te houden met kwesties van lokaal en van globaal belang.

Een evenement zoals de Internationale Water Tentoonstelling van 1939 biedt een wereldomspannende visie, terwijl het tegelijkertijd vorm geeft aan een plaatselijk terrein waarop het onuitwisbare sporen achterlaat – een interessant spanningsveld waarvan de studenten nu de kansen exploreren.

Innovation at the World Expo, het lopende programma van het Nieuwe Instituut in Rotterdam, werpt licht op de inzet van wereldtentoonstellingen door de geschiedenis heen: de confrontatie van kapitalisme en verbeelding. Het eerste vraagt om de verantwoordelijkheid van het bedrijfsleven, alsmede, en vooral, om politieke wil van de organiserende overheid. Daarentegen vraagt het laatste, de prikkeling van de verbeelding, om een visie op de stad waarbij denkers en ontwerpers zijn betrokken. Coronmeuse is daarvoor een uitdagende testcase.

Het atelier TWIN CITIES wordt dit semester gegeven door Gijs Wallis de Vries en Andre Walraven in samenwerking met: Gastdocenten Paul Hautecler en Rita Occhiuto Studenten Brian Bekken, Marco Calzetta, Martijn Creemers, Maurice Dingema, Hratc Hovanisian, Simon Jacobs, Marc van Kaam, Kiana Aryan Kia, Toby van Laar, Dan Liu, Niels Nagtzaam, Thijs Offermans, Marius Rimbach, Sipke Siersma, Jan Tatousek, Ruben Verkade, Jens Verschuren, Jason (Jinxiong) Wang en Eric Weusten. nen, welke worden uitgewerkt op architectoni-

langzame mobiliteit en vormen van vrijetijdsbe-

sche schaal. In alle opties staat een hernieuwde

steding die de drukte van de stad ontvluchten?

ontmoeting van de tweelingsteden aan de Maas.

En daardoor de stad aantrekkelijker maken om

Suggesties lopen uiteen van het terugbrengen

er te werken en te wonen? Hoe kunnen we deze

van de Grandeur die Coronmeuse heeft gekend,

vluchtlijnen in het stedelijk landschap trekken en

tot stedelijke acupunctuur die een culturele draad

inkaderen in riverine architecture?

vlecht door het weefsel van de bestaande struc-

In ons atelier gebruiken we deze term zowel om

tuur (voornamelijk industriële). Om nieuw leven

de artefacten aan te duiden van de rivier zelf

te blazen in de boven genoemde synergie van

(bedding, kade, haven, brug, sluis) als de bebou-

infrastructuur en parksysteem, erfgoed van de

wing aan die aan de rivier is gekoppeld, en ten

industriële revolutie(s), moeten we de bestaande

slotte ook bomen en sculpturen.

structuren uit de tijd van de zware industrie en de

Riverine architecture is een kritische term, die

snelle mobiliteit herwaarderen.

de vaak genegeerde relatie van architectuur en

Kunnen deze worden hergebruikt voor ‘start

water belicht en infrastructuur niet beschouwt als

ups’ in de lichte industrie, gecombineerd met

afbreuk daaraan maar juist als bijdrage eraan. Het

AFBEELDINGEN 1

2 3 4

1. Le Lido. (chokier.com) 2. Dutch Paviljon (chokier.com) 3. Panorama Coronmeuse, (chokier.com) 4. Plan Coronmeuse, (chokier.com)

BRONNEN 1. Rita Occhiuto, introduction, in Sebastien Charlier, Thomas Moor, eds. Guide de Liège. Architecture moderne et contemporaine 1895-2014, Brussels: Mardaga, 2014, p. 21.

2. Lotte Haagsma, Het Nieuwe Instituut, Innovation at the World Expo 1851 - now, Netherlands, Rotterdam.

CHEPOS | 27

IS FLEXIBEL BOUWEN NIET EEUWIG ZONDE? Het transformeren van oude gebouwen is aan de orde van de dag anno 2015. Kantoorpanden, fabriekshallen, watertorens en kastelen worden omgevormd tot woningen of in de huisvestingen van openbare functies. Deze transformaties komen voort uit het functieverlies van deze gebouwen en het willen behouden van het soms monumentale karakter ervan, ook omdat dit uit economisch oogpunt interessanter is.

Als gevolg daarvan ontstaat de tendens binnen de bouwkunde om gebouwen zo te ontwerpen dat ze op voorhand al te transformeren zijn.

Flexibel bouwen is de term die de klok slaat. Maar is deze nieuwe manier van ontwerpen en bouwen wel een positieve ontwikkeling? Misschien is het vloeken in de bouwkunde-kerk, maar ik ga de vraag toch hardop stellen: is flexibel bouwen niet eeuwig zonde?

TEKST: SVEN VAN DER HULST

Uiteraard begrijp ik waar het flexibel bouwen

uitgeput zijn. De toegepaste materialen zijn hout,

vandaan komt. We zien in deze tijd dat er veel

zand, karton en glas, elk biologisch afbreekbaar

oude gebouwen leeg komen te staan omdat de

of herbruikbaar. Transformeren is daarnaast

indeling niet meer werkt of de functie die het

weer iets totaal anders, dit gebeurt met oudere

gebouw herbergde niet meer van deze tijd is. Het

gebouwen die qua draagstructuur en uiterlijk nog

transformeren van zulke gebouwen kost veel geld

jaren meekunnen maar hun functie verloren heb-

en is wellicht niet duurzaam genoeg. Maar in mijn

ben. Is het daarom niet economisch interessanter

achterhoofd schuilt dan de vraag: Is een flexibel

om een niet flexibel gebouw te maken dat een

gebouw, dat voorheen een supermarkt was en

verwachte economische levensduur heeft van

nu woningen herbergt net zo aantrekkelijk om te

vijftig of zestig jaar en het gebouw aan te passen

bewonen als een woning waarin de tegels van de

wanneer dat nodig blijkt? Een aanpassing aan

slagerij nog tegen de wand zitten, en je voelt dat

een gebouw kan namelijk sneller tot stand komen

tientallen mensen per dag hier twintig jaar gele-

en met minder mankracht dan wanneer je van

bestaat de kans dat dit gebouw na tien of twintig

den een kilo gehakt bestelden? Bouwmethodes

begin af aan opnieuw een pand moet ontwerpen.

jaar alweer gedateerd oogt, en men het gebouw

stoelen op een nostalgisch gevoel is waarschijnlijk

Ook is het flexibel ontwerpen van een gebouw

niet meer waardeert. Natuurlijk heb je dit gevaar

ook niet van deze tijd, maar het is een gevoel dat

overbodig als na enkele jaren of decennia blijkt

bij ‘normaal’ bouwen ook, maar daarbij is er niet

ik waarschijnlijk niet alleen heb.

dat het gebouw helemaal niet getransformeerd

onnodig rekening gehouden met een volgende

hoeft te worden, of de transformatiemogelijkhe-

functie. Flexibel bouwen is op de lange termijn

DUURZAAM VS. FLEXIBEL

den te beperkt blijken voor de functie die er dan

uiteraard goedkoper, omdat aanpassingen in

Wel moet in deze misschien eerst het verschil

in zou moeten komen. Beter is om ten tijde van

het gebouw minder geld kosten. Als deze lange

duidelijk gemaakt worden tussen flexibel bouwen

het functieverlies van een dergelijk gebouw te kij-

termijn echter onrealistisch blijkt, is flexibel

en duurzaam bouwen. Het lijkt vrij voor de hand

ken naar welke functie er hierna in moet komen.

bouwen alleen maar duurder, omdat in het

liggend, maar het is wel een belangrijk verschil.

Zo kan er gerichter worden gezocht naar een

ontwerpproces met de mogelijke transformaties

Bij flexibel bouwen wordt over het algemeen

oplossing, in plaats van dat er wellicht te beperkte

rekening gehouden dient te worden. Uiteindelijk

een gebouw ontwikkeld waarbij de hoofdstruc-

flexibiliteit is.

zullen gebouwen die gewaardeerd worden door

tuur blijft staan en binnenin deze structuur een

Het ontwerpen van een flexibel gebouw draagt

de maatschappij vanwege hun historische of cul-

aanpassing van functie makkelijker is dan in een

ook risico’s met zich mee; de levensduur wordt

turele waarde, behouden worden. Deze waardes

gebouw met een vaste structuur. Voor duurzaam

namelijk niet enkel en alleen bepaald door de

zijn in beide visies niet gewaarborgd.

bouwen bestaan er vele interpretaties, maar een

constructieve eisen waar een gebouw aan moet

ervan is dat je een gebouw maakt voor een van

voldoen, maar ook de esthetische levensduur

HET TRANSFORMATIEGEVOEL

tevoren vastgestelde levensduur en je daar je

speelt een belangrijke rol.

Tot zover dus nog geen voorkeur voor de ene of

materialisatie op aanpast. Dit is bijvoorbeeld ge-

de andere bouwwijze. Laten we dan eens kijken

tracht te bewerkstelligen in Project XX van XX-ar-

FLEXIBEL BOUWEN GOEDKOPER?

naar getransformeerde gebouwen, en de vraag

chitecten. Het betreft een kantoorpand waarvan

Wanneer een gebouw flexibel wordt ontworpen

stellen waarom deze gebouwen getransformeerd

de economische levensduur werd vastgesteld op

en er daardoor misschien concessies worden

zijn? Anton en Gerard op Strijp-S zijn bijvoorbeeld

twintig jaar; na deze tijdspanne zou het gebouw

gedaan aangaande het uiterlijk van het gebouw,

erg succesvol; de gebouwen in de Hoge Rug her-

28 | CHEPOS

OPINIESTUK: IS FLEXIBEL BOUWEN NIET EEUWIG ZONDE?

THAT’S WHY bergen honderden lofts en kantoorruimtes, die zo

Gerrit Rieks, eigenaar van bed & breakfast Water-

goed als allemaal verhuurd worden. Het concept

toren Lutten die zeer recent gerealiseerd is, zegt

loft, een uitvloeisel van het overschot aan hoge

het volgende: “Dit soort stevige en ambachtelijke

fabrieksruimten, is een concept dat werkt,

gebouwen worden tegenwoordig niet meer zo

maar... zouden lofts, honderd meter verderop, in

mooi gemaakt.” En daar ligt misschien wel de

nieuwbouw net zo goed werken? Ik betwijfel het.

crux van deze these. Mensen zien in oudere ge-

De reden waarom deze gebouwen zijn getrans-

bouwen vaak eerder vakmanschap terug dan in

formeerd is omdat de gebouwen toebehoorden

nieuwe gebouwen, en de arbeid die in het maken

aan Philips, het bedrijf dat van Eindhoven de stad

van deze gebouwen zit, wordt gewaardeerd door

gemaakt heeft die het nu is. Op veel plaatsen in

de maatschappij. Hoewel hedendaagse architec-

het centrum voel je, zie je, hoor je, kortom: ervaar

tuur soms ook een ingenieuze gevelbekleding

je Philips. De Lichttoren in het centrum, het

of detaillering bezit is dat voor een leek, met alle

station dat eruit moet zien als een Philips-radio,

respect, moeilijker te zien en daardoor niet op

het Philipsmuseum, de Philips Sport Vereniging,

waarde te schatten. Wanneer deze manier van

het Philipsdorp, en dus ook Strijp-S; alles ademt

bouwen is doorgedruppeld in de samenleving

Philips. Als je een loft huurt in Anton of Gerard,

en op waarde wordt geschat, wordt daar weer

besef je door het ruwe beton en de typische fa-

vakmanschap in gezien. De esthetische waarde

brieksruiten dat nog geen vijftig jaar geleden hier

van dit soort gebouwen, waar het vakmanschap

door Philipsarbeiders radio’s, tv’s, gloeilampen

aan de buitenkant vanaf druipt, is erg hoog, en

en scheerapparaten in elkaar gezet zijn. Een trap

daarom zijn ze succesvol.

toren gebouwd is in de stijl van 2015, zodat deze toren ook gelinkt wordt aan 2015, en daardoor

in Anton vertelt het verhaal van het gescheiden houden van mannen en vrouwen in deze fabriek.

ESTHETISCH VAKMANSCHAP

herinneringen oproept bij mensen. Pas dan krijgt

De stalen constructies en leidingen zorgen ervoor

Het vakmanschap, in bijvoorbeeld Watertoren

het gebouw ook emotionele lading. Wanneer je

dat jij je waant in een fabriek. Dat gevoel is niet

Lutten, komt echter voor een groot deel voort

een gebouw in 2015 ontwerpt in jaren 30-stijl

te faken. De vraag waarom het getransformeerd

uit de functie die het gebouw had en de oplos-

wordt het, uitzonderingen daargelaten, gezien als

is kan naast het financiële verhaal makkelijk be-

singen die voor dat gebouw in de tijd van de

nep en een stuk minder waard vanuit historisch

antwoord worden met “omdat deze gebouwen

realisatie voor handen waren. Het is als het ware

oogpunt. En terwijl ik dit zeg, besef ik me dat

een belangrijke historische waarde hebben voor

een stukje uit een tijdlijn dat aangeeft hoe men

flexibel bouwen misschien wel de manier van

Eindhoven, slopen zou zonde zijn”.

vroeger bouwkundige problemen te lijf ging. En

bouwen van de komende decennia is, en mis-

zo heeft deze watertoren uit 1932, in typische

schien kijkt men er dan jaren later ook op terug

BEWUSTE KEUZE

jaren 30-stijl, na meer dan tachtig jaar nog steeds

als typisch jaren 10-stijl, toen alles flexibel moest

Daarnaast hebben we het hier dan alleen over

zijn charme. Stel er wordt een nieuwe watertoren

zijn. Toch blijf ik bij mijn standpunt: gebouwen

appartementen. Mensen die wonen in een water-

ontworpen en gebouwd in 2015. Dan zal deze

die door de mens gewaardeerd worden zijn het

toren, of een hotel runnen in een kerk uit begin

waarschijnlijk ook nog zijn charme hebben als de

transformeren of aanpassen waard. Dit geldt

vorige eeuw, hebben bewust voor een gebouw

manier van bouwen verleden tijd is, en de toren al

voor zowel flexibele als niet-flexibele gebouwen.

met een oud karakter gekozen. Dit omdat hen

enkele decennia oud is. Is dat niet zo, dan wordt

En het is zonde geld te investeren in het flexibel

de vorm van het gebouw erg aansprak, of de

deze toren gesloopt; is dat wel zo, dan wordt

ontwerpen en realiseren van gebouwen als ze uit-

geschiedenis van dit gebouw hen inspireerde om

de toren behouden en wellicht ook getrans-

eindelijk door geen van de functiegroepen meer

van deze gebouwen hun woning te maken.

formeerd. Voorwaarde daarvoor is wel dat de

als aangenaam of bruikbaar worden beschouwd.

Je kunt namelijk nooit precies inspelen op de wensen van kantoor- of woonruimtes van twintig jaar later. Mijn devies: blijf lekker bouwen met de technieken en methodes van deze tijd, maar zonder dat flexibele standpunt waarvoor alles moet wijken.

AFBEELDINGEN 1

3

2 4

1. Sven van der Hulst (foto: Sven van der Hulst) 2. Project XX, Delft, 2000 (foto: Mimoa.eu) 3. Exterieur Watertoren Lutten, 2015 (foto: Gerrit Rieks) 4. Interieur Watertoren Lutten, 2015 (foto: Gerrit Rieks)

BRONNEN 1. Interview met Gerrit Rieks op 29-04-15 2. Merel Vos, Project XX - archipedia, architectenweb

CHEPOS | 29

Oprichter van de Stichting Architecten Research (SAR) Mede-oprichter van onze bouwkundefaculteit Voorzitter van de architectuurafdeling bij MIT

Ondanks de vormende rol die hij binnen de bouwkunde en het bouwkunde-onderwijs heeft gespeeld, is hij altijd even bescheiden en vriendelijk gebleven. Openhartig werden wij bij John Habraken thuis ontvangen om te luisteren naar zijn carrièreverhalen, visies en vele anekdotes. Onder de indruk van de vele bekende stoelen die in het huis staan komt de volgende vraag bij ons op: ‘Van wie is die stoel?’ “Van Le Corbusier.

Thuis bij

Ik ben een stoelen-gek, iedere stoel moet anders zijn.” De toon is gezet; het zal een

HABRAKEN

los interview worden waarin we van alles

DELFTSE ESTHETEN

DE DRAGERS EN DE MENSEN

1961 uitgegeven werd, was de kritiek die op het

Habraken is het nooit eens geweest met de

‘De dragers en de mensen, het einde van de

boek kwam behoorlijk negatief. “Men vond het

‘Delftse estheten’. Bij de meeste docenten wist

massawoningbouw’, het welbekende boek van

allemaal onzin en zei dat Le Corbusier allang het-

je als student namelijk precies wat er van je

Habraken, is een pleidooi voor de scheiding van

zelfde had bedacht. Molière stuurde mij een brief

verwacht werd. “We moesten in ons eerste jaar

structuur en inbouw. “Toen ik het boek ge-

om te vragen of ik nog leuke kritiek op mijn boek

een ontwerp maken voor J.F. Berghoef. Berghoef

schreven had, wilde een bevriende uitgever het

had gekregen. Ik heb hem toen één kritische

had een bepaalde stijl en we moesten voor hem

publiceren. Wel waarschuwde hij me dat weinig

opmerking teruggestuurd die nergens op sloeg,

een gevel maken. Iedereen wist wel hoe Berghoef

het zouden lezen, maar dat velen er een mening

waarna Molière een lang artikel schreef over

een gevel wilde hebben, maar ik wilde het zelf

over zouden hebben. Het klopte.” Het was in

waarom hij het boek wel de moeite waard vond.

bedenken. Toen moest iedereen zijn tekeningen

de jaren 60, de tijd van de massawoningbouw

Dit tot ieders grote verbazing, omdat hij wel een

aan de muur hangen en al mijn medestudenten

waarbij grote blokken uit de grond gestampt

van de laatste was van wie men had verwacht

zeiden ‘Jij krijgt een probleem straks’, en dat

werden. Prefabricatie was het toverwoord en dit

voorstander van het boek te zijn.”

klopte want Berghoef keurde het af. Toen heb

zorgde voor een hele rigide wijze van werken

ik in één avond een Berghoef gevel gemaakt en

met uniforme plattegronden en gebouwen. “Dat

DE SAR

die werd de volgende dag goedgekeurd. In het

leek mij geen zinnige situatie en technisch gezien

Na het boek ‘De dragers en de mensen’ is Ha-

tweede jaar kwam ik terecht bij Granpré Mollière,

ook geen goede zaak. Zo kon je namelijk geen

braken bij het architectenbureau van Jan Lucas in

grondlegger van de Delftse School, en iedereen

nieuwe technieken ontwikkelen, want je krijgt

Den Haag terecht gekomen. Daar wilde hij graag

wist hoe je een Delftse School ontwerp moest

hele logge systemen.”Door het uitschakelen van

werken, zolang hij niet aan woningbouwprojec-

“weinigen zouden het lezen, velen zouden commentaar hebben”

mogen vragen, en ook veel zullen horen.

TEKST: JUSTIN AGYIN, LENNART ARPOTS EN CHASTITY VERHOOFSTAD

ten hoefde te werken. Want, zo zei Habraken tegen Lucas, “daar worden we het toch nooit over eens.” Tijdens zijn loopbaan bij Lucas is Habraken meegegaan naar een vergadering van de studiegroep Woningbouw van de BNA waar ook

maken, maar ik had weer wat anders gedaan.

de mensen in het proces ontstaat die rigiditeit,

Jaap Bakema zou spreken. Een paar weken daar-

Molière kwam langs en keek een tijdje naar mijn

en dat kwam volgens Habraken niet ten goede

voor was er een bijeenkomst waar Bakema ook

tekeningen en zei: ‘Dat is niet hoe ik het gedaan

aan de techniek, architectuur en sociale situatie.

sprak. Hij sprak vijf kwartier, daar waar een ieder

zou hebben’. Hij keurde het niet af, maar gaf mij

Het grote publiek beschouwde het concept

eigenlijk drie kwartier mocht spreken. Marleen,

juist fantastische kritiek. Ik heb hem sindsdien

echter niet als een haalbare zaak. De enige die

de vrouw van Habraken, was woedend. Zij kwam

altijd als voorbeeld voor ‘het hoogleraar zijn’ be-

het interessant vond, was de grondlegger van

namelijk voor een econoom die dankzij Bakema

houden. Het idee dat je je gaat verdiepen in wat

de Delftse School, Granpré Molière. “Voordat ik

maar tien minuten kon spreken. Ze zei: “Waarom

de student wil en uitlegt hoe hij of zij dat beter

het boek uitgegeven had, heb ik het aan Granpré

kan die man zijn mond niet houden?” Habraken

kan doen en waar de problemen zitten.”

Molière te lezen gegeven en toen hebben we er

vertelde dit verhaal aan Lucas onderweg naar de

een goed gesprek over gehad.” Toen het boek in

vergadering. “Ik zei dat ik niet begreep dat ze

30 | CHEPOS

INTERVIEW JOHN HABRAKEN

THAT’S WHY Bakema steeds zijn gang lieten gaan.” Voorzitter

gestudeerd in Delft en was geen voorstander

kunstgeschiedenis, en studenten die architect

Leo de Jonge opende de vergadering met een

van de esthetische vorm van lesgeven daar. Bij

wilden worden, moesten ook hogere wiskunde

probleem. “De prefab bouwers hebben het voor

de faculteit Bouwkunde in Eindhoven moest het

volgen.”

het zeggen; de ambtenaren maken de platte-

onderwijs anders worden ingevuld dan in Delft.

De jaren zestig waren woelige tijden met door

gronden al en wij kunnen alleen nog de geveltjes

Er moest ruimte zijn voor verschillende richtingen

heel Nederland studentenprotesten. Zo ook

bedenken.” Bakema nam meteen het woord. Na

met de verwachting dat niet iedereen een archi-

in Eindhoven, waar Habraken door mondige

tien minuten viel Jan Lucas hem echter in de rede.

tectenbureau wilde beginnen. Dit leverde dan

studenten onder leiding van Sjoerd Soeters werd

“Bakema, hou jij je mond eens even, we weten al

ook de vijf richtingen architectuur, uitvoering,

afgezet als voorzitter van de faculteit. “Het was

precies wat jij gaat zeggen. Ik stel voor dat we er

stedenbouw, bouwfysica en industrieel ontwer-

de tijd van de opstand van de studenten tegen

wat aan gaan doen en dat wij gaan onderzoeken

pen op binnen Bouwkunde. De eerste lichting

de macht van de hoogleraren. Het was echter

hoe het beter kan. Als jullie allemaal het salaris

bouwkundestudenten in Eindhoven bestond uit

niet zozeer een machtsstrijd, maar het kwam

van een tekenaar inleggen kunnen we daarvan

bijna 120 man, veel meer dan door de statistici

meer vanuit het vraagstuk hoe je een opleiding

een onderzoeksbureau runnen en dan kunnen we

van de TU beloofd was aan Habraken. Er moest

organiseert. Hierdoor had ik er ook geen moeite

een alternatief gaan bedenken.” Daarmee was

hierdoor een staf aangetrokken worden om het

mee dat studenten verandering wilde. Het was

de Stichting Architecten Research geboren. Ver-

geheel te leiden. Bouwkunde is begonnen in

namelijk een verouderd systeem waarbij de hoog-

volgens moest er een voorzitter komen. Toen zei

een lege school dicht bij de campus en verhuisde

leraren een eigen koninkrijkje hadden en alles

Maaskant: “Laat Habraken dat maar doen, want

tijdens het tweede jaar naar het nieuw ontwor-

bepaalden. Dat was prima om rechtstreeks con-

die heeft zijn handen nog niet vuil gemaakt.” Bij

pen Paviljoen. In overleg met architect Choisi,

tact met de studenten mogelijk te maken toen de

de SAR hielden ze zich bezig met de mensen de

werkzaam bij Van Emden, is besloten één grote

opleidingen klein waren, maar die tijd was allang

vrijheid te geven om hun eigen plattegrond te

ruimte te maken voor studenten en hoogleraren,

voorbij. Er waren teveel mensen en richtingen en

ontwerpen. Hierbij kwamen een aantal vragen

met enig ongenoegen van die laatste partij. Toch

er begon zich een hiërarchie te ontwikkelen.”

naar boven. Hoe weet je nou wat een goede

is het concept toegepast en het heeft volgens

drager is? Waar ligt de scheiding tussen drager

Habraken goed gewerkt. De studenten en

AMERIKA

en inbouw? En in hoeverre mag de bewoner zelf

hoogleraren kwamen beter met elkaar in contact

Op een gegeven moment kwam Bakema, die ook

mee bepalen aan zijn woning? “Samenvattend

en wisselden eenvoudiger kennis en ideeën met

in het bestuur van de SAR zat, naar Habraken toe

kwam het neer op het vraagstuk hoe je in het

elkaar uit. Aan de oprichting van de faculteit ging

en zei: “Op Harvard zoeken ze een nieuwe voor-

algemeen typologieën kan beschrijven waaraan

een jarenlange discussie vooraf of Bouwkunde

zitter en ze vragen of ik iemand kan voorstellen;

gebouwen kunnen voldoen, en hoe je varianten

eigenlijk wel thuis hoorde op een technische

is dat misschien iets voor jou?” waarop Habra-

op een gekozen type kan ontwikkelen. Dat is een

universiteit. Zo vertelt Habraken: “Mijn collega’s

ken antwoordde: “Waarom? Ik heb het hier in

ontwerpmethodologisch probleem en ontwerp-

van de andere afdelingen zeiden dat artistieke

Nederland naar mijn zin en ik zie niet in waarom

methodiek heeft mij altijd geïnteresseerd.”

mensen nooit goed kunnen zijn in de bètavakken;

ik hier weg moet.” Toch kwam Habraken door

het is het een of het ander”. Habraken heeft ech-

zijn boek ‘De dragers en de mensen’ in de VS

BOUWKUNDE

ter zelf meegemaakt dat het tegendeel waar is.

terecht. Het boek was tien jaar na publicatie

Habraken werd in 1967 gevraagd om samen met

“Op MIT studeerde je aan het MIT, niet aan een

vertaald naar het Engels. “Ik ben naar aanleiding

Hoyte Duister, directeur Hollandse Beton maat-

faculteit. Alle studenten volgen daar in hun eerste

van dat boek uitgenodigd voor een lezingenreeks

schappij en Wim Huijsman, bouwfysisch adviseur,

twee jaren namelijk dezelfde vakken. Er was wel

in Amerika. Na drie weken sloot ik de tour af met

de faculteit Bouwkunde in Eindhoven op te

ruimte voor keuzevakken, maar studenten die

een lezing voor Harvard en MIT samen. De dag

richten. Habraken heeft zelf tussen 1948 en 1955

wiskunde wilden studeren, volgden eveneens

na deze lezing werd ik uitgenodigd nog eens te

APELDOORN NAOORLOGSE ARCHITECTUUR In 2004 is er een boek uitgegeven over de naoorlogse architectuur in Apeldoorn. Leuk om te weten is dat er in het boek Apeldoorn – Naoorlogse Architectuur slechts twee woningen worden uitgelicht. “Het ene project is dit huis, in de jaren vijftig door mij zelf ontworpen voor mijn ouders. Het tweede project is een ontwerp van Rietveld een paar straten hier verderop.” Op de opmerking dat het ontwerp voor het huis wel wat weg heeft van de architectuur Frank Lloyd Wright, antwoordde Habraken: “Klopt, Frank Lloyd Wright is een van mijn voorbeelden.”

CHEPOS | 31

komen praten op MIT. Bij aankomst kwam ik in

Holland; als je ergens goed in bent word je ge-

aan de achterzijde achtertuinen hebt, in de vorm

een zaal die helemaal vol zat. Zelfs op de grond

vraagd voor allerlei besturen. Ik merkte eigenlijk

van gemeenschappelijke binnenplaatsen. Omdat

zaten studenten en hoogleraren.” Een jaar na zijn

dat ik in een soort routine terecht kwam waarbij

de inbouw variabel is, kun je stedebouwkundige

lezingenreeks werd Habraken gebeld door MIT,

verwacht werd dat ik mee ging doen aan allerlei

structuren maken die niet uniform worden. “Dat

met de vraag of hij wilde komen praten over het

politieke spelletjes. Dat beviel mij niet en dat was

heeft voor architecten veel potentie, alleen heeft

voorzitterschap van afdeling van architectuur.

intellectueel gezien geen uitdaging. Bouwkunde

nog niet iedereen dat door.” In Japan zijn ze

Dat verzoek kwam voor Habraken als geroepen.

in Eindhoven liep goed en was geen uitdaging

hierin echter veel verder. “Toen ik op MIT lesgaf

“Ik raakte een beetje uitgekeken op Eindhoven

meer voor mij; ik was gewoon bezig mijn eigen

had ik Japanse studenten die mij vertelde over

en het Nederlandse bouwbestel. Zo gaat dat in

winkeltje te runnen. Dat was leuk, want er waren

wat er in Japan aan de gang was. In Japan had

leuke studenten, maar ik werd toch een beetje

professor Utida een landelijke studie gedaan

onrustig.” Habraken is toen naar MIT gegaan om

door alle onderdelen van een typisch Japans huis

te komen praten, waarna overeenstemming was

op levensduur te inventariseren. Hij zei dat je

bereikt over het voorzitterschap.

onderdelen moest bewaren die lang meegaan, en de onderdelen die korter meegaan moet kunnen

Habraken heeft toen lange tijd gewerkt op MIT.

vervangen. Hij was echter ook ver zijn tijd voor-

Hier was hij de eerste zes jaar voorzitter van de

uit.” De Osaka Gas Company kwam later naar

Department of Architecture. Daar kwam hij in

Utida toe en vroeg hem om het woongebouw

aanraking met een zakelijk systeem voor het

van de toekomst te ontwerpen. Utida stelde toen

runnen van een universiteit dat volgens Habraken

een ontwerpteam samen en zei: “Wij gaan naar

als voorbeeld kan dienen. Universiteiten worden

Holland toe”. Habraken heeft ze toen drie dagen

tegenwoordig namelijk vooral door managers

rondgeleid en allerlei projecten laten zien. Toen

geregeerd. Volgens Habraken kan dat naar Ame-

ze bij Molenvliet aankwamen, dat ondertussen

rikaans voorbeeld ook, waar private universitei-

al vijftien jaar oud was, zei de opdrachtgever:

ten in feite een corporatie zijn net als alle andere

“Dat is het.” Het hoogtepunt kwam echter pas

corporaties. Als je bijvoorbeeld MIT neemt, dan

in 2009 toen een senator een wetsvoorstel in de

heb je de board of the corporation met een full

vorm van het Open Bouwen deed. “Een van mijn

time chairman. Dit is iemand die geen hoogleraar

studenten van MIT was teruggegaan naar Japan

is, maar iemand die uit de praktijk komt en vooral

en is betrokken geweest bij deze wet. In de wet

bekend is om zijn managementcapaciteiten. De

staat dat een gebouw bestaat uit een groot aantal

Board is verantwoordelijk voor de zakelijke kant

subsystemen met elk zijn eigen levensduur. Elk

van MIT en bestaat hoofdzakelijk uit alumni van

subsysteem dient vervangen te kunnen worden

MIT die nu hoge posities in het bedrijfsleven

met minimale verstoring van andere subsyste-

bekleden. Parallel hieraan is er een president van

men. Als je woning voldoet aan de voorwaarden,

MIT die zelf hoogleraar is en door de gezamenlij-

krijg je een belastingvoordeel. Dit is dus voor het

ke hoogleraren en de Board in onderling overleg

eerst dat het systeem politiek wordt erkend en

gekozen wordt. Die heeft met de decanen van de

enige tijd terug waren er al meer dan een half mil-

verschillende scholen binnen MIT de verantwoor-

joen woningen onder deze wet goedgekeurd.”

delijkheid over de inhoudelijke kant en besteding

Ook nu neemt Habraken nog af en toe deel aan

van het geld. Verder is er nog een kanselier, even-

bijeenkomsten van het Open Bouwen Netwerk.

eens een hoogleraar, die financiële verantwoor-

Daarnaast werkt Habraken momenteel aan een

ding aflegt aan het bestuur.

website om de ideeën over ontwerpmethodieken uit te wisselen.

OPEN BOUWEN

32 | CHEPOS

Het Open Bouwen Netwerk is een internationaal-

THEMATIC DESIGN

netwerk dat gezien kan worden als voortvloeisel

In de jaren 80 ontwikkelde John Habraken op

van het concept drager/inbouw en de SAR. Het

MIT een course waarin afgestudeerden op een

door Frans van der Werf ontworpen Molenvliet

nieuwe manier leerden omgaan met vormen.

in Papendrecht dient als eerste voorbeeld. Hierbij

“Ik heb toen oefeningen bedacht die je in een

kan worden opgemerkt dat als de architect alleen

avond kon doen gebaseerd op veranderingen;

een dragersysteem ontwerpt, er meer tijd en

de ontwikkeling van een vorm. In de praktijk was

moeite gestoken kan worden in publieke ruimtes.

het wel meer werk dan een avond, denk ik.” Een

Van der Werf heeft een stedelijk weefsel gemaakt

aantal van de deelnemers is inmiddels hoogleraar

van een systeem met binnenplaatsen, zodat je via

geworden, en zij hebben Habraken aangemoe-

een publieke binnenplaats het gebouw in gaat en

digd er een boek over te schrijven. Dat boek is in INTERVIEW JOHN HABRAKEN

THAT’S WHY augustus 2014 met coauteurs Andrés Mignucci en Jonathan Teicher uitgegeven onder de titel ‘Conversations with Form’. In het boek worden 3,60m

diverse Design Plays gegeven. “We noemen een Play zoals een opvoering, een toneelstuk. Je kan het niet winnen of verliezen, maar een Play kun je doen. Je kan een mooie performance geven en 0m 0,6

je kan een minder geslaagde performance geven.

1,20m

Alles heeft te maken met verandering door de tijd; met samenwerking en aanpassing van wat anderen al gedaan hebben vóór jou, tegelijk

onderwerpen zijn de onderwerpen die je nodig

0m 1,2

worden over typen, thema’s en patronen. Die drie

1,20m

met jou of na jou; en met het gezamenlijk eens

0m

1,2

hebt als je in de algemene gebouwde omgeving wilt werken; niet aan een of ander monument, 0m 1,2

maar aan een gewone stad. En het zijn drie onderwerpen waar geen les in wordt gegeven.”

6m

Aan dit boek is sinds kort een website gekoppeld; ThematicDesign.org. De bedoeling is dat daar

DESIGN PLAY 1 - ZONES VAN TRANSITIE

De basisvorm waarmee de Play begint is hierbo-

Plays uitgewisseld kunnen worden met deel-

Play 1 levert een simpele opening in een

ven gegeven. Play 1 geeft geen informatie over

nemers in andere landen. En deelnemers zijn er

gevelwand. Het is jouw doel om de vorm te

de context van de gevel; je bent vrij om trappen

overal op de wereld. “In Japan zitten ze natuur-

articuleren en te verlengen voorbij het ge-

of hellingbanen te maken, of om een hoogtever-

lijk, maar ook in Finland, Zwitserland, Duitsland,

velvlak; en middels het ontwerpproces vier

schil te tekenen. De originele muur is gebouwd

Zuid-Afrika, China, India, Taiwan, noem maar op.

fundamentele vormen van transitie te verken-

in beton of baksteen. Andere materialen mogen

In Nederland zijn er ook een paar.” Tegelijkertijd

nen die vaak samen voorkomen: licht/donker,

toegevoegd worden per ontwerpstap.

kun je als student op de website informatie krij-

omhoog/omlaag, binnen/buiten en publiek/

gen over wat er aan de hand is in de bouwwereld;

privé. Fysieke transities tussen licht/donker en

DOEL VAN DE PLAY

ontwerpen en artikelen over deze onderwerpen

omhoog/omlaag, hoewel rijk aan associaties en

Ontwerp, beginnend met de bovenstaande

van mensen die in de praktijk werken of mensen

architectonische kansen, zijn vrij recht door zee.

basisvorm (ook beschikbaar in SketchUp op

die lesgeven. “Zo hoop ik dat er meer uitgewis-

Ruimtelijke overgangen tussen binnen en buiten

ThematicDesign.org), een architectonische zone

seld wordt. Ik weet niet of het gaat werken, maar

creëren vaak architectonische ruimtes die beide

van transitie voor een ingangspartij. Bereik een

we zullen zien.”

stadia behelzen. Transities tussen publiek/privé

eindpunt via een coherente en gestructureerde

zijn veruit het meest complex. Zij dragen sterke

serie van vijf tot tien ontwerpstappen. De trans-

Wat John Habraken het liefste wil is feedback van gebruikers. Hij heeft de site al gedeeld met Stylos in Delft en CHEOPS hier in Eindhoven om het te verspreiden onder de studenten. Het mooiste zou

“HET ZIJN DRIE ONDERWERPEN WAARIN GEEN LES WORDT GEGEVEN”

volgens Habraken zijn als de site op een gegeven

sociale en territoriale connotaties met zich mee.

formatieserie zou een ontwerpverhaal moeten

moment wordt overgenomen en gerund door

Of een ruimte publiek of privé is, is altijd rela-

vertellen waarin de logica goed te volgen is.

studenten. Neem dus even een kijkje op

tief. Territoriale controle hangt af van impliciete

Presenteer een grafisch coherente en een makke-

ThematicDesign.org en ontwikkel een nieuwe kijk

culturele aannames, en van relaties tussen indi-

lijk te lezen serie van stappen. Na kort te noteren

op de bouwwereld.

viduen; tussen ruimtes en de observeerder. Wan-

wat elke stap doet of wat de ontwerpintentie

neer ingangspartijen van een omsloten interieur

was, ben je vrij om tekst, pijlen of andere hulp-

leiden naar een meer publieke buitenruimte is de

middelen toe te voegen. Hou snelle schetsen,

architectuur beduidend rijk in associaties en sig-

notities of diagrammen bij de hand die je maakt

nalen die een gradiënt van territoriale controle

tijdens het ontwerpen. Zij leveren essentiële

aangeven. Zulke ingangspartijen nijgen naar

documentatie van het ontwerpproces.

AFBEELDINGEN 1

2 4 3

1. John Habraken (foto: Chastity Verhoofstad) 2. Interieur woning John Habraken (foto: Chastity Verhoofstad) 3. John Habraken (foto: Chastity Verhoofstad) 4. Basisvorm Play 1 (bron: Conversations with Form)

een intensiever ontwerp door hun relatief grote impact: terwijl ze vrij compact zijn en daardoor

Stuur je resultaat naar cheposredactie@cheops.

redelijk makkelijk en goedkoop te realiseren,

cc, en misschien wordt jouw Play gepresenteerd

BRONNEN

geven ze vorm aan de ervaring van iedereen die

in de volgende uitgave van Chepos.

1. Gesprek met John Habraken op 17 april 2015.

aankomt of vertrekt.

CHEPOS | 33

NIEUWE IMPULS VOOR PARKSTAD LIMBURG Jo Coenen als curator van de eerste IBA in Nederland Jo Coenen (65), architect en voormalig rijksbouwmeester, wist tot twee keer toe tijd vrij te maken in zijn agenda voor een interview met de Chepos. Deze alumnus van de Faculteit Bouwkunde, afgestudeerd in 1975, heeft de afspraak echter ook tot twee keer toe af moeten zeggen door zijn werkzaamheden voor IBA Parkstad. Een formule uit Duitsland, die nu voor het eerst in Nederland neerdaalt in Parkstad Limburg.

TEKST: MARINDE VAN ROOIJ

Vrijdag 17 april jl. presenteerde Jo Coenen in

van acht tot tien jaar dat initiatieven voor een

ring was iedereen uitgenodigd om grote en kleine

Heerlen de 292 inzendingen voor IBA Parkstad.

locatie, stad of streek aanmoedigt. Van vernieu-

IBA-projecten in te dienen.

Het theater was op deze zonnige vrijdagoch-

wende bouwprojecten tot bijzondere tentoon-

tend gevuld met meer dan zevenhonderd

stellingen, symposia en innovatieve plannen.

De open oproep was gekoppeld aan drie centrale

belangstellenden. Na een kop koffie met IBA

Het is een inmiddels bewezen stedebouwkundig

thema’s: de flexibele stad, de energie stad en de

gebak verplaatste het gezelschap, bestaande uit

instrument dat voor een fysieke en mentale

recycle stad. Het idee achter de flexibele stad is

project indieners, ondernemers, investeerders,

impuls zorgt in gebieden die aan het veranderen

dat Parkstad veerkrachtig zal zijn voor de toe-

partners, de pers en geïnteresseerden, zich naar

zijn. Succesvolle voorbeelden zijn IBA Emscher-

komst. Binnen dit thema wordt ingespeeld op het

de Rabozaal. Jo Coenen opende hier met een

park, IBA Sachsen-Anhalt, IBA Hamburg (waar

krimpen van de regio, leegstand, herbestemming,

introductiefilm, gevolgd door de presentatie van

Jo Coenen ook bij betrokken was) en de IBA’s in

tijdelijk gebruik en levensloopbestendige gebou-

alle 292 inzendingen. Afgewisseld met muzikale

Berlijn.

wen die mee kunnen bewegen met veranderin-

intermezzo’s werden deze ochtend uiteindelijk

gen in de toekomst. Er wordt daarmee verder ge-

87 attentionprojecten en 39 kandidaatprojecten

In Parkstad is het project in 2014 gestart met

keken dan alleen de gebouwde omgeving. Ook

bekend gemaakt, waarna hierop getoost werd in

een open oproep en het zal doorlopen tot en

veranderende behoeften, door maatschappelijke

de foyer.

met 2020, wanneer de diverse gerealiseerde

ontwikkelingen als vergrijzing en ontgroening,

projecten worden tentoongesteld. “Projecten

worden meegenomen.

“Parkstad Limburg is een Europese regio bij

die in het meest ideale geval een olievlekwerking

Het thema van de energie stad borduurt voort op

uitstek” stelt het introductiefilmpje van deze dag.

zullen hebben voor een groter gebied en over een

de identiteit van het oude mijnlandschap. Omdat

Het gebied, tussen het Belgische Hasselt en het

langere periode”, aldus Jo Coenen.

de energietransitie en klimaatverandering actuele

Duitse Aachen, bleef toen de mijnbouw stil viel

maatschappelijke thema’s zijn, spelen deze ook

achter met een uitgeputte aarde, streek en volk.

IBA is het innovatieve bestuursinstrument voor

een belangrijke rol in Parkstad. Het gebied zal

De mijnhistorie werd uitgewist, maar er bleven

sociaal-ruimtelijke transformaties en Parkstad is

bij moeten gaan dragen aan een andere manier

littekens achter in het landschap.

het gebied dat functioneert als laboratorium en

van denken, waarbij minder energie wordt

Nieuwe tijden betekenen nieuwe dromen en Parkstad zoekt daardoor sinds lange tijd naar een nieuwe bestemming. “IBA fungeert hierbij als instrument om projecten van de grond te krijgen die van bepalende betekenis zijn voor de ontwikkeling en toekomst van de regio.” De formule

“Projecten die in het meest ideale geval een olievlekwerking zullen hebben voor een groter gebied en over een langere periode”

is het instrument om de nieuwe uitdagingen in Parkstad aan te gaan. “Concrete projectvoor-

motor voor deze vernieuwende projecten. De op-

verbruikt en er wordt overgestapt op alternatieve

stellen die de regio letterlijk beter maken, qua

roep was een uitnodiging om mee te denken over

energiebronnen. Om zo de kwaliteit van leven te

landschap, wonen, cultuur en werken.” Het

de toekomst van dit gebied. Zodat transformatie

behouden en daarnaast potentiële kansen voor

bundelt innovatieve denkkracht en slagvaardige

en transitie zullen leiden tot een structureel beter

de economie te benutten.

daadkracht en “schrijft zo de geschiedenis van de

woon-, werk- en leefklimaat. Deze oproep was

Een duurzame stad is een toekomstbestendige

toekomst”, aldus de introductie.

niet alleen gericht op ondernemers, overheden,

stad. Het hergebruiken van materialen om op

architecten en stedebouwers, maar ook op bur-

deze wijze minder afval te genereren en minder

IBA, Internationale Bau Ausstellung, is een

gers, stichtingen, maatschappelijke instellingen,

natuurlijke bronnen uit te putten, is hier onder-

formule uit Duitsland. Het is een langdurig traject

wijkverenigingen en scholen. Zonder uitzonde-

deel van. Daarom is de recycle stad het derde

34 | CHEPOS

IBA PARKSTAD

THAT’S WHY centrale thema voor Parkstad. De transformatie en transitie gaat over doorbouwen, verbinden en het creëren van een circulaire stad; een gesloten kringloop in de regio. “De uitdaging is om op een andere manier naar de huidige opgaven te kijken.” Door middel van hergebruik van materialen die vrij komen en door energie te winnen uit restmaterialen.

Het internationale karakter van de regio is hierbij van wezenlijk belang, evenals de identiteit van het gebied. Naast de drie thema’s zijn daarvoor zeven speerpunten geformuleerd: leegstand; wonen en zorg; leisure en werkgelegenheid; mobiliteit; kennis en energie innovatie; ruimtelijke structuur, grens en centraliteit; regionale identiteit.

Aan de hand van een schets omschrijft Jo Coenen het als “IBA is het water wat de Parkstad “ De open oproep heeft geleid tot boven verwachting veel inzendingen. “Ik ben blij en trots op dit resultaat”, zegt de heer Coenen. De 292 inzendingen gaan over groen, energie opwekking, duurzaamheid, identiteit, zelfvoorzienendheid, recycling en het creëren van landmarks. Het reikt van gekke ideeën over nieuw openbaar vervoer via de kabels van energiemasten en een meteoriet in het landschap tot energietuinen en herbestemmingsprojecten.

“Het was eerst een heel chaotisch proces, door

“IBA geeft een impuls aan Parkstad, dat zich na

De ‘opgehaalde’ projecten uit de samenleving zijn

de grote hoeveelheid inzendingen en de vele ni-

de sluiting van de mijnen in een langdurige staat

nagenoeg gelijk verdeeld over de drie thema’s.

veauverschillen” zegt Cees Kleinman, onderdeel

van transitie/transformatie bevindt. IBA heeft

Daarnaast is de balans tussen fysiek-ruimtelijke

van de groep IBA Experts. “Het is nu zaak om di-

bewezen een langdurige economische, sociale

projecten, instrumentele projecten en een com-

rect te starten met de maatschappelijk gedragen

en culturele stimulans te geven.” IBA is nu voor

binatie van beide, respectievelijk ongeveer 40%,

projecten waar financiële middelen voor zijn.”

het eerst in Nederland en Jo Coenen spreekt zijn

40% en 20%. Verder is gekeken naar de locatie

Leo Gommans voegt hieraan toe: “Ik ben onder

droom erover uit dat de video’s van IBA Parkstad,

van de projectvoorstellen, de schaalgrootte en

de indruk van de inzendingen. De vervolgstap

waarin het project wordt geïntroduceerd en alle

het type projectinzenders.

is om mensen samen te brengen en van start te

inzendingen worden gepresenteerd, op nationale

gaan.”

televisie te zien zullen zijn. Zodat het een inspi-

Er is vervolgens structuur aangebracht door mid-

ratie zal zijn voor velen en de formule zich niet

del van vijf kernkrachten: collateral landscape,

Het is een bewuste keuze geweest om alle

clever heritage, re-use, crafts & manufacturing en

inzendingen als inspiratiebron mee te nemen in

activating the mental space. De kernkrachten die

het proces en er niet voor te kiezen om projecten

samen een vliegwiel vormen, kunnen richtingge-

als goed of slecht te bestempelen. De attenti-

vend en toekomst bepalend zijn.

onprojecten krijgen daarnaast de kans om door

Het aanbrengen van structuur door middel van

onderlinge samenwerking door te groeien tot

het zoeken naar deze categorieën heeft samen

kandidaatprojecten. De kandidaatprojecten

met het kwalificeren van de inzendingen geleid

krijgen vervolgens met de IBA organisatie een-

tot het aanwijzen van deze 87 attentionprojecten

op-een gesprekken om de plannen realiseerbaar

en 39 kandidaatprojecten. Dit heeft Jo Coenen

te maken.

met een kernteam van partners en experts 90

Alle inzendingen, attentionprojecten en kandi-

dagen van selectie gekost. Het grote werk begint

daatprojecten zijn sinds 17 april 2015 op

echter nu pas echt, met de start van projecten en

IBA-parkstad.nl in te zien en te volgen. Daarnaast

het organiseren van verschillende evenementen

zijn er werkhuizen en evenementen waar infor-

in de komende jaren. Tot en met de Internatio-

matie wordt gedeeld en is IBA Parkstad vertegen-

nale Bau Ausstellung in 2020.

woordigd op Facebook.

alleen in Parkstad kan laten vermenigvuldigen.

AFBEELDINGEN 1

2

1. Jo Coenen (bron: IBA Parkstad) 2. Vliegwiel (bron: IBA Parkstad)

BRONNEN 1. IBA Parkstad. “IBA Parkstad”. 26 mei 2015. ibaparkstad.nl 2. Coenen, J. IBA Parkstad: organisatie & werkwijze.

(Heerlen: IBA, 2015) 3. Coenen, J. IBA Parkstad: resultaat eerste open oproep.

(Heerlen: IBA, 2015)

CHEPOS | 35

THAT’S WHY Aan de noordkant van het centrum van Antwerpen is in 2010 het MAS verrezen. Het geweldige ontwerp van Neutelinks Riedijk architecten is een baken voor de geschiedenis van Antwerpen, maar ook voor de toekomst van de dokken en de wijk het Eilandje.

TEKST: FREDERIKE ZIELMAN

In de schaduw van...

het MAS

Het Museum Aan de Stroom (MAS) staat aan

aandacht voor het karakter van het gebied; de

de kade tussen het Willemdok en het Bonapar-

orthogonale structuur van de oude dokken is een

tedok. Deze twee dokken zijn gegraven in de

uitzondering in het centrum van Antwerpen. Ook

tijd van Napoleon om te dienen als stadshaven.

de afwisseling tussen bouwblokken en losstaande

Ten zuiden van de dokken ligt het historische

gebouwen is kenmerkend, dit effect wordt

stadcentrum, ten noorden van de dokken de door

versterkt door de nieuwbouw. Voor structure-

water omgeven wijk ‘het Eilandje’. Deze wijk

ring wordt gebruik gemaakt van twee assen. De

ontwikkelde zich na de aanleg van de dokken

oostwestas wordt een groene verbinding en de

tot een levendig havenkwartier. Toen de havens

noordzuidas is een voortzetting van de culturele

in de jaren 60 verder naar de noordkant van de

route uit het centrum.

stad verhuisden, raakte de wijk in verval. De komst van het MAS markeert het begin van de

Wanneer je vanaf het MAS naar het Eilandje

herontwikkeling.

loopt, kom je een klein bruggetje tegen. Dit bruggetje lijkt oud, maar is in feite een replica van de

Het MAS is een samenvoeging van verschil-

oudste draaibrug van Antwerpen. Aan de over-

lende musea en heeft een uitgebreide collectie

kant van het bruggetje verschijnen nieuwe terras-

die herinnert aan de geschiedenis van de stad

jes. In de dokken liggen aan één kant historische

Antwerpen en van de havens in het bijzonder.

schepen en aan de andere kant een jachthaven.

Het is meer dan een gebouw; vanuit het centrum

Loop je verder door, dan kom je nieuwbouw

van Antwerpen loopt een route langs de Schelde,

tegen, afgewisseld met oude panden die herin-

waarlangs verschillende oude havenactiviteiten

neren aan de geschiedenis van het havengebied.

te zien zijn die op de collectie aansluiten, zoals

Langs de kades staan ook nog overblijfselen van

oude schepen, pakhuizen en havenkranen. Via

het vertrekpunt van de boten naar Amerika van

deze route komen de bezoekers uit bij het MAS.

de Red Starline. De nieuwbouw bestaat vooral uit

Ook andere toeristische routes door het centrum

woningen, maar er zijn ook restaurantjes en wat

sluiten aan bij het MAS. De toren vormt een brug

bedrijvigheid, zoals een fietsenwinkel. Het gebied

tussen het centrum en et Eilandje, waardoor de

is nog in ontwikkeling, maar nu al levendig en

ontwikkeling van de wijk erachter opgang kan

bijzonder afwisselend. Wat noordelijker in de wijk

komen.

is de nieuwbouw minder vergevorderd. Langs de Kattendijkdok staat een rij woontorens, waarvan

In het masterplan van Buro 5 Maastricht is de

de laatste nog niet tot boven aan toe afgebouwd

ontwikkeling van het Eilandje in fases gepland, te

zijn. Hiervandaan is ook het nieuwe Havenhuis in

beginnen dicht bij het centrum, met het MAS, om

aanbouw te zien, een ontwerp van Zaha Hadid.

daarna verder naar het noorden te werken. Het MAS vervult een sleutelrol, omdat dit opvallende

Het Museum Aan de Stroom laat zien dat één

gebouw zorgt voor een herkenningspunt en

gebouw van grote invloed kan zijn op zijn

veel publiek trekt. De wijk moet vooral geschikt

omgeving. Door de bouw van deze blikvanger

worden voor wonen, maar met ruimte voor vrije-

verschuift de beleving van de stad Antwerpen,

tijdsbesteding en werken. Er is in het plan veel

waardoor het noorden van de stad weer opbloeit.

36 | CHEPOS

AFBEELDINGEN 1 2 3

1. Het MAS gezien over de Bonapartedok (foto:Frederike Zielman) 2. Nieuwbouw langs Kattendijkdok (foto:Frederike Zielman) 3. Schematisering assenstructuur. (Bron:Stad Antwerpen/Autonoom Gemeentebedrijf Stadsplanning Antwerpen)

BRONNEN 1. www.MAS.be 2. ‘Het eilandje - Stadsvernieuwing op weg naar een bruisende stadswijk aan het water’ brochure uitgegeven door de stad Antwerpen, 2011

IN DE SCHADUW VAN...

MADE TO STICK

THAT’STOOLS WHY

Heath, C. & Heath, D. Made to Stick New York: Random House, 2010 ISBN 9780812982008 ± €10,-

Goede adviezen geef je door en daarom wil ik jullie dit boek aanraden, zoals een docent het mij aangeraden heeft. Een boek dat de vraag beantwoordt, waarom sommige ideeën overleven en andere vervagen.

Aan de hand van een concreet model en vele levendige voorbeelden wordt je de theorie bijgebracht voor het verbeteren van waardevolle ideeën.

Waarom sommige ideeën

TEKST: MARINDE VAN ROOIJ

overleven en andere vervagen

Made to Stick is een niet al te dik, Engels boek dat

de eerste man op de maan, hebben zes principes

toespraken van die dag, blijven hangen. Het

leuk en interessant is om te lezen. Ideeën, in de

met elkaar gemeen. Het gebruiken van deze

voorbeeld geeft aan dat de vorm van com-

breedste zin van het woord, leer je aan de hand

principes in je communicatie zullen je ideeën pak-

municatie bepalend is voor het overbrengen én

van zes principes verbeteren en beter communi-

kend maken. Je hebt echter niet alle zes principes

vasthouden van informatie.

ceren. Vele levendige voorbeelden, zoals dat de

nodig van het SUCCESs model, maar hoe meer,

Chinese muur het enige door mensen gebouwde

hoe beter.

En dit is natuurlijk niet alleen voor de minister

object is dat vanuit de ruimte waarneembaar is

weggelegd. De eerste stap is om het model te

(wat overigens niet waar is, want dan zou elke

Als voorbeeld de toespraak op Wereld Waterdag

leren kennen, de volgende is het leren herkennen

grote snelweg waarneembaar zijn), maken het

van Melanie Schultz van Haegen, minister van

van verhalen waarin het model wordt toegepast

boek ontzettend leuk om te lezen en beschrijven

Infrastructuur en Milieu. Zij vertelde over de

en de laatste stap is het werken aan je eigen

waardoor het komt dat sommige (zelfs incor-

waterproblemen in Indonesië, maar niet in alge-

ideeën. SUCCESs!

recte) ideeën overleven. Maar mocht je niet van

mene zin. In plaats daarvan koos zij ervoor om

plan zijn het boek te gaan lezen, dan wil ik jullie

het verhaal te vertellen van één vrouw die daar

het model niet onthouden.

leeft. Door de naam van de vrouw te noemen en

1 2

AFBEELDINGEN 1. Boekcover (foto: ONEREDKEY) 2. SUCCESs model (bron: C.&D. Heath)

haar situatie te omschrijven, maakte de minister Een pakkend idee wordt begrepen, onthouden en

haar verhaal simpel, concreet, geloofwaardig en

verandert iets. Pakkende ideeën, van de Chinese

emotioneel. Allemaal tegelijkertijd.

muur tot de toespraak van John F. Kennedy over

En daardoor is die toespraak, tussen alle andere

Simple

Unexpected

Concrete

Credible

Emotional

Stories

Eenvoud draait om

Om aandacht te krij-

Om iets te kunnen

Ideeën krijgen ge-

Mensen geven om

Verhalen sturen actie

prioriteiten stellen, het

gen moeten patronen

onthouden moet het

loofwaardigheid van

mensen, niet om

door simulatie en

zoeken naar de kern

worden doorbroken

concreet zijn. Schets

buitenaf, door middel

getallen. Hierbij kan

inspiratie. Het geeft

van de boodschap.

en om aandacht

een beeld en spreek

van autoriteiten. Of

gebruik gemaakt wor-

aan hoe er actie kan

Hoe simpeler het

vast te houden moet

de verschillende

van binnenuit, door

den van associaties

worden ondernomen

idee, hoe kernachtiger

nieuwsgierigheid

zintuigen aan om de

het gebruik van sta-

met dingen waar ze

en geeft motivatie

en compacter, en

worden gecreëerd.

boodschap op meer-

tistieken in relatie tot

al om geven en het

waarom er actie moet

daardoor makkelijker

Voordat een idee

dere plekken in het

de menselijke schaal,

creëren van eigenbe-

worden ondernomen.

te communiceren.

blijft plakken, moet

brein op te slaan.

levendige details of

lang.

het publiek het willen

voorbeelden.

horen.

MADE TO STICK

CHEPOS | 37

In elke Chepos wordt een artikel geplaatst uit Pantheon// en vice versa.

Pantheon// is het magazine van Stylos, Studievereniging Bouwkunde Delft.

Dit keer gaat het artikel over het gebruik van je zintuigen.

2

4 5

3

7

7

38 | CHEPOS

6

2

3

4 5

4 5

3

7

6

6

2

1

4 5

1

1

2

3

4 5

7

7

6

6

STYLOS

THAT’S TOOLS WHY

Dag van de architectuur

20 - 21 JUN

Bouwkunde Introductiedagen

‘Nieuw Nederland’ is het thema van de Dag van de Architectuur 2015. Wat

25 - 27 AUG

Naast de algemene introductieweek van de TU/e organiseert CHEOPS de

zijn op lokaal niveau de belangrijkste ruimtelijke opgaven en ontwikkelin-

Bouwkunde Introductiedagen. De eerstejaars bouwkundestudenten kunnen

gen? Welke initiatieven kunnen een bijdrage leveren aan de ontwikkeling

tijdens dit weekend kennismaken met elkaar en natuurlijk ook met CHEOPS

van ideeën voor Nieuw Nederland? Tijdens de Dag van de Architectuur

tijdens drie dagen vol activiteiten, feesten en gezelligheid. Kijk voor meer

zullen op 20 en 21 juni tal van gebouwen worden opengesteld. Het is mo-

informatie op cheops.cc.

gelijk om een bezoek te brengen aan bijzondere plekken en zullen er vele

Rondom Eindhoven

activiteiten worden georganiseerd. In Eindhoven staat de Dag van de Architectuur dit jaar in het teken van ‘de Rondweg’. Op zondag 21 juni lanceert Architectuurcentrum Eindhoven in samenwerking met Stichting Wederopbouw Eindhoven een nieuwe architectuurgids over de Rondweg. Kijk voor

Algemene Ledenvergadering #5: de wissel Tijdens de 5e ALV van het jaar op 30 augus-

meer informatie op arch-lokaal.nl en architectuurcentrumeindhoven.nl.

2 - 3 SEP

Nederland

bestuursjaar. In de ochtend van 1 september zal het 30e bestuur haar jaar

tus zal het 29e bestuur terugblikken op haar

beginnen en haar plannen presenteren. Ben je geïnteresseerd in de ervaringen van het 29e bestuur en wil je graag horen wat het 30e bestuur allemaal

Introductieweek

17 - 21 AUG

van plan is? Kom dan langs en laat je mening horen!

Eindhoven zal tijdens deze week

Trafalgar Pub & Filmzaal Zwarte Doos

weer volstromen met nieuwe en

frisse studenten. Wil jij ook nog genieten van een weekje feesten en gezelligheid, ook al ben jij geen eerstejaars? Dan heeft CHEOPS voor jou ook een leuk programma samengesteld! Houd de Facebook en website van

Constitutieborrel 30e bestuur Na het wisselen van het CHEOPS-bestuur is het natuur-

CHEOPS in de gaten voor meer informatie!

3 SEP

Eindhoven

constitutieborrel van het 30e bestuur is de drank gratis en zal deze dan

lijk tijd om het nieuwe bestuur te feliciteren. Tijdens de

ook rijkelijk vloeien. Iedereen krijgt de kans om het kersverse bestuur te

Innovation at the World Expo: 1851 – now

26 APR - 23 AUG

feliciteren met een leuk praatje, een cadeau en borrel. Wil jij deze kans niet aan je voorbij laten gaan of heb je zin in een gratis biertje? Kom dan langs

Naar aanleiding van

op de borrel!

de 34e Wereldten-

SkyBar! Underground (Vertigo -1)

toonstelling in Milaan, belicht Het Nieuwe Instituut dit fenomeen in drie tentoonstellingen: Wat is Nederland, Tuin van Machines en GLAS. Tijdens deze tentoonstellingen staat er een terugkerende vraag centraal: Onder welke condities komt innovatie tot stand en welke rol spelen ontwerpers in

Open Monumentendag 2015 In het tweede weekend van september

dit proces? Kijk voor meer informatie op hetnieuweinstituut.nl.

12 - 13 SEP

Het Nieuwe Instituut

Het thema is dit jaar ‘Kunst & Ambacht’. Tijdens deze dag zijn verschillende

vindt de Open Monumentendag plaats.

monumenten in het hele land gratis te bezoeken. Dit biedt de kans om eens binnen te kijken in gebouwen waar je nog nooit bent geweest en de kunst van de ambacht te ontdekken! Kijk voor meer informatie op openmonumentendag.nl.

Nederland

agenda CHEOPS & bouwkunde AGENDA

CHEPOS | 39

COLOFON CHEOPS, Studievereniging Bouwkunde Technische Universiteit Eindhoven Groene loper 6, Vertigo 1.15 Postbus 513 5600 MB Eindhoven T 040-2473140 info@cheops.cc www.cheops.cc Chepos, bouwkundig magazine ISSN: 1873-183X cheposredactie@cheops.cc www.chepos.nl www.facebook.com/CheposPage www.issuu.com/chepos_cheops Cheposredactie Justin Agyin, Lennart Arpots, Ilke Broers, Martijn Creemers, Evert Hollander, Sven van der Hulst, Wouter Loomans (hoofdredacteur), Taeke Offringa, Marinde van Rooij, Kim Raijmakers, Chastity Verhoofstad, Frederike Zielman Redactiewerkzaamheden ook iets voor jou?

Zoek je ruimte voor jouw mening?

Stuur dan een mailtje naar cheposredactie@cheops.cc Chepos is een uitgave van CHEOPS, Studievereniging Bouwkunde van de Technische Universiteit Eindhoven.

Voor onderzoek- en studiedoeleinden mogen teksten en afbeeldingen uit deze uitgave worden gebruikt, mits voorzien van bronvermelding. Uitzondering hierop vormen auteursrechtelijk beschermde afbeeldingen; deze mogen niet vermenigvuldigd of gepubliceerd worden zonder uitdrukkelijke toestemming van de auteur.

Aan deze editie werkte nmee Studievereniging Stylos en Adriaan Jurriëns Met speciale dank aan Rijk Blok, John Habraken, John Körmeling, Gerrit Rieks, Ulas Temel, Gijs Wallis de Vries en Pieter van Wesemael.

Foto’s Voorpagina: Expo Parijs 1930, onbekend Beeldpagina: Alberto Moncada© OMA Colofon: Foster + Partners Offset Drukkerij Snep BV, Eindhoven Oplage: 1200 Advertentie-exploitatie Kim Raijmakers: pr@cheops.cc

40 || CHEPOS CHEPOS 40

Will you be our new

EDITOR? Do you have a passion for writing, graphic design or aqcuisition? Are you curious and eager to learn? Are you a teamplayer and looking for a challenge? Do you aspire to become a true editor and do you want to be a member of the editorial board of a profession related magazine?

Come join us at one of the Chepos meetings or sent an e-mail to

cheposredactie@cheops.cc