Πράσινη Φωνή by Christos Kyprianou

Πράσινη

ΦΩΝΗ

Περιοδική έκδοση του Περιφερειακού Γυμνασίου Κοκκινοτριμιθιάς

Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα

Η χαρουπιά μέσα από ταξιδιωτικά κείμενα

“Χρυσοπράσινο Φύλλο” Σχολική χρονιά 2008-2009

ο σχολείο μας, το Περιφερειακό Γυμνάσιο Κοκκινοτριμιθιάς, είναι κτισμένο στη μέση μιας περιοχής που ονομάζεται "Kαφκάλα". Το έδαφος φαίνεται σκληρό και άγονο. Παρατηρώντας το περιβάλλον γύρω από το σχολείο μας, μας κίνησε το ενδιαφέρον να μάθουμε ποια φυτά μπορούν να επιβιώσουν σε αυτό το έδαφος και γι' αυτό επιλέξαμε ως θέμα για τη μελέτη μας τη χλωρίδα του οικοσυστήματος της Καφκάλας στην περιοχή της Κοκκινοτριμιθιάς. Η περιοχή Καφκάλα πήρε το όνομά της από τον τύπο του εδάφους που την καλύπτει. Η καφκάλα είναι μια σκληρή ασβεστολιθική κρούστα κάτω από την οποία υπάρχει συνήθως η "χαβάρα", ένα μαλακό και εύθρυπτο πέτρωμα. Η περιοχή της Καφκάλας είναι καλυμμένη με αραιούς και χαμηλούς, αποστρογγυλεμένους θάμνους με μικρά και συχνά χνουδωτά φύλλα ή με αγκαθωτά κλαδιά και είναι προσαρμοσμένοι στη θερινή ξηρασία. Αυτά λοιπόν αποτελούν τη φρυγανώδη βλάστηση που είναι χαρακτηριστική της μεσογειακής βλάστησης. Εμείς επιλέξαμε ένα συγκεκριμένο μέρος της Καφκάλας στο βόρειο τμήμα του σχολείου μας, για να μελετήσουμε εκτενέστερα τη χλωρίδα της περιοχής. Ο σκοπός μας είναι να γ νωρίσουμε το φυσικό περιβάλλον, να αναγνωρίσουμε τη χλωρίδα και να αξιολογήσουμε τη βιοποικιλότητα της περιοχής. Ο στόχος μας είναι μέσα από τη μελέτη της περιοχής της Καφκάλας, να γνωρίσουμε μεθόδους και τεχνικές

Αντιγόνη Χρυσοστόμου, Γ4

μελέτης και διερεύνησης του φυσικού περιβάλλοντος. Στοχεύουμε επίσης την ευαισθητοποίηση όλων μας απέναντι στην αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος, κυρίως λόγω του ανθρώπινου παράγοντα. Επικεντρώσαμε το ενδιαφέρον μας στη συχνότητα, αφθονία και πυκνότητα των συγκεκριμένων χαρακτηριστικών ειδών. Για την εκπλήρωση του σκοπού μας, επιλέξαμε τη μέθοδο πλαισίου: Μελετήσαμε μια περιοχή 35m x 25m. Οι μετρήσεις γίνονταν συστηματικά κάθε 5m. Τα πλαίσια που χρησιμοποιήσαμε κάλυπταν βασικά μια συγκεκριμένη, καθορισμένη περιοχή 1x1m. Με τη μέθοδο αυτή καταγράψαμε τα είδη φυτών που συναντήσαμε σε 35 π λ α ίσια, καθώς και τον αριθμό των φυτών που συναντήσαμε στο κάθε πλαίσιο. Επιπλέον ασχοληθήκαμε με το π ο σο σ τό το υ εμβαδού κάθε

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ ΣΤΗ 2η ΣΕΛΙΔΑ

Αρ.

➦

Αρκετοί περιηγητές που επισκέφτηκαν την Κύπρο στα ταξιδιωτικά τους κείμενα δίνουν σημαντικές πληροφορίες για τη χαρουπιά. Ο Ισπανός περιηγητής Αλή Μπέης που επισκέφθηκε την Κύπρο το 1806 αναφέρει ότι στο χωριό Κόρνο, στο μέσο της κοιλάδας του, υπάρχουν αρκετές χαρουπιές και σε αυτές βρίσκουν ασχολία πολλοί κάτοικοι τοθ νησιού. Επίσης στην Κυθρέα, σε ένα βαθούλωμα μιας κοιλάδας, ανάμεσα στο δάσος των συκαμινιών, βρίσκονται και λίγες χαρουπιές. Ο Άγγλος περιηγητής Γουίλιαμ Τέρνερ που πέρασε από την Κύπρο το 1815 αναφέρει ότι η χαρουπιά είναι ένα είδος «δέν τρου της ακ ρίδας» και παράγει ένα είδος φασολιού. Με το φρούτο της χαρουπιάς οι Βενετοί παρασκεύαζαν ένα εύγεστο γλυκό. Η παραγωγή χαρουπιών ανέρχετο σε 6.000 καν τά ρ ι α κα ι κάθε καν τά ρ ι πωλείτο 9 παράδες. Αναφέρει επίσης ότι στο δρόμο για τα Κούκλια υπάρχουν πολλά βουνά, που κατά διαστήματα είναι καλυμμένα με χαρουπιές. Ένας άλλος Άγγλος περιηγητής ο Δόκτωρ Χιουμ που επισκέφθηκε την Κύπρο το 19 ο αιώνα αναφέρει ότι στην πεδιάδα της Λεμεσού που είναι από τις πιο εύφορες περιοχές της Κύπρου υπάρχουν συστάδες από χαρουπόδεντρα. Αναφέρει επίσης πως ο καρπός του «δέντρου των ακρίδων» όταν είναι πράσινος είναι πολύ στυπτικός, αλλά όταν ωριμάσει γίνεται εύγεστος και αποτελεί τη συνηθισμένη τροφή για τα πρόβατα και τα κατσίκια. Βιβλιογραφία: Η Κύπρος ανά τους αιώνες, τ. 3ος Φιλόκυπρος, Λευκωσία. Σταύρος Μελάς Β3 Ανδρέας Χατζηκυριάκος Β3

Πράσινη ΦΩΝΗ

Χαρούπια, Ο «μαύρος χρυσός» της Κύπρου «Με τα δκυο σου σσιέρκα κορούα μου, να νετάρουμεν, να μεν μας προλάβουν οι πογκουρτζίες…». Για αιώνες ολάκερους, τα τεράτσια (χαρούπια) θεωρούνταν ως «μαύρος χρυσός» της Κύπρου, αφού η τερατσιά (χαρουπιά) μαζί με την ελιά και τα δημητριακά, ήταν από τα πιο βασικά γεωργικά προϊόντα του νησιού μας. Βέβαια ο τίτλος του «μαύρου χρυσού» δόθηκε στα χαρούπια και για ένα επιπλέον λόγο. Το εισόδημα που προερχόταν από αυτά, ήταν για τους μικροϊδιοκτήτες σημαντικό, αφού μ’ αυτό συμπλήρωναν τις ανάγκες τους, καλύπτοντας πολλές τρύπες του ετήσιου οικογενειακού προϋπολογισμού, ενώ για τους κτηματίες, μεγαλοϊδιοκτήτες και εμπόρους, τα χαρούπια ήταν μια πραγματική «φλέβα χρυσού» με μεγάλα ετήσια εισοδήματα. Η τερατσιά είναι δέντρο ξηρικό, δε χρειάζεται δηλαδή πολύ νερό και ιδιαίτερη φροντίδα για να αναπτυχθεί και να αποδώσει καρπούς, με φροντισμένη καλλιέργεια. Μπορεί να φτάσει έως και 20 μέτρα ύψος και να αποδώσει πάνω από ένα καντάρι (180 οκάδες ή 230 κιλά) καρπό. Στα χρόνια της αγγλοκρατίας και μετέπειτα, η έναρξη της συλλογής χαρουπιών οριζόταν με κυβερνητικό διάταγμα στο οποίο καθοριζόταν με απόλυτη ακρίβεια, η ημερομηνία που ήταν συνήθως τα τέλη Αυγούστου. Οι μικ ροϊδιοκ τήτες αλλά και οι κτηματίες, ετοίμαζαν από νωρίς τα απαραίτητα σύνεργα, έτσι ώστε με το έναυσμα για συγκομιδή, να είναι από κάθε άποψη έτοιμοι. Η συλλογή των χαρουπιών, όπως και όλες οι άλλες γεωργικές ασχολίες την παλιά εποχή, άρχιζε με το χάραμα και ολοκληρωνόταν με την δύση του ήλιου. Οι χαλιστές ή ρίχτες, αυτοί που έριχναν τον καρπό από τα δέντρα, χάλιζαν (σε κάποιες περιοχές της Κύπρου έλεγαν βάκλιζαν) με μακριά κοντάρια τα τεράτσια και τα έριχναν στη γη, όπου και τα μάζευαν οι χαρουποσυλλέκτες, συνήθως γυναίκες και μικρά παιδιά. Τα τοποθετούσαν στις ποδιές τους ή σε καλάθια και στη συνέχεια τα έβαζαν σε μεγάλα σακιά που χωρούσαν 100 με 150 οκάδες το καθένα. Τα σακιά τα έπαιρναν οι κκιρατζήες (αγωγιάτες), τα τοποθετούσαν στα ζώα (γαϊδουράκια ή μουλάρια) καμιά φορά και σε καρότσες και τα μετέφερναν σε μεγάλες αποθήκες στα λιμάνια της Αμμοχώστου, της Κερύνειας και της Λεμεσού, όπου τα παραλάμβαναν οι έμποροι, για να τα κάνουν στη συνέχεια εξαγωγή. Μετά την ολοκλήρωση της δουλειάς που διαρκούσε 10 με 15 μέρες, ανάλογα με τα δέντρα που είχε ο καθένας, οι ιδιοκτήτες έδιναν την άδεια, για ποκκουρίσματα. Οι φτωχοί και άκληροι της κοινότητας, οι ποκκουρτζίες, μπορούσαν να μπουν στο κτήμα και να μαζέψουν τα απομεινάρια, τα ονομαζόμενα πόγκουρα. Ήταν δε τόσο αυστηροί οι νόμοι, που αν συλλαμβανόταν κάποιος να πογκουρίζει χωρίς άδεια, οδηγούνταν κατ’ ευθεία στο δικαστήριο κι εκεί αντιμετώπιζε το ενδεχόμενο επιβολής μεγάλου χρηματικού προστίμου, ακόμη και φυλάκισης. Βιβλιογραφία: Γ. Σοφοκλέους «ΠΑΡΑΘΥΡΟ ΣΤΗ ΚΥΠΡΟ ΜΑΣ» Β΄ ΤΟΜΟΣ Σελίδες 128-129 Ομάδα e –Twinning: «The trees of friendship»

➥ ΣΥΝΕΧEIA ΑΠΟ ΤΗΝ 1η ΣΕΛ. πλαισίου που ήταν καλυμμένο με βλάστηση. Η μέτρηση αυτή μας βοήθησε να υπολογίσουμε το ποσοστό όλης της υπό μελέτη περιοχής, που καλύπτεται από βλάστηση. Επισημάναμε επίσης το επιστημονικό όνομα του κάθε είδους φυτού αφού ανατρέξαμε στη βιβλιογραφία. Αξιολογώντας τα στοιχεία που συλλέξαμε, καταλήγουμε στα πιο κάτω αποτελέσματα:

Συμπεράσματα ● Σύμφωνα με τις μετρήσεις των πλαισίων, η περιοχή καλύπτεται κατά 60% με βλάστηση. ● Κατά την άνοιξη, η βλάστηση βρίσκεται σε αφθονία λόγω της έντονης α ν θ ο φ ο ρ ί α ς των π ε ρ ι σ σ ότ ε ρ ων ειδών. ● Η βλάστηση στην περιοχή μειώνεται σημαντικά τους καλοκαιρινούς μήνες. Από την μελέτη μας καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι στην περιοχή αυτή τα κυρίαρχα ξυλώδη φυτά στο σύστημα των φρυγάνων είναι το μαζίν (Sarcopoterium spinosum) και το θρουμπί (Thymus capitatus). Λόγω της αφθονίας των φυτών αυτών στην περιοχή υπάρχουν παραδοσιακές χρήσεις τις οποίες και καταγράψαμε: Τα χρόνια πριν από το 1940, μια από τις ασχολίες των κατοίκων της περιοχής ήταν η συλλογή των θάμνων αυτών από την περιοχή και η προμήθεια των νοικοκυριών της Λευκωσίας με καύσιμη ύλη. Με τα μαζιά έφτιαχναν και τις λεγόμενες ¨σαρκές¨ ή σκούπες που ήταν ειδικές για το σκούπισμα των μαντρών, των αυλών των σπιτιών και γενικά των χωμάτινων δαπέδων. Το σκούπισμα με αυτά τα φυτά είχε την ιδιότητα να απομακρύνει και τους ψύλλους, παρέχοντας έτσι εκτός από καθαριότητα και προστασία της υγείας των ανθρώπων και των ζώων. Πολύ χρήσιμα ήταν τα μαζιά και τα θρουμπιά στους βοσκούς, οι οποίοι έφτιαχναν με αυτά περιφράξεις για τις μάντρες τους. Η χρησιμότητα αυτού του είδους της περίφραξης έγκειται στο ότι τα αγκάθια δεν αφήνουν τις αλεπούδες -αλλά και τους ζωοκλέφτες- να εισέρχονται στη μάντρα και έτσι περιορίζονται οι απώλειες των ζώων.

Πράσινη ΦΩΝΗ

Ανάμεσα στα φρύγανα αναπτύσσονται και πολλά ποώδη φυτά. Από αυτά συνηθέστερα είναι ο ασφόδελος (Asphodelus) και η σκιλλοκρεμμύδα (Urginea maritima). Το γνωστό σκιλλοκρέμμυδο με τον πελώριο βολβό του που χρησιμοποιείται σαν φάρμακο από τη λαϊκή θεραπευτική, αλλά και σαν φυτό που φέρει γούρι. Το φυτό, όταν πάρει όλη του την ανάπτυξη έχει βολβό που φτάνει στο μέγεθος μικρής κεφαλής και παρουσιάζει μακρύ στέλεχος ως ένα μέτρο με πολλά άνθη. Ο ασφόδελος είναι φυτό κονδυλώδες, πολυετές με βλαστό κυλινδρικό, κούφιο, διακλαδισμένο στην κορυφή. Τα φύλλα του είναι επιμήκη, τριγωνικά και συγκεντρωμένα στην βάση του φυτού. Τα άνθη έχουν πέταλα λευκά με κοκκινωπή νεύρωση στη μέση. Μέσα από τη μελέτη μας διαπιστώσαμε ότι ενώ τα οικοσυστήματα αυτά φαίνονται πολύ φτωχά, στην πραγματικότητα έχουν μεγάλο αριθμό και ποικιλία ειδών. Ανάμεσα στα φρύγανα αναπτύσσονται πολλά ποώδη φυτά που βρίσκουν εκεί προστασία. Πάνω από 30 είδη ποωδών φυτών είχαν εντοπιστεί σε προηγούμενη μελέτη του σχολείου μας στο φρυγανικό σύστημα της περιοχής Καφκάλας. Τα περισσότερα από αυτά ανθίζουν την άνοιξη δημιουργώντας ένα πολύχρωμο και ελκυστικό περιβάλλον. Συγκεκριμένα, στην περιοχή Κοκκινοτριμιθιάς ο περιηγητής πέρα από τα φυτά που προαναφέρθηκαν συναντά και τα ακόλουθα φυτά: - Sinapis Arversis, Λαψάνα - Chrysanthemum coronarium, Μαργαρίτες. - Anemone coronaria, Ανεμώνη η στεφανωτή, Λαλέδες - Malva aegyptia, μολόχα - Capparis spinosa, Κάππαρης η ακανθωτή... Με τον ίδιο τρόπο που ανακαλύψαμε και γνωρίσαμε τη χλωρίδα μιας μικρής περιοχής, μπορούμε να μελετήσουμε και τη χλωρίδα μεγάλων περιοχών ή και ολόκληρης της Κύπρου. Τα αυτοφυή φυτά που ανακαλύφτηκαν μέχρι τώρα στην Κύπρο είναι γύρω στα 1800 είδη, υποείδη και ποικιλίες. Τα 1800 διαφορετικά είδη φυτών που βλαστούν στην Κύπρο είναι πράγματι πάρα πολλά αν λάβουμε υπόψη το μέγεθος της Κύπρου.

ΕΡΩΤΗΜΑ: Γιατί η Κύπρος παρόλη τη μικρή της έκταση παρουσιάζει τόσο μεγάλο βοτανολογικό πλούτο; Η Κύπρος διαθέτει μια τεράστια ποικιλία βιότοπων, με αποτέλεσμα να μπορεί να φιλοξενεί πολλά είδη φυτών με διαφορετικές απαιτήσεις. Η μεγάλη ποικιλία βιότοπων συμβάλλει στην πλούσια μας χλωρίδα. Επίσης το γεγονός ότι η Κύπρος βρίσκεται στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων (μεταξύ Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής), έχει συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στο βοτανολογικό της πλούτο. Φυτικά είδη από την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική εύκολα μεταφέρονται στην Κύπρο και αποτελούν μέλη της πλούσιας χλωρίδας της. Εξάλλου το γεγονός ότι η Κύπρος είναι ένα νησί έχει και αυτό συμβολή στο μεγάλο βοτανολογικό της πλούτο. Εξαιτίας της γεωγραφικής απομόνωσης της Κύπρου, πολλά φυτά της έχουν εξελιχθεί σε διαφορετικά είδη, που συχνά μόνο στην Κύπρο υπάρχουν και πουθενά αλλού. Φυτά που υπάρχουν σ΄ έναν τόπο μόνο και πουθενά αλλού στον κόσμο ονομάζονται ενδημικά φυτά. Τα ενδημικά είδη, που ανακαλύφτηκαν μέχρι τώρα είναι 145. Αυτά τα είδη τα συναντούμε μόνο στην Κύπρο. Αποτελούν μια ανεκτίμητη φυσική κληρονομιά, που έχουμε ευθύνη και υποχρέωση να προστατεύουμε και να διαφυλάσσουμε για τις επόμενες γενιές. Μερικά από τα ενδημικά φυτά που

συναντούμε στη φρυγανώδη βλάστηση της περιοχής είναι: Onopordum cyprium ή Γαϊδουράγκαθο όπως είναι γνωστό στην Κύπρο. Ο βλαστός, τα φύλλα και άνθη φέρουν πολλά αγκάθια. Τα άνθη είναι σύνθετα χρώματος κόκκινο-μωβ. Carlina Involucrata Το φυτό Καρλίνα η περιβληματοφόρος είναι μια πολυετής, όρθια, ακανθώδης πόα με χρυσοκίτρινα άνθη. Helianthium obtusifolium Το ηλιάνθεμο το αμβλύφυλλο είναι ένας ημίθαμνος με απλωτούς, κυλινδρικούς βλαστούς με άσπρο τρίχωμα. Τα άνθη του είναι χρυσοκίτρινα με 5 σέπαλα και 5 μεγάλα πέταλα. Helianthemum salicifolium: Η ποικιλία αυτή εντοπίστηκε αποκλειστικά στην ευρύτερη περιοχή Κοκκινοτριμιθιάς και σε κανένα άλλο μέρος της Κύπρου ή του κόσμου. Tulipa cypria- η κυπριακή τουλίπα Ophrys kotschyi- ίσως μία από τις ομορφότερες ορχιδέες στο κόσμο Η περσινή καταμέτρηση των φυτών στην Καφκάλα έδειξε μείωση των φυτών σε σχέση με την καταμέτρηση που έγινε πριν δυο χρόνια στην ίδια περιοχή. Αυτό μας προβλημάτισε και ψάξαμε να βρούμε τις αιτίες που οδήγησαν στη μείωση των ειδών στην περιοχή και στην ποσοστιαία κάλυψη. Η μείωση οφείλεται κατά κύριο λόγο ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ ΣΤΗΝ 4η ΣΕΛ.

➦

Πράσινη ΦΩΝΗ

➥ΣΥΝΕΧEIA ΑΠΟ ΤΗΝ 3η ΣΕΛ.

στην ανομβρία που μαστίζει γενικά το νησί μας. Άλλοι λόγοι πιο συγκεκριμένοι για την περιοχή μας είναι: ● ο αυτοκινητόδρομος που κατασ κε υ ά σ τ η κε π ρ ό σ φ α τ α σ τ ην περιοχή ● η οικιστική ανάπτυξη των γειτονικών χωριών Μάμμαρι και Κοκκινοτριμιθιάς ● η υπερβόσκηση στην περιοχή Ας δούμε αναλυτικά τους λόγους που οδήγησαν στη μείωση των ειδών στην περιοχή. Ο αυτοκινητόδρομος: Η δημιουργία του αυτοκινητόδρομου στην περιοχή κατάστρεψε ένα μεγάλο μέρος της χλωρίδας της περιοχής αφού διασχίζει την Καφκάλα και τη χωρίζει στη μέση. Οι ρύποι από τα αυτοκίνητα αιωρούνται μέσα στον περιβαλλοντικό αέρα περνούν μέσα από τα στόματα των φύλλων των φυτών και επηρεάζουν άμεσα την ανάπτυξη των φυτών της περιοχής Ερευνητές, βρήκαν ότι το διοξείδιο του αζώτου και του θείου από τις εξατμίσεις των αυτοκινήτων είναι οι κυριότεροι παράγοντες στην ατμόσφαιρα, που εμποδίζουν την ομαλή ανάπτυξη των φυτών. Η οικιστική ανάπτυξη σε Κοκκινοτριμιθιά και Μάμμαρι έχει αλλάξει τη εικόνα της περιοχής. Οι ανθρωπογενείς πιέσεις όπως η οικοπεδοποίηση, οι δρόμοι, τα εργοστάσια κτλ απειλούν τη διατήρηση ειδών και διαταράσσουν την ισορροπία του οικοσυστήματος.Η επι-

χωμάτωση (η μεταφορά ξένου χώματος στην περιοχή) κατά το χτίσιμο έφερε ξενικά φυτά που δρουν ανταγωνιστικά σε τοπικά φυτικά είδη. Ένα μεγάλο μέρος της Καφκάλας είναι πλέον καλυμμένο με μπετόν. Δίπλα από την οικιστική περιοχή, η Καφκάλα δίνει την εντύπωση σκουπιδότοπου. Πεταμένα σακούλια, δοχεία, τούβλα, κεραμικά, τσιμέντα συνθέτουν μια θλιβερή εικόνα. Και από την άλλη η υπερβόσκηση επιδεινώνει το πρόβλημα.

Βοσκοί αφήνουν τα ζώα τους να βοσκήσουν στην Καφκάλα. Τα ζώα καταπατούν τα νεαρά φυτά, συμπιέζουν το έδαφος εμποδίζοντας τον αερισμό του και το ομαλό φιλτράρισμα του νερού, απομακρύνουν βιομάζα, και άρα φυτοκάλυψη. Η μείωση της φυτικής κάλυψης οδηγεί σε αυξημένη έκθεση του εδάφους σε ακραίες θερμοκρασίες με αποτέλεσμα τη μειωμένη συγκράτηση οργανικού υλικού και τη διαφοροποίηση στις κατανομές φυτών. Η έντονη βόσκηση, η υπερβόσκηση, οδηγεί βαθμιαία σε υποβάθμιση

τ φυσικών οικοσυστημάτων, τα οποία των π πλέον κυριαρχούνται από ένα μόνο ε είδος που δε βόσκεται. Έτσι, τα μόνα φ φυτά που μπορεί κανείς να διακρίνει πια σ μεγάλη έκταση και σε μεγάλες πυκνόσε τ τητες είναι οι ασφόδελοι, οι οποίοι αντέχ χουν την πίεση και επιβιώνουν, επειδή δ διαθέτουν υπόγεια ανθεκτικά όργανα, τ τους κονδύλους. Το χειρότερο όμως πρόβλημα στην Κ Κύπρο είναι η ανοβρία. Σύμφωνα με τ μετερεολογικό κέντρο Λευκωσίας το τ τελευταία 20-100 χρόνια έχουν γίνει τα α αρκετές και ριζικές αλλαγές στη μέση θ θερμοκρασία του νησιού μας. Τον τελευτ ταίο αιώνα δηλαδή από το 1901 έχει π παρατηρηθεί μια αύξηση στη μέση θερμ μοκρασία στη Λευκώσια που ξεπερνά το 1οC. Αυτό δυστυχώς δε μπορεί να μην ε επηρεάσει τη βροχόπτωση που μειώνεται συνεχώς. Η μείωση της βροχόπτωσης συντελεί στο να παρατηρείται το φαινόμενο της ερήμωσης του νησιού μας, φαινόμενο που υπολογίζεται να επιδεινωθεί στα επόμενα 50 χρόνια. Η αλυσίδα αλλαγών δε σταματά εδώ γιατί έχουν παρατηρηθεί σημαντικές αλλαγές στις εποχές. Για παράδειγμα ο χειμώνας σχεδόν δεν υπάρχει πια και το καλοκαίρι αύξησε το χρονικό διάστημα επικράτησής του στην Κύπρο. Σαν αποτέλεσμα έχουν παρατηρηθεί α αρκετές αλλαγές στη γεωργία. Πολλές κ καλλιέργειες δε μπορούν να επιβιώσ σουν και πολλά φυτά τείνουν να εξαφ φανιστούν πλήρως. Υπάρχουν ορισμένες ενδείξεις ότι η θερμοκρασία θα αυξηθεί στις μεσογ γειακές χώρες, ενώ είναι γενική πεποίθ θηση ότι θα ακολουθήσουν ξηρότεροι χ χειμώνες και ακόμη ξηρότερα καλοκ καίρια. Σύμφωνα με εκτιμήσεις κλιματ τικών μοντέλων η βροχόπτωση πάνω α ορισμένες περιοχές θα μειωθεί στο από μέλλον κατά 10-15%. Ο περιορισμός της φυτοκάλυψης, η μείωση της οργανικής ουσίας του εδάφους, η μείωση της ικανότητας συγκράτησης του νερού, η μείωση της βιοποικιλότητας σε όλα τα επίπεδα και η αυξημένη διάβρωση οδηγεί στην ερημοποίηση. Είναι γνωστό ότι η ελάχιστη φυτοκάλυψη μιας περιοχής για να εμποδιστεί η διάβρωση και η απώλεια πολύτιμου εδαφικού υλικού και κατά συνέπεια οργανικής ουσίας είναι περίπου 60%.

Πράσινη ΦΩΝΗ

Η κάλυψη στην περιοχή της Καφκάλας αγγίζει αυτά τα όρια. Τις συνέπειες μπορούμε να τις φανταστούμε. Η ανακοπή της υποβαθμιστικής πορείας επιβάλλεται. Μόνο η συντηρητική και επιστημονικά καθοδηγούμενη χρήση της Καφκάλας μπορεί να οδηγήσει στη βιωσιμότητά της. Εκείνο που μας ενδιαφέρει άμεσα είναι η διαχείριση της Καφκάλας και η προστασία της. Το κράτος και η ευρωπαϊκή ένωση είναι υπεύθυνοι για την προστασία του περιβάλλοντος. Το κράτος πρέπει να προωθεί έργα περιβαλλοντικής υποδομής ή να προωθεί χώρους ορθολογικής διαχείρισης της γης , ώστε η προστασία του περιβάλλοντος να είναι ολοκληρωμένη. Οι πολίτες οφείλουν να τηρούν τους κανόνες και τις πρόνοιες για προστασία του περιβάλλοντος. Παραδείγματος χάρη, οι κτηνοτρόφοι πρέπει να μειώνουν τις επιπτώσεις των φαρμών. Πρέπει να φροντίζουν ώστε τα ζώα τους να μην καταστρέφουν τη βλάστηση. Επίσης η οικιστική ανάπτυξη Μάμμαρι και Κοκκινοτριμιθιάς πρέπει να περιοριστεί για να διαφυλαχτεί η φυσική κληρονομιά της περιοχής. Είναι χρέος όλων μας να υιοθετήσουμε τη σωστή στάση και να επηρεάσουμε άλλους γύρω μας για να κληρονομήσουν οι απόγονοί μας ένα βιώσιμο περιβάλλον. Η κατάσταση του πλανήτη μας είναι ακόμα ανατρέψιμη γι΄ αυτό πρέπει να κάνουμε ότι μπορούμε για να τον σώσουμε. Οφείλουμε να προστατέψουμε το περιβάλλον μας αν δεν θέλουμε να βιώσουμε περαιτέρω τις τραγικές συνέπειες της αμέλειας μας που έχουν ήδη αρχίσει να αποκαλύπτονται. ● Η Καφκάλα ανθίζει ακόμη... Για πόσο ακόμη δεν ξέρω, αλλά ξέρω τι θέλω... ● Θέλω να ανθίζει για πάντα... ● Θέλω την άνοιξη να συναντώ τις ανεμώνες. ● Θέλω το καλοκαίρι να μεθώ με τις μυρωδιές από τα έλαια των φρυγάνων. ● Θέλω την κάθε εποχή να τη ζω με τα χρώματά της, με τις ομορφιές της, με τα αρώματά της. ● Θέλω με το πινέλο μου να ζωγραφίσω έναν πίνακα όλο χρώματα, γεμάτο ζωή γιατί η Καφκάλα ανθίζει ακόμη... και τώρα και πάντα.

Δενδρολατρεία Η λατρεία των δέντρων ξεπερνά τα όρια ενός γεωγραφικού χώρου και προσλαμβάνει σχεδόν παγκόσμιες διαστάσεις. Ανιχνεύεται σε πρώιμες εποχές, μέσα από την εικονογραφία του προϊστορικού κόσμου. Το μοτίβο του δέντρου, που εμφανίζεται σχηματοποιημένο, με μια ιερή και κυρίαρχη μορφή να είναι καθισμένη στη βάση του, φαίνεται να έχει επηρεάσει συγγενικούς ή και γειτονικούς πολιτισμούς της Μεσογείου και της Εγγύς Ανατολής και να έχει εκφράσει τις θρησκευτικές αντιλήψεις που ως αφετηρία έχουν την ετήσια αναγέννηση της Φύσης. Στη μινωική Κρήτη η ελιά διαδραματίζει ξεχωριστό ρόλο στη λατρεία, όπως φαίνεται από την παράσταση της σαρκοφάγου που βρέθηκε στην Αγία Τριάδα, στη Μεσαρά της Κρήτης. Οι παραστάσεις ιερών δέντρων στη μινωική εικονογραφία είναι πολλές αλλά σχετίζονται περισσότερο με τη γενικότερη τάση της λατρείας, παρά με τις ιδιότητες της ελιάς. Οι ιδιότητες αυτές, φαίνεται πως μπορούσαν να εκφράσουν, περισσότερο απ’ όλα τα άλλα δέντρα, τις πανάρχαιες βλαστικές δοξασίες. Ο θάνατος και η ανάσταση ήταν τα στοιχεία που καθόριζαν τη μορφή της λατρείας. Η ιδιότητα της ελιάς να αναβλασταίνει διαρκώς και να μην πεθαίνει σχεδόν ποτέ ήταν πολύ κοντά στις αντιλήψεις για αναγέννηση και διαιώνιση της ζωής μέσα από το θάνατο, όπως ακριβώς συμβαίνει με την αναγέννηση της ίδιας της φύσης. Ο Δίας, ο μεγάλος θεός της ελληνικής μυθολογίας, ήταν στην Κρήτη θεός που γεννιόταν και πέθαινε, είχε κληρονομήσει τις ιδιότητες του νεαρού θεού της βλάστησης που λατρευόταν σε ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο και ονομαζόταν Κρητογενής Ζευς. Ο ίδιος βλαστικός θεός λατρεύτηκε και ως Διόνυσος - Ζαγρεύς, ως Υάκινθος, ως Απόλλων Στυρακίτης και ως Ερμής Κεδρίτης. Η βλαστική υπόσταση του Δία, του Ερμή, του Απόλλωνα και άλλων θεοτήτων στην κλασική, την Ελληνιστική και τη Ρωμαϊκή Κρήτη μας δίνει ξεκάθαρη την εικόνα για το ρόλο της βλαστικής λατρείας. Σε μια παράσταση, που βρέθηκε στο ιερό της Σύμης στη Βιάννο, βλέπουμε από το κεφάλι του Ερμή να ξεφυτρώνουν δυο κλαδιά δέντρου που μοιάζει πολύ με ελιά. Ο Ερμής της Σύμης ονομαζόταν Κεδρίτης. Τα ευρήματα συμφωνούν πως εδώ υπάρχει αναμφισβήτητη μαρτυρία δεντρολατρείας. Η ιερή ελιά της Αθήνας αποτελεί ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα δεντρολατρείας. Βρίσκεται μέσα στον ιερό περίβολο προστατευμένη και ο περίβολος οριοθετεί αυτόν ακριβώς το χώρο. Η Αθηνά εικονίζεται συχνά δίπλα στο ιερό δέντρο της, την ελιά της Ακρόπολης. Η δρυς της Δωδώνης, η αγριελιά της Ολυμπίας, η δάφνη των Δελφών εκπροσωπούν ή εκφράζουν τους θεούς στους οποίους είναι αφιερωμένα τα αντίστοιχα ιερά. Με δέντρα συνδέεται συχνά η Άρτεμις, όπως στη Λακωνία με μια μυρτιά. Μετά την επικράτηση του χριστιανισμού η λατρεία των ιερών δέντρων συνεχίζεται σ' ολόκληρο τον ελληνικό χώρο. http://www.club.edc.uoc.gr/seminar/ptixiakes/elia/site/LatreytikhSymvolikhXrhsh ThsElias.htm Μαριλένα Ανδρέου Β3

Μιχάλης Πεμπέτσιος Β3

Πράσινη ΦΩΝΗ

Το μάζεμα των χαρουπιών

άνε τα παλιά τα χρόνια όπου τις μέρες αυτές του Aυγούστου, του μήνα της συλλογής των τερατσιών, στρατιές χωρικών με τις οικογένειές και τα ζώα τους από κάθε γωνιά της Κύπρου κατέκλυζαν τους δρόμους γύρω από το Kάστρο και τη Mαραθευτογειτονιά, προς αναζήτηση εργασίας σε χαρουποπαραγωγούς για το μάζεμα των χαρουπιών με τις βάκλες. Άφηναν τα ζώα τους στα γύρω χάνια του Φυλακτού, του Φασουλιώτη, του Aχμέτη και του Παπακώστα για πότισμα και φαγητό. Xρυσές δουλειές έκαναν αυτές, ιδίως τις μέρες οι καλλικάδες, οι στρατουράδες και οι τσαγκάρηδες. Παρέες - παρέες προέβαιναν σε συμφωνία με τους τερατσάρηδες για εργοδότησή τους και για το μεροκάματο. Tην εποχή του 1930, το μεροκάματο εκυμαίνετο γύρω στα 3 γρόσια για τους άνδρες ή δύο σελίνια εάν διέθετε και ζώο, που αγκαζάρετο για τη μεταφορά χαρουπιών σε σακούλες από το χωράφι στο σπίτι του παραγωγού ή στην αποθήκη του χαρουπεμπόρου. H εργασία του μαζέματος των χαρουπιών ξεκινούσε από τις 5 π. μ. για ένα πρόγευμα μισής ώρας και το μεσημέρι μιας ώρας, για το μεσημεριάτικο φαγητό, ξαπλωμένοι κάτω από τις χαρουπιές όπου έστρωναν ένα χράμι ή ένα σεντόνι. Tο πρόγευμα αποτελείτο από ελιές μαύρες ή τσακιστές, ψωμί, κρεμμύδι, τομάτα. Tο μεσημεριάτικο δε από πιλάφι πουρκούρι, τομάτα, αγγουράκι, ελιές κρεμμύδι. Nερό έπιναν από τη φοινιώτικη κούζα ή από πηγαδίου που αντλούσαν με το αλακάτι εκείνη τη στιγμή. Tο βράδυ έτρωγαν όλοι μαζί στο σπίτι, μαγειρεμένο από τη νοικοκυρά του σπιτιού. Eτσι άνοιγε και η όρεξη για τραγούδια και τσιαττίσματα, μερικοί δε μερακλήδες έπαιζαν πιδκιαύλι. Oι άνδρες εβάκλιζαν τα χαρούπια είτε ανεβαίνοντας πάνω στη χαρουπιά είτε παραμένοντας κάτω. Tα χαρούπια τα μάζευαν οι γυναίκες και τα παιδιά στις ποδιές τους και κατόπιν τα έβαζαν σε σακούλες ή σε σατσιά που τα έδεναν και τα φόρτωναν στη ράχη των ζώων, που έφεραν σαμάρια και τα κουβαλούσαν στο σπίτι ή στις αποθήκες των εμπόρων όπου εκεί ζυγίζονταν σε καντάρια. Γνωστοί χαρουπέμποροι ήταν οι Λανίτης, Γαλαταριώτης, Θεοδοσίου, Aραούζος, Xατζηγαβρίλης, Tρακοσόλ, Συνεργατική κ.α. H τιμή των χαρουπιών κυμαίνετο γύρω στα πέντε σελίνια το καντάρι και μπορούσε να φθάσει μέχρι τις 20 λίρες στα νεότερα χρόνια. Όταν το μάζεμα των χαρουπιών τελείωνε οι χωρικοί έπαιρναν μαζί τους, σαν δώρο και λίγα εκλεκτά χαρούπια. Mερικοί «επιχειρηματίες» άρχιζαν μετά τη δική τους εργασία. Γύριζαν τις χαρουπιές και μάζευαν όσα τυχόν είχαν μείνει είτε πάνω στη χαρουπιά είτε κάτω στη γη, τα λεγόμενα «ποκλώνια» και τα πωλούσαν. H συλλογή των χαρουπιών καθοριζόταν κάθε χρόνο από τον Έπαρχο κατόπιν διατάγματος. Tα χαρούπια χρησιμοποιούνταν για τροφή των ζώων, αλεσμένα, για βιομηχανικούς σκοπούς προς εξαγωγή σακχάρου και τερατσόμελου. Eπίσης από τον πυρήνα κουκούτσι, των χαρουπιών γίνεται η γόμα. Tέτοιο εργοστάσιο διέθετε στο Λεμεσό ο οίκος Γ. Σχίζα. Tο ήμισυ της παραγωγής προερχόταν

από την επαρχία Λεμεσού και η τιμή των χαρουπιών ήταν γύρω στις 5 λίρες το καντάρι. Kυριότερες αγορές ήταν η Aγγλία, Γαλλία, Aίγυπτος, Παλαιστίνη, Oλλανδία, Aμερική. Θύμηση από τα παλιά: «Το καλοκαίρι του 1938 έλαβα κι εγώ μέρος στο μάζεμα των χαρουπιών με μια ομάδα χωριανών μου, που μετέβαιναν στα χαρουποφόρα χωριά. Ο κάθε άντρας έπαιρνε μαζί του το γαϊδούρι του και μια μακριά ράβδο, το λεγόμενο βακλί, με το οποίο θα χτυπούσε τα χαρούπια, για να πέσουν στο έδαφος. Πήρα κι εγώ το γαϊδούρι μου, γιατί θα πληρωνόταν κι αυτό για τις μεταφορές που θα έκανε. Ξεκινήσαμε από το χωριό Κυριακή πρωί, μετά τη Θεία Λειτουργία. Φτάσαμε αργά το απόγευμα στο σπίτι του εργοδότη μας. Μας υποδέχτηκε με χαρά και μας υπέδειξε τους χώρους όπου θα κοιμόμασταν και τον τόπο όπου θα δέναμε τα γαϊδούρια. Φάγαμε νωρίς και πλαγιάσαμε γιατί θα σηκωνόμασταν πολύ πρωί την άλλη μέρα. Ξυπνήσαμε πριν καλά καλά χαράξει το φως της ημέρας και ξεκινήσαμε για τον χαρουπώνα. Επικεφαλής της πομπής ήταν ο ιδιοκτήτης με το γιο του... Κατά τα ξημερώματα φτάσαμε κάτω από τις χαρουπιές. Ο άντρες με τα βακλιά τους Οι χτ χτυπούσαν τα χαρούπια κι οι κ κοπέλες κι εμείς τα παιδιά τα μ μαζεύαμε ασταμάτητα. Σε δυο τρεις ώρες γεμίσ σαμε τέσσερα σακιά. Τα φόρτω τωσαν οι άντρες στα γαϊδούρια κ έδωσαν ένα στο κάθε παιδί, κι γ να τα οδηγήσουμε στην για π πλατεία του χωριού και να τα π παραδώσουμε στον αντιπρόσ σωπο κάποιου χαρουπέμπορα. Π Προτού ξεκινήσουμε μας συνέσ στησε το αφεντικό να προσέχουμε το καντάρι ( το ζυγό) όταν θα τα ζυγίζει και πόσα θα γράφει στον κατάλογό του ο παραλήπτης. Μας ανέθεσε ακόμα να περάσουμε στην επιστροφή από το σπίτι του, να φορτώσουμε στα γαϊδούρια κοφίνια με κούζες γεμάτες νερό και να τις φέρουμε μαζί μας. Έτσι το κάθε παιδί τραβώντας από το σχοινί το γαϊδούρι του μεταφέραμε και παραδώσαμε τα χαρούπια στον αντιπρόσωπο του έμπορα. Εκείνος ζύγιζε κάτω από τα ορθάνοιχτα μάτια μας και μας ανακοίνωνε τα βάρη, ενώ τα έγραφε στον κατάλογο. Πήρα το θάρρος και του ζήτησα να γράψει τα βάρη σ’ ένα χαρτί και να μου το δώσει. Εκείνος αρχικά αρνήθηκε, αλλά με την επιμονή μου τελικά δέχτηκε. Στην επιστροφή όταν έδωσα το χαρτί στον ιδιοκτήτη εκείνος ενθουσιάστηκε. Η ίδια διαδικασία συνεχίστηκε για δέκα μέρες. Μας πλήρωσε και επιστρέψαμε στο χωριό μας, έχοντας το πρώτο μεροκάματο στην πούγκα. Μόνο που μαύρισα αρκετά, ηλιοψήθηκα, όπως είπε η μητέρα μου όταν με είδε. Eκείνα τα χρόνια το χαρούπι ήταν αρκετά προσοδοφόρο και πήρε το όνομα «O μαύρος χρυσός της Kύπρου». Αντίλαλοι της Κυπριακής Υπαίθρου, Ξενοφώντος Λαζάρου, Ασχολίες των κατοίκων και θερινές διακοπές

Πράσινη ΦΩΝΗ

Ε-twinning project 2008-2009 “Τhe trees friendship” - “Ta δέντρα της φιλίας”

Το ο σχολείο μας συμμετέχει στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα e-twinning μαζί με άλλα άλ λλα γυμνάσια από την Ελλάδα, τη Βουλγαρία, την Τσεχία, τη Γαλλία, την Πολωνία και την Ισπανία. Ο στόχος του δικού μας προγράμματος είναι η Π παρουσίαση πα αρουσίαση ενός χαρακτηριστικού ενδημικού δέντρου της κάθε χώρας. Ως Κύπρος επιλέξαμε να παρουσιάσουμε μέσα από διάφορες εργασίες τη χαρουπιά, δέντρο που συναντάται συχνά στην περιοχή Κοκκινοτριμιθιάς. Την ομάδα μας αποτελούν οι μαθητές: Ιωάννα Χριστοφορίδου Β2, Ιωάννα Χριστούδια Β2, Κύπρος Ιωάννου Β2, Ανδρέας Χατζηκυριάκου Β3, Ειρήνη Σάββα Β3, Μαριλένα Ανδρέου Β3, Μιχάλης Πεμπέτσιος Β3, Σταύρος Μελάς Β3 και Χριστίνα Ανδρέου Β3, καθώς και οι φιλόλογοι Μαριάννα Πολυκάρπου και Γιώργος Παναγής.

E-Twinning project 2008-2009

“We are so similar, we are so different” “Είμαστε τόσο ίδιοι, είμαστε τόσο διαφορετικοί”

τ ι ς 27/10/0 / / 8 μια ομάδα μαθητών και καθηγητών του σχολείου μας ξεκίνησε την έρευνα «We are so similar, we are so different» αρχικά με ένα σχολείο της Ιταλίας – Scuola Media- και την καθηγήτρια Paula Masciulli αλλά στην πορεία και ενώ η εργασία ήταν ακόμα στα αρχικά στάδια της γνωριμίας των μαθητών, η καθηγήτρια διέκοψε τη συνεργασία αφού για λόγους υγείας έπρεπε να απουσιάσει από το σχολείο. Μετά από λίγο καιρό ξεκινήσαμε καινούργια συνεργασία έχοντας το ίδιο θέμα έρευνας, με το σχολείο Gomarus College της Ολλανδίας και τον καθηγητή Albert Slofstra. Η ομάδα καθηγητών του σχολείου μας που συμμετέχει στο πρόγραμμα αποτελείται από τους πιο κάτω καθηγητές και μαθητές: Καθηγητές: Κοζάκη Αυγή, Χρισ τοδούλου Έλ ενα, Δημ ητριάδης

Ιωάννης, ς, Γιακουμή μ Μαρία ρ και Χατζηζ Άννα. θεοδώρου Άννα Μαθητές: Αντρέας Μιχαήλ (Α2), Ευδοκία Ασπρομάλλη , Μαρία Παναγή (Α6), Αντρέας Χατζηκυριάκος (Β3), Βαρβάρα Νικολάου (Β4), Δημήτρης Κολά (Β6), Μάριος Παύλου (Γ1), Άντρεα Καττιμέρη (Γ3), Ειρήνη Παναγή, Αντιγόνη Χρυσοστόμου, Κυριακή Χριστοφή, Μιλτιάδης Ασπρομάλλης, Φίλιππος Ιωάννου, Χαραλαμπία Ζάκου, Σιμόνη Θωμαΐδου (Γ4), Μάριος Πολυβίου, Έλενα Ιωάννου, Θωμάς Θωμά, Πέτρος Παπακωνσταντίνου, Γιάννης Σκαρπάρης, Μαρία Κωμήτη, Εύη Γρηγορίου, Ειρήνη Χατζηχαραλάμπους, Κωνσταντίνα Σταυρινού, Δημήτρης Κυπριανού, Ιωάννου Μαρία (Γ7), Μηλιώτης Χρίστος, Τζιουτσιούκης Ερμής (Γ2).

Σκοπός και Στόχος της έρευνας μας:

Σκοπός της έρευνας μας είναι οι ομάδες των μαθητών μας αφού ερευ-

νήσουν, νήσουν να συνεργαστούν και να παρουσιάσουν στις ομάδες των συμμαθητών τους από το άλλο σχολείο στοιχεία για τη χώρα, τον πολιτισμό, την κουλτούρα, την ιστορία και την παράδοση της χώρας μας (πιο συγκεκριμένα η έρευνα μας θα επικεντρωθεί στα παραδοσιακά φαγητά και ποτά-κρασιά, παραδοσιακή μουσική, ρίζες της ελληνικής γλώσσας) της κάθε χώρας. Στη συνέχεια αφού συγκρίνουν τα στοιχεία της κάθε χώρας, θα εντοπίσουν τις ομοιότητες και τις διαφορές. Στόχος της έρευνας αυτής είναι να κατανοήσουν οι μαθητές πως, παρά τις ελάχιστες διαφορές του κάθε πολιτισμού, όλοι είμαστε ίδιοι!

Δείγματα εργασιών των μαθητών μας: KΟΠΙΑΣΤΕ ... ΤΟ MEET CYPRUS! «ΚΟΠΙΑΣΤΕ», μια τόσο μικρή λέξη μέσα από τις τρεις μόνο συλλαβές της περικλείει έναν ολόκληρο κόσμο φιλίας και φιλοξενίας! Μια λέξη που τόσο δύσκολα βρίσκει κανείς σε άλλη γλώσσα.

1619 Αγνοούμενοι από την Τουρκική Εισβολή 20 July 1974

To αγόρι έχασε τους γονείς του ...Έτος 2009 και ακόμη ελπίζει και περιμένει...

Ελληνοκύπριοι στρατιώτες πριν την εκτέλεσή τους.

Ταλαιπωρημένες μητέρες περιμένουν τα παιδιά τους, τουςσυζύγους τους, τα αδέλφια τους για 34 τώρα χρόνια. Πού είναι ο στρατιώτης; Αυτός είναι ο πατέρας της.

1974: Ελληνοκύπριοι πρόσφυγες που ζουν σε άθλιες συνθήκες... Πρόσφυγες στην ίδιά τους την πατρίδα.

Πράσινη ΦΩΝΗ

ΧΛΩΡΙΔΑ - ΠΑΝΙΔΑ

Η βλάστηση της περιοχής του Ακάμα είναι πλούσια, με τον πεύκο να κυριαρχεί, την αγριελιά και την αγριοχαρουπιά.

Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ Το μέταλλο «χαλκός» ως προϊόν εμπορίου και εξαγωγής

Μπρούντζινο αγαλματίδιο, «Ο κερασφόρος Θεός», ο οποίος πατά πάνω σε τάλαντο χαλκού.

Ο Ακάμας φιλοξενεί την υπό εξαφάνιση χελώνα «Careta - Careta». Η εξαγωγή του χαλκού ξεκίνησε από την περιοχή της Σκουριώτισσας, στη 2η χιλιετία π.Χ. και συνεχίστηκε έντονα μέχρι το 1974.

Στον Ακάμα θα βρεις σπάνια είδη δέντρων, θάμνων και λουλουδιών. Στην περιοχή κυριαρχούν τα όμορφα και σπάνια αγριολούλουδα, καθώς και το μοναδικό στον κόσμο αγρινό.

Oικολογικά Σχολεία

ο σχολείο μας ανήκει στα Οικολογικά Σχολεία. Ο θεσμός αυτός άρχισε μετά από απόφαση του Συμβουλίου της Ευρώπης, για να προωθήσει την περιβαλλοντική αγωγή σ’ όλα τα επίπεδα της εκπαίδευσης. Η ανάγκη για προστασία και βελτίωση του μεγάλου «σπιτιού» μας που λέγεται Γη γίνεται ολοένα και πιο έντονη. Ακούμε καθημερινά για τα παγκόσμια περιβαλλοντικά προβλήματα όπως τρύπα του όζοντος, όξινη βροχή, το φαινόμενο του θερμοκηπίου, ρύπανση του νερού, της θάλασσας, της ατμόσφαιρας, καθώς και για τις επιπτώσεις των φαινομένων αυτών στην υγεία μας και γενικότερα στην επιβίωσή μας. Οι κυριότεροι στόχοι του θεσμού των Οικολογικών σχολείων είναι να γνωρίσoυν οι μαθητές το περιβάλλον, τις αξίες του και τη σημασία του στη ζωή μας, έτσι ώστε να μπορέσουμε να διαμορφώσoυμε υπεύθυνους και δημοκρατικούς πολίτες, με νέες στάσεις και συμπεριφορές θετικές προς το περιβάλλον και τη ζωή. Το φετινό θέμα της μελέτης ήταν το ‘Νερό’. Για να ανταποκριθούμε στις απαιτήσεις του προγράμματος και να πετύχουμε τους στόχους μας, δημιουργήθηκε η Οικολογική Επιτροπή του σχολείου μας με τα πιο κάτω μέλη: Mαθητές: Αγκαστινιώτη Αργυρώ (πρόεδρος) Γ1, Χριστούδια Ιωάννα (αντιπρόεδρος) Β2, Μεγάλεμος Νεκτάριος Γ3, Ασπρομάλλης Μιλτιάδης, Γ4, Τσι-

βιτάνος Αντρέας, Αντρέας Β1, Β1 Κνέκνας Αντρέας Β6 (γραμματεία), Φρίξος Φρίξου Α1, Γεωργίου Απόσ τολος Α2, Ράσπα Μικαέλα Α3, Κυπριανού Βικτώρια Α4, Ψυλλούρα Ελένη Α5, Ασπρομάλλη Ευδοκία Α6, Ανδρέου Χριστίνα Β3, Αριστοτέλους Χριστίνα Β4, Μασώνου Τερέζα Β5, Μιχαήλ Πολίνα Γ2, Κωνσταντίνου Μάριος Γ5, Χριστοφόρου Φάνη Γ6, Πολυβίου Μάριος Γ7 (μέλη). Εκτός από τους μαθητές η Επιτροπή αποτελείται από Διδακτικό προσωπικό: Μαρία Στυλιανού (Β.Δ.), Λάμπρος Χατζηλαμπρής (Β.Δ.), Παναγιώτα Μυλωνά-Βιδάλη (Συντονίστρια, Βιολόγος), Χρύσω ΧρυσοστόμουΚλεάνθους (Βοηθός Συντονίστρια, Βιολόγος), Χρύσω Πρωτοπαπά (Φυσικός), Αρτεμισία Ράλλη (Χημικός), Ειρήνη Καραΐσκου (Φυσικός). Γραμματεία: Μαρία Παντελή. Κοινοτικοί παράγοντες: Αντιπρόσωποι κοινοτικών αρχών Κοκκινοτριμιθιάς, Παλιομετόχου, Μάμμαρι, Αγίων Τριμιθιάς και Δένειας. Αντιπρόσωπος Συνδέσμου Γονέων: Σάββας Τριμιθιώτης (πρόεδρος). Αντιπρόσωπος Σχολικής Εφορείας: Μελετιές Χριστάκης.

Οικολογική Επιτροπή Μετά από επισκόπηση του περιβάλλοντος που έγινε από τους μαθητές του Οικολογικού Σχολείου, αναπτύχθηκε το

σχέδιο δράσης με τις δρα δραστηριότητες της φετινής χρονιάς. Μερικές από αυτές ήταν: - Ενημέρωση των μαθητών του Οικολογικού Σχολείου από τη Συντονίστρια και ενημέρωση ολόκληρης της σχολικής μονάδας από τον κύριο Π. Χατζηπέτρου, Λειτουργό του Τμήματος Ανάπτυξης Υδάτων για θέματα που αφορούν στο νερό (π.χ. σημασία, χρήση, εξοικονόμηση, προστασία από τη ρύπανση κ.α.). - Δημιουργία Οικολογικής πινακίδας με σχετικό υλικό. - Δημιουργία και αποστολή ενημερωτικών εντύπων στους γονείς, στις κοινοτικές αρχές και στη σχολική εφορία. - Συγκρότηση και ανάρτηση του Οικολογικού κώδικα στις τάξεις και στην Οικολογική πινακίδα. - Έρευνες – μελέτες π.χ. projects σχετικά με το νερό σε συνεργασία με διάφορες ειδικότητες, όπως: ● Mελέτη για τη σημασία του νερού και της διαπνοής στα φυτά στο μάθημα της Βιολογίας Α’ τάξης ● Ανάπτυξη της υδατικής συνείδησης και εφαρμογή μέτρων εξοικονόμησης νερού στο σπίτι και το σχολείο. Διεξαγωγή μετρήσεων που δείχνουν μείωση της κατανάλωσης στο σπίτι, σε συνεργασία με τους καθηγητές των Μαθηματικών ● Μελέτη της βροχόπτωσης στην περιοχή μας: σύγκριση της αναμε-

Πράσινη ΦΩΝΗ

νόμενης με την πραγματική τιμή, σε συνεργασία με τους καθηγητές των Μαθηματικών ● Ζωγραφιές και διαγωνισμός αφίσας στη Β΄ τάξη με θέμα: «Το νερό: χρήση, σημασία, εξοικονόμηση» στο μάθημα της Τέχνης Πρώτο βραβείο: Καστανιά Έλλη Β’1 Δεύτερο βραβείο: Φέϊζ Γιασμίν Β’1 ● Δημιουργία Χριστουγεννιάτικου οικολογικού δέντρου με τη βοήθεια του καθηγητή της Τέχνης ● Κατασκευές στο μάθημα της Τεχνολογίας, όπως μοντέλου παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από τη ροή του νερού ● Σταυρόλεξα, κρυπτόλεξα, συγγραφή παραμυθιών, ποιημάτων, συνθημάτων, εύρεση λαϊκών παροιμιών με θέμα το νερό ● Σύνθεση τραγουδιού με περιβαλλοντικό περιεχόμενο σε συνεργασία με τις καθηγήτριες της Μουσικής, με τίτλο «Εσύ μπορείς». Στίχοι και μουσική: Μιλτιάδης Ασπρομάλλης, Γ’4. Το τραγούδι παρουσιάστηκε την ημέρα της γιορτής του δέντρου. Τραγούδησε το φωνητικό σύνολο του σχολείου και σόλο ο Μιλτιάδης Ασπρομάλλης, Γ’4. - Ενημέρωση του σχολείου για την Παγκόσμια Μέρα Νερού. - Εργασίες των μαθητών με διάφορα περιβαλλοντικά θέματα π.χ. Το δέντρο της χρονιάς 2007-2008. - Ανακύκλωση χαρτιού. - Εκπαιδευτική επίσκεψη ομάδας παιδιών του Οικολογικού Σχολείου στο Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης

Ακρωτηρίου. Μελέτη της Δεσποτικής λίμνης και ετοιμασία σχετικού poster. - Μέρα Δράσης Περιβαλλοντικού Ομίλου – μέρα δημιουργικότητας (26/2/09). - Διαγωνισμός καθαριότητας. - Έκθεση στην τελική γιορτή του σχολείου μας με εργασίες των παιδιών. Καθιερώθηκε από την Επιτροπή Περιβάλλοντος διαγωνισμός καθαριότητας των τμημάτων με απονομή τιμητικού διπλώματος και πλακέτας. Τα κριτήρια για το νικητή του διαγωνισμού καθαριότητας ήταν: η καθαριότητα, εμφάνιση και συμπεριφορά των μαθητών, η καθαριότητα της τάξης, η εμφάνιση της πινακίδας και ο στολισμός της τάξης. Νικητής στο διαγωνισμό ήταν για το πρώτο τρίμηνο, το τμήμα Γ4. Διοργανώσαμε εκδήλωση για τη γιορτή του δέντρου στις 6/2/09 σε συνεργασία με την ομάδα μαθητών που ανήκουν στο Περιβαλλοντικό πρόγραμμα Χρυσοπράσινο Φύλλο.

Προσκεκλημένος ομιλητής ήταν ο κ. Κώστας Καδής, τέως Υπουργός Υγείας. Ακολούθησε συμβολική δεντροφύτευση. Κατά τη διάρκεια της φετινής σχολικής χρονιάς τηρήθηκε Ημερολόγιο Δραστηριοτήτων και Βιβλίο Πρακτικών. Επίσης συγκροτήθηκε ο Οικολογικός Κώδικας από τους μαθητές. Με τη συνεργασία των μελών της Οικολογικής Επιτροπής, καθώς και του Οικολογικού Σχολείου με καθηγητές διάφορων ειδικοτήτων, οι φετινοί στόχοι του προγράμματος στέφθηκαν με επιτυχία. Το Οικολογικό Σχολείο θα συνεχίσει το έργο του και την επόμενη σχολική χρονιά, έτσι ώστε κάθε χρόνο οι μαθητές του σχολείου μας να αναγνωρίζουν και να εκτιμούν τη σημασία του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ζούμε και να αναπτύξουν θετικές στάσεις απέναντί του, που να στοχεύουν στη διατήρηση και την προστασία του. Περιβαλλοντική Επιτροπή Οικολογικού Σχολείου

Πράσινη ΦΩΝΗ

Οι επιπτώσεις της ανομβρίας στη γεωργοκτηνοτροφία της περιοχής μας

βροχή μπορεί να μας προκαλεί δυσφορία όταν μπαίνει εμπόδιο σε κάποια εκδρομή ή πολλές φορές μας κάνει μούσκεμα… Όμως η ποικιλία της ζωής και η καλή καρποφορία της γης εξαρτώνται από την ποσότητα της βροχόπτωσης. Στην Κύπρο έχουμε ένα πολύ εύφορο έδαφος, όπου μπορούν να καλλιεργηθούν πολλά είδη λαχανικών και φρούτων. Οι άνθρωποι έχουν σαν βάση του καθημερινού τους διαιτολογίου τη μεσογειακή διατροφή, η οποία είναι μια από τις καλύτερες στον κόσμο. Μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού της Κύπρου ασχολείται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Όμως τις τελευταίες δεκαετίες η Κύπρος αντιμετωπίζει το τεράστιο πρόβλημα της συνεχούς ανομβρίας και λειψυδρίας. Αδιάψευστοι μάρτυρες είναι οι αριθμοί για τη λιγοστή ποσότητα νερού στους υδατοφράκτες. Η κατάσταση που αντιμετωπίζει η Κύπρος αναμένεται να επιδεινωθεί με τις κλιματικές αλλαγές σε συνδυασμό με την αύξηση της θερμοκρασίας, τα οποία οδήγησαν σε μια συστηματική μείωση της βροχόπτωσης. Η ανομβρία και οι υψηλές για την εποχή θερμοκρασίες, μας προετοιμάζουν για τα χειρότερα, καθώς το φάσμα της λειψυδρίας και η ερημοποίηση του εδάφους αποτελούν τα πρώτα συμπτώματα αυτής της πορείας στο νησί μας. Αυτά τα φαινόμενα αναμένονται να προκαλέσουν προβλήματα στο περιβάλλον, όπως αλλαγές στη βιοποικιλότητα και το θάνατο των φυτών και κατά συνέπεια να επηρεάσουν τις τροφικές αλυσίδες αλλά και τη δημόσια υγεία. Η Κύπρος μαζί με τη Μάλτα έχουν χαρακτηριστεί ως οι «φτωχές σε νερό» χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ). Η κατάσταση αυτή μας προβλημάτισε και μέσα στα πλαίσια του προγράμματος «Νέοι Δημοσιογράφοι για το Περιβάλλον», αποφασίσαμε να ερευνήσουμε τις επιπτώσεις της ανομβρίας στον τομέα της γεωργοκτηνοτροφίας στην περιοχή του σχολείου μας. Συγκροτήσαμε ένα ερωτηματολόγιο με έντεκα ερωτήσεις σχετικές με το θέμα

μας και το δώσαμε σε δεκαέξι γεωργοκτηνοτρόφους της περιοχής μας, μερικοί από τους οποίους είναι γονείς των μαθητών του σχολείου μας. Αφού έγινε αυτή η διαδικασία, συλλέξαμε τα αποτελέσματα για κάθε ερώτηση και τα τοποθετήσαμε σε κυκλικά διαγράμματα και ραβδόγραμμα, όπου φαίνεται η εκατοστιαία σχετική συχνότητα των αποτελεσμάτων. Η πλειοψηφία των γεωργών (94%) απάντησαν ότι η σημασία του νερού στο νοικοκυριό, στη γεωργία και στην κτηνοτροφία είναι Ερ. 1: Η σημασία του νερού στο νοικοκυριό, στη γεωργία και στην κτηνοτροφία είναι:

μεγάλη (ερ. 1). Συγκεκριμένα, το ίδιο ποσοστό γεωργών (94%) πιστεύει ότι η περσινή ανομβρία επηρέασε σημαντικά τους τομείς της γεωργοκτηνοτροφίας Ερ. 2: Σε ποιο βαθμό η περσινή ανομβρία πιστεύετε πως επηρέασε τη γεωργία και την κτηνοτροφία στην περιοχή μας;

στην περιοχή μας (ερ.2). Τα είδη της γεωργικής παραγωγής που πιστεύουν οι γεωργοί πως επηρεάστηκαν περισσότερο από την περσινή ανομβρία στην περιοχή μας είναι κυρίως τα δημητριακά (94%) και σε μικρότερο βαθμό τα φρούτα (6%) [ερ. 3]. Μόνο το 38% των ερωτηθέντων γεωργών πιστεύει πως ο Οργανισμός

Ερ. 3: Ποια είδη γεωργικής παραγωγής επηρεάστηκαν περισσότερο από την περσινή ανομβρία στην περιοχή μας;

Γεωργικής Ασφάλισης (ΟΓΑ) διεκδίκησε δυναμικά ικανοποιητικές αποζημιώσεις για τους γεωργοκτηνοτρόφους κατά την προηγούμενη χρονιά (ερ. 4), ενώ μόνο το 13% των γεωργών πιστεύει πως η κυβέρνηση ανταποκρίθηκε θετικά σε μεγάλο βαθμό στα αιτήματα του ΟΓΑ, σε αντίθεση με το 31% που θεωρεί ότι η ανταπόκριση αυτή ήταν ελάχιστου βαθμού (ερ. 5). Ερ. 4: Ο Οργανισμός Γεωργικής Ασφάλισης (ΟΓΑ) πιστεύετε ότι διεκδίκησε δυναμικά ικανοποιητικές αποζημιώσεις για τους γεωργοκτηνοτρόφους κατά την προηγούμενη χρονιά;

Πράσινη ΦΩΝΗ

Ερ. 5: Σε ποιο βαθμό η κυβέρνηση ανταποκρίθηκε θετικά στα αιτήματα του ΟΓΑ;

Στα πλαίσια της ένταξης της Κύπρου στην ΕΕ διεξάγεται ελεύθερη διακίνηση προϊόντων. Όλοι οι ερωτηθέντες γεωργοί πιστεύουν ότι η ανομβρία στην Κύπρο επηρέασε τον ανταγωνισμό των Κυπριακών προϊόντων με ξένα προϊόντα (κυρίως φρούτα και λαχανικά). Η πλειοψηφία των γεωργών (56%) υποστηρίζει ότι ο ανταγωνισμός αυτός συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό (ερ. 6). Ερ. 6: Στα πλαίσια της ένταξης της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση διεξάγεται ελεύθερη διακίνηση προϊόντων. Σε ποιο βαθμό η ανομβρία στην Κύπρο επηρέασε τον ανταγωνισμό των Κυπριακών προϊόντων με ξένα προϊόντα (κυρίως φρούτα και λαχανικά);

Η ανομβρία των τελευταίων χρόνων επηρέασε τη μείωση του αριθμού των γεωργοκτηνοτρόφων και κατ’ επέκταση την εργοδότηση ξένων υπαλλήλων σε μεγάλο βαθμό, σύμφωνα με το 56% των Ερ. 7: Σε ποιο βαθμό η κυβέρνηση ανταποκρίθηκε θετικά στα αιτήματα του ΟΓΑ;

ερωτηθέντων γεωργών (ερ. 7). Ως αποτέλεσμα, το 75% των γεωργών πιστεύει ότι το καθαρό εισόδημα των γεωργών επηρεάστηκε αρνητικά (ερ. 8). Σύμφωνα με το 81% των γεωργών, η αυξημένη εξόρυξη γεωτρήσεων λόγω της ανομβρίας επηρέασε αρνητικά σε μεγάλο βαθμό τα υπόγεια νερά της περι-

Ερ. 8: Σε ποιο βαθμό η κυβέρνηση ανταποκρίθηκε θετικά στα αιτήματα του ΟΓΑ;

Ερ. 11: Ποια από τις 4 πιο κάτω προτεινόμενες λύσεις για αντιμετώπιση της λειψυδρίας λόγω της ανομβρίας στον τομέα της γεωργοκτηνοτροφίας θεωρείτε πιο σημαντική;

Ερ. 9: Σε ποιο βαθμό επηρέασε αρνητικά τα υπόγεια νερά της περιοχής η αυξημένη ανόρυξη γεωτρήσεων λόγω της ανομβρίας;

ενώ κανένας γεωργός δεν προτείνει τις περικοπές νερού ως την κύρια λύση στο πρόβλημα της λειψυδρίας (ερ. 11).

οχής (ερ. 9). Μη ικανοποιητική, πιστεύει το 44% των γεωργών ότι είναι η ποιότητα του νερού των γεωτρήσεων για αρδευτικούς σκοπούς (ερ. 10). Ερ. 10: Η ποιότητα του νερού των γεωτρήσεων για αρδευτικούς σκοπούς είναι:

Τέλος, η πιο δημοφιλής προτεινόμενη λύση για αντιμετώπιση της λειψυδρίας λόγω της ανομβρίας στον τομέα της γεωργοκτηνοτροφίας είναι, σύμφωνα με το 50% των γεωργών, η επεξεργασία λυμάτων από οικιστικά και βιομηχανικά απόβλητα. Το 44% των γεωργών υποστηρίζει ως πρώτιστη λύση την ανακύκλωση ημιακάθαρτου νερού, το 6% την ανόρυξη γεωτρήσεων,

Αναζητώντας όλοι μας νέους τρόπους για την αντιμετώπιση της λειψυδρίας, μπορούμε να συμβάλουμε συλλογικά ώστε να επιλυθεί ικανοποιητικά αυτό το πρόβλημα που μαστίζει τη χώρα μας και που κατατάσσεται ως το δεύτερο μεγαλύτερο πρόβλημα μετά το εθνικό μας θέμα. Οι μαθητές: Αγκαστινιώτη Αργυρώ Γ1. Συρίμη Μαριλένα Γ1. Μιχαήλ Πολίνα Γ2. Μεγάλεμος Νεκτάριος Γ3. Ασπρομάλλης Μιλτιάδης Γ4 ● Υπεύθυνος – Ιδιοκτήτης: Μαρία Τοπούζη, Διευθύντρια Περιφερειακού Γυμνασίου Κοκκινοτριμιθιάς ● Υπεύθυνοι Έκδοσης: - Γιώργος Παναγής, φιλόλογος - Μαριάννα Πολυκάρπου, φιλόλογος ● Γενική εποπτεία: Ελένη Σολωμού, Β.Δ. ● Καλλιτεχνική επιμέλεια: Άντρη Κωνσταντίνου

Πράσινη ΦΩΝΗ

Kaτανάλωση νερού κατά άτομο σε 12 οικογένειες μαθητών του Γυμνασίου Κοκκινοτριμιθιάς

αθητές του Οικολογικού Σχολείου κατέγραψαν την εβδομαδιαία κατανάλωση του νερού στο σπίτι τους για περίοδο 7 εβδομάδων κατά τους μήνες Οκτώβριο και Νοέμβριο. Οι μετρήσεις έγιναν συνολικά σε 12 οικογένειες πριν και μετά την εφαρμογή μέτρων εξοικονόμησης του νερού. Ο αριθμός των ατόμων στις οικογένειες ήταν από 5-9 μέλη, ενώ ο συνολικός αριθμός των ατόμων στη μελέτη αυτή ήταν 69.

Tην 1η και τη 2η εβδομάδα, η εβδομαδιαία κατανάλωση του νερού κατά άτομο στις 12 οικογένειες ήταν 0.642m 3 και 0.616m 3 αντίστοιχα. Από την 3η εβδομάδα μέχρι το τέλος της μελέτης (εβδομάδα 7) εφαρμόσαμε μέτρα εξοικονόμησης νερού (π.χ. κλείνοντας όσες βρύσες βρίσκαμε ανοικτές, χρησιμοποιώντας λιγότερο νερό για το πλύσιμο των χεριών και του αυτοκινήτου, διορθώνοντας τις βρύσες που στάζουν κ.α.).

Με την εφαρμογή των μέτρων αυτών, παρατηρήσαμε αμέσως μείωση στην κατανάλωση του νερού κατά άτομο στα 0.461m3 την 3η και 0.528m3 την 4η εβδομάδα, με ποσοστό μείωσης 25% και 14% αντίστοιχα. Στη συνέχεια, η κατανάλωση του νερού κατά άτομο έφτασε την 5η και 6η εβδομάδα στα 0.490m3 και 0.496m3, με ποσοστό μείωσης 20% και για τις δύο εβδομάδες. Τέλος, την 7η εβδομάδα παρατηρήσαμε

Βρες τις κρυμμένες λέξεις 1. ΠΟΤΑΜΟΣ 2. ΒΡΥΣΗ 3. ΝΕΡΟ 4. ΜΠΑΝΙΟ 5. ΝΤΟΥΣ

ότι η κατανάλωση του νερού κατά άτομο μειώθηκε στα 0.503m 3, με ποσοστό μείωσης 18%. Από τη μελέτη αυτή, συμπεραίνουμε ότι καλλιεργώντας την υδατική συνείδηση και εφαρμόζοντας μέτρα εξοικονόμησης νερού, μπορούμε να μειώσουμε σημαντικά την κατανάλωση νερού στο σπίτι μας. Αντρέας Τσιβιτάνος Β1 και Ιωάννα Χριστούδια Β2

Σταυρόλεξο για το νερό ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ: 1. TO ΣΧΗΜΑΤΙΖΟΥΝ ΟΙ ΠΟΤΑΜΟΙ ΣΤΟ ΣΗΜΕΙΟ ΠΟΥ ΕΚΒΑΛΛΟΥΝ ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ... 4. ΤΟ ΝΕΡΟ ΕΙΝΑΙ... ΖΩΗΣ. EΙΝΑΙ ΤΟ ΝΕΡΟ ΤΩΝ ΠΟΤΑΜΩΝ.... 6. ΕΤΣΙ ΛΕΓΕΤΑΙ ΤΟ ΜΙΚΡΟ ΠΟΤΑΜΙ... 8. ΤΟΠΟΣ ΜΕ ΣΤΑΣΙΜΑ ΝΕΡΑ.... 10. ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ ΑΛΟΓΙΣΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ...

6. ΒΡΟΧΗ 7. ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ 8. ΦΡΑΓΜΑΤΑ 9. ΧΕΙΜΑΡΡΟΙ 10. ΣΠΑΤΑΛΗ

ΚΑΘΕΤΑ: 2. ΚΛΕΙΝΟΥΜΕ ΤΗ... ΟΤΑΝ ΠΛΕΝΟΥΜΕ ΤΑ ΠΙΑΤΑ (ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΑ). 7. Η ΔΙΑΔΙΑΚΑΣΙΑ ΑΦΑΙΡΕΣΗΣ ΑΛΑΤΙΟΥ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΛΑΣΣΙΝΟ ΝΕΡΟ... 8. ΟΜΟΡΦΑ ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ ΣΤΑ ΠΟΤΑΜΙΑ (ΧΩΡIΣ ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΓΡΑΜΜΑ)... 10. ΠΗΓΑΖΟΥΝ ΑΠΟ ΤΑ ΒΟΥΝΑ....

1 1 2 3

Φρίξος Φρίξου, Α1

4 5

ΛΥΣΕΙΣ:

Υ Η

Ρ Ρ

Σ Η

Σ Ω

Ο Ρ

Α Φ Γ

Φ Ν Δ

Τ Κ

Ο Π